8. Twórczośd poszczególnych autorów (zarys biografii, najważniejsze dzieła, światopogląd
wobec zjawisk epoki, miejsce w tendencjach literackich).
1. Biernat z Lublina: (ok. 1465  ok. 1529). Twórcza wczesnorenesansowy. Syn ubogiej, plebejskiej
rodziny, wiele lat spędził na dworach. Bliższe stosunku łączyły go z Filipem Kallimachem i Janem
Pilecki, z którego biblioteki systematycznie korzystał. Oczytany i wykształcony (nie wiadomo,
gdzie studiował), pozostawił interesujący dorobek literacki. W 1513 r. ukazała się w oficynie
Floriana Unglera pierwsza drukowana książka polska, pt.  Raj duszny . Jest to zbiór modlitw
tłumaczonych przez Biernata z łaciny  Żywot Ezopa Fryga mędrca obyczajnego i z
przypowieściami jego (1522). Biernat jest pierwszym polskim bajkopisarzem. Na języku i
wersyfikacji wierszy Biernata znad jeszcze dziedzictwo średniowiecza, ale poglądy autora bajek
cechuje renesansowe nowatorstwo. Wiele miejsca poświęca pisarz problematyce obyczajowej.
Tytuł każdej bajki otrzymał formę przysłowia i dzięki temu  Bajki Biernata są jednocześnie
pierwszym polskim zbiorem przysłów. Z innych utworów tego autora na uwagę zasługuje
 Dialog Palinura z Charonem o zależności zasług panów i przepaści dzielącej tych ludzi, oraz list
do księgarza Szymona. To właśnie w tym liście Biernat występuje jako humanista protestujący
przeciwko karze śmierci i przymusowi religijnemu. Stanowisko ideowe stawia Biernata z Lublina
w rzędzie czołowych humanistów epoki i tego faktu nie mogą przysłonid średniowieczne relikty
formalne.
2. K. Janicki: (1516  1543) Poeta polsko-łacioski pierwszej połowy XVI wieku. Najwybitniejszy ze
względu na wysoki poziom dorobku artystycznego jak i różnorodną tematykę, a nade wszystko
głęboki liryzm, którym przepojone są jego utwory. Syn chłopa wsi Januszkowo koło Żnina,
otrzymał staranne wykształcenie, co po latach z wdzięcznością wspominał. Jego rodzeostwo
umarło podczas zarazy więc rodzice pragnęli oszczędzid Klemensowi pracy na roli.
Prawdopodobnie marzyli dla niego o karierze duchownej (jedyna droga awansu z chłopstwa). Po
szkole parafialnej z Żninie, wysłano go Kolegium Lubraoskiego w Poznaniu, szkoły znanej z
wysokiego poziomu kształcenia. Tam młody uczeo zwrócił na siebie uwagę biskupa i poety
Andrzeja Krzyckiego, gdy podczas uroczystości szkolnych wygłaszał napisany przez siebie wiersz.
Krzycki zajął się życzliwie młodziutkim poetą: wziął go na swój dwór, umożliwił korzystanie z
własnej biblioteki, ułatwił kontakty z ważnymi osobami. Po śmierci Krzyckiego, Janicjusz dostaje
się na dwór wojewody krakowskiego, Piotra Kmity, który finansuje podróż na studia do Padwy.
Wykształcony Janicki wraca z dyplomem i laurem poetyckim, ale i z chorobą. Niestety kapryśny
mecenas zerwał z nim kontakty i Janicki był skazany na łaskę życzliwych ludzi. Najwięcej
zawdzięcza Janowi Antoninowi, lekarzowi, który próbował ratowad jego zdrowie. Niestety,
Janicki zmarł mając 26 lat.
Najchętniej pisał elegie (np. tom napisany tuż przed śmiercią obejmujący: elegie, epigramaty i
tzw. tristia  smutki; wydany w 1542). Najbardziej znane elegie  Do Stanisława Sprowskiego ,
 O sobie samym do potomności . Uczucia patriotyczne pokazywał w wierszach politycznych:
odezwie  Do polskich magnatów ,  Skardze Rzeczypospolitej . Był przekonany, że poeta
twórczością służy ojczyz
nie i starał się tę służbę godnie pełnid. Napisał także  Żywot królów
polskich (Vitea Regnum Polonorum) w formie krótkich 12-wersowych utworów. Sebastian
Fabian Klonowic przerobił je i wydał po polsku, co zapewniło jeszcze większą poczytnośd.
Historyczne zainteresowania Janickiego znalazły także wyraz w  Żywotach arcybiskupów
gniez
nieoskich (Vitae archiepiscoporum gnesnensium). Są to 4-wersowe epigramy, akcentujące
wady i zalety dostojników kościelnych.
Janicki dokonuje przełomu na jaki mógłby się zdobyd tylko humanista osobiste przeżycia, realia
własnej biografii zyskują w twórczości prawo obywatelstwa na równi z czynami rycerzy,
problematyką społeczno  polityczną, religijną, historyczną, obyczajową czy miłosną.
3. M. Rej: (1505  1569) urodził się w średniozamożnej rodzinie szlacheckiej herbu Oksza. Mikołaj
odebrał fragmentaryczne wykształcenie; najpierw dwa lata w Skalbmierzu, potem kolejne dwa
we Lwowie - w 1518 został zapisany w poczet studentów Akademii Krakowskiej, gdzie nie kwapił
się do nauki i - jak napisał w swojej biografii - poznał co to dobre towarzystwo. Lata młodzieocze
spędził w nieograniczonej swobodzie na wsi; polował, łowił ryby - zachwycał się światem natury.
W 1525 ojciec wysłał Reja na dwór magnacki Andrzeja Tęczyoskiego. Był to moment
przełomowy w życiu Reja: zdobywał tam przede wszystkim ogładę towarzyską, uczył się
literatury, stylistyki i ortografii. Został sekretarzem Tęczyoskiego. Po śmierci ojca pozostał na wsi
i planów dalszej edukacji nie zrealizował. Rej popełniał liczne błędy faktograficzne, używał często
wyrażeo wulgarnych. Przypuszczalnie jednak było to ze strony Reja udawanie człowieka
prostszego, niż był w rzeczywistości, aby zbliżyd się do narodu i mówid jego codziennym
językiem. Rej był utalentowanym samoukiem, który rozwijał rodzimy, "swojski" nurt polskiego
odrodzenia.
Debiutował w 1543  Krótką rozprawą miedzy trzema osobami: Panem, Wójtem i Plebanem . To
bardzo póz
ny debiut jak na tamte czasy. Między 1567-68 wydano  Zwierciadło , w którym był
 Żywot człowieka poczciwego . Znajdowała się także biografia Reja napisana przez A.
Trzecieskiego. Rej ogromną wagę przywiązywał do wydz
więku moralizatorskiego utworów.
Najbardziej znane dzieła:
�� Zwierciadło z traktatem Żywot człowieka poczciwego (1567/1568)
�� Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego (1558)
�� Psałterz Dawidów - tłumaczenie prozą (1546)
�� Żywot Józefa (1545)
�� Kupiec (1549)
�� Zwierzyniec (1562)
�� Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem (1543)
�� Postylla (1557)
4. J. Kochanowski: (1530 - 1584) Urodził się w Sycynie. Ojcem był komornik radomski, z czasem
sędzia sandomierski  Piotr, był właścicielem kilku wsi w ziemi radomskiej. Jego matka, Anna z
Białaczowskich, była stateczną kobietą, pełną poczucia humoru. Kochanowski miał 7 braci i 5
sióstr. W 1544 rozpoczyna studia na Uniwersytecie Jagiellooskim, gdzie wykładają wybitni
profesorowie (UJ rozwój prądów humanistycznych ma już za sobą). Drugim etapem studiów był
pobyt w centrum prądów reformacyjnych  Królewcu. Przebywał tam dwukrotnie: 1551  1552 i
po powrocie z Włoch, w 1555  1556. Prawdopodobnie studiował na uniwersytecie, związany
był także z dworem księcia pruskiego Albrechta. Dwór ten skupiał wybitnych humanistów. W
1552 wyrusza do Włoch, aby dojrzed tam intelektualnie i uformowad własny, oryginalny
program poetycki. Ostatnia podróż w 1557, objęła także wycieczkę do Francji i ostatecznie
zamknęła okres zagranicznych wycieczek. W Padwie zetknął się z niezwykłym klimatem, pełnym
libertynizmu, filozofii, ale także nauk przyrodniczych. Kochanowski studiował filologię klasyczną,
rozczytywał się w literaturze greckiej, łacioskiej i włoskiej. Homera czytał w oryginale. W czasie
studiowania powstały nie tylko utwory łacioskie, lecz też niektóre fraszki i pieśni polskie. We
Francji powstały elegie łacioskie. Do kraju wrócił w 1559 i w spadku po ojcu dostał Czarnolas.
Zanim jednak zamieszkał tam na stałe, zakosztował życia dworskiego: najpierw u Firlejów, w
1564 dostał się na dwór królewski i został sekretarzem (dzięki Myszkowskiemu). Atmosfera na
dworze Zygmunta Augusta w latach 60. Nasycona była gorącymi sporami o naprawę paostwa.
Trwało nasilenie burzliwego ruchu u egzekucję praw, kwitły spory religijne, ważyły się losy
reformacji. Powstają wtedy utwory polityczne:  Satyr ,  Zgoda ,  Wróżka ,  Proporzec . Życie
towarzyskie dworzan królewskich najlepiej odzwierciedlają  Fraszki i  Pieśni , których poważna
częśd musiała powstad w tym okresie. Ponadto, w tym okresie powstają mniejsze utwory: elegie
 O śmierci Jana Tarnowskiego ,  Pamiątkę& Janowi& na Tęczynie , wierszowane powiastki:
żartobliwe  Szachy i osnutą na tle biblijnym  Zuzannę . Twórczośd z okresu dworskiego
najlepiej ilustruje wielośd podniet literackich, które w tym czasie oddziaływały na poetę. W 1574
rezygnuje z probostw: poznaoskiego i zwoleoskiego, i żeni się z Dorotą Podlodowską. Z 6 córek,
3 zmarły w dzieciostwie, urodził się jeszcze syn, ale po śmierci ojca. W Czarnolesie przygotowana
została do druku  Odprawa posłów greckich , ukooczony został  Psałterz , a także z powodu
śmierci córki   Treny . Kontynuowane są  Pieśni i  Fraszki . W 1584 wydane zostają  Fraszki
oraz łacioskie  Elegie i  Foricoeniów . Kochanowski zmarł nagle, 22.VIII. 1584 w czasie pobytu
w Lublinie, dokąd pojechał na sejm ze skargą do króla o zabicie w drodze do Turcji szwagra,
Jakuba Podlodowskiego.
Jedną z historycznych zasług Kochanowskiego było sformułowanie nowożytnego programu
poezji narodowej i jednocześnie tworzenia jej niemal od podstaw. Połączył on dwie odrębne do
tej pory linie rozwojowe poezji renesansowej: łacioską i polską, ale jednocześnie doprowadził tę
syntezę do szczytów artyzmu przy pełnej świadomości jej znaczenia. Kochanowski wykazuje
horacjaoską koncepcję sztuki jako rzemiosła, jako syntezy natchnienia i łaski Muz i cierpliwej
żmudnej pracy nad utworem. Jedynie pogodzenie natchnienia z prawami dyktowanymi przez
materiał i technikę może byd gwarancją artystycznego zwycięstwa. Było to credo renesansowej,
klasycyzującej koncepcji sztuki.
5. A
. Górnicki: (1527  1603) syn zamożnego mieszczanina, Marcina Góry, od lat chłopięcych
pozostawał po opieką wuja, poety Stanisława Kleryki. W 1538 opuścił rodzinny Oświęcim, przez
kilka lat uczył się w Krakowie, pracował u bpa Samuela Maciejowskiego. Kontakt z dworem
królewskim rozpoczyna się w 1552, a po powrocie ze studiów w Padwie, 1559 zostaje
sekretarzem i bibliotekarzem Zygmunta Augusta. Pierwszym i najważniejszym dziełem
Górnickiego był  Dworzanin polski wydany w Krakowie 1566 i dedykowany królowi. Jest to
swobodna przeróbka włoskiego  Dworzanina napisanego przez Castiglionego. W  Dworzaninie
polskim pojawia się obraz idealnego dworzanina, a także próba naszkicowania teorii żartu i jego
funkcji w życiu towarzyskim. Po wydaniu  Dworzanina Górnicki nie pisał przez prawie 20 lat.
Powodem były przeżycia osobiste: 1584 umarł przyjaciel, Jan Kochanowski, w 1568 podziwiany
król, Stefan Batory a w 1687 młodziutka żona. Na jej cześd napisał  Tren , a potem zajął się
przekładami dzieł Seneki:  Troas (1589) i  Rzecz o dobrodziejstwach (1593). Górnicki, jako
patriota, martwił się o losy Polski. Niepokoiła go sytuacja wewnętrzna ojczyzny, grozą
przejmowały targi o polską koronę rozstrzygane na polach bitew. Powstały wtedy dwa
publicystyczne utwory:  Rozmowa Polaka z Włochem i  Droga do zupełnej wolności , ale
wydane dopiero po jego śmierci, ponieważ bał się drukowad swoje krytyczne uwagi i propozycje
reform. Ostatnim i dośd osobliwym dziełem są, spisane pod koniec życia,  Dzieje w Koronie
Polskiej . Osobliwe, bo trudno je zaliczyd do konkretnego gatunku. Brak ciągłości wydarzeo,
pełniejszej charakterystyki bohaterów, brak wzmianki i faktach społecznie i politycznie ważnych,
natomiast dużo anegdot, fikcyjnych mów i dialogów.
6. A. Frycz-Modrzewski: (1503  1572) Był synem Jakuba, dziedzicznego wójta wolborskiego
używającego przydomka Frycz. Mając 11 lat wyjechał do Krakowa by zostad uczniem tamtejszej
szkoły parafialnej. Na studia na Akademii Krakowskiej zapisał się w 1517 roku wpłacając na
immatrykulację 2 gr. Studia ukooczył dwa lata póz
niej poprzestając na stopniu bakałarza, który
otrzymał 13 grudnia 1519. Uczył się również w Wittenberdze, gdzie wpłynęły na niego idee
reformacyjne. Około roku 1522 przyjął niższe święcenia kapłaoskie i pracował w kancelarii
prymasa Jana A
askiego. Był sekretarzem Zygmunta I Starego od 1547 roku, a w 1553 roku został
wójtem Wolborza. W uwzględnieniu wiernych jego zasług i wyjątkowej nauki król podwyższył
mu w 1555 roku uposażenie roczne do 200 zł a rok póz
niej (6 grudnia 1556 roku), na sejmie
warszawskim, wziął Andrzeja Frycza Modrzewskiego w opiekę wydając mu list żelazny. Pomimo
że był duchownym, to w 1560 wziął ślub z Jadwigą Kamieoską. To wykroczenie, a także
działalnośd reformatorska, spowodowały utratę wójtostwa wolborskiego (dziedzicznośd funkcji
spłacił biskup włocławski) w 1569 roku. Pod koniec życia zbliżył się do radykalnego skrzydła
polskich protestantów  arian. Z Jadwigą z Kamienia Kamieoską miał trójkę dzieci: Andrzeja,
Elżbietę i A
ucję. Zmarł na morowe powietrze jesienią 1572 roku w Wolborzu. Był właścicielem
wcześniej w okolicy zakupionych majątków Małecz i Skrzynki. Pochowany został
najprawdopodobniej w Małczu w potajemnym pochówku z uwagi na to, że uznawany był za
heretyka. Jego grób nie został odnaleziony.
Najbardziej znane jego dzieło to napisane po łacinie De Republica emendanda (O poprawie
Rzeczypospolitej, 1551). Rozprawa została też przełożona na język niemiecki i opublikowana w
Krakowie i Bazylei. Dzieło składa się z pięciu ksiąg:
�� De moribus (O obyczajach)
�� De legibus (O prawach)
�� De bello (O wojnie)
�� De Ecclesia (O Kościele)
�� De schola (O szkole)
Księga poświęcona Kościołowi została przez władze kościelne uznana za heretycką, dlatego
dzieło Frycza znalazło się na indeksie ksiąg zakazanych, a pierwsze jej wydanie ukazało się bez
dwóch ostatnich ksiąg.
W dziedzinie polityki Modrzewski był człowiekiem nadzwyczaj postępowym, a czasami nawet
utopijnym w kontekście ówczesnego utartego i niewzruszalnego europejskiego kształtu
politycznego. To właśnie Modrzewski rzucił jako pierwszy pomysł równości wobec prawa, czym
przerósł wszystkich współczesnych w całej Europie, w tym słynnego jednego z najwybitniejszych
zachodnich prawników Jeana Bodina który postulat Modrzewskiego o równości wobec prawa
odrzucał jako szczyt niedorzeczności. Postulował zrównanie wszystkich grup społecznych
(szlachty, mieszczaostwa i chłopstwa) w prawach. Opowiadał się za protekcjonizmem w
gospodarce, opieką paostwa nad ubogimi i publicznym szkolnictwem. Domagał się ostrzejszych
kar za zabójstwo oraz karania śmiercią nawet za kradzież. Sprzeciwiał się wojnom zaborczym.
Pisał również renesansowe mowy publicystyczne, takie jak:
Lascius, sive de poena homicidii (A
aski, czyli o karze za mężobójstwo, Kraków, 1543)  rozprawa
atakująca nierównośd kar za najcięższe przestępstwo, przewidywanych przez polskie prawo dla
przedstawicieli różnych stanów.
Oratio Philalethis peripatetici (1545)  o prawo do nabywania dóbr ziemskich dla mieszczan.
Lech i Jarosław Kaczyoscy są jego potomkami w 14 pokoleniu.
7. P. Skarga: (1536  1612) wybitny kaznodzieja, teolog i hagiograf, a także nauczyciel i organizator
kolegiów jezuickich. Pochodził z Mazowsza, z ubogiej rodziny szlacheckiej. Do zakonu wstąpił
podczas pobytu w Rzymie w dojrzałym wieku. Poświęcił się całkowicie walce z herezją,
programowi zdobywania dla Kościoła terenów utraconych na rzec wyznao protestanckich lub też
dziedzin przesiąkniętych świeckimi treściami kultury renesansowej. Działał w Półtusku,
Jarosławiu, Poznaniu i Lwowie. W Wilnie pełnił funkcję rektora akademii jezuickiej i zasłużył się
organizowaniem nowych kolegiów we wschodnich prowincjach Rzeczypospolitej. Przez wiele lat
zajmował urząd nadwornego kaznodziei Zygmunta III, krytykowany przez opinię szlachecką,
która uważała go za sympatyka idei  absolutum dominium . Działalnośd pisarska
podporządkowana była całkowicie działalności praktycznej. Pisma teologiczne i polemiczne,
kazania i żywoty świętych  były to główne kierunki twórczości literackiej, bez reszty
zaangażowanej po stronie reformy potrydenckiej. Pisarz nie dbał o staranne wykooczenie
utworów, przyświecał mu aktualny cel propagandowy czy publicystyczny. Władał jednak
wspaniale polszczyzną, obznajmiony dobrze ze sztuką retoryki. Największą popularnością
cieszyły się  Żywoty świętych . Póz
niej,  hitem były  Kazania sejmowe dołączone do  Kazao na
niedziele i święta . Był to w gruncie rzeczy traktat polityczny napisany w formie kazao. Na
poglądach politycznych odbijała się przede wszystkim troska o interes religii i Kościoła. Jako
przeciwnik kompromisów z różnowiercami, przyczynił się do odrzucenia ustawy o tolerancji
religijnej, co spowodowała pośrednio wybuch rokoszu Zebrzydowskiego. Szczególnie ostro
zwalczał arian.
W dziejach prozy kaznodziejskiej twórczośd Skargi zajmuje miejsce przejściowe. Elementy
racjonalizmu renesansowego w przebiegu dowodzenia, przestrzeganie zasad umiaru i
stosowności łączą się w jego kazaniach z wielkim napięciem emocjonalnym i siłą retorycznej
perswazji, z dążeniem do poruszenia czytelnika, ze skłonnością do antytez. Są to już cechy
typowe dla wymowy barokowej.
8. M. Sęp  Szarzyński: (ok. 1550  1581) urodził się w Zimnejwodzie na Rusi pod Lwowem.
Pochodził z rodziny protestanckiej, znał dobrze włoski (możliwe, że podróżował po Włoszech
wśród dworzan Stanisława Starzechowskiego; ale to hipoteza). Nie wykluczone, że przeszedł na
katolicyzm (jego ojciec zmarł jako katolik). Mimo, że sprawa zmiany wyznania nie jest w pełni
udowodniona w biografii, rysuje się jako mgliste przypuszczenie, poezja jego odbija niewątpliwie
głęboki kryzys: reprezentuje typ religijności daleki od pogody i harmonii renesansowej.
Problematyka religijna nabrała też w jej obrębie wyjątkowego znaczenia. Przedwczesna śmierd
w 1581 doprowadziła do rozproszenia i zagubienia jego spuścizny literackiej. Za życia Sępa
drukowane były tylko pojedyncze wiersze, zbiór utworów pt.  Rytmy abo Wiersze polskie wydał
jego brat Jakub w 1601. Sęp pisał nagrobki i wiersze okolicznościowe, pieśni patriotyczne i
religijne, parafrazował psalmy, na czoło jednak tej twórczości wysuwa się cykl sonetów, w
którym zademonstrowany został wysoki kunszt poezji trudnej, odbiegającej od dotychczasowych
norm i wzorów, podejmującej nowe tony i prezentującej nowy typ wrażliwości. Fascynował go
temat śmierci, temat znikomości wszelkich ziemskich doznao i dążeo, nurtował go problem
zbawienia i Boga jako jedynej pewnej ostoi ludzkiej duszy, narażonej na liczne
niebezpieczeostwa, wydanej na łup wojnie  z szatanem, światem i ciałem . Poetę przerażała
samotnośd we wszechświecie; jego los na ziemi przedstawiał pod postacią nieustannego
 bojowania . Można dopatrzed się w tym cech protestanckiego pesymizmu w poglądzie na
naturę ludzką: tylko dzięki łasce Boskiej człowiek może dostąpid ocalenia. Było to zjawisko
typowe w poezji kontrreformacyjnej. Typ zainteresowao lirycznych i obsesje religijne pozwalają
określic twórczośc Sępa jako reprezentanta poezji metafizycznej w naszej literaturze. Utwory
świeckie wyrastają niekiedy z zamówienia dworskiego i mają charakter panegiryczny. Pochwała
postawy heroicznej, apoteoza człowieka  bojownika wiernego cnocie mimo wszelkich ciosów
Fortuny jest wspólnym motywem wielu utworów Sępa, zarówno w liryce świeckiej, jak i
religijnej. Reprezentuje on  poetykę barokową w materiale renesansowym (Jan Błooski). Styl
Sępa jest jeszcze abstrakcyjny i ogólnikowy (jak to bywa w poezji renesansowej), lecz jest
wyczulony na odtwarzanie zjawiska ruchu, zmiany; lubuje się w paradoksach i wyszukanych
tropach stylistycznych, z upodobaniem stosuje inwersyjny szyk składniowy. Mikołaj Sęp 
Szarzyoski jest prekursorem baroku. W jego lirykach można dostrzec objawy kryzysu postaw
renesansowych, akcenty rozterek i dysonansów związanych ze sporami religijnymi i postępami
reformacji.
9. S. Grabowiecki (1540  1607) Niewiele wiadomo na temat życia Sebastiana Grabowieckiego.
Początkowo przyszły poeta prowadził karierę dworską u Zygmunta II Augusta, a potem Stefana
Batorego. Póz
niej został duchownym. Niewiadome są powody dla których polityk i żołnierz
Grabowiecki rozstał się z życiem świeckim. Wiemy na pewno, iż przeżywszy śmierd żony,
natychmiast porzucił życie szlachcica i został zakonnikiem. Byd może za zasługi wojenne czy
dyplomatyczne otrzymał w nowej roli stanowisko opata klasztoru cystersów w Bledzewie, które
pełnił aż do śmierci. W  Setniku rymów duchownych uprawiał lirykę religijną o kunsztownej
formie, wzorując się na poetach włoskich i hiszpaoskich, m.in. spopularyzował sonet. W jego
poezji dominował mroczny nastrój, skupiony, wypełniony wołaniem udręczonej duszy ludzkiej o
pomoc od Boga. Pogarda dla świata i dóbr doczesnych, przeżywanie słabości, grzechu, upadku
człowieka, podkreślanie jego bezsilności  akcenty te najbardziej zbliżają Grabowieckiego do
Sępa. Grabowiecki także jest poetą metafizycznym i całkowicie zrywa z konwencjami
renesansowymi.
10. Sz. Szymonowic : (1558  1629) Był synem Szymona z Brzezin, który był rektorem szkoły
katedralnej i rajcą lwowskim. W roku 1575 studiował w Akademii Krakowskiej na wydziale sztuk
wyzwolonych. Studia kontynuował we Francji i Belgii. Od 1586 roku związany był z Janem
Zamoyskim, z którym współorganizował w latach 1593-1605 Akademię Zamojską. W 1590
uzyskał tytuł szlachecki i herb Kościesza z odmianą. Za najważniejsze dzieło Szymonowica uznaje
się Sielanki wydane w 1614 roku w Zamościu. W dwudziestu utworach tam zamieszczonych
widoczne są odwołania do Teokryta, twórcy sielanki jako gatunku literackiego oraz do
Wergiliusza i Jana Kochanowskiego.
Szymonowic stworzył gotowy wzór, schemat kompozycyjny gatunku, wplatał w dialogi swoich
pasterzy liczne refleksje i dygresje natury dydaktycznej. Przełamał sztywne granice sielankowej
konwencji, otwierając wrota napływowi elementów zaczerpniętych z życia współczesnego.
Zainaugurował zainteresowania sielanką w środowisku poetów mieszczaoskich. Szymonowic
opublikował także dwa dramaty po łacinie: Castus Joseph (1587), Pentesilea (1617). Rok jego
śmierci zamyka epokę polskiego renesansu.
11. M. K. Sarbiewski: (1595 - 1640) Ojcem jego był Mateusz Sarbiewski, a matką Anastazja z
Milewskich. Bratem jego był Stanisław Sarbiewski (zm. 1665 r.)  wojewoda mazowiecki,
marszałek izby poselskiej, dzielny dowódca, który ścigał Chmielnickiego i posłował do Moskwy i
do Szwedów. Naukę rozpoczął w 1607 w kolegium jezuickim w Pułtusku. 25 lipca 1612 wstąpił
do zakonu jezuitów w Wilnie. Studiował w kolegium jezuickim w Braniewie (1614-1617), (gdzie
spotkał św. Andrzeja Bobolę) i na Akademii Wileoskiej (1620-1622). Wsławił się łacioskim
Wierszem na pochwałę Jana Karola Chodkiewicza  hetmana  tegoż zwycięstwo pod Chocimem
w 1621 r. W 1622 wysłany został przez swoich zakonnych przełożonych na studia do Rzymu.
Podróżując z klerykami: Janem Grużewskim, Andrzejem Rudominem i Mikołajem Zawiszą w
lasach w okolicach Bambergu zostali napadnięci i obrabowany przez rozbójników. Mikołaj
Zawisza, ranny w napaści pod Bambergiem, zmarł na febrę po przybyciu do Rzymu. Na dworze
papieża-poety Urbana VIII stał się jednym z grona czołowych intelektualistów europejskich. Z
jego rąk otrzymał najwyższą nagrodę literacką świata  laur poetycki jako poeta laureatus  złoty
naszyjnik z medalem Ojca Świętego. W tym też roku 1622 opisał wierszem podróż swoją do
Rzymu (Iter Romanum). 3 czerwca 1623 otrzymał w Rzymie święcenia kapłaoskie. W 1625 r.
powrócił do Polski, przebywał w Nieświeżu, został profesorem teologii i retoryki, na Akademii
Wileoskiej. Nauczyciel poetyki i retoryki w kolegiach w Krożach, Połocku i na Akademii
Wileoskiej, gdzie uzyskał w 1632 doktorat z filozofii, a w 1636 teologii. W 1635 został królewskim
kaznodzieją Władysława IV. Był jednym z największych poetów europejskich epoki baroku. Jego
Lyricorum libri doczekały się kilkudziesięciu wydao w całej Europie. W 1632 wydana została
Lyricorum libri IV w Antwerpii luksusowa edycja z miedziorytami Petera Paula Rubensa w
wysokim nakładzie (jak na owe czasy) 5000 egzemplarzy. Zmarł nagle, wskutek udaru, który
nastąpił w trakcie ostatniego, pożegnalnego kazania wygłoszonego w kościele św. Jana
Chrzciciela.
Napisał łacioskie traktaty z lat 1614-1626. Nurt tradycji renesansowej bije bardzo żywo w jego
koncepcjach. Daleki jest Sarbiewski od naiwnej wiary w skutecznośd przepisów i reguł
retorycznych, która cechowad będzie szkołę jezuicką. Talent jest ważniejszy niż przepisy.
Wyznaje on kult poetów antycznych. Sarbiewski nie jest epigonem dziedzictwa renesansowego.
Problematyka nowych kryteriów oceny wartości literackiej utworów i analiza pojęd właściwych
dla tendencji manierystyczno- barokowych w poezji jest jednym z najbardziej znamiennych
wątków myślowych jego traktatów retorycznych.
12. D. Naborowski: (1573  1640) Daniel Naborowski godził w swojej poezji wartości sprzeczne:
renesansową pochwałę rozsądku i życia statecznego z przekonaniem o marności świata i
nieuchronnym przemijaniu wszelkich zjawisk. Jego twórczośd to świadectwo harmonii
sprzeczności, obecnych zarówno w życiu ludzkim, jak i w całym dziele stworzenia.
Studiował w Wittenberdze (1590-1593), Bazylei (studia medyczne ukooczył w 1595), Orleanie
(prawo), Strasburgu (kontynuacja studiów prawniczych od 1596) i Padwie (w 1602), gdzie
pobierał prywatne nauki mechaniki u Galileusza. W czasie studiów w Strasburgu nauczał języków
obcych Janusza Radziwiłła, a w 1602 został jego sekretarzem. U jego boku wziął udział w rokoszu
Zebrzydowskiego. W 1610 podróżował po Europie (zwiedził Niemcy, Szwajcarię, Anglię, Francję,
Włochy), brał udział w misjach dyplomatycznych księcia. Rolę sekretarza pełnił do śmierci księcia
Janusza w 1620. W tym samym roku Naborowski ożenił się. W 1633 został mianowany
marszałkiem hetmana polnego litewskiego Krzysztofa Radziwiłła. Będąc kalwinem umacniał
czynnie wyznawaną przez siebie religię na Litwie. W 1637 uzyskał posadę sędziego grodzkiego w
Wilnie. Podczas studiów w Bazylei ogłosił dwie rozprawy napisane w języku łacioskim: De
temperamentis (1593) i De venenis (1594). Pierwszym znanym wierszem poety jest wpisany 4
maja 1593 do pamiętnika Daniela Cramera łacioski utwór. Pozostałe wiersze Naborowskiego to:
�� Błąd ludzki,
�� Cieo przypisany Ks. Ks. J.M. Januszowi Radziwiłłowi, podczaszemu naonczas W. Ks. L. A. 1607,
�� Cnota grunt wszytkiemu,
�� Do Jego Książęcej Mości Pana... Janusza Radziwiłła Pana Mego Miłościwego,
�� Do Najjaśniejszego Władysława Zygmunta...,
�� In Werki solatium,
�� Krótkośd żywota,
�� Kur na krzcinach oddany małemu wielkiej nadzieje Radziwiłłowi...,
�� Malina,
�� Marnośd,
�� Na toż,
�� Pieśo ad imitationem Horatiuszowej ody "Beatus ille, qui procul negotiis",
�� Róża przypisana na kolędzie Księciu Imci Krzysztofowi Radziwiłłowi,
�� Treny na śmierd Księcia Radziwiłła, kasztelana wileoskiego,
�� Tryumf Miłości. Poema Franciszka Petrarki,
�� Votum,
a także zbiory wierszy:
Naeniae a diversis scriptae in Exequias Illustrissimi Principis Dni Janussi Radivili, wydrukowany w
miejscowości Lubcz nad Niemnem (1621),
Lacrumae Danielis Naborovi... (siedem utworów łacioskich), drukarnia Konrada Waldkircha[4].
Daniel Naborowski był także tłumaczem: Triumfu miłości Petrarki, Triumfu wiary du Bartasa,
Descriptio gentium Sarbiewskiego i Pieśni Lobwassera.
Sylwetka twórcza Naborowskiego jest sylwetką poety nadwornego. Kontynuuje on tradycje
soczystej, czasem obscenicznej fraszki renesansowej. Odbijają się tu jak w zwierciadle niezbyt
wybredne obyczaje magnackiego dworu, rubaszne kawały i anegdoty niekiedy zapisane z ustnej,
obiegowej wersji. Zwłaszcza fraszki napisane na dworze księcia Janusza Radziwiłła mają
 bachiczny charakter, niezależnie od kalwioskiej surowości obyczajowej obowiązującej to
środowisko. Naborowski jest poetą manierystycznym.
13. Sz. Zimorowic: (1608/9  1629) Urodził się w rodzinie mieszczaoskiej. Ojciec jego był majstrem
murarskim o nazwisku Ozimek i takie Szymon pierwotne nosił nazwisko, jednak zmienił je
(Zimorowic brzmiało bardziej szlachecko). Bardzo niewiele wiadomo o jego życiorysie. Kształcił
się w mieście rodzinnym, w szkole katedralnej. Był podpiskiem w urzędzie ławniczym. Na wesele
starszego brata, Józefa Bartłomieja, napisał  Roksolanki, to jest ruskie panny , cykl 69 pieśni,
śpiewanych na przemian przez chłopców i dziewczęta. Ostatni rok życia spędził w Krakowie,
jednak z pewnością tam nie studiował. Nieprawdą jest także podawanie gruz
licy jako powodu
przedwczesnej śmierci poety. Dziś wiadomo, że Zimorowic pojechał do Krakowa by wyleczyd się
z kiły. Podupadłego na zdrowiu młodego poetę dobiła popularna w tym czasie kuracja rtęcią.
Miejscem jego pochówku jest kościół Dominikanów w Krakowie.
Znaczenie  Roksolanek w dziejach liryki miłosnej polega na organicznym połączeniu zdobyczy
poezji ludowej i uczonej, na wyzyskaniu folkloru ruskiego. W historii sielanki reprezentują one
odmianę o zdecydowanej przewadze elementu liryczne gonad epickim, odmianę wyrosłą na
kanwie obrzędów weselnych i z nimi bezpośrednio związaną.
14. S. Twardowski: (ok. 1592  przed 1641) Samuel Twardowski urodził się w niezamożnej rodzinie
szlacheckiej osiadłej w województwie kaliskim. Jego ojciec, Mikołaj Twardowski, gospodarzył w
majątku ziemskim w Lutyni koło Pleszewa (dziś w Gminie Dobrzyca). Młody Twardowski kształcił
się w jezuickim kolegium Karnkowskiego w Kaliszu i już wtedy podejmował pierwsze próby
pisarskie. W 1621 walczył w bitwie pod Chocimiem, a w latach 1622-1623 brał udział w
poselstwie Krzysztofa Zbaraskiego do Turcji. W kolejnych latach jako sekretarz służył różnym
magnackim rodom m.in. Wiśniowieckim i Leszczyoskim. W latach 40. XVII w. gospodarzył na
Ukrainie, skąd wypędziło go powstanie kozackie w 1648 r. Osiadł wtedy w Wielkopolsce, gdzie
zarządzał kilkoma dworami w dobrach Sieniutów. W czasach Potopu szwedzkiego, podobnie jak
większośd szlachty, popierał początkowo Karola X Gustawa, by w 1656 przejśd na stronę Jana II
Kazimierza. Zmarł w 1661 w Zalesiu Wielkim i pochowany został w kościele bernardyoskim w
Kobylinie. Syn mieszczanina z Sambora, studiował na Akademii Krakowskiej, pozostawał w
kontaktach ze środowiskiem rybałtowskim. Debiut literacki poety,  Lekcje Kupidynowe , był to
zbiorek frywolnych erotyków wzorowany na starożytnych przepisach  sztuki kochania , a zatem
jak najdalszy od nastrojów ascetycznych i pokutnych. Pod wpływem krytyki cenzury kościelnej
następuje zasadnicza zmiana  poświęcił się pisaniu poematów religijno  dydaktycznych.
Najciekawszym z jego póz
niejszych utworów jest  Kolebka Jezusowa , zbiorek kolęd
stylizowanych na ludową nutę, pełnych ciepłej, intymnej atmosfery.
15. J. A. Morsztyn: (1621  1693) urodził się w Raciborsku, w pobliżu Krakowa. Jego ojciec był
zamożnym ziemianinem wyznania kalwioskiego. Rodzina korzeniami sięgała osiedlonego w XIV
wieku na terenie Polski mieszczaostwa niemieckiego, lecz w tym czasie posiadała już polski tytuł
szlachecki. W młodych latach studiował na uniwersytecie w Lejdzie oraz odbył wraz z bratem
podróż po Włoszech i Francji. Po powrocie związał się z dworem rodziny Lubomirskich i dzięki jej
protekcji uzyskał kontakty na dworze królewskim. Od 1649 był dworzaninem Jerzego
Lubomirskiego, a w 1653 został dworzaninem królewskim. W roku 1656 rozpoczął karierę na
dworze jako sekretarz królewski, a od 1658 referendarz koronny. W 1660 otrzymał starostwo
małogoskie i w roku 1668 stanowisko podskarbiego wielkiego koronnego. W tym czasie brał
udział w wielu misjach dyplomatycznych, m.in. jego podpis widnieje pod aktem pokojowym
pokoju w Oliwie. W latach 1667 - 1683 piastował godnośd starosty tucholskiego. Poślubił w 1659
Katarzynę, córkę pułkownika wojsk koronnych Henryka Gordona, damę dworu królowej Marii
Ludwiki Gonzagi. Kilka lat póz
niej przeszedł na katolicyzm, którego był letnim i pozbawionym
fanatyzmu wyznawcą. W polityce reprezentował stronnictwo profrancuskie. Za króla Jana III
Sobieskiego zawiązał w porozumieniu z Ludwikiem XIV spisek detronizacyjny. Został on wykryty i
rozpoczęto przygotowania do sądu sejmowego o zdradę stanu, a także o wykorzystywanie
skarbu publicznego w osobistych celach. Chod Morsztyn przysiągł, że nie zbiegnie za granicę,
uczynił to. Osiadł we Francji, gdzie przyjął poddaostwo i objął urząd sekretarza Ludwika XIV
(który uzyskał jeszcze, gdy był obywatelem Rzeczypospolitej).
Twórczośd literacka Morsztyna przypada na wcześniejszy okres jego życia, na lata 1637  1661,
kiedy jeszcze nie pochłonął go całkowicie wir działalności publicznej. Wychowany w rodzinie o
wybitnych zainteresowaniach literackich, obracający się w dworskich środowiskach elity
umysłowej, znał współczesną literaturę europejską, zwłaszcza francuską i włoską, czerpał z niej
natchnienie i wątki do tego stopnia, że trudno nieraz w jego utworach wyodrębnid elementy
oryginalne od przekładu lub parafrazy. Przekłady z literatur obcych stanowią odrębny rozdział
jego twórczości. Przekładał Tassa, Marina, Corneille  nazwiska sztandarowe baroku. Ale
jednocześnie w dziele Morsztyna tkwią związki z najlepszą tradycją poezji narodowej. Ponadto,
jest on autentycznym, rzeczywistym kontynuatorem liryki czarnoleskiej posuwającym naprzód
niektóre z jej zdobyczy w liryce miłosnej, w jej osiągnięciach warsztatowych, w ustalaniu kanonu
form wierszowych, gatunkowych i kompozycyjnych, w sublimacji i unowocześnianiu monologu
lirycznego erotyków. Morsztyn nie miał żadnych  zawodowych ambicji w kierunku publikacji
dzieł. Ani jeden z jego utworów nie ukazał się w druku za życia autora, mimo, że krążyły w
odpisach, były znane, czytane i wystawiane. Dwa najważniejsze zbiory poezji to  Kanikuła albo
Psia gwiazda i  Lutnia . Morsztyna fascynuje temat rozłąki, podobnie powtarzający się często
motyw opisu kobiecej urody, motyw hiperbolicznej rozpaczy, zazdrości i innych cierpieo, które
niesie z sobą miłośd. Sąsiadują one zgodnie z żartobliwymi utworami na ten temat. Skala liryki
morsztynowskiej widad wyraz
nie w sonetach, gatunku, który uprawiał szczególnie chętnie i
spopularyzował w polskie literaturze. Oprócz sonetu uprawiał także kanzonę, wprowadził wielką
rozmaitośd schematów wersyfikacyjnych i strof, wśród nich oktawę i sekstynę. Poza liryką
miłosną, pisał o polityce. Cięta satyra na polski bezrząd lub system wojowania pospolitego
ruszenia ( pieśo w obozie nad Żwaocem 1653) niespodziewanie odsłania nam poważne oblicze
Morsztyna  statysty, którego było stad na trzez
wą ocenę sytuacji. Obok erotyków znajdziemy
także wiersze religijne, wśród nich kolęda  Na Boże Narodzenie , jakkolwiek zapewne Morsztyn
należy do niewielu poetów staropolskich, którzy w tak nikłym stopniu poruszali w twórczości
tematykę religijną.
Najbardziej znanym i najważniejszym przekładem Morsztyna jest  Cyd Corneille a.
16. W. Potocki: Pochodził z ariaoskiej rodziny ziemiaoskiej herbu Szreniawa. Jego dziad Jan posiadał
wieś A
ękorz w powiecie bieckim. Ożenił się z wdową po Jakubie Dembioskim, Katarzyną z
Palczowskich. W 1599 roku Jan z Potoka Potocki po sprzedaniu wsi A
ękorz zakupił od Samuela
Branickiego z Ruszczy wsie: A
użnę, Wolę A
użeoską, Bielankę, A
osie, Klimkówkę, Kunkową,
Leszczyny i Hunowice. Synem Jana był Adam, który ożenił się z Zofią z Przypkowskich. Z tego
związku narodziło się trzech synów: Jan, Jerzy i Wacław. Przyszły poeta wykształcenie zdobył
prawdopodobnie w zborze ariaoskim w Raciborsku. W roku 1638, w wieku siedemnastu lat,
razem ze starszym bratem Janem, walczył na Ukrainie. Wspomniał o tym w Przedmowie do
Odjemku od herbów szlacheckich ("Dośd żem w siedemnastym roku ... żołnierzował"). Od roku
1642, po śmierci ojca i dziada, zarządzał majątkiem wspólnie z Jerzym (Jan służył w wojsku).
Dopiero w 1646 roku trzej bracia podzielili spadek po ojcu. Wacław otrzymał częśd wsi A
użnej,
folwark Wesołów i wsie: A
osie i Leszczyny. Poza tym bracia jeszcze przekazali mu: Jerzy 4000 złp.
na wyrównanie działu, oraz Jan i Jerzy 5333 złp. 10 gr w celu zapewnienia dożywocia matce (do
zwrotu po jej śmierci). W 1648 roku Wacław Potocki żeni się z Katarzyną Morsztynówną (1631-
1686) córką Stefana i Sabiny z Arciszewskich. Wcześniej w dniu 12 lutego 1648 roku zapisał
matce majątek we wsi A
użnej jako dożywocie. Młodzi małżonkowie zamieszkali we wsi A
osie.
Posag Katarzyny Morsztynówny wynosił 6000 złp. (3000 złp. gotówką, a reszta w formie długu jej
brata Hieronima, zeznanego na rzecz Wacława Potockiego w Krakowie 28 lutego 1648 roku). W
tym samym dniu poeta zapisał żonie jej sumę posagową i drugie 6000 złp. jako oprawę na
dobrach swoich w A
użnej Dolnej. Pierwszym dzieckiem małżonków Potockich była Zofia,
urodzona zapewne w 1649 lub 1650 roku. Następnym syn Stefan, który przyszedł na świat w
1651 roku. Rok jego urodzenia można wnioskowad ze słów poety. Wacław Potocki stwierdził, że
w chwili śmierci, w 1673 roku Stefan miał 22 lata. W roku 1650 lub na początku następnego
umiera poecie matka. A
użną, gdzie mieszkała przed śmiercią, 26 stycznia 1651 roku Wacław
Potocki oddaje w dzierżawę Jerzemu z Boratyna Boratyoskiemu. Na wiosnę 1651 roku poeta
rusza na wyprawę wojenną na czele pocztu kozackiego wystawionego przez Jana
Przypkowskiego. Bierze udział w bitwie pod Beresteczkiem(28, 29, 30 czerwca 1651 roku). W
czasach "potopu" początkowo, jak wielu arian i protestantów, opowiadał się za Karolem
Gustawem. Nawet z bratem Janem planował opanowanie Biecza na rzecz króla szwedzkiego.
Zmienił jednak orientacje dośd szybko przechodząc na stronę Jana Kazimierza i nawet wystawił
własnym sumptem oddział, który - o czym sam poeta wspomina w "Przedmowie do Odjemku" -
liczył kilkudziesięciu ludzi. Potocki mógł przez pewien czas przebywad na Węgrzech, gdzie w
czasach "potopu" tłumnie chroniła się szlachta przed wojenną zawieruchą. Świadczą o tym
wzmianki w utworach poety. W maju 1658 roku uczestniczy w obronie Gorlic przed wojskami
Jerzego II Rakoczego.
W 1658 roku  po ogłoszeniu dekretu o banicji arian  przeszedł na katolicyzm. Przeciwnik
Wazów. W latach 1665-1666 podczas rokoszu Lubomirskiego, napadnięto na jego dwór w
A
użnej, spalono go, a poetę zelżono i ciężko pobito. W 1665 roku sporządził akt urzędowy, w
którym zrzekł się całego majątku na rzecz synów. W 1667 r. został podstarościm bieckim oraz
sędzią skarbowym województwa krakowskiego. Potem był zwolennikiem Michała Korybuta
Wiśniowieckiego, a wreszcie Jana III Sobieskiego. Po abdykacji króla został sędzią skarbowym
województwa proszowskiego, podstarościm bieckim, sędzią grodzkim w Bieczu, a w 1678 r.
otrzymał od Jana III Sobieskiego godnośd podczaszego krakowskiego, którym był w latach 1678-
1685. Opowiadał się za reformą ustroju Rzeczypospolitej, w tym za wprowadzeniem
dziedziczności tronu. Ponieważ sprzyjał swoim dawnym współwyznawcom, był dwukrotnie
pozywany przed sąd i ucierpiał od najazdów fanatycznej szlachty katolickiej.
Potocki przeżył śmierd żony i trojga dzieci. Dwóch synów zginęło na wojnie. Najstarszy syn Stefan
Potocki zmarł w 1673 roku, z wycieoczenia po bitwie chocimskiej, a córka Zofia Potocka, która
odziedziczyła talent literacki po ojcu, zmarła przedwcześnie jak i też dwoje wnuków. Następnie
umarł jego najstarszy brat Jan i 10 lipca 1686 roku pożegnała świat żona Katarzyna
Morsztynówna, potem zięd Jan Lipski i drugi brat poety, a w 1691 r. w czasie wyprawy tureckiej
ginie drugi syn - Jerzy Potocki. W starości opiekowały się nim synowa wdowa po tym ostatnim,
Aleksandra Potocka, i wnuczka. Osamotniony Wacław Potocki zmarł w A
użnej w 1696 r. Został
pochowany w podziemiach klasztoru franciszkaoskiego w Bieczu. Za życia Potockiego oprócz
Pocztu herbów i dwóch pomniejszych panegiryków, nie ukazał się drukiem żaden inny jego
utwór. Utwory młodzieocze (od 1648) dochowały się m.in. (wraz z kilkoma póz
niejszymi) w
Wirydarzu poetyckim J. T. Trembeckiego (druk w 1911).
Pieśni pokutne, utwór utrzymany w surowym, ariaoskim duchu.
Judyta (1652, wydana 1911), poemat oparty na temacie biblijnym.
Wirginia (1652, wydana anonimowo w "Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych" 1777), poemat
oparty na wątku zaczerpniętym z dzieł Liwiusza.
Lidia (wydana 1953 jako Historia Florydana z Lidią), przeróbka poematu Fran�ois Rosseta.
Argenida, napisana została w latach 1660 1670, druk w 1697, III. wyd. 1743), powieśd
wierszem naśladowana z pisarza szkockiego Johna Barclaya.
Transakcja wojny chocimskiej powstała w 1669-1672. Po raz pierwszy wydana została w 1850
roku pod tytułem Wojna chocimska, jako utwór Andrzeja Lipskiego. Pierwszego wydania
krytycznego dokonał Aleksander Br�ckner w 1924. Jest to główny epicki utwór poety i
najwybitniejsza epopeja staropolska. Poemat opowiada o zwycięstwie nad Turkami odniesionym
w 1621 przez Polskę pod Chocimiem i jest rymowaną przeróbką dziennika Jakuba Sobieskiego,
uzupełnioną o osobiste dygresje i wywody autora. Napisany językiem bogatym i barwnym utwór
opowiada losy autentycznych bohaterów tych czasów: hetmana Chodkiewicza, Sebastiana
Lubomirskiego, rycerza Jana Lipskiego i innych. Dzieło odznacza się gorącym patriotyzmem, a
jednocześnie głęboką religijnością.
Periody, napisane w 1674 treny na śmierd syna Stefana (wydrukowane po raz pierwszy 1864
1865).
Merkuriusz Nowy, powstały w 1673 1674, poemat o zwycięstwie Sobieskiego pod Chocimiem
w 1673 (pierwodruk 1843, a w drugiej, obszerniejszej redakcji  1889).
Historia równej odwagi, ale różnej fortuny dwu pięknych Tressy i Gazele..., napisana 1675,
wydana 1924, oparta na motywach utworu francuskiego poety J. A. de Thou.
Abrys ostatniego żalu, napisane w 1691 (niepełny pierwodruk w "Bibliotece Warszawskiej"
1904), treny na śmierd syna Jerzego.
Syloret napisana w 1691 (pierwodruk 1764) powieśd wierszem naśladowana z Apulejusza i
Heliodora.
Nowy zaciąg pod chorągiew starą trymfującego Jezusa, napisany 1679.
Poczet herbów, napisany około 1695, druk w 1696, częśd nienadająca się do druku, nosząca tytuł
Odjemek od herbów szlacheckich znajdowała się do 1944 w rękopisie Biblioteki Załuskich),
herbarz wierszem.
Ogród, ale nie plewiony, bróg, ale co snop to inszego zboża, kram rozlicznego gatunku, powstały
w 1670-1695, wydany po raz pierwszy przez Aleksandra Br�cknera jako Ogród fraszek w 1907, 2
t.) wraz z poprzednim i następnym zbiorem najbardziej charakterystyczna częśd spuścizny poety,
zbiór 1830 anegdot, fraszek, wierszy okolicznościowych, polemicznych i refleksyjnych.
Moralia, powstałe w latach 1688-1695, wydali w 3 t. Tadeusz Grabowski i Jan A
oś w 1915-1918,
niedokooczony olbrzymi zbiór przypowieści wierszem, oparty na zbiorze łacioskich przysłów
(Adagia) Erazma z Rotterdamu.
Zarówno Ogród fraszek, jak i Moralia barwnie przedstawiają uroki życia ziemiaoskiego,
krytykując jednocześnie gnuśnośd umysłów, ucisk chłopów, nietolerancję religijną i najgorsze
przejawy sarmatyzmu.
Bogata i różnorodna twórczośd Potockiego była owocem tytanicznej pracy. Zarówno pod
względem edytorskim, jak interpretacyjnym nie jest jeszcze dostatecznie opracowana. Stanowi
najpełniejsze odbicie życia polskiego owych czasów. Jako satyryk, moralista i poeta wzniósł się
Potocki ponad wielu współczesnych pisarzy. Miał za sobą autorytet prześladowanego arianina,
którego patriotyzm i związek z narodem zwyciężył wszystkie inne względy. Pierwszy w literaturze
polskiej z taką pasją atakował  czerep rubaszny i poszukiwał ideału pozytywnego. Potocki jest
reprezentantem nurtu sarmackiego.
17. W. Kochowski: (1633  1700) pochodził z ziemi sandomierskiej, urodził się w Gaju i rodzinę
wielokrotnie opisywał w wierszach. Głębszego wykształcenia nie zdobył, studia ograniczyły się
do pobytu w szkole Nowodworskich związanej z Akademią Krakowską (1646-48). 1651-1660
spędził na wojnach (np. pod Beresteczkiem, w walkach z Kozakami, Moskwą, Szwedami i
Węgrami). Przez jakiś czas służył z dywizji Stefana Czarnieckiego. Po pokoju w Oliwie osiadł w
rodzinnej wsi, a potem przeniósł się do Krakowa. Jako zwolennik Lubomirskiego brał udział w
rokoszu i bitwie pod Mątwami. Pełnił liczne urzędy: podżupnik wielicki, wojski krakowski i
generalny poborca podatków. Przez Jana III obdarowany został tytułem historyka
uprzywilejowanego. W tym charakterze brał udział w wyprawie wiedeoskiej w 1683 r.
Najważniejsze dzieła:
��  Kamieo świadectwa wielkiego w Koronie Polskiej senatora niewinności (1668)  bierze
w obronę Lubomirskiego; dzieje rokoszu, które opowiada  kamieo graniczny , nie
posiadający szczególnych wartości literackich, utrzymany w tonie konwencjonalnego
panegiryku
��  Dzieło boskie  o wybawieniu Wiednia. Próba epicka.
��  Niepróżnujące próżnowanie (1674)  liryka. Składa się z 5 ksiąg  Liryk polskich i 2
ksiąg  Epigramatów polskich . Są tam wiersze o tematyce obyczajowej, miłosnej,
historycznej i religijnej. Są utwory okolicznościowe i panegiryczne, wiele jest
adresowanych do znajomych i przyjaciół, wiele zawiera akcent autobiograficzny. Całośd
dedykowana królewiczowi Jakubowi Sobieskiemu stanowi małą encyklopedię życia
szlacheckiego.
��  Roczniki  obejmuje panowanie Jana Kazimierza i Michała Wiśniowieckiego. Oprócz
własnych wspomnieo, są też cudze relacje, pamiętniki, akta i dokumenty urzędowe.
Sięgał także do z
ródeł obcych. Materiał historyczny podzielił na okresy 7-letnie (tzw.
klimaktery)
��  Trybut należyty wdzięczności& albo Psalmodia polska (1695)  podobnie jak w
 Rocznikach panuje przekonanie o wyjątkowej opiece boskiej nad narodem polskim.
Jest ukoronowaniem jego twórczości poetyckiej, podsumowaniem wszystkich
dotychczasowych osiągnięd. Utwór składa się z 36 psalmów, motyw psalmistyki łączy się
z elementami osobistymi i historycznymi. Pisane są podniosłą, stylizowaną prozą.
Odznaczają się napięciem emocjonalnym i dużym ładunkiem lirycznego nastroju.
Odzwierciedlają żarliwośd uczud religijnych autora w tonacji przede wszystkim
dziękczynnej i pokutnej. Przeprowadził generalny rachunek sumienia, spowiedz
całego
życia, uderzył w ton skruszonego grzesznika. Duża cześd psalmów osnuta jest na
motywach historycznych, związanych z przeżywaniem aktualnych dziejów narodu,
zwłaszcza wojen z Turkami i zwycięstwo pod Wiedniem. Tak jak w innych utworach
Kochowski stał się obroocą swobód szlacheckich, wolnej elekcji, przejawia jednak
krytycyzm wobec liberum veto i systemu obrad sejmu.  Psalmodia jest wybitnym
dziełem artystycznym, reprezentatywnym dla kultury barokowej ze względu na typ
religijności, akcenty narodowe, opanowanie warsztatu stylistyki biblijnej. Ściśle związane
z dotychczasową tradycją literatury staropolskiej, czyni z niej nowy użytek, zawiera
element artystycznego nowatorstwa. W psalmach wypowiada się konkretna jednostka,
uogólnione zostało doświadczenie historyczne konkretnego narodu.
Liryka Kochowskiego podejmuje tematy typowe, powtarzające się u wielu twórców tego samego
czasu i środowiska, lecz nie można jej sprowadzad wyłącznie do produkowania konceptów
barokowych, chod istotnie w tym zakresie fantazja autorowi dopisuje, lubuje się on w pointach,
dowcipach, dziwacznych metaforach. Wiersze miłosne nastrojone są często na nutę pieśniową,
swojską, nawiązującą do opisów ojczystej przyrody. A
ączy kult szlachcica z kultem Polaka 
katolika. Poglądy religijne szczególnie silnie zaznaczają się w jego utworach. Jako reprezentant
katolicyzmu wojującego, agresywnego, głosi program nietolerancji wobec różnowierców,
zwłaszcza arian, w słynnym wierszu  Bando na Aryjany . Nie przeszkadza mu to przyjaz
nid się z
eks-arianinem Wacławem Potockim.
Kult historii był ważnym elementem światopoglądu sarmackiego. Pojawia się zjawisko
mesjanizmu narodowego, przekonania, że oto Polska powołana jest do spełnienia wyjątkowej
roli w historii. W kształtowaniu tego poglądu uczestniczy wielkie łacioskie dzieło Kochowskiego
 Roczniki .
Poglądy Kochowskiego opierają się na opiece boskiej nad Koroną Polką oraz dopatruje się
historycznej misji Polaków w obronie wolności i chrześcijaostwa. Z tego względu jest niekiedy
traktowany jako prekursor mesjanizmu romantycznego.
18. Z. Morsztyn: (ok. 1628  1689) jedyny z rodziny był wierny arianizmowi. Nie udało się ustalid,
gdzie Zbigniew pobierał nauki, ani jaką pozycję pełnił w żupach wielickich, chod na pewno był z
kopalnią związany w latach 40. Przed 1650 r. wstąpił na służbę do Radziwiłłów, który to związek
okazał się niezwykle trwały. Początek lat 50. spędził w chorągwi pancernej Janusza Radziwiłła,
brał udział bitwie pod Beresteczkiem, a w 1654 będąc pod dowództwem Aleksandra
Mierzeoskiego ulegli rozbiciu w walce z Moskalami. W czasie potopu 11 paz
dziernika 1655 w
imieniu rodziny podpisał akt poddaoczy wobec Karola Gustawa. Ale już w grudniu walczył z
powrotem przeciwko nim, dostając się na rok do niewoli. Zwolniony powrócił na służbę do
Bogusława Radziwiłła[2]. 28 listopada 1657 został miecznikiem mozyrskim. W 1659 poślubił Zofię
Czaplicównę, ariankę z Wołynia. Od 1662 w Prusach Książęcych, od 1670 przywódca tamtejszych
arian. Od 1669 zarządca potężnych dóbr Ludwiki Karoliny Radziwiłłówny. Zmarł w Królewcu w
1689. Pogrzeb Zbigniewa Morsztyna odbył się 17 stycznia 1690 w Rudówce.
Pierwsze poezje Zbigniewa pochodzą z dekady 1650-60 i są to przede wszystkim erotyki
dworskie, w których jednak poeta nie pozwala gatunkowi wybierad za artystę tematy. Drugą
stroną jego początkowej twórczości są utwory o tematyce żołnierskiej, pochodzące głównie z
własnych przeżyd: czy oglądamy życie obozowe (Kostyrowie Obozowi), czy jesteśmy świadkami
bitwy(Sławna wiktoryja nad Turkami ... pod Chocimiem otrzymana ...), czy też poznajemy z bliska
żołnierskiego konia(O koniu wziętym ze mną w potrzebie z Szwedami pod Krakowem die 20 Junii,
Anno 1656). Możemy jednak znalez
d i u Zbigniewa refleksję, że życie żołnierskie inaczej wygląda
w podniosłych wierszach, a zupełnie inaczej w rzeczywistości. Jego najważniejszym dziełem na
emigracji są Emblemata o tematyce religijnej, każdej ikonie dedykowane są stosowne cytaty z
Pieśni nad Pieśniami. Tutaj realizuje się główny przekaz Zbigniewa i arian jego czasów o
tolerancji, wolności sumienia przy jednoczesnym poszanowaniu należnych praw boskich.
Podejście Zbigniewa do swojej twórczości, kwituje sentencja mihi cano  sobie śpiewam.
Najprawdopodobniej za namową przyjaciół pod koniec życia przeorganizował swoje zapiski i
nadał im kształt tomu Muza domowa (ukooczona ok. 1683, nie wydana za życia). Zostawił po
sobie tłumaczenia z Horacego, Persjusza, Jana Pico della Mirandoli, Hugona Grotiusa.
19. Stanisław Herakliusz Lubomirski: (1642  1702) Magnat i polityk. Jednocześnie poeta polski i
łacioski, autor traktatów politycznych i filozoficznych, a także kilku utworów dramatycznych
(sielanka "Ermida albo królewna pasterska" z 1664 oraz trudne do datowania komedie "Don
Alvarez" i "Komedia Lopeza starego", obie oparte na nowelach Boccacia). W młodości (1660-
1662) ojciec wysłał go w długotrwałą edukacyjną podróż zagraniczną pod opieką poety
Sebastiana Cefalego. Młody poeta odwiedził wówczas Francję, Hiszpanię, Włochy i Austrię, co z
pewnością wpłynęło na szerokośd jego horyzontów. W każdym razie dostępne dziś informacje
na temat tej podróży wskazują na zainteresowanie młodego Stanisława Herakliusza literaturą i
teatrem.
Karierę polityczną Lubomirski rozpoczął dośd wcześnie i w raczej niesprzyjających
okolicznościach, starając się o rehabilitację ojca, Jerzego Sebastiana Lubomirskiego, przywódcy
rokoszu. Nie przeszkodziło mu to jednak w dojściu do najwyższych stanowisk w kraju. Posłem na
sejm został w 1667 roku, a w latach 1676-1672 (to jest od 29 roku życia!) sprawował urząd
marszałka wielkiego koronnego, którego współczesnym odpowiednikiem byłby minister spraw
wewnętrznych. Był zwolennikiem Michała Korybuta Wiśniowieckiego, a przeciwnikiem Jana III
Sobieskiego. Był w wielkiej estymie u współczesnych, nazywających go "mądrym marszałkiem" i
"polskim Salomonem".
Był Lubomirski również mecenasem sztuki - fundatorem warszawskiego klasztoru Bernardynów
na Czerniakowie, właścicielem A
azienek i Puław. Sprowadził do Polski znanego architekta,
Tylmana z Gameren.
Najosobliwszym dziełem Lubomirskiego były z pewnością łacioskie "Adverbia moralia" - zbiór
rozważao, z których każde było napisane w ten sposób, by możliwie często powtarzad określony
łacioski spójnik, przysłówek czy przyimek (semper, ad, cum, in, non i tym podobne). Ze względu
na szczegółowo zaplanowany układ graficzny oraz na ilustracje wykonane przez Tylmana z
Gameren można ten tom uznad za jeden z XVII-wiecznych pierwowzorów tzw. poezji konkretnej.
Z kolei Czesław Hernas nazywa "Adverbia moralia" "ostatnim wybitnym dziełem literatury
nowołacioskiej".
O ile "Adverbia moralia" znajdują się formalnie gdzieś na granicy między poezją a retoryczną
prozą, o tyle do tej ostatniej wypada zaliczyd "Rozmowy Artaksesa i Ewandra", wydane w roku
1683, chod pisane w poprzednim dziesięcioleciu. Wymienieni w tytule bohaterowie są
dworzanami i zarazem przyjaciółmi skłonnymi do filozoficznych dysput. Te ostatnie nie
przeradzają się jednak w spory, gdyż obydwaj rozmówcy są w istocie reprezentantami tej samej,
stoickiej filozofii autora.
Za najpopularniejszy, chod zarazem najbardziej pesymistyczny spośród traktatów filozoficznych
Lubomirskiego należy uznad "De vanitate consiliorum" (to jest "O ułudzie rad...", 1699). Ma on
formę dialogu między Ułudą a Prawdą, dotyczącego spraw politycznych, w szczególności zaś -
projektów naprawy paostwa. Charakterystyczne jest, że zgłasza je Ułuda, natomiast Prawda za
każdym razem dowodzi niemożliwości ich realizacji. Mimo że z powodu stanowiska - a także za
sprawą omówionych przed chwilą traktatów politycznych - kojarzy się Lubomirskiego z dworską
odmianą baroku, to pozostawił on po sobie wiele tekstów religijnych, co bynajmniej nie jest
charakterystyczne dla wspomnianego nurtu. Wypada tu wymienid "Tobiasza wyzwolonego" -
wierszowany romans oparty na biblijnej "Księdze Tobiasza", zbiór "Melodia duchowna o
przesłodkiej narodzenia naszego Zbawiciela tajemnicy" (pierwsze wydanie 1682), utwór
"Teomuza" czyli polsko-łacioski wierszowany katechizm, wreszcie cykl "Decymka myśli
świętych..." (1700). Stanowi on swoiste poetyckie pożegnanie ze światem i rozważanie spraw
ostatecznych. Już po śmierci Lubomirskiego ukazała się natomiast poetycka parafraza biblijnej
"Księgi Eklezjastesa".
Zbliżona tematyka wymienionych utworów nie pociąga za sobą bynajmniej podobnej
jednolitości formy. "Eklezjastes", mimo przeróbki na jedenastozgłoskowiec, z powodzeniem
stara się zachowad prostotę stylu biblijnego (Lubomirski wzorował się na katolickim przekładzie
autorstwa ks. Jakuba Wujka, znanym ze swoich walorów językowych). "Decymka myśli świętych"
charakteryzuje się stylistyką pełną gwałtownych emocji, w ramach której pokutujący podmiot
liryczny określa się np. słowami "proch nożny", "pies zgniły". Z kolei "Tobiasz wyzwolony",
wydany drukiem w 1683, stylizuje biblijną opowieśd na fantastyczny barokowy romans.
20. A. Naruszewicz: (1733  1796) polski historyk i poeta, biskup smoleoski w latach 1788-1790,
biskup łucki w latach 1790-1796, sekretarz Rady Nieustającej w latach 1781-1786, jezuita,
senator. Ojciec polskiego klasycyzmu. Już za życia nazywano go "polskim Horacym" i
spadkobiercą Jana Kochanowskiego. Ojcem jego był Jerzy Naruszewicz łowczy pioski, matką
Paulina. Jako kilkunastoletni chłopiec stracił oboje rodziców. W wieku zaledwie 15 lat ukooczy
szkołę jezuitów w Piosku i tamże wstąpił do zakonu. w 1748 został wysłany na studia do szkoły
jezuickiej w Lyonie. Po dziesięcioletnim pobycie za granicą powrócił do kraju i został w latach
1754  1755 wykładowcą łaciny (odpowiednik obecnego lektora  wówczas najniższy stopieo
nauczycielski) w Akademii Wileoskiej. Jezuici przedstawili go Czartoryskiemu kanclerzowi
wielkiemu litewskiemu, który wziął go pod swoją opiekę i stał się jego mecenasem. Opłacił mu
kilkuletnią podróż po Europie (Włochy, Niemcy i Francja), po powrocie z której otrzymał na
Akademii Wileoskiej katedrę poetyki, nauki stylu i dziejów literatury. Z woli zakonu został
przeniesiony do Warszawy i podjął wykłady w Collegium Nobilium. Od 1770 był redaktorem
Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych. Po kasacie zakonu i pożarze na Nowym Mieście w 1773
znalazł schronienie u Aleksandra Sapiehy, wówczas hetmana polnego litewskiego i jego żony
Magdaleny. Bliski współpracownik króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, zwolennik
Konstytucji 3 maja. Z woli króla został proboszczem w Niemenczynie. Po przystąpieniu króla do
Targowicy zgłosił także swój akces do niej, jednak z zastrzeżeniem że nie będzie sprawował
jakichkolwiek funkcji publicznych. Pobierał, jak większośd otoczenia Stanisława Augusta
Poniatowskiego stałą pensję z ambasady rosyjskiej (jurgielt). Od 1775 był biskupem koadiutorem
smoleoskim (ze stolicą tytularną Emaus), a od listopada 1788 formalnym ordynariuszem diecezji
smoleoskiej. W listopadzie 1790 został przeniesiony na biskupstwo łuckie. W 1791 był jednym z
założycieli Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Portret jego pędzla Marteau król
polecił zawiesid w sali poprzedzającej pokój marmurowy na zamku. W 1781 król mianował
Naruszewicza "kościelnym" pisarzem wielkim litewskim, funkcję świeckiego pisarza sprawował
Antoni Bazyli Dzieduszycki. Będąc w latach 1781  1786 sekretarzem Rady Nieustającej otrzymał
przywilej rozwiązywania zdaniem swoim równości głosów (in resolvento modo paritatis).
Pisał dzieła historyczne i wiersze. W jego twórczości dominuje klasycyzm, ale widad ślady
barokowych skłonności do komplikowania form. W 1772 wydał drukiem w wydawnictwie Gr�lla
dwa tomy przekładów dzieł Tacyta a w 1773 dwa tomy pieśni Horacego. Były to pierwsze
wydane drukiem prace Naruszewicza[1]. Trzeci tom dzieł Tacyta wydał w 1776. W 1774
przetłumaczył z greckiego pieśni Anakreonta. Uznanie przyniosło mu napisanie takich dzieł jak
Historia narodu polskiego czy Dzieje prehistoryczne. Tomy od 2 do 7 (ostatniego) Historii narodu
polskiego wyszły z drukarni Gr�lla w latach 1781 do 1788. Ostatni tom kooczył się zaślubinami
Jagiełły z Jadwigą. Tom pierwszy, który miał traktowad o czasach przedchrześciaoskich, dziejach
patryalchalnych jeszcze słowiaosko-lechickiej rodziny nie został przez Naruszewicza ukooczony[1].
W 1781 wydał dwa tomy Żywotów Chodkiewicza. Był twórcą wszechstronnym, uprawiającym
różne gatunki literackie. Wyróżniały się pisane przez niego ody podporządkowane celom
społecznej dydaktyki. Głosił w nich pochwałę rozumu, który swoją twórczą siłą pokona wszelkie
bariery natury. Świadectwem jego racjonalistycznych i zarazem niezwykle optymistycznych
przekonao stała się oda Balon, napisana pod wrażeniem pierwszy raz w Warszawie oglądanego
lotu balonem. Dokonał tego w roku 1789 francuski aeronauta Jean-Pierre Blanchard wraz z żoną.
To wydarzenie ukazywało, zdaniem poety, nieograniczone możliwości człowieka oświeconego,
który realizuje odwieczne marzenie ludzkości, wypowiedziane w micie ikaryjskim. Utwór
Naruszewicza pełnił zatem, tak charakterystyczną dla całej epoki, funkcję dydaktyczną. Był
zachętą do zdobywania wiedzy, rozwijania umiejętności, pokonywania barier, które wydają się
niemożliwe do przełamania. Pierwsze wydanie dwóch tomów jego poezji ukazało się w 1778.
Wielką sławę przyniosły Adamowi Naruszewiczowi satyry. Programowa satyra Naruszewicza nosi
tytuł Wiek zepsuty. Poeta, idąc śladem myśli Jean-Jacques'a Rousseau, potępia cywilizację, która
doprowadza współczesny mu świat do degeneracji i upadku. Potrzebny jest powrót do "złotego
wieku"  czasów, kiedy ludzie kierowali się wartościami moralnymi i praktykowali podstawowe
cnoty. Idea powrotu "do z
ródeł" (ad fontes) ma charakter utopijny. Ta dobra przeszłośd nie
zostaje czasowo ani geograficznie określona. Ważna okazuje się tylko jedna myśl, że dziś jest złe.
Typowo oświeceniową satyrą jest również utwór Naruszewicza Chudy literat. Atakuje on
duchowy i intelektualny prymitywizm szlachty, która, dumna ze swojego sarmackiego
rodowodu, nie zna narodowej kultury i literatury. Za lekturę wystarczają jej kalendarze, recepty
na lekarstwa i dewocyjne przepowiednie. W 1775 został kawalerem Orderu Świętego
Stanisława[3]. Zmarł w Janowie Podlaskim i został pochowany w "swojej kolegiacie" a na
skromnym grobie polecił umieścid napis: Cor meum et caro mea requiescit in spe (Serce moje i
ciało moje spoczywa w nadziei).
21. I. Krasicki: (1735  1801) Ignacy Krasicki urodził się 3 lutego 1735 roku w Dubiecku nad Sanem w
zubożałej magnackiej rodzinie, która przeznaczyła go do stanu duchownego. Zmarł 14 marca
1801 roku w Berlinie. Uczył się we Lwowie, w Rzymie i Warszawie, a wśród jego przyjaciół był
m.in. Stanisław August. Póz
niejszy król uczynił go swym kapelanem i współpracownikiem.
Krasicki został kanonikiem kijowskim i przemyskim już w 1759 roku, a w 1763 roku sekretarzem
prymasa A
ubieoskiego. W 1766 roku Krasicki został mianowany biskupem warmioskim, zyskując
przez to również godnośd senatora.. W 1772 roku, w wyniku pierwszego rozbioru Polski, został
poddanym króla pruskiego. Nie zerwało to jednak jego związków z krajem. Artykuły Krasicki
drukował m.in. w Monitorze, którego był współwydawcą i redaktorem naczelnym.
Był wybitnym reprezentantem polskiego klasycyzmu. Zadebiutował strofą  Hymn do miłości
Ojczyzny. Miał wówczas ok. 40 lat. Był to więc póz
ny debiut, który przyniósł przecież niezwykły
sukces tej strofy, stanowiącej fragment pieśni IX poematu heroikomicznego Myszeida. Strofa ta
póz
niej przez długie lata pełniła rolę hymnu narodowego. Krasicki sformułował tu uniwersalną
ideę patriotyzmu wyrażoną stylem wysokim i wzniosłym tonem. Wśród licznych przekładów
tekstu wymieomy także 3 różne przekłady francuskie. Książę Biskup Warmioski (X.B.W.) nadawał
doskonały kształt wszystkim gatunkom europejskiego klasycyzmu. Otwierał także drogę
gatunkom nowym. Wśród nich wyróżnia się pierwsza polska powieśd nowożytna Mikołaja
Doświadczyoskiego przypadki. Jest ona syntezą wszystkich odmian powieści oświeceniowych  a
więc satyryczno-obyczajowej, przygodowej i robinsonady połączonej z utopią i powieścią
dydaktyczną. Bohater powieści Mikołaj Doświadczyoski to przeciętny polski szlachcic, który w
toku wielorakich przeżyd w Warszawie, Paryżu, na wyspie Nipu, konstruuje swą osobowośd i
racjonalizuje swe doświadczenia. W rezultacie wypracuje dojrzałą mądrośd, stanie się dobrym
człowiekiem, przykładnym obywatelem. Ten wzór mądrego gospodarza (fizjokratyzm) wypełnia
także karty następnej powieści Pan Podstoli. Anegdota mówi, iż zachętą do powstania poematu
Monachomachia stała się rozmowa z Fryderykiem II pruskim w pałacu Sanssouci. Krasicki
mieszkał tu w apartamencie zajmowanym niegdyś przez Woltera. W żartobliwym heroicum o
zwaśnionych zakonnikach realizuje X.B.W. oświeceniową konwencję gatunku. Edycja tekstu stała
się nieomal skandalem obyczajowym. Najtrwalszym pomnikiem literackim Oświecenia są Bajki.
Osadzone w europejskiej tradycji gatunku są niedoścignione w swym artystycznym pięknie.
Aktualną obserwację nad światem i naturą człowieka zawarł poeta także w Satyrach. Klasyk
poezji zintelektualizowanej był artystą słowa wydobywającym poetyckośd z obszarów najrzadziej
poszukiwanych. Uprawiał nie tylko literaturę piękną. Pisał prace z zakresu homiletyki, teologii,
heraldyki. Ogłosił dwutomową encyklopedię, pisał Listy o ogrodach, artykuły do "Monitora" i
własnej gazety "Co Tydzieo". Podejmował prace przekładowe z Plutarcha, tłumaczył Pieśni
Osjana, fragmenty Boskiej Komedii Dantego, utwory Anakreonta, Boileau, Hezjoda, Teokryta;
napisał rozprawkę O tłumaczeniu ksiąg.
22. S. Trembecki: (1737  1812) Wywodził się z dośd zamożnej rodziny. Ojciec Jakub był
podstarościm i sędzią. Trembecki uczył się początkowo w szkole w Nowym Korczynie, a od 1753
w Krakowie, gdzie studiował poetykę, retorykę i gramatykę. Uczęszczał do Nowodworka.
Przerwał jednak naukę i rozpoczął życie kawalerskie. Wyjeżdżał m.in. do Francji, gdzie zdobył
zaufanie jednego z przywódców konfederacji barskiej, otrzymując od niego tajne dokumenty,
które miał zawiez
d królowi francuskiemu. Zdradził jednak konfederatów, sprzedając papiery
agentowi króla Stanisława Augusta. Jego pociąg do hazardu, miłostek i awanturniczego życia
sprawiły, że szybko stracił majątek łącznie ze spadkiem po ojcu. Od 1769 r. dworzanin króla
Stanisława Augusta Poniatowskiego, jego sekretarz i szambelan. Otrzymywał pensje miesięczne,
które jednak nie starczały Trembeckiemu i narobił sobie nowych długów, aż król zarządził dozór
nad pensją poety. W 1781 został kawalerem Orderu Świętego Stanisława. Po detronizacji króla
towarzyszył mu w podróżach do Grodna i Petersburga. Następnie był rezydentem w Tulczynie u
Szczęsnego Potockiego.
Debiutował na początku lat siedemdziesiątych XVIII wieku. Jednak literatem był z przymusu i
niechętnie (np. najsłynniejszy swój poemat napisał w zamian za możliwośd rezydowania w
Tulczynie). Drażniła go własna twórczośd, często podpisywał się cudzymi nazwiskami lub wręcz
pisał dzieła anonimowe, przez co trudno ustalid jego teksty. W swej twórczości literackiej
przesiąknięty był wpływami literatury i kultury francuskiego klasycyzmu. Tworzył wiersze
polityczne, bajki, poematy (najbardziej znany to Sofiówka z 1806 r.). Autor znanego tłumaczenia
komedii Syn marnotrawny Woltera (ostatnio wydane drukiem w 2002 roku).
23. Tomasz Kajetan Węgierski: (1756  1787) Wokół postaci Węgierskiego panowała atmosfera
skandalu i sensacji ponieważ poeta ten w sposób zjadliwy i gwałtowny atakował wady i
niesprawiedliwości swojego wieku oraz wysoko postawione na dworze osoby, nie wyłączając
króla. Cała jego twórczośd zamyka się w latach siedemdziesiątych. Niektóre utwory ukazywały
się na łamach "Zabaw przyjemnych i pożytecznych", jednak większośd pozostała w rękopisach.
Uczył się w Collegium Nobilium. Był kancelistą w Departamencie Sprawiedliwości Rady
Nieustającej, utracił posadę po opublikowaniu jednego ze swoich utworów satyrycznych i w
1779 musiał opuścid kraj. Dużo podróżował - po Europie (Francja, Włochy, Anglia), Stanach
Zjednoczonych (gdzie przybył w 1783 r.) i Ameryce Środkowej - bez specjalnego celu, dla
zaspokojenia ciekawości świata. 25 czerwca 1783 dotarł na Martynikę. Pozostawił bardzo
ciekawą relację świadczącą o jego żywym zainteresowaniu miejscową ludnością i zwiedzanymi
terenami. Niekiedy utrzymywał się z... gry w karty. Charakteryzuje go postawa libertyosko-
epikurejska. Prowadził walkę przeciwko obskurantyzmowi sarmackiemu, był antyklerykałem.
Pisał listy poetyckie, satyry, wiersze okolicznościowe, bajki, epigramaty, a nawet poemat
heroikomiczny ("Organy"- wzorowany na "Pulpicie" Boileau). Krytykował ówczesnych
dostojników, "modne damy", kler. Był zwolennikiem Woltera. Jako jeden z pierwszych polskich
oświeconych wyrażał wprost swój ateizm (np. w wierszu "Na ścianie La Grande-Chartreuse").
Opublikował przekłady listów poetyckich Woltera, Listów perskich Monteskiusza, Pigmaliona
Rousseau, Belizariusza Marmontela. Zmarł w Marsylii w wieku 32 lat.
Najważniejsze utwory:
�� Organy
�� Portret pięciu Elżbiet bezstronnym pędzlem malowane i w dzieo ich imienin darowane
od przyjaznego osobom ich sługi
�� Uwagi do sprawy Węgierskiego z Wilczewskim
�� Sąd czterech ministrów
�� Podróż do Martyniki
�� Podróż do Ameryki Północnej
�� Obywatel prawy
�� Ostatni wtorek
�� Inny napis
�� Do ogioskiego
24. F. Karpiński: (1741  1825) Jego ojciec, Andrzej, ubogi szlachcic, służył u Salezego Potockiego,
jako zarządca Hołoskowa. Niepiśmienna matka małego Franciszka raczyła go od najmłodszych lat
opowieściami o duchach i czarach, natomiast ojciec wpajał mu surowe zasady moralne. Po
latach Karpioski wspominał drobne zdarzenia z dzieciostwa w swoich pamiętnikach, twierdząc,
że miały ona znaczący wpływ na kształt jego osobowości. W latach 1750-1758 uczęszczał do
kolegium jezuickiego w Stanisławowie - miasteczku Potockich. Z tych lat wyniósł nie tylko dobrą
znajomośd łaciny, ale dzięki świetnym wynikom w nauce poczucie intelektualnej przewagi nad
kolegami z bogatszych i bardziej utytułowanych rodzin. Następnie podjął studia na jezuickiej
Akademii we Lwowie, gdzie w 1765 roku uzyskał dwa tytuły: bakałarza teologii oraz doktora
filozofii. Okres lwowski był bardzo ważnym etapem na drodze formowania się Karpioskiego jako
poety. Zapoznał się tam prawdopodobnie z tradycją renesansowej sielanki, Szymonowica i
Zimorowiców, zawarł również wiele znajomości (przyjaz
o z magnatem-dziwakiem, Ignacym
Cetnerem), bywał na dworach magnackich, gdzie miał już opinię zdolnego poety. Duży wpływ na
Karpioskiego miał ks. Melchior Starzeoski, tłumacz Metastasia, prof. Akademii we Lwowie.
Po studiach, wbrew oczekiwaniom, nie wybrał kariery duchownego. Początkowo próbował sił w
zawodzie palestranckim, by w koocu zostad guwernerem w rodzinie Ponioskich w Zahajpolu. Tu
nawiązał romans z żoną właściciela, Marianną, zw.  drugą Justyną .  Justyny - a było ich trzy -
stanowią ważny element poetyckiej edukacji Karpioskiego. Pierwszą była Marianna Broselówna,
sierota, córka kapitana wojsk saskich. To ona najprawdopodobniej była inspiracją dla poety, gdy
pisał  Do Justyny. Tęsknośd na wiosnę Z wspomnianą wyżej panią Ponioską łączyła Karpioskiego
wieloletnia znajomośd. Doszło do tego, że gdy ukochana została wdową,  śpiewak Justyny
oświadczył się. Został odrzucony, ale życzliwa kochanka ofiarowała mu na pocieszenie 5000
złotych polskich, co pozwoliło ubogiemu poecie rozpocząd nowy etap w życiu. Trzecią  Justynę ,
Franciszkę Koziebrodzką, poznał Karpioski w Żubokrukach około 1777 roku, połączyło ich
prawdopodobnie autentyczne i poważne uczucie. Niestety Franciszka miała oficjalnego
narzeczonego, Puzynę, którego z resztą koniec kooców poślubiła, bo Karpioski z wdzięczności i
szacunku do ojca ukochanej, który był w pewnym sensie jego opiekunem, nie zdecydował się
porwad dziewczyny. Mimo wszystko sentymentalni kochankowie korespondowali ze sobą do
póz
nej starości. W latach 1770-71 poeta przebywał w Wiedniu, gdzie między innymi prowadził
studia w bibliotekach. Po powrocie gospodarował na dzierżawach w Galicji. Mając nadzieje na
poparcie ze strony mecenatu królewskiego i magnackiego, w 1780 wyjechał do Warszawy, gdzie
objął posadę sekretarza księcia Adama Czartoryskiego  do interesów politycznych . To właśnie
Czartoryskiemu dedykował pierwszy zbiór poezji  Zabawki wierszem i przykłady obyczajne
(1780). W stolicy pozostał do 1783. Poeta ceniący sobie poczucie niezależności, nie potrafił stad
się dworakiem. Powrócił do Galicji, jednak powracał do stolicy, gdzie pracował jako guwerner
(m.in. u Radziwiłłów). Tam też wyszło wiele jego publikacji.
W 1793 Karpioski  powrócił do z
ródeł (zgodnie z wzorami J.J. Rousseau), swoją arkadię odnalazł
w niewielkiej kolonii Kraśnik, którą nazwał Karpinem. Około 1818 nabył wieś Chorowszczyznę,
gdzie dokooczył swojego żywota. Zmarł 16 września 1825.
Twórczośd:
�� Poezja:
1980  Zabawki wierszem i przykłady obyczajne (Lwów)
1982  Zabawki wierszem i prozą t. 1. (wszystkie tomy wydane w Warszawie;
zawartośd: sielanki oraz trzydzieści wierszy różnych)
1982  Zabawki wierszem i prozą t. 2. (zawartośd:  Krótko zebrane życie S.
Czarnieckiego ,  O wymowie w prozie albo wierszu , wiersze różne)
1982  Zabawki wierszem i prozą t. 7.
1792  Pieśni nabożne (Supraśl; powstają od 1787 roku)
1806  Dzieła Franciszka Karpioskiego wierszem i prozą. Edycja nowa i zupełna...
(wydanie Dmochowskiego)
�� Proza:
1782  O wymowie w prozie albo wierszu (rozprawa)
1783  O szczęściu człowieka. List do Rozyny (rozprawa w postaci listu,  Zabawki
wierszem i prozą t. 4.)
1802  Rozmowy Platona z uczniami swoimi (Grodno; traktat filozoficzno-moralny)
(1822)  Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem (autobiografia)
�� Dramat:
1789  Czynsz (Warszawa; komedia sentymentalna)
1790  Bolesław III (tragedia)
1792  Judyta, królowa polska (druga, uzupełniana, wersja  Bolesława II )
�� Tłumaczenia:
1786  Psałterza Dawida ( Zabawki wierszem i prozą t. 5. i 6.)
1783  Ogrody J. Delille ( Zabawki wierszem i prozą t. 3.)
1783  List o ogrodach Chioczyków W. Chambers (jw.)
1783  List o ogrodach dawnych Rzymian Caiusa Plinius (jw.)
1803  Wiara, prawda i obyczaje Indianów skrócony przekład książki J.F. Michanda
1806 fragmenty  L imagination J. Delille (włączony w  Dzieła zebrane )
25. Franciszek Dionizy Kniaz
nin: (1749  1807) Poeta i dramaturg oświeceniowy, jezuita. Jest
przedstawicielem klasycyzmu i sentymentalizmu. Urodził się 4 paz
dziernika 1749 r. w Witebsku.
Tam też rozpoczął naukę w kolegium jezuickim. W 1764 r. wstąpił do zakonu, po czym kształcił
się w seminariach jezuickich w Płocku, Nieświeżu i Słucku. W 1770 r. został nauczycielem
w kolegium jezuickim w Warszawie. W 1773 r., po kasacie zakonu, przeszedł do stanu
świeckiego. W 1775 r. został sekretrzem księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego
oraz nauczycielem jego dzieci. W 1776 zadebiutował tomem "Bajek", wzorowanych na Bajkach
La Fontaine'a. W 1779 r. wydał dwutomowy zbiór "Erotyków". W 1783 r. opublikował "Wiersze".
Od 1781 do 1783 r. pracował w Bibliotece Załuskich. W tym czasie jego twórczośd zbliżyła się
do sentymentalizmu. Następnie przeniósł się do Puław, gdzie został pisarzem i poetą na dworze
Czartoryskich. Tam pisał głównie dramaty i utwory refleksyjne. w jego myśli duże znaczenie
odgrywad zaczęły wątki patriotyczne. Po drugim rozbiorze Polski stan zdrowia psychicznego
Kniaz
nina zaczął się pogarszad. W 1800 r. przeniesiony do Kooskowoli. Tam do kooca życia
opiekował się nim dawny przyjaciel Franciszek Zabłocki. Zmarł 25 sierpnia 1807 r. w Kooskowoli.
Franciszek Kniaz
nin zadebiutował w 1776 roku tomem Bajek. Kolejne dzieła to wydane w 1779
dwa tomy Erotyków. Twórczośd tego okresu zbliżona była do tendencji rokokowych, jednak nie
brak było też utworów refleksyjnych odrzucających ograniczenia zarówno rokoka, jak i
klasycyzmu. Pod wpływem znajomości z Franciszkiem Karpioskim twórczośd Kniaz
nina w latach
1781-1783 zbliżyła się do sentymentalizmu. W czasie gdy przebywał w Puławach pisał głównie
dworskie dramaty oraz ody refleksyjne i dotyczące wydarzeo publicznych. W latach 1787-1788
wydano w trzech tomach kompletny zbiór jego Poezji, a od 1794 do 1796 roku Franciszek
Kniaz
nin tworzył rękopis zawierający wszystkie jego utwory.
26. F. Zabłocki: (1752  1821) Pochodził z rodziny szlacheckiej herbu A
ada. Kształcił się u pijarów w
Międzyrzeczu Koreckim, następnie wstąpił do nowicjatu jezuickiego, który opuścił po 3 latach. W
1774 został urzędnikiem w Komisji Edukacji Narodowej, a dwanaście lat póz
niej faktycznym
sekretarzem Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. W 1791 został zatrudniony w Wydziale
Edukacyjnym Straży Praw. W czasie trwania Sejmu Czteroletniego (1788-1792) w swoich
utworach opowiadał się za wartościami reprezentowanymi przez obóz Stronnictwa
Patriotycznego. Jest też uznawany za autora wielu anonimowych paszkwili z tego okresu, które
w bezprecedensowy sposób atakowały przeciwników politycznych, w szczególności Franciszka
Ksawerego Branickiego. Był powstaocem w powstaniu kościuszkowskim. Po jego upadku w
depresji zaprzestał działalności literackiej i wyjechał do Rzymu, gdzie został księdzem. Kiedy po
trzech latach wrócił do kraju, przyjął posadę proboszcza w Górze Puławskiej, a w roku 1800 w
Kooskowoli, gdzie przez wiele lat opiekował się chorym Franciszkiem Dionizym Kniaz
ninem .
Zmarł tamże w roku 1821. Na dorobek twórczy Franciszka Zabłockiego składają się: wiersze
okolicznościowe, ody, bajki, listy poetyckie, sielanki, satyry, poemat mitologiczny Cztery żywioły
(Zabawy Przyjemne i Pożyteczne 1775 i 1777, wydanie osobne 1780). Zabłocki położył też zasługi
dla rozwoju polskiego teatru. Napisał ponad 50 komedii, z których najważniejsze to: Zabobonnik
(nagrodzona przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego Medalem Merentibus), Sarmatyzm,
Król w kraju rozkoszy, Pasterz szalony, Arlekin Mahomet i Fircyk w zalotach. Tłumaczył z języków
francuskiego i angielskiego: sztuki, m.in. Wesele Figara, ale też powieści (Podrzutek, czyli
Historia Toma Dżona Fieldinga) i podręczniki historii czy fizyki. Zaadaptował wiele sztuk, głównie
z francuskiego, tylko po dwie z niemieckiego i angielskiego. Praktycznie cała jego twórczośd to
inteligentne przeróbki dzieł autorów zachodnich, takich jak Romagnesi, Legrand, Lesage, Molier,
Mercier, Szekspir.
27. W. Bogusławski: (1757  1829) autor dramatyczny, aktor i dyrektor teatru. Szlachcic z
urodzenia, wychowanek konwiktu pijarów, pominięty w awansie wystąpił z wojska, by poświecid
się całkowicie pracy artystycznej. Od 1778 występował jako aktor w Warszawie, potem we
Lwowie, by w 1783 zostad dyrektorem Teatru Narodowego w Warszawie. W 1784-90 trupa
Bogusławskiego jez
dziła po różnych miastach polskich, w 1790 Bogusławski wrócił do stolicy,
gdzie prowadził teatr do 1794. Po upadku paostwa przebywał we Lwowie, a w 1799 wrócił do
Warszawy, gdzie kierował teatrem do 1814.
Bogusławski przeciwstawiał się zagranicznym zespołom teatralnym  włoskim, francuskim,
niemieckim, które panowały w życiu teatralnym Warszawy. Rozbudował repertuar, tłumaczył
sztuki obce na polski z poczuciem, że wymaga tego sprawa narodowa. Sztuki, które wystawiał,
miały nieraz charakter polityczny i przepojone były duchem postępu i patriotyzmu. Należy do
nich:  Powrót posła i  Kazimierz Wielki Niemcewicza,  Szlachcic mieszczaninem Wybickiego
oraz wiele dram sentymentalnych przemawiających do uczud humanitarnych i wysławiających
cnoty ludzi prostych i ubogich. Bogusławski także przerobił sztukę Bohomolca  Nędza
uszczęśliwiona na operę dwuaktową (muzykę napisał Maciej Kamieoski).
Bogusławski napisał  Henryka VI na łowach i  Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale .
28. J. U. Niemcewicz: (1757  1841) Był najstarszym z szesnaściorga dzieci Marcelego Niemcewicza
 podczaszego mielnickiego. Od najmłodszych lat otoczony był opieką Adama Kazimierza
Czartoryskiego. Za jego wstawiennictwem kształcił się w Szkole Rycerskiej, gdzie zetknął się z
głównymi ideami Oświecenia. Póz
niej został adiutantem swego protektora i podróżował wraz z
nim po Europie. Zwiedził Francję, Anglię i Włochy. W 1785 r. osiadł w Puławach. Brał udział w
tamtejszym życiu politycznym i kulturalnym, rozpoczął własną twórczośd literacką. Wkrótce
został wybrany posłem na Sejm Czteroletni, na którym zyskał sławę jednego z najbardziej
aktywnych mówców. Opowiadał się po stronie obozu reform, a swoim przekonaniom dał wyraz
w napisanej w 1790 r. komedii politycznej  Powrót posła , która odniosła wielki sukces.
W okresie przygotowao Konstytucji 3 Maja wydawał gazetę polityczną zatytułowaną  Gazeta
Narodowa i Obca . W obroni konstytucji występował jako publicysta i poseł, a po konfederacji
targowickiej emigrował. Na wieśd o zwycięstwie pod Racławicami powrócił do kraju i został
sekretarzem Kościuszki. Po bitwie pod Maciejowicami dostał się wraz z Naczelnikiem do niewoli
rosyjskiej i dwa lata więziony był w Petersburgu. Przeżycia więzienne opisał po francusku w
swoim pamiętniku. Uwolniony przez cara Pawła I wyjechał wraz z Kościuszką do Ameryki.
Przebywał tam kilka lat i ożenił się z Amerykanką Zuzanną Livingston, przy ślubie zrzekając się jej
majątku. Po śmierci ojca w 1802 r. przyjechał na dwa lata do Polski, po czym znów wrócił do
USA. Ostatecznie do kraju wraca w 1807 r. na wieśd o wkroczeniu wojska Napoleona do tereny
polskie. W tym czasie pełni w Warszawie wiele funkcji publicznych, kulturalnych i naukowych.
Przygotowuje dla Napoleona poufny raport o sytuacji społeczno-gospodarczej utworzonego
Księstwa Warszawskiego. Po klęsce Napoleona i po utworzeniu Królestwa Polskiego pozostawał
w umiarkowanej opozycji. Mimo wahao dotyczących działao konspiracyjnych poparł powstanie
listopadowe, był członkiem władz powstaoczych. Sprzeciwiał się strategii rewolucyjnej,
zredagował jednak i odczytał akt detronizacji cara Mikołaja. W lipcu 1831 r. wyjechał z misją
dyplomatyczną do Londynu, do Polski już nie powrócił. Od 1833 r. przebywał na emigracji w
Paryżu, gdzie związany był ze stronnictwem Adama Jerzego Czartoryskiego i pełnił głównie
funkcje honorowe. Zmarł 1841 r. w Paryżu, jego pogrzeb stał się manifestacją patriotyczną
rozproszonych odłamów emigracji. Niemcewicz w ciągu swojego życia praktycznie nie rozstawał
się z piórem, sięgał też po wiele gatunków literackich. W jego dorobku znajdziemy powieści
( Dwaj panowie Sieciechowie ,  Jan z Tęczyna ), utwory dramatyczne (tragedie  Władysław pod
Warną i  Kazimierz Wielki oraz komedię polityczną  Powrót posła ), poematy opisowe
( Puławy ), utwory satyryczne, pamflety i paszkwile, bajki polityczne, a także opisy podróży,
dzienniki, pamiętniki. Znaczna cześd jego twórczości jest związana bezpośrednio z wydarzeniami
politycznymi. Niemcewicz jest także autorem bardzo znanego cyklu pieśni historyczno-
patriotycznych  Śpiewy historyczne , w którym przedstawił wyidealizowaną wizję dawnej
świetności Polski. Zajmował się ponadto tłumaczeniami z francuskiego, angielskiego i
niemieckiego.
Utwory:
��  Władysław Pod Warną
��  Kazimierz Wielki
��  Powrót posła
��  Fragment Biblii Targowickiej
��  Na hersztów targowieckich
��  Juljana Ursyna Niemcewicza, podróże historyczne po ziemiach polskich między rokiem
1811 a 1828 odbyte
��  Puławy
��  Śpiewy historyczne
��  Cztery pory życia człowieka
��  Dzieje panowania Zygmunta III
�� Tłumaczenia:  Pukiel włosów ucięty A. Pope a, utwory Lewisa, Percy ego, Foscola, Jana
Potockiego.
�� Ponadto liczne pamiętniki z każdego okresu życia
29. J. Potocki: (1761  1815) Urodził się w rodzinie magnackiej. Syn Józefa, krajczego wielkiego
koronnego (jednego z przywódców konfederacji radomskiej) i Teresy Potockiej. Jako siedmioletni
chłopiec Jan Potocki opuścił ojczyznę. Uczył się w szkołach w Lozannie i Genewie, gdzie odebrał
staranne wykształcenie. Często przebywał w Paryżu. Świetnie władał językiem francuskim, lecz z
językiem polskim zetknął się na dobre dopiero po przyjez
dzie do Polski w kwietniu 1778. Od 1778
odbywał liczne podróże po Wschodzie i po Europie, m.in. do Turcji i Egiptu (1784), Holandii (1787),
Hiszpanii i Maroka (1791), Dolnej Saksonii (1794) i na Kaukaz (1797-1798). Służył w armii
austriackiej, walczył z berberyjskimi piratami na Morzu Śródziemnym. Swoje przygody
dokumentował w relacjach (częśd została zebrana w tomie Podróże, relację z podróży do Turcji i
Egiptu przełożył na język polski Julian Ursyn Niemcewicz). Był jednym z pierwszych badaczy historii i
archeologii Słowiaoszczyzny, swoje odkrycia i przemyślenia spisał w pięciu tomach Recherches sur la
Sarmatie (1789-1792) i w Histoire primitive. Po powrocie do Polski, dzięki koneksjom rodzinnym,
został posłem na Sejm Czteroletni i działaczem obozu reform. We wrześniu 1788 założył Drukarnię
Wolną, wydającą Journal Hebdomadaire de la DiŁte tygodnik relacjonujący debaty sejmowe. Po
przystąpieniu króla do Targowicy przeniósł się do A
aocuta. Dla sceny dworskiej w A
aocucie napisał w
1792 dramat w stylu komedii dell'arte Recueil des Parades (tłum. polskie: Parady). Póz
niej, znalazł
jeszcze posadę na dworze cara Aleksandra I. Między innymi został mianowany kierownikiem działu
naukowego przy wielkim poselstwie rosyjskim hrabiego Jurija Gołowkina wyprawionym do Chin.
Poselstwo liczyło 240 ludzi, w tym 40 dragonów, 20 Kozaków, orkiestrę wojskową, ale także zespół
naukowców mających prowadzid obserwacje lingwistyczne, etnograficzne i przyrodnicze. W
paz
dzierniku 1805 przybyli do Kiachty przy granicy z chioską Mongolią, gdzie oczekiwali dwa
miesiące na zgodę władz chioskich, obawiających się szpiegostwa ze strony tak licznej misji. 20
grudnia wyruszyli w dalszą drogę i 2 stycznia 1806 dotarli do stolicy Mongolii Urgi. Ze względu na
odmowę ambasadora Rosji oddania hołdu przedstawicielowi cesarza Chin w Urdze, poselstwo
zawróciło i 19 lutego powróciło do Kiachty. Od roku 1803 członek warszawskiego Towarzystwa
Przyjaciół Nauk. W 1815 popełnił samobójstwo. Prawdziwą datę śmierci (23 grudnia 1815) i miejsce
(w swoim majątku w Uładówce) podali po raz pierwszy jego biografowie, Fran�ois Rosset i
Dominique Triaire, w biografii opublikowanej po francusku w 2004, a po polsku w 2006. Wcześniej
podawano daty 20 listopada oraz 2 i 11 grudnia 1815. Według biografów prawdziwa jest ta ostatnia
data, co dokumentują zapiskiem Ignacego Dawidowskiego, kanonika katedry w Kamieocu. Jest to
data według kalendarza juliaoskiego, który w tym czasie obowiązywał na tym terenie. W kalendarzu
gregoriaoskim jest to 23 grudnia. Swoje twierdzenia biografowie dokumentują także fragmentami
wspomnieo Stanisława Chołoniewskiego, który dotarł na miejsce wydarzenia w kilka godzin po
śmierci Potockiego i widział jego ciało. Z opisu Chołoniewskiego wynika, że Potocki zabił się strzałem
w twarz ze starego pistoletu, do którego załadował ołowianą gałkę odpiłowaną od wieczka jakiejś
puszki. Pistolet prawdopodobnie eksplodował (był częściowo rozerwany). Chojecki spekulował, że
Potocki odpiłował ją, bo nie miał niczego innego pod ręką. Świadkowie, z którymi Chojecki
rozmawiał, nie opowiadali o poświęcaniu tej kuli przez księdza. Opowieśd o tym, że zabił się srebrną
kulą od cukiernicy, którą systematycznie wypiłowywał przez lata, bo uważał, że jest wilkołakiem, jest
prawdopodobnie mitem powstałym znacznie póz
niej. Potocki został pochowany 1 stycznia 1816 (20
grudnia 1815 według kalendarza juliaoskiego) w sieni kościoła w Pikowie. Obecnie jest pamiętany
głównie jako pisarz i autor napisanej po francusku powieści fantastyczno-filozoficznej Rękopis
znaleziony w Saragossie (1805) (tytuł oryg. Manuscrit trouv� a Saragosse), romansu fantastycznego
na wzór persko-arabski, o tak zwanym układzie szkatułkowym (z jednego wątku wysnuwają się w
niej kolejne, a z tych kolejne, itd.). Istniały trzy wersje tego dzieła, z których dwie ostatnie Potocki
pisał w latach 1804-1810. Pierwsze dwie nie zostały nigdy ukooczone, gdyż Potocki zarzucił ich
pisanie, zaczynając kolejną od początku. Ostateczna, autorska wersja nie jest znana. Pierwsze 13 dni
z pierwszej wersji powieści Potocki opublikował w Petersburgu, po francusku, wiosną 1805 roku, w
liczbie 100 egzemplarzy. Fragmenty czterdziestu początkowych dni, z wersji trzeciej, ukazały się w
Paryżu, bez nazwiska autora, w latach 1813 i 1814, jako dwie osobne publikacje, także po francusku.
Książka została opublikowana w całości po raz pierwszy w 1847 i było to wydanie w języku polskim
przygotowane przez tłumacza Edmunda Chojeckiego, który do pierwszych 45 rozdziałów wersji
drugiej (więcej nie było) dodał początek i zakooczenie z wersji trzeciej, dokonując przeróbek i całośd
cenzurując. Póz
niejsze, nowe wydanie w języku polskim zostało przejrzane przez Jana Lorentowicza
(1917, 3 tomy). Pierwsze wydanie całości w języku oryginału, pod redakcją Rogera Callois, nastąpiło
w Paryżu dopiero w 1958, a kolejne, w wersji zrekonstruowanej przez Ren� Radrizzaniego,
opublikowane zostało w 1989. Fran�ois Rosset i Dominique Triaire, autorzy biografii Jana
Potockiego, opublikowali w 2006 drugą i trzecią wersję w języku francuskim, jako dwie osobne
książki, które nazwali wersją z 1804 i wersją z 1810. Obie te wersje odtworzyli wyłącznie z
oryginalnych, francuskich manuskryptów, które znalez
li w bibliotekach we Francji, Polsce, Hiszpanii i
Rosji oraz w zbiorach potomków Jana Potockiego. Wersja z 1804 składa się z 45 dni (i nie ma kooca),
a wersja z 1810 z 61 dni. Polska wersja kanoniczna, skompilowana, przetłumaczona i ocenzurowana
przez Edmunda Chojeckiego, składa się z 66 dni. Można przypuszczad, że owe dodatkowe pięd dni w
wersji polskiej zostało wykreowanych przez tłumacza przy okazji łączenia dwóch różnych wersji. W
wersji z 1810, trzeciej, najpóz
niejszej i zapewne najbliższej zamiarom autora, nie ma np. w ogóle
opowieści Żyda Wiecznego Tułacza, którą to opowieśd znajdujemy w polskiej wersji Chojeckiego. Na
motywach powieści powstał film Wojciecha Hasa o tym samym tytule. Napisał (wyłącznie w języku
francuskim) także ok. 30 innych dzieł. Najważniejsze z jego dzieł to Rękopis znaleziony w Saragossie,
Voyage en Turquie et en Egypte (1788, przekład polski 1789, nowe wydanie 1849; 1924), Essay sur
l'histoire universelle et recherches sur celle de la Sarmatie (1789 1792, 4 tomy), Voyage dans
quelques parties de la Basse-Saxe pour la recherche des antiquit�s Slaves ou Vendes (1795).
Jego synowie: Alfred Potocki i Artur Stanisław Potocki. W 1788 odznaczony Orderem Orła Białego,
w 1784 został kawalerem Orderu Świętego Stanisława, w 1802 odznaczony rosyjskim Orderem
Świętego Włodzimierza.
Utwory:
�� Podróż do Cesarst. Marok. Podróż Hafeza. Powieśd wschodnia
�� Podróż do Holandii 1787
�� Voyage en Turquie et en Egypte (Podróż do Turek i Egiptu) 1784
�� Essay sur l'histoire universelle et recherches sur celle de la Sarmatie (1789 1792, 4 tomy)
�� Chroniques, m�moires et recherches pour servir a l'histoire de tous les peuples slaves. Livre 42, p.
1-2, Comprenant la fin du neuvieme siecle de notre ere.
�� Fragments historiques et g�ographiques sur la Scythie, la Sarmatie et les Slaves.
�� Podróż do Cesarstwa Marokaoskiego 1791
�� Voyage dans quelques parties de la Basse-Saxe pour la recherche des antiquit�s Slaves ou
Vendes (Podróż do Dolnej Saksonii 1794)
�� Podróż przez Stepy Astrachania i na Kaukaz 1797-1798
�� Podróż do Mongolii 1805-1806
�� Ofiara podana Nayiaśniejszemu Krolowi Imci i Prześwietney Radzie Nieustaiącey od urodzonego
Jana Potockiego, krayczyca koronnego
�� Le Jugement de Momus en belle humeur sur une r�plique a l'examen d'un m�moire : fac�tie
�� Jan Potocki Histoire anciŁnne du gouvernement de Volhynie : pour servir de suite ą l'histoire
primitive des peuples de la Russie, Sankt Petersbourg 1805
�� Rękopis znaleziony w Saragossie (oryg. Manuscrit trouv� ą Saragosse)
�� Manuscrit trouv� ą Saragosse (version de 1804), red. Fran�oise Rosset oraz Dominique Triaire,
GF-Flammarion, 2008, 772 str.,
�� Manuscrit trouv� ą Saragosse (version de 1810), red. Fran�oise Rosset oraz Dominique Triaire,
GF-Flammarion, 2008, 864 str.,