WYKA
AD 11
ZASADY DYDAKTYCZNE
Podstawowe znaczenia pojęcia  zasady w dydaktyce (wg W. Okonia):
ź� Twierdzenie oparte na prawie naukowym, rządzące jakimiś procesami.
Pojęcie najbardziej właściwe, ale rzadko uwzględniane przez teoretyków dydaktyki
przy formułowaniu zasad kształcenia  rzeczywistość edukacyjna nie ma takiego
oparcia w prawach naukowych, jak np. fizyka: raczej nie prawa, ale prawidłowości
 przyczynowe lub statystyczne.
ź� Teza wywiedziona z jakiejś doktryny (lansowanej w danym czasie).
- koncepcja Pawłowa funkcjonowania układu nerwowego,
- idea politechnizacji,
- prakseologia T. Kotarbińskiego:
Próby wykorzystania do optymalizacji pracy szkoły; mało zwolenników
tego podejścia.
ź� Norma postępowania dydaktycznego uznanego za obowiązujące
(rozumienie najbliższe większości dydaktyków).
Próba określenia  na podstawie doświadczenia lub intuicji  norm lub wytycznych,
które winny być przestrzegane w pracy nauczyciela z uczniami dla racjonalizacji i
optymalizacji procesu kształcenia, maksymalizacji jego efektywności;
Klasyczne zasady dydaktyczne
ź� W toku rozwoju dydaktyki ogólnej wypracowano kilka zasad nauczania,
z których pięć zostało uznanych za  klasyczne .
ź� Klasyczne zasady dydaktyczne (kształcenia, nauczania)  wprowadzone
do polskiej dydaktyki przez Z. Mysłakowskiego (1953).
ź� Miały uzasadnienie w ówczesnej wiedzy o procesie kształcenia
 uproszczonej i unormowanej na użytek nauczycieli.
ZASADA
ZNACZENIE
Świadomości Uczeń wie czego się uczy i po co się tego uczy
Przystępności Stopniowanie trudności (nowości, złożoności, abstrakcji)
Poglądowości Obserwacja i działania wyprzedzają pojęcia
Systematyczności Optymalne uporządkowanie treści kształcenia
Trwałości Dostateczna liczba powtórzeń głównych czynności
Zasada świadomości
ź� Nakazuje zorientować uczniów w układzie przedmiotów, programie
kształcenia i planach dydaktycznych, w tym zwłaszcza w celach lekcji.
ź� Zapewnić uczniom czynny udział w procesie dydaktycznym.
ź� Współcześnie  jej znaczenie większe niż dawniej:
ź� Bardziej elastyczne jej pojmowanie: by umożliwić uczniom odkrywanie
(własnego) porządku rzeczywistości, a nie tylko uzyskanie orientacji
w działaniach dydaktycznych szkoły,
ź� Uczniowie powinni się uczyć zdobywania świadomości, a nie byli jej
nauczani.
ź� Dlatego obecnie możliwe:
�� spontaniczne, uzasadnione okolicznościami modyfikacje programu i planów,
�� przejściowe  gubienie się uczniów w tematyce,
�� celowe zacieranie granic między przedmiotami kształcenia (tworzenie ścieżek
międzyprzedmiotowych).
ź� zasada świadomej aktywności (zasada świadomego i aktywnego
uczestnictwa):
�� Wyzwalanie u uczących się świadomej aktywności w tym procesie  czynnego
i świadomego uczestnictwa (nie udział, ale uczestnictwo zaangażowane:
możliwe, gdy uczniowie zainteresowani przekazywaną wiedzą i umiejętnościami,
przekonani o potrzebie uczenia się  wtedy wiadomości i umiejętności trwale
opanowane i przyswojone).
2
�� Aktywność wielostronna: intelektualna, emocjonalna i psychomotoryczna.
�� Dotyczy bardziej ucznia niż nauczyciela: brak większego znaczenia w systemie
dydaktyki tradycyjnej, rosnące znaczenie dziś (uczeń  centralną postacią
procesu kształcenia, rola nauczyciela  kierowanie uczeniem się).
ź� Przestrzegać reguł:
�� uświadamiać uczniom cele kształcenia i potrzebę posiadania wiedzy
oraz umiejętności z różnych dziedzin nauki,
�� systematycznie rozwijać zainteresowania uczniów przekazywaną na zajęciach
problematyką oraz ich umiejętności i sprawności z tego zakresu,
�� przekonywać o potrzebie samodzielnego utrwalania przekazywanych
na zajęciach: wiedzy, umiejętności i nawyków,
�� stwarzać warunki dla wyzwalania aktywności uczących się.
ź� Sposoby na zwiększenie aktywności uczniów:
�� dobre przygotowanie i prowadzenie zajęć przez nauczyciela,
�� utrzymanie w czasie zajęć kontaktu psychicznego z uczniami,
�� wyzwalanie pozytywnej motywacji do uczenia się,
�� zadania, wymagające aktywnego uczestnictwa w zajęciach,
�� wykorzystanie środków dydaktycznych w trakcie zajęć,
�� skłanianie do współdziałania, podejmowania decyzji.
Zasada przystępności
ź� J.A. Komeński  czynić naukę łatwą i przyjemną.
ź� Dawniej  jako  zasada stopniowania trudności .
ź� Dostosować treści i metod kształcenia do poziomu umysłowego uczniów
(ważna znajomość i grupy, i poszczególnych osób).
ź� Zasada ta nakazuje przechodzić:
�� od tego co bliższe, do tego co dalsze,
�� od tego co łatwiejsze, do tego co trudniejsze,
�� od tego co znane, do tego co nowe,
�� uwzględniać różne tempo uczenia się, zaawansowanie w nauce.
3
ź� Zasada o dużym znaczeniu w edukacji wczesnoszkolnej
(choć już w przedszkolu dzieci lubią zaskakujące pytania i zagadki).
ź� Na wyższych etapach kształcenia jej rola stopniowo maleje:
�� wstępne uporządkowanie pojęciowe lekcji ma być dokonane na wyższym
poziomie ogólności niż póz
niejszy materiał dydaktyczny (Ausubel);
�� lekcja problemowa jest rozpoczynana od trudnego pytania teoretycznego.
�� to, co nowe, dalekie i abstrakcyjne pobudza w tym przypadku do wysiłku
umysłowego, a staje się przystępne w wyniku uczenia się.
ź� W. Okoń: przechodzenie od rzeczy ogólnych do szczegółowych.
ź� Zasada doceniona dzięki psychologom (łączenie przechodzenia
od konkretu do abstrakcji i od abstrakcji do konkretu).
ź� Zasada ta nie oznacza stosowania ułatwień w opanowywaniu treści
kształcenia (zadania  zbliżone do max możliwości ucznia). Taki kontakt
z uczniem, metody, środki i formy pracy, aby maksymalnie uruchomić
jego siły i możliwości poznawcze.
Zasada poglądowości (bezpośredniości)
ź� Jedna z najwcześniej sformułowanych (W. Ratke?): Naprzód rzecz
poznana na niej samej, potem dopiero mówienie o rzeczy.
ź� Wcześniej (Erazm z Rotterdamu, J. Sturm)  nauczanie rozpoczynać
od poznawania wyrazów, potem przechodzić do poznania rzeczy.
ź� Humaniści, krytykujący werbalizm szkół średniowiecznych (J. L. Vives,
F. Bacon, M. de Montaigne)  obserwować i poznawać zjawiska
przyrody, nabywać wiadomości o rzeczach, zamiast tylko nabierać
zapasu wyrazów i układać z nich kwestie wypracowania.
ź� Najpełniejsze uzasadnienie teoretyczne  J. A. Komeński:
[...] aby ludzi uczyć w granicach możliwie najszerszych, nie z książek
4
czerpać mądrość, ale z nieba, ziemi, z dębów i buków.
Gdy brakuje rzeczy  modele, rysunki itp.
ź� Podstawą  łacińska zasada niczego nie ma w umyśle, czego by wpierw
nie było we zmysłach (J. J. Rousseau, J. H. Pestalozzi, J. F. Herbart,
J. W. Dawid, B. Nawroczyński).
ź� Funkcja  ułatwienie rozumienia i zapamiętywania.
ź� Zdobywanie wiedzy (nazw, określeń) poprzedzone bezpośrednim
poznaniem rzeczy i zjawisk lub poprzez środki dydaktyczne.
ź� Stosowanie zasady poglądowości  charakter ilustracyjny
(bierny  pokazywanie rzeczy, przedmiotów, modeli,
lub operatywny  kojarzenie poznania z działaniem).
ź� Wraz z rozwojem psychologii uczenia się regułę  najpierw rzecz, potem
słowo uzupełniono regułą  najpierw działanie, potem słowo , wiążąc
stosowanie obu reguł z etapem rozwoju poznawczego dziecka.
ź� Nie utożsamiać tej zasady z nauczaniem poglądowym
(przedszkola i niższe klasy szkoły elementarnej).
ź� W. Okoń: Na wyższych etapach nauki szkolnej procesy myślenia
przebiegają nie tylko od konkretów do abstrakcji, ale i odwrotnie.
Dlatego zasada poglądowości to [...] zespół norm, które wywodzą się
z prawidłowości procesu kształcenia, dotyczących poznania
rzeczywistości na podstawie obserwacji myślenia i praktyki
 na drodze od konkretu do abstrakcji i od abstrakcji do konkretu.
Zasada systemowości
ź� Zasada systematyczności + pojęcie systemu (W. Okoń).
ź� Systematyczność  cecha planowego działania (procesu kształcenia):
dotyczy nie tylko uczniów, ale i nauczyciela (zobowiązanie do
starannego planowania i przygotowywania zajęć dydaktycznych).
5
ź� Treści kształcenia  ich układ i sposób przekazu  logicznie
uporządkowane, sklasyfikowane zgodnie z określonymi regułami.
ź� Związek z zasadą korelacji  układu treści w programach przedmiotów
(korelacja wewnątrzprzedmiotowa) i układu przedmiotów w planach
kształcenia (korelacja międzyprzedmiotowa).
ź� Sposób przekazywania treści:
�� nowy materiał podawać po określeniu dotychczasowej wiedzy uczniów,
nawiązywać do niej,
�� dzielić go na mniejsze fragmenty i kolejno je omawiać (ważna nie tylko nowa
wiedza, ale i jej struktura),
�� wyodrębniać i akcentować wiadomości najważniejsze  włączać je do wiedzy
posiadanej przez uczniów,
�� przekazywać wiedzę rytmicznie, bez przerw i zakłóceń.
ź� System  logicznie uporządkowany zbiór elementów i zależności
między nimi.
ź� Zasada systemowości: rzeczywistość  uporządkowana całość,
złożona z różnych elementów (ludzie, rzeczy, zjawiska), pozostających
względem siebie w określonych relacjach. Każdy z nich także swoistym
układem  całością z wzajemnie powiązanych elementów.
ź� Porcje wiedzy  system; ich powiązanie z innymi  struktura wiedzy
(ułatwia zapamiętanie i zrozumienie).
ź� Związki między faktami, rzeczami, procesami, zjawiskami:
�� czasowe, przestrzenne i ilościowe,
�� przyczynowo-skutkowe (nie przekazywać wiedzy faktograficznej).
ź� Zasada systemowości  bliski związek z podejściem holistycznym.
Zasada trwałości wiedzy, umiejętności i nawyków
ź� Reguły:
�� zainteresować uczniów materiałem (pozytywne motywy),
6
�� zapewnić każdemu aktywny udział w zajęciach poprzez odpowiednie
ich przygotowanie (organizacyjne i dydaktyczne),
�� ćwiczenia utrwalające gdy wszyscy dobrze zrozumieli materiał,
�� urozmaicanie powtórzeń  umożliwienie uczniom indywidualnego zakodowania
danej informacji;
�� wielokrotne powtórzenia  ich częstotliwość dostosować do krzywej zapominania:
(Są różne krzywe zapominania  te na rys. dotyczą pamiętania materiału bezsensownego;
rys. prawy  po powtórzeniach)
ź� Reguły:
�� systematyzowanie wiadomości łączyć z samodzielnym ich odtwarzaniem
przez uczniów,
�� wdrażać uczniów do naukowej weryfikacji praw, zasad i reguł,
�� przedmiotem utrwalenia  wiedza uformowana w struktury,
�� systematyczną kontrolę wyników kształcenia łączyć z uzasadnianą
i komunikowaną uczniom oceną ich pracy.
7
WYKA
AD 12
ZASADY DYDAKTYCZNE (2)
ź� Klasyczne zasady nauczania uzupełniano na wiele sposobów
(K. Kruszewski, Sztuka nauczania  64 zasady dydaktyczne!).
ź� Nie wszystkie te zmiany zyskały popularność  zwłaszcza te, oparte
na ideologii.
Zasada łączenia teorii z praktyką
ź� Tak prowadzić zajęcia, by uczniowie widzieli użyteczność przyswajanej
przez nich wiedzy i umiejętności, a przez to i sens uczenia się (wiązać
wiedzę teoretyczną z praktyką).
ź� Praktyka sama z
ródłem wiedzy, sprawdza prawdziwość wiedzy
teoretycznej, przygotowuje do działalności praktycznej.
ź� Oderwanie kształcenia od praktyki  werbalizm (bliski encyklopedyzmowi).
Brak odwołania się w działalności praktycznej do teorii  wąski praktycyzm.
ź� Formy realizacji:
�� łączenie myślenia i poznawanej teorii z treściami praktycznymi,
�� łączenie wiadomości w struktury i posługiwanie się nimi w praktyce, zwłaszcza
dla zdobywania dalszych wiadomości,
�� łączenie nauki z techniką, łączenie poznania z działaniem.
ź� Stosowanie tej zasady: operatywność wiedzy oraz jej weryfikacja.
ź� Szczególnie ważna w kształceniu zawodowym (nie tyle wiadomości,
co umiejętności, nawyki, postawy, poglądy, przekonania, wartości).
Zasada indywidualizacji i zespołowości
ź� A
ączy dwie na pozór przeciwstawne tendencje w kształceniu.
ź� Godzi interesy jednostki (rozwój zainteresowań i uzdolnień) oraz
zbiorowości (uspołecznienie uczniów)  nie zawsze zbieżne.
8
ź� Wskazane:
�� dużo treści  zespołowe działanie, wykorzystanie indywidualnych zdolności
i umiejętności uczniów,
�� jak najwięcej różnorodnych form pracy zespołowej,
�� możliwość pełnienia na zajęciach funkcji organizacyjnych.
ź� Jednocześnie:
�� dostrzegać jednostki utalentowane w określonych dziedzinach,
�� różnicować zadania dydaktyczne ( młodzież uzdolniona),
�� indywidualne podejście do młodzieży z trudnościami w nauce,
�� dokładnie poznać cechy osobowe uczniów  pozwala na dostosowanie metod
kształcenia do ich możliwości percepcyjnych, obiektywną i sprawiedliwą ocenę
ich wysiłku w opanowywaniu wiedzy i umiejętności.
Zasada samodzielności
ź� Wynik naturalnego dążenia człowieka do uniezależnienia się od innych
osób (samodzielności ludzi dorosłych  nie dzieci).
ź� Idea: rozwijanie u uczniów samodzielności myślenia i samodzielności działania.
ź� Wszystkie rodzaje i etapy edukacji.
ź� Ułatwia zdobywanie wiedzy, sprzyja rozwojowi postaw społecznych
i własnych poglądów.
ź� Samodzielność myślenia  przez stwarzanie uczniom sytuacji,
wymagających stawiania i rozwiązywania problemów.
ź� Myślenie: a) reproduktywne  niesamodzielne, b) produktywne
 samodzielne; wyższy etap, pozwala lepiej funkcjonować
w rzeczywistości i twórczo w nią ingerować; nie pojawia się
samoczynnie, ale rozwija stopniowo w wyniku świadomej aktywności
intelektualnej uczniów i pomocy nauczyciela.
ź� Samodzielność w działaniu: a) wybór i planowanie pracy,
b) wykonywanie pracy, c) sprawdzanie wykonanej pracy.
9
Zasada operatywności wiedzy
ź� Dbałość nie tylko o poziom przyswojenia przez uczniów wiadomości i ich
reprodukowanie, ale też o nabycie umiejętności posługiwania się tymi
wiadomościami  w nauce, w życiu codziennym i pracy zawodowej.
ź� Związek z teorią materializmu funkcjonalnego  strony kształcenia:
a) poznanie rzeczywistości i gromadzenie wiedzy, b) funkcjonowanie
wiedzy w umyśle ucznia i jego działalności intelektualnej, c) działalność
praktyczna.
ź� Kształtowanie umiejętności racjonalnego posługiwania się wiedzą
w różnych sytuacjach, zwłaszcza innych od tych, w których była ona
przyswajana.
ź� Operatywność wiedzy  kształcenie problemowe.
Zasada wdrażania do kształcenia ustawicznego
(zasada ustawiczności kształcenia  nieodwracalnie niezbędnego).
ź� Realizowana instytucjonalnie i przez samokształcenie.
ź� Kształtowanie przekonania o potrzebie ciągłego dokształcania się,
posiadania umiejętności samodzielnego zdobywania wiedzy.
ź� Wdrażanie do ustawicznego kształcenia  m.in. przez:
�� stawianie zadań wymagających sięgania do literatury,
�� rozwijanie zainteresowań zawodowych,
�� kształtowanie motywacji do samodoskonalenia zawodowego.
ź� Nie dość chcieć  trzeba umieć dać uczniom umiejętności przydatne
w samodzielnym uczeniu się i dokształcaniu:
�� szybkiego czytania ze zrozumieniem,
�� wyboru z
ródeł wiedzy,
�� selekcjonowania informacji,
�� gromadzenia i przechowywania wiedzy,
�� skutecznego zapamiętywania,
�� samodzielnego uogólniania wiedzy, wyciągania wniosków.
10
Zasada efektywności
ź� Skuteczność, ale i ekonomiczność.
ź� Skuteczność:
�� precyzyjne sformułowanie celów kształcenia: co osiągnąć po zakończeniu
realizacji przedmiotu nauczania.
�� ustalenie stopnia realizacji celów  wnioski o efektywności danego rodzaju
edukacji.
ź� Stosowanie w praktyce  przy prowadzeniu zajęć pamiętać cały czas
o celach, dążyć do ich realizacji.
ź� Dotyczy też funkcjonowania czynników, występujących w procesie
kształcenia:
�� bezpośrednich  metody pracy, czas na realizację kolejnych zadań
dydaktycznych, treści kształcenia, środki dydaktyczne;
�� pośrednich  poziom intelektualny uczniów, doświadczenie nauczyciela itp.
ź� Aspekt ekonomiczny:
�� kształcenia nie odrywać od kosztów jego prowadzenia (czas, metody, środki
dydaktyczne);
�� potrzeba racjonalizacji, związku z celami kształcenia (by forma nie przerosła
treści).
Przestrzeganie zasad dydaktycznych a skuteczność kształcenia
Zasady dotyczące materiału nauczania
ź� Czy i jak nawiązywać do wcześniejszej wiedzy uczniów?
�� Nowe wiadomości można zrozumieć wtedy, gdy dochodzi się do ich znaczenia,
używając już posiadanych informacji oraz stosownie wiążąc jedne z drugimi;
�� Takie postępowanie nauczyciela, które zapewnia łączenie tego, co uczeń ma się
nauczyć z tym, co już na ten temat wie.
11
ź� Jaki materiał przedstawiać uczniom?
�� Do materiału nauczania przeznaczonego na każdą jednostkę metodyczną
wprowadzać:
ą� dodatkowe wiadomości gwarantujące połączenie z wcześniej opanowanym
materiałem,
ą� wiadomości stanowiące punkt wyjścia do materiału, który będzie wprowadzany.
�� Nauczyciel ocenia znaczenie wiadomości tworzących materiał nauczania
i stosownie planuje wymagania wobec uczniów: jedne usuwa, inne traktuje
jak usługowe względem innych, jeszcze inne postrzega jako docelowe.
ź� Jak przygotować materiał nauczania?
�� Zasada strukturyzacji materiału  nauczyciel przedstawia uczniom materiał
uporządkowany w określone struktury;
�� Elementy strukturalne połączone ze sobą relacjami logicznymi (czasowymi,
przestrzennymi), przyczynowo-skutkowymi itp.;
�� Nauczyciel dąży do tego, aby uczniowie sami tworzyli takie struktury wiedzy
(większa samodzielność  lepsze opanowanie danej struktury i łatwiejsze
posługiwanie się nią).
Zasady dotyczące motywacji ucznia
ź� Zadaniem nauczyciela  doprowadzenie do tego, aby uczeń uczył się
wytrwale i z zapałem.
ź� Konieczne  wzbudzenie motywacji:
�� Przekonanie ucznia, że ma wpływ na decyzję o posta-wieniu zadania, na jego
treść i warunki wykonania;
�� Pozytywny stosunek ucznia do zadań, do danego przedmiotu, nauczyciela i
obowiązków szkolnych;
�� Zadania pobudzające ciekawość ucznia i umożliwiające jej zaspokojenie;
�� Potrzeba akceptacji ze strony nauczycieli, rodziców, kolegów;
�� Postrzeganie wykonania zadania jako sukcesu;
�� Istotne  czas trwania zadania i siła napięcia.
12
Zasady dotyczące pracy ucznia
ź� Nauczyciel organizuje pracę ucznia wg 7 zasad:
�� Zasada samodzielności  ingerencja nauczyciela nie większa, niż niezbędna;
�� Zasada ciągłości  dopuszczanie do długich przerw w procesie uczenia się jest
szkodliwe;
�� Zasada celowości  nauczyciel przedstawia uczniom cele zadań tak, aby
zapewnić pełne ich zrozumienie, akceptację i uznanie za własne;
�� Zasada polisensoryczności  nauczyciel tworzy warunki dydaktyczne
umożliwiające uczniom poznanie bezpośrednie;
�� Zasada aktywności  nauczyciel ma stawiać uczniom zadania, wymagające ich
aktywności: intelektualnej, emocjonalnej, motorycznej, werbalnej;
�� Zasada skuteczności  potrzeba tworzenia sytuacji, w których uczniowie
przekonują się o efektywności swojej pracy;
�� Zasada indywidualizacji  konieczność dostosowywania działań nauczyciela
do indywidualnych możliwości uczniów.
Zasady dotyczące czynności nauczania
ź� Zasady pomocne w prowadzeniu zajęć lekcyjnych:
�� przyjęcia odpowiedzialności za przebieg lekcji;
�� racjonalnego gospodarowania czasem lekcji;
�� utrzymania dyscypliny w czasie lekcji;
�� stawiania uczniom ambitnych zadań;
�� pełnienia roli wychowawcy na każdej lekcji przedmiotowej;
�� bieżącego reagowania na powstałe braki lub błędy;
�� dostarczania uczniom informacji zwrotnej o ich postępach w nauce.
ź� Wzorcowe zachowania nauczyciela:
�� Kieruje się programem nauczania i korzysta z podręcznika, ale przy doborze
materiału nauczania do poszczególnych lekcji podejmuje samodzielne decyzje;
�� Pozostaje z uczniami w partnerskich relacjach, ale utrzymanych w rozsądnych
granicach;
13
�� Przeznacza największa ilość czasu lekcji na aktywne i produktywne
wykonywanie zadań przez uczniów;
�� Nie dopuszcza do zakłóceń lekcji mogących utrudnić skuteczne uczenie się;
�� Prowadzi zajęcia lekcyjne jako ciąg zadań wymagających od uczniów
intensywnej i twórczej pracy intelektualnej;
�� Wykorzystuje treści przedmiotowe i przekaz osobisty do osiągania założonych
celów wychowawczych;
�� Koryguje i eliminuje na bieżąco wszystkie zauważone błędy i niepowodzenia
uczniów;
�� Przekazuje uczniom informacje zwrotne n.t. wykonywanej przez nich pracy,
sprawdza, czy są one wykorzystane w dalszej nauce.
PODSUMOWANIE
ź� Klasyczne zasady nauczania do dziś zachowują znaczną aktualność,
jednak współczesne strategie i metody kształcenia śmiało, ale w sposób
kontrolowany je przełamują.
ź� Zasady te uzupełniano na wiele sposobów, choć nie wszystkie
te zmiany zyskały popularność.
ź� Najcenniejsze  zasady, do których nauczyciel dochodzi samodzielnie,
analizując swe doświadczenia i lektury.
ź� Szczególna rola pięciu klasycznych zasad nauczania w dydaktyce
tradycyjnej.
ź� Uznawanie ich za bezdyskusyjne umacniało system klasowo-lekcyjny,
czyli podział uczniów na klasy, które realizują ustalone centralnie
programy nauczania (W. Okoń).
ź� Stąd też m.in. wielka rola zasad dydaktycznych w okresach wpływu
ideologii totalitarnych.
14
ź� Do zasad nauczania  wprowadzano hasła ideologiczne  np.:
- zasada naukowej i komunistycznej ideowości;
- zasada kolektywnej pracy nauczyciela i uczniów
- zasada kierowniczej roli nauczycieli
oraz pragmatyczne:
- zasada związku teorii z praktyką;
- zasada operatywności wiedzy uczniów,
- zasada efektywności.
ź� Wszystkie zasady oparte na ideologiach  zdecydowanie odrzucać!
15