9621686414

Wymiana jakościowa morfonematów samogłoskowych. 103

ciwstawieniu do rdzeni, w których występuje morfonemat o, oznaczają czynność'powtarzaną. Np. chodzić11 chadzać, moczyć // maczać.

§ 59. Wymiana o // 6, ę//ą. W szeregu rdzeni, tematów i przyrostków pokrewnych morfonemat o wymienia się na ó, a morfonemat ę na ą. Np.

1. więzy /1 wiązać//wiązka    2. zwrot // powrót

sędzia // sąd // sądzić    krowa // krówka

;pięć H piąty    robota // robótka

ręka // rąk // rączka    żłoby // żłób

jagnięta // jagniąt // jagniątko    robię // rób

mięso // miąs    wrota // wrót.

Wymiana ę // q, o // d, oparta na bardzo daleko w przeszłość sięgających zmianach dźwiękowych, zachowuje się dzisiaj naogół wyłącznie dzięki tradycji i tylko w niektórych wypadkach, łącząc się z określonemi formami gramatycznemi, staje się ich znamieniem i objawia w ten sposób tendencję do przekształcenia się w wymianę funkcjonalną. Wymiana ęHą, o/(ó ma charakter funkcjonalny w następujących kategorjach gramatycznych.

1. W dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników nijakich i żeńskich na -a. Np. święto {( świąt, jagnięta // jagniąt, wrota// wrót, pole // pól, zboże // zbóż, wstęga // wstąg, męka // mąk, ręka // "rąk, droga // dróg, brzoza // brzóz, robota // robót.

Uiuaga. Taka wymiana jest tendencją ogólną i występuje wszędzie w częściej używanych formach; w wyrazach i formach rzadziej spotykanych trafiają się jednak odstępstwa, świadczące, że przebieg narzucający postaci dopełniacza liczby mnogiej wymienionych typów rzeczownikowych morfonematy oboczne <?, 6, jeszcze się całkowicie w poczuciu językowem nie ustalił. Np. pęta // pęt, proso // pros, błoto // błot, sroka // srok, kapota /[ kapot, kosa//kos. Poza tradycją, będącą następstwem dawnych zmian dźwiękowych, odgrywają tu rolę i dziś jeszcze oddziaływające czynniki fonologiczne. Tak, naprzykład, w pozycji przed