Rola arteterapii w pracy z pacjentami uzależnionymi od seksu i substancji
psychoaktywnych
The role of art therapy in chemical and sexual addictions treatment
1. Problematyka uzależnień we współczesnym świecie
Niezmiennie od wielu lat zagadnienie uzależnień zajmuje czołowe miejsce w psychologii i
psychiatrii. Badacze i teoretycy zajmują się opisem mechanizmów powstawania i utrzymywania się
uzależnienia, a także projektowaniem efektywnych programów terapeutycznych. Niestety według
1
większości z
ródeł terapia przynosi skutek tylko w przypadku 10% pacjentów uzależnionych od
substancji psychoaktywnych, naturalnym jest więc, że w przypadku terapii uzależnień czynniki
leczące (zarówno te standardowe jak i bardziej alternatywne) ciągle pozostają w kręgu zainteresowań
psychologów, lekarzy i terapeutów.
2
Według doniesień amerykańskich alkohol, będący najpopularniejszą substancją powodującą
uzależnienie na świecie, jest regularnie spożywany przez połowę dorosłych Amerykanów. Szacuje się,
że rocznie z powodu nadużywania alkoholu umiera w Stanach prawie 5,5 tysiąca osób, a kiedy
wez
mie się pod uwagę także pośrednie skutki używania tej substancji (jak samobójstwa, morderstwa,
inne choroby) wskaz
nik ten może wzrosnąć nawet do 30 tysięcy zgonów rocznie.
Według definicji Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego3 nadużywanie substancji
psychoaktywnych charakteryzuje nieprzystosowawczy wzorzec używania substancji prowadzący do
istotnego upośledzenia lub cierpienia wyrażającego się przynajmniej trzema z następujących objawów
zaobserwowanych w ciągu ostatniego roku:
" Powtarzające się zażywanie substancji powoduje zaniedbania w wypełnianiu obowiązków w
pracy, w szkole, w domu (np. powtarzająca się absencja w pracy czy szkole, zaniedbanie
dzieci, zmiana pracy lub wydalenie ze szkoły).
" Używanie substancji w sytuacjach, w których jest to fizycznie niebezpieczne (np. kierowanie
pojazdem pod wpływem środka).
" Powtarzające się konflikty z prawem wynikające z używania substancji np. aresztowanie czy
pobyt w izbie wytrzez
wień.
" Kontynuowanie zażywania substancji pomimo problemów interpersonalnych wywołanych
pośrednio lub bezpośrednio zażywaniem środka.
1
Silvermann M. (2003). Music therapy and clients who are chemically dependent: a review of literature and
pilot study. The Arts in Psychotherapy 30, 273- 281
2
ibidem
3
American Psychiatric Association (1994). Diagnostic and Statistical Manual od Mental Disorders (wyd. 4,
poprawione). Washington, DC: APA
4
Jeśli za S. Olczakiem przyjmiemy tezę o uniwersalności mechanizmów psychologicznych
towarzyszących procesowi uzależnienia, możemy przedstawić trzy podstawowe mechanizmy
uzależnienia bez względu na rodzaj uzależniającej substancji:
1) Nałogowe regulowanie uczuć- określone zachowania, w tym przypadku stosowanie
uzależniającej substancji, są powodowane przez chęć opanowania pewnych stanów
emocjonalnych, rozładowania napięcia lub poszukiwania dodatkowej stymulacji.
2) Mechanizm iluzji i zaprzeczania- odnoszący się do zniekształceń rzeczywistości i stosowania
mechanizmów obronnych mających na celu odsuwanie od siebie informacji o istnieniu
uzależnienia i jego konsekwencjach dla życia osoby uzależnionej.
3) Mechanizm rozpraszania i rozdwajania Ja- dotyczy rozproszenia tożsamości, zaburzenia
poczucia integralności Ja osoby uzależnionej od substancji lub określonych zachowań.5
Olczak 6 wymienia następujące cechy zachowania nałogowego: opór przed zmianą, powtarzanie
danego zachowania pomimo odczuwania realnych szkód z jego powodu, czerpanie emocjonalnych lub
realnych korzyści z takiego zachowania, sztywny schemat postępowania dotyczący uzależnienia,
system przekonań podtrzymujący i utrwalający szkodliwe zachowania, porażki w samodzielnych
próbach zmiany oraz wzrost (zmiana) tolerancji na daną substancję w wyniku trwającego jej
używania.
Współcześnie coraz więcej miejsca, obok uzależnień od substancji psychoaktywnych (alkoholu,
narkotyków, leków, nikotyny), poświęca się zaburzeniom nawyków i popędów, a więc pewnym
nałogowym zachowaniom, takim jak patologiczny hazard, nałogowe używanie komputera i Internetu,
seksoholizm czy pracoholizm.
2. Zastosowanie terapii sztuką w psychologii uzależnień
Na potrzeby niniejszego artykułu przyjęto szerokie ujęcie arteterapii, które obejmuje działania
terapeutyczne z uwzględnieniem nie tylko sztuk plastycznych, ale także muzykoterapię, choreoterapię,
biblioterapię, działania z wykorzystaniem teatru, filmu, malarstwa i rzez
by7. W literaturze szeroko
opisuje się zastosowanie tak rozumianej terapii sztuką w pracy z różnymi grupami osób i pacjentów,
m.in. z niepełnosprawnością intelektualną, z zaburzeniami osobowości, zaburzeniami nerwicowymi,
4
Olczak S. (2009). Nałogowe zachowania. W: Bętkowska- Korpała B. (red). Uzależnienia w praktyce
klinicznej: zagadnienia diagnostyczne. Warszawa: Parpamedia s. 146-162
5
Po szersze omówienie tematu odsyłam do książki Sobolewskiej- Mellibrudy i Mellibrudy (2006). Integracyjna
psychoterapia uzależnień. Teoria i praktyka. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia
6
Olczak S. (2009). Nałogowe zachowania. W: Bętkowska- Korpała B. (red). Uzależnienia w praktyce
klinicznej: zagadnienia diagnostyczne. Warszawa: Parpamedia s. 146-162
7
Konieczna E. J. (2007). Arteterapia w teorii i praktyce. Oficyna Wydawnicza Impuls
8
zaburzeniami zachowania, zaburzeniami psychotycznymi . Od wielu lat zwraca się także uwagę na
skuteczność tej terapii w pracy z osobami uzależnionymi od alkoholu, narkotyków i innych substancji
psychoaktywnych, a także z zaburzeniami nawyków i popędów (np. uzależnionymi od seksu).
9
Według Wilson możemy mówić o trzech podstawowych założeniach, na jakich opiera się
współczesna arteterapia: po pierwsze, każde dzieło pacjenta mówi nam coś o nim samym- o
charakterystycznym dla danej osoby sposobie odbierania świata i siebie samego. Po drugie, praca
pacjenta może być substytutem słów i wyrażać treści, które trudno jest wyrazić słowami. Zwłaszcza w
sytuacji, w której emocje są wyjątkowo silne i zagrażające, arteterapia może stworzyć bezpieczną
przestrzeń dla odkrywania i przeżywania tych uczuć. Po trzecie, proces tworzenia mówi nam o tym,
jak pacjent funkcjonuje w normalnym życiu, w jaki sposób radzi sobie z sytuacjami problemowymi
czy innymi ludz
mi. Należy zwrócić tutaj szczególną uwagę na sposób doboru materiałów, ogólne
podejście do procesu tworzenia, poziom motywacji etc. Wśród osób uzależnionych znaczącym
problemem wydaje się ich niechęć i obawa przed bezpośrednią eksploracją i odsłanianiem swoich
wewnętrznych stanów, pacjenci tacy dużo łatwiej pracują w tych obszarach w sposób pośredni- m. in.
właśnie poprzez proces tworzenia.
Wśród celów terapii sztuką wymienia się takie, które wydają się być kluczowe właśnie w
10
przypadku terapii uzależnień. E. Konieczna za najważniejszy cel arteterapii uważa optymalizację
jakości życia, która ma polegać na przezwyciężaniu i zapobieganiu trudnościom życiowym stojącym
na drodze do samorealizacji. Arteterapia może być środkiem służącym identyfikowaniu ukrytych
myśli i uczuć, odkrywaniu przeżyć i subiektywnych znaczeń, dawnych wspomnień ciągle mających
wpływ na aktualne funkcjonowanie pacjenta. Ważnym czynnikiem jest tutaj także rozwijanie
spontaniczności, możliwość uzewnętrznienia i ekspresji wewnętrznych stanów, a także doświadczenie
powodzenia w realizacji określonych zadań. Nie bez znaczenia pozostaje też kontakt z innymi ludz
mi,
zarówno terapeutą jak i pacjentami korzystającymi z arteterapii, który przyczynia się do rozwoju
umiejętności komunikacyjnych i interpersonalnych uczestnika zajęć arteterapeutycznych.
Allen 11 uważa, że cele arteterapii w przypadku osób uzależnionych powinny skupiać się na tych
12
samych aspektach co inne, klasyczne terapie uzależnień. W literaturze najczęściej wymienia się
następujące korzyści wynikające z zastosowania terapii sztuką wśród tej grupy pacjentów:
rozpoznawanie nieświadomych mechanizmów ważnych dla funkcjonowania jednostki, walka z
pasywnością i poczuciem bezradności oraz skupienie się pacjenta na przeżywaniu  tu i teraz . Nie bez
znaczenia pozostaje także umożliwienie doświadczania nowych uczuć i myśli w bezpiecznym
środowisku, praca w grupie i odkrywanie grupowych ról i relacji między ludz
mi, nauka radzenia sobie
8
Stańko, M. (2008). Odbiorcy, metody i efekty arteterapii- synteza badań. W: W. Karolak, B. Kaczorowska
(red.), Arteterapia w medycynie i edukacji. A
ódz
: Wydawnictwo WSHE.
9
Wilson M. (1998). Portrait of a sex addict. Sexual Addiction & Compusivity, 5: 231- 250
10
Konieczna E. J. (2007). Arteterapia w teorii i praktyce. Oficyna Wydawnicza Impuls s. 19
11
Julliard K. (1995). Increasing chemically dependent patients' belief in Step One through expressive
therapy. American Journal of Art Therapy, 33: 110-190.
12
ibidem
z wewnętrznymi konfliktami, radzenie sobie ze stresem, rozwój funkcji ego, wzrost kreatywności,
większa świadomości samego siebie i swoich stanów emocjonalnych, rozpoznawanie niewerbalnych
komunikatów innych osób, wyrażanie emocji (czasem nawet swoiste katharsis), praca nad
samodyscypliną i podtrzymywaniem motywacji do wykonywania zadań oraz odpowiedzialnością i
wiarą w swoje możliwości. Sztuka jest ujmowana tutaj jako coś metawerbalnego, co może służyć
łatwiejszemu wyrażeniu uczuć czy myśli, gdy są one zbyt bolesne i zagrażające, by dotrzeć do nich za
pomocą słów.
Arteterapia a uzależnienie od alkoholu i narkotyków. W przypadku leczenia uzależnienia od
alkoholu i innych środków chemicznych terapia sztuką jest najczęściej wykorzystywana jako terapia
wspomagająca, zwłaszcza w realizacji programu 12 Kroków grupy samopomocowej Anonimowych
Alkoholików (lub Anonimowych Narkomanów). W literaturze 13 najczęściej opisuje się wartość tej
metody na początku długiej drogi leczenia nałogu alkoholowego. Arteterapia jest uważana za dobry
środek pomocniczy w przechodzeniu pacjenta ze stadium prekontemplacji (charakteryzującej się
brakiem świadomości istniejącego problemu z alkoholem) do stadium kontemplacji (uznania
problemu i potrzeby radzenia sobie z nim). Arteterapia pozwala wzbudzić motywację do zmiany, co
uznaje się za krok milowy w trudnym procesie radzenia sobie z alkoholizmem. Na przykład sam fakt
tworzenia pracy plastycznej wymaga od pacjenta pewnej aktywności i zaangażowania, musi on
wybrać sobie materiały, z którymi będzie pracował w danej sesji, decyduje jak ma się odnieść do
zadań postawionych przez terapeutę, a także przyjmuje informację zwrotną i interpretację osoby
prowadzącej zajęcia. Akt tworzenia czegoś
może działać w tym wypadku motywująco, zbliżać pacjenta do wglądu, redukować ambiwalencję
i wzbudzać zaangażowanie, które to cechy są bardzo potrzebne do zainicjowania jakiejkolwiek zmiany
w funkcjonowaniu osoby uzależnionej.
14
Wg Velasquez na początku terapii powinny zachodzić następujące zmiany: wzrost
samoświadomości (zdobywanie wiedzy na temat samego siebie i przejawianego zachowania), ocena
własnego funkcjonowania (rozpoznanie jak aktualne zachowanie uniemożliwia pacjentowi realizację
celów i planów), ocena środowiska, w którym żyje pacjent i określenie możliwych alternatywnych
zachowań.
15
W arteterapii osób uzależnionych od alkoholu stosuje się wiele różnych metod . W terapii
wykorzystującej rysunek prosi się pacjenta np. o narysowanie przełomowego momentu, który
doprowadził pacjenta do decyzji o podjęciu terapii lub przeszkód, które stoją mu na drodze do
13
Holt E., Kaiser D. (2009). The First Step Series: Art therapy for early substance abuse treatment. The Arts in
Psychotherapy 36, 245- 250
14
Velasquez M., Maurer G., Crouch C., DiClemente C. (2001). Group Treatment for Substance Abuse: A
Stages-of-Change Therapy Manual. New York: The Guilford Press p. 247
15
Holt E., Kaiser D. (2009). The First Step Series: Art therapy for early substance abuse treatment. The Arts in
Psychotherapy 36, 245- 250
zdrowia. Często stosowaną metodą jest prośba o rysunek symbolicznego mostu prowadzącego od
miejsca, w którym znajdował się pacjent przed rozpoczęciem terapii, przez miejsce gdzie znajduje się
obecnie, po takie w którym chciałby znalez
ć się w przyszłości. Przy okazji pracy z takim tematem
terapeuta może porozmawiać z pacjentem na temat jego obaw przed zmianą, które często
nieuświadomione blokują proces terapii. Bardzo dobrym sposobem na rozpoznanie obecnej gotowości
do zmiany jest technika kolażu, w którym prosi się osobę uzależnioną o umieszczenie wszystkich
korzyści i kosztów wynikających z pozostawania na tym samym etapie uzależnienia, oraz korzyści i
kosztów związanych ze zmianą tego stanu rzeczy. Zadanie takie można realizować zarówno
indywidualnie, jak i poprosić pacjentów o pracę w grupach kilkuosobowych. Umożliwia to pacjentom
uświadomienie sobie, jak będzie wyglądało ich życie, kiedy zaprzestaną leczenia, a jak mogłoby
wyglądać gdyby przeszli przez długą i ciężką drogę terapii. Dzięki technice kolażu pacjenci mogą
wypowiedzieć się na temat właściwości, które sprawiają, że uzależnienie jest dla nich tak ważne i
dostarcza im pewnych korzyści, a tym samym wyrazić ambiwalentny stosunek do wyjścia z nałogu.
Mogą również łatwiej wyobrazić sobie, jak będzie wyglądało ich życie bez uzależniającej substancji.
Kolejną metodą stosowaną w terapii osób uzależnionych od alkoholu (ale też i innych substancji
psychoaktywnych) jest rysunek odnoszący się do siebie samego w przyszłości, najczęściej za rok od
danego momentu. Zadanie to składa się z dwóch części: terapeuta prosi badanego, aby narysował, jak
wyobraża sobie się za rok (w przypadku, kiedy uczestniczy w terapii), a następnie w sytuacji, kiedy w
jego funkcjonowaniu nie zachodzą żadne zmiany i pacjent nie korzysta z terapii. Takie ujęcie
problemu pozwala uświadomić pacjentowi, jaki wpływ ma używanie alkoholu na porażkę w realizacji
celów życiowych i na jakość własnego życia w ogóle, co ma wpływ na rozwój wewnętrznej
motywacji do zmiany.
Terapię sztuką opisuje się także jako bardzo skuteczną w pomocy w osiąganiu pierwszego z
Dwunastu Kroków AA, który brzmi:  Przyznaliśmy, że jesteśmy bezsilni wobec alkoholu, że
16
przestaliśmy kierować własnym życiem , określanym jako podstawa i fundament całej terapii.
Uważa się, że dotyczy on przełamania mechanizmu obronnego zaprzeczania, odpowiedzialnego za
brak motywacji do zmiany. Krok Pierwszy nigdy nie zostaje osiągnięty raz na zawsze, ale trzeba
17
ciągle pracować nad nim na wszystkich etapach dalszej terapii. Gilbert badał związek między
trzez
wością a pierwszymi trzema krokami AA u 183 osób badanych. Okazało się, że tylko Krok
Pierwszy miał związek z dłuższymi okresami trzez
wości.
Julliard 18 postanowiła zbadać, czy rzeczywiście zastosowanie terapii sztuką będzie miało wpływ
na osiąganie przez pacjentów Pierwszego Kroku AA. W badaniach wzięło udział sześć osób
korzystających z sesji arteterapeutycznych polegających na stworzeniu kolażu nt.  Jak wyglądało
moje życie w czasie używania alkoholu oraz  Jak chciałbym, żeby wyglądało moje życie po wyjściu
16
Cierpiałkowska L. (2008). Psychopatologia. Warszawa: Wydawnictwo Scholar. s. 236
17
Julliard K. (1995). Increasing chemically dependent patients' belief in Step One through expressive
therapy. American Journal of Art Therapy, 33: 110-190.
18
Ibidem
z nałogu . Pacjenci byli zachęcani do używania osobistych zdjęć, rysunków oraz wielu różnych
materiałów plastycznych. Średni wynik na skali oceniającej Krok Pierwszy wzrósł podczas stosowania
omawianej terapii, różnica okazała się jednak nieistotna statystycznie, w przeciwieństwie do różnicy
dotyczącej Kroku Drugiego ( Uwierzyliśmy, że Siła Większa od naszej może przywrócić nam
zdrowie 19). Kiedy jednak wziąć pod uwagę dane jakościowe (a także wywiady przeprowadzane z
pacjentami po odbytych sesjach terapii), możemy zaobserwować pozytywny wpływ stosowanej
techniki na przełamanie mechanizmu zaprzeczenia i przyznania się do bezsilności wobec alkoholu.
W pracy nad Pierwszym Krokiem wykorzystuje się nie tylko rysunek, ale także terapię ruchem
(tańcem), muzykoterapię czy psychodramę.
W Polsce przeprowadzono bardzo niewiele badań nad skutecznością terapii sztuką w leczeniu
osób uzależnionych. Jak wynika jednak z badań Ochwanowskiego 20 przeprowadzonych na grupie 50
pacjentów uzależnionych od amfetaminy, włączenie arteterapii (w tym przypadku psychodramy oraz
muzykoterapii receptywnej i aktywnej) do całościowego programu terapeutycznego może skutkować
lepszymi wynikami zarówno jeśli chodzi o poziom zdrowia fizycznego pacjentów, jak również w
przypadku ich samopoczucia psychicznego. Okazało się również, że muzykoterapia ma pozytywny
wpływ na zmniejszenie poziomu jawnego lęku u pacjentów uzależnionych od amfetaminy, a także
polepsza koordynację wzrokowo- słuchową pacjentów.
Arteterapia i uzależnienie od seksu. Poza uzależnieniami od substancji psychoaktywnych w
literaturze 21 często opisuje się również terapię sztuką w kontekście uzależnienia od seksu. Uważa się,
że wiele osób cierpiących na to zaburzenie doświadczyło traumatycznych wydarzeń w dzieciństwie
22
lub dorastało w dysfunkcjonalnych rodzinach , które wykazywały emocjonalny dystans,
niezaangażowanie i sztywność. Według badań Carnes 23 spośród ponad tysiąca osób uzależnionych od
seksu 72% doświadczyło przemocy fizycznej, 81% seksualnej i 97% emocjonalnej. Dzieci z takich
rodzin często nie mają możliwości przejścia przez naturalny etap rozwojowy, w którym jedną z
głównych aktywności jest spontaniczna zabawa. Stworzenie takiej możliwości wiele lat póz
niej w
ramach terapii sztuką pozwala dorosłym już ludziom doświadczyć przyjemności kreatywnego
tworzenia w bezpiecznym środowisku, z przyzwoleniem na popełnianie błędów i podejmowanie
ryzyka, czego prawdopodobnie nie mogli doświadczyć nigdy wcześniej w swoim życiu. Co ważne,
praca na warsztatach arteterapii nie prowadzi do poważnej regresji lub nadmiernej utraty kontroli osób
z niej korzystających.
19
Cierpiałkowska L. (2008). Psychopatologia. Warszawa: Wydawnictwo Scholar. s. 236
20
Ochwanowski P. (2005). Ocena skuteczności arteterapii w psychoterapii osób uzależnionych od substancji
psychoaktywnych. ANNALES UMCS Lublin VOL. LX,S. XVI Nr.4
21
Wilson M. (2000). Creativity and shame reduction in sex addiction treatment. Sexual Addiction &
Compulsivity, 7: 229- 248.
22
Wilson M. (1998). Portrait of a sex addict. Sexual Addiction & Compusivity, 5: 231- 250
23
Ibidem s. 236
Wśród korzyści wynikających z zastosowania arteterapii w leczeniu osób uzależnionych od seksu
wymienia się następujące: uświadomienie sobie siły uzależnienia, uczynienie go bardziej
rzeczywistym i namacalnym (terapia sztuką tworzy dobry kontekst do ujawnienia podwójnego życia,
które często towarzyszy temu nałogowi), możliwość ekspresji uczuć nienawiści, desperacji, strachu i
bólu często towarzyszących traumie z dzieciństwa, radzenie sobie z przerażającymi wspomnieniami i
nieakceptowanymi uczuciami i impulsami, umacnianie poczucia własnej wartości, wzbudzanie
poczucia bezpieczeństwa, stwarzanie możliwości sprawdzenia się w sytuacjach decyzyjnych,
przełamanie mechanizmu zaprzeczenia oraz nauka radzenia sobie z uczuciem lęku. Nie bez znaczenia
pozostają też wartości edukacyjne dotyczące istoty uzależnienia.
Cechą charakterystyczną dla sztuki tworzonej przez osoby uzależnione od seksu są często
pojawiające się motywy erotyczne, także przedstawione w sposób bardzo prowokujący i odważny,
nieraz nawet wulgarny. Wymaga to od terapeuty wyjątkowego taktu i ostrożności. Rysunki mogą
wzbudzać w pacjentach bardzo silne poczucie wstydu z powodu specyfiki choroby na którą cierpią,
dlatego terapeuta musi pozostać czujny i szybko reagować na jakiekolwiek zachowania mogące
prowadzić do uaktywnienia się destrukcyjnych zachowań. To właśnie zmniejszenia poczucia wstydu
uważa się za jeden z głównych celów terapii pacjentów uzależnionych od seksu 24.
Typowe rysunki lub inne prace plastyczne wykonywane przez osoby uzależnione od seksu
dotyczą następujących obszarów:
" Seksualna fantazja vs. rzeczywistość: rysunek przedstawiający fantazje pacjenta w
zestawieniu z realnym doświadczeniem pomaga w uświadomieniu sobie mocy wyobraz
ni
i unieważniania otaczającej rzeczywistości.
" Traumatyczne doświadczenia z dzieciństwa: pacjenta prosi się o narysowanie tych
wspomnień, które mają wpływ na jego aktualne funkcjonowanie, co pozwala mu
uświadomić sobie związek między tymi wydarzeniami a chorobą.
" Inne uzależnienia współwystępujące z uzależnieniem od seksu; pacjenta prosi się o
narysowanie innych substancji/ zachowań nad którymi może tracić kontrolę (np. alkohol,
narkotyki, leki, hazard, ryzykowne zachowania).
" Kolejne polecenie dotyczy określenia i narysowania jednego z 10 podanych przez
terapeutę rodzajów uzależnienia od seksu, w ten sposób pacjent i terapeuta mogą
rozpoznać pewne charakterystyczne wzorce zachowań, myśli i uczuć towarzyszących
uzależnieniu.25
" Uznanie bezradności wobec nałogu: pacjent jest proszony o narysowanie, co dla niego
oznacza niemoc związana z uzależnieniem, jakie ma to konsekwencje dla jego samego i
jego bliskich osób i rodziny.
24
ibidem s. 230
25
Ibidem s. 239
3. Formy arteterapii najczęściej wykorzystywane w terapii uzależnień
Muzykoterapia. Współczesna definicja terapii muzyką brzmi następująco:  jest to forma
psychoterapii, która wykorzystuje muzykę i jej elementy jako środki stymulacji, strukturalizacji oraz
ekspresji emocjonalnej i komunikacji niewerbalnej w procesie diagnozy, leczenia i rozwoju
26
osobowości człowieka . Wśród celów terapeutycznych muzykoterapii wymienia się wytworzenie
równowagi pomiędzy procesami fizjologicznymi a emocjonalnymi jednostki, uświadomienie przeżyć
z których pacjent nie zdaje sobie sprawy, ekspresja emocjonalna, dotarcie do wewnętrznych
konfliktów, poprawę nastroju i dostarczanie pozytywnych przeżyć, stworzenie okazji do zabawy,
rozładowanie napięcia, wzmocnienie umiejętności społecznych i radzenia sobie, wzrost
samoświadomości, wzrost samooceny oraz dostarczenie wrażeń estetycznych.
27
Już w latach 70. XX wieku Miller zauważył że muzyka, a w szczególności aktywne jej
tworzenie i gra na instrumentach przy grupowym śpiewie ma właściwości motywujące do zmiany w
28
przypadku osób chcących leczyć swoje uzależnienie. Według doniesień Hammera zastosowanie
muzyki w pracy z pacjentami uzależnionymi od substancji psychoaktywnych skutkowało znacznym
obniżeniem odczuwanego stresu i lęku zarówno u pacjentów, jak i personelu terapeutycznego.
29
Silverman zbadał wpływ terapii muzyką na efekty terapii oraz wzrost samopoczucia u kobiet w
wieku 19- 65 lat korzystających ze stałej opieki w centrum leczenia uzależnień. W ramach sesji
terapeutycznych zastosowano cztery różne metody: trening relaksacyjny, analiza tekstu piosenek,
pisanie piosenek oraz gry muzyczne (np.  rock and roll bingo ). Według otrzymanych wyników nie
ma znaczenia, jaki konkretnie rodzaj muzykoterapii został zastosowany; pacjentki uważały ją za
przynoszącą poprawę nastroju i znaczącą w powodzeniu terapii. Połowa z badanych osób określiła
sesje muzykoterapii jako najbardziej przyjemne i najbardziej skuteczne spośród stosowanych na
oddziale metod. Ponadto 62,5 % osób czuło przypływ energii, a 50% odprężenie po
przeprowadzonych sesjach, co wydaje się zgodne z wcześniejszymi doniesieniami na temat wpływu
muzyki na nastrój odbiorców.
30
Howard postanowiła sprawdzić, czy zastosowanie muzykoterapii (a także poezji) przynosi
efekty w leczeniu kobiet i nastolatków uzależnionych od substancji psychoaktywnych. W badaniu
wzięło udział 20 osób. Na sesjach terapeutycznych poruszano takie tematy, jak zaufanie, cierpliwość,
motywacja i akceptacja zmian. Nie wykazano istotnych różnic między efektywnością muzykoterapii a
terapii z użyciem poezji, oba rodzaje terapii sztuką okazały się tak samo skuteczne. W badaniach
26
Galińska E. (1990). Muzykoterapia schizofrenii. Zeszyt Naukowy Akademii Muzycznej we Wrocławiu nr 48,
s. 76- 77
27
Pearson Cloud J. (2010). The use of music therapy informed by motivational interviewing with college student
drinkers to invite  change talk . Niepublikowana praca magisterska.
28
ibidem
29
Silvermann M. (2003). Music therapy and clients who are chemically dependent: a review of literature and
pilot study. The Arts in Psychotherapy 30, 273- 281
30
Howard A. (1997). The effects of music and poetry therapy on the treatment of women and adolescents with
chemical addictions. Journal Of Poetry Therapy vol. 11, no. 2
Bakera, Gleadhilla i Dingle a 31 wykazano, że terapia muzyką pozwala pacjentom na doświadczanie
silnych emocji (zwłaszcza pozytywnych) nie wywołanych jedynie zażyciem substancji, co wydaje się
32
bardzo znaczące dla powodzenia w długotrwałej terapii. Jones badała sposób, w jaki pisanie
piosenek i analiza tekstu wpływa na zmiany emocjonalne podczas pojedynczych sesji terapeutycznych
z osobami uzależnionymi. Okazało się, że muzyczna interwencja powodowała wzrost poczucia
zadowolenia, szczęścia i akceptacji u osób badanych, jednocześnie wywołując spadek uczuć żalu,
poczucia winy oraz lęku i braku zaufania. Ponadto 75% spośród 16 badanych osób uważało
muzykoterapię za znaczącą metodę w programie terapeutycznym dotyczącym uzależnienia.
33
Davies postanowiła sprawdzić, czy muzykoterapia (słuchanie piosenek i analiza ich tekstu)
będzie miała wpływ na obecność pacjentów na zajęciach, wzrost poczucia wspólnoty w grupie oraz
poziom pozytywnego myślenia u poszczególnych jej członków w przypadku osób z podwójną
diagnozą uzależnienia i innego zaburzenia psychicznego. Okazało się, że pacjenci znacząco częściej
uczęszczali na zajęcia do grupy, w której stosowano terapię muzyką niż do pozostałych grup, gdzie
prowadzono bardziej tradycyjne zajęcia. Nie było natomiast różnic we wskazywanych przez
pacjentów charakterystykach dotyczących takich uczuć jak poczucie wspólnoty, zadowolenie, wgląd,
bycie wspomaganym, ekspresja i sukces w osiąganiu celów, chociaż w obydwu grupach były one
oceniane bardzo wysoko. Po dalsze doniesienia na temat badań nad efektywnością muzykoterapii
odsyłam do pracy Silvermana z 2003 roku 34, gdzie dokonał on zestawienia prac dotyczących tego
tematu z okresu ostatnich 40 lat.
W pracy z osobami uzależnionymi wykorzystuje się zarówno odtwarzanie i bierne słuchanie
muzyki (a także analizę tekstów) , jak i aktywne jej tworzenie (pisanie tekstów i śpiewanie, granie na
instrumentach). W analizie tekstu pacjent słucha piosenki wybranej uprzednio przez terapeutę lub
innego pacjenta35. Zwykle piosenka taka wybierana jest ze względu na jej szczególne znaczenie lub
przesłanie mogące służyć eksploracji określonych emocji i uczuć. Po wspólnym odsłuchaniu materiału
terapeuta zachęca pacjentów do dyskusji, mają oni więc okazję do analizy swoich myśli, odczuć i
emocji związanych z wybraną piosenką. Pisanie tekstów piosenek jest kolejną z form muzykoterapii
pomagającą skupić się pacjentowi na eksploracji wewnętrznego świata swoich przeżyć i myśli. Ta
forma może być również przeprowadzana w ramach wspólnej pracy grupowej, na zasadzie burzy
mózgów, co dodatkowo wspomaga umiejętności społeczne i pracy w grupie, a także dostarcza
31
Baker, FA., Gleadhill, LM., & Dingle, GA. (2007). Music therapy and emotional exploration: Exposing
substance abuse clients to the experience of non-drug- inducted emotions. The Arts in Psychotherapy 34, 321-
330
32
Jones P. (2005). The arts therapies: A revolution in healthcare. Hove, E. Sussex & New York: Brunner-
Routledge.
33
Davis A. (2008). The effect of music therapy techniques in a coping skills group for individuals with a dual
diagnosis of mental illness and substance dependence. Niepublikowana praca magisterska.
34
Silvermann M. (2003). Music therapy and clients who are chemically dependent: a review of literature and
pilot study. The Arts in Psychotherapy 30, 273- 281
35
Davis A. (2008). The effect of music therapy techniques in a coping skills group for individuals with a dual
diagnosis of mental illness and substance dependence. Niepublikowana praca magisterska.
możliwości wzmocnienia umiejętności komunikacyjnych i korzystania ze wsparcia emocjonalnego
innych osób w grupie. W technice improwizacji pacjent sam spontanicznie tworzy muzykę poprzez
grę na instrumentach lub śpiew (decyzja na temat użytego medium należy do osoby korzystającej z
terapii). Pacjent ma możliwość skonfrontować się ze swoją niską tolerancją na frustrację i zmierzyć się
z nową sytuacją wymagającą od niego kreatywności 36.
Sztuki plastyczne. Oprócz terapii muzyką w terapii uzależnień często stosuje się takie metody jak
psychorysunek (wykorzystywany jako technika diagnostyczna i projekcyjna oraz służąca
rozładowaniu napięcia emocjonalnego37), malowanie spontaniczne, malowanie na tematy określone
przez terapeutę (które szerzej opisano w niniejszym artykule w rozdziale 2.) oraz terapię poprzez
prezentację i interpretację istniejących już dzieł plastycznych, głównie malarstwa. Ostatnia z
wymienionych metod uważana jest za wyjątkowo przydatną w identyfikowaniu i rozpoznawaniu
często sprzecznych ze sobą i nie uświadamianych w wystarczającym stopniu uczuć odnoszących się
do własnego uzależnienia38. Ponadto w bezpieczny sposób stymuluje ekspresję zagrażających uczuć,
które mogłyby nie pojawić się w sytuacji tradycyjnej sesji terapeutycznej. Pacjenci mają okazję do
doświadczenia bólu, smutku i innych negatywnych emocji, dostrzegają ich związek z istniejącym
uzależnieniem. Specjalnie dobrane obrazy pokazywane są grupie pacjentów, następnie terapeuta
zachęca pacjentów do dyskusji na ich temat (zadając pytania typu:  co czujesz, gdy patrzysz na ten
obraz? ,  jak myślisz, co chciał przekazać autor tego obrazu? ,  co ci się podoba w tym obrazie?
itp.). Feen- Calligan opisała w swoim artykule 39 cztery sesje grupowe z 17 kobietami uzależnionymi
od substancji psychoaktywnych z wykorzystaniem 14 reprodukcji znanych artystów malarzy. Jej
zdaniem zastosowanie owej metody przyniosło wymierny efekt w postaci osiągnięcia pięciu
podstawowych celów: 1) kobiety częściej mówiły o swoich trudnościach w wyrażaniu emocji, 2)
więcej mówiły na tematy wcześniej będące tematami tabu (o rodzinie, dzieciństwie itd.), 3) taka
interwencja ułatwiała integrację myśli, uczuć i zachowań osób korzystających z terapii, 4)
umożliwiała pracę nad osobowością, samoświadomością, zmianą postawy, samorealizacją poprzez
ekspresję uczuć i korzystanie ze swoich doświadczeń, 5) pomogła uczestnikom w unikaniu osiągania
stymulacji poprzez zażywanie narkotyków, w zamian dostarczając okazji do rozmowy na temat
czynników spustowych uzależnienia.
36
Davis A. (2008). The effect of music therapy techniques in a coping skills group for individuals with a dual
diagnosis of mental illness and substance dependence. Niepublikowana praca magisterska.
37
Konieczna E. J. (2007). Arteterapia w teorii i praktyce. Oficyna Wydawnicza Impuls s. 19
38
Feen- Calligan H., Washington O., Moxley D. (2008). Use of artwork as a visual processing modality in
group treatment of chemically dependant minority women. The Arts in Psychotherapy 35, 287- 295
39
ibidem
4. Zalecenia praktyczne dla terapeutów
Praca z osobami uzależnionymi wymaga od terapeuty dużych umiejętności i wyjątkowej
wrażliwości. Biorąc pod uwagę powyższe doniesienia teoretyczne postaram się w tym miejscu zebrać
najważniejsze wskazówki, którymi powinien kierować się terapeuta pracujący z tą grupą pacjentów
metodami arteterapeutycznymi.
" Terapeuta musi być przekonany o skuteczności przeprowadzanej terapii, a także być
gotowy na czasem ryzykowne dla niego momenty związane z utratą poczucia kontroli czy
pewności siebie40.
" Zawsze należy przekonać pacjenta o tym, że nikt nie będzie oceniał wartości artystycznej
jego pracy, ani że nie ma jednego dobrego lub złego sposobu wykonania danego zadania.
" Interpretacje należy przekazywać w postaci przypuszczenia czy jednej z możliwości,
nigdy jako pewnej informacji.
" Dobrym wstępem do sesji jest poproszenie pacjentów o napisanie lub pomyślenie o
sytuacjach, które aktualnie są dla nich ważne, wzbudzają radość, smutek etc.
" W przypadku wykorzystania terapii muzyką, przynajmniej na samym początku warto
wykorzystać mniej skomplikowane i powszechnie znane utwory muzyczne.
" Warto pamiętać o wymienianiu się informacjami z innymi terapeutami, którzy być może
maja odmienne od naszych doświadczenia w praktyce z osobami uzależnionymi.
" W przypadku prezentowania istniejących już dzieł sztuki należy pamiętać o tym, że
niektóre obrazy mogą wzbudzać w pacjentach wyjątkowo silne emocje związane z
doświadczeniami z przeszłości. W związku z tym terapeuta powinien być wrażliwy i
szybko reagować na objawy nadmiernego pobudzenia u pacjentów.41
40
Gallant W., Holosko M., Siegel S. (2001). The use of music in counseling addictive clients. Journal of Alcohol
and Drug Education, 42, 42 50
41
Feen- Calligan H., Washington O., Moxley D. (2008). Use of artwork as a visual processing modality in
group treatment of chemically dependant minority women. The Arts in Psychotherapy 35, 287- 295s. 294