kod kursu: CHC012001 l Podstawy Chemii Nieorganicznej Ćwiczenia laboratoryjne SUBSTANCJE TRUDNO ROZPUSZCZALNE (rozpuszczalność substancji jonowych w roztworach wodnych) Opracowanie: Andrzej T. Kowal 1. CZŚĆ TEORETYCZNA KrysztaÅ‚y zwiÄ…zku chemicznego o strukturze jonowej w zetkniÄ™ciu z wodÄ… oddziaÅ‚ywajÄ… z czÄ…steczkami rozpuszczalnika i nakÅ‚ad energii konieczny do usuniÄ™cia jonów z sieci krystalicznej oraz rozerwania części wiÄ…zaÅ„ wodorowych miÄ™dzy czÄ…steczkami wody jest równoważony przez egzoenergetyczne procesy hydratacji jonów. Rozpuszczaniu substancji o strukturze jonowej towa- rzyszy wiÄ™c dysocjacja elektrolityczna i hydratacja przechodzÄ…cych do roztworu jonów. Jeżeli w powstaÅ‚ym roztworze pozostaje nadmiar substancji staÅ‚ej poddawanej rozpuszczaniu, to w miarÄ™ wzrostu stężeÅ„ uwodnionych jonów w roztworze roÅ›nie szybkość procesu odwrotnego do roz- puszczania, czyli wydzielania jonów z roztworu na powierzchni kryształów. Po pewnym czasie, dla danej temperatury, ustala siÄ™ stan równowagi dynamicznej pomiÄ™dzy procesem rozpuszczania i procesem wydzielania substancji staÅ‚ej, a roztwór pozostajÄ…cy w równowadze z krysztaÅ‚ami zwiÄ…zku (osadem) jest roztworem nasyconym. Stężenie roztworu nasyconego substancji, w danej temperaturze, jest nazywane rozpuszczalnoÅ›ciÄ… substancji w tej temperaturze. Dla wiÄ™kszoÅ›ci zwiÄ…zków jonowych proces rozpuszczania w wodzie odbywa siÄ™ z pochÅ‚a- nianiem energii i, zgodnie z reguÅ‚Ä… przekory Le Chatelier-Browna, rozpuszczalność takich zwiÄ…z- ków roÅ›nie wraz ze wzrostem temperatury. Rozpuszczalność substancji jonowych, których roz- puszczaniu towarzyszy wydzielanie siÄ™ ciepÅ‚a (proces egzotermiczny), maleje wraz ze wzrostem temperatury. Jeżeli w wyniku rozpuszczania zwiÄ…zku jonowego caÅ‚y osad zostanie przeprowadzo- ny do roztworu, a stężenie otrzymanego roztworu jest mniejsze od stężenia roztworu nasyconego, to powstanie roztwór nienasycony, z którego można wydzielić ciaÅ‚o staÅ‚e przez zatężenie roz- tworu i/lub obniżenie temperatury. Powolne ochÅ‚adzanie roztworu nienasyconego, w którym bra- kuje zarodków krystalizacji, może doprowadzić do otrzymania roztworu przesyconego, w którym stężenie substancji rozpuszczonej jest wyższe od rozpuszczalnoÅ›ci zwiÄ…zku w danej temperatu- rze. Taki stan roztworu jest nietrwaÅ‚y (metastabilny) i wprowadzenie do roztworu zarodków krysta- lizacji (krysztaÅ‚y substancji staÅ‚ej, czÄ…stki szkÅ‚a z bagietki użytej do mieszania roztworu) powoduje gwaÅ‚townÄ… krystalizacjÄ™ nadmiaru zwiÄ…zku rozpuszczonego. Jakkolwiek różnice w rozpuszczalnoÅ›ci zwiÄ…zków jonowych w wodzie siÄ™gajÄ… kilkunastu rzÄ™dów wielkoÅ›ci, to nie jest możliwe wyznaczenie wyraznej granicy pomiÄ™dzy zwiÄ…zkami Å‚atwo i trudno rozpuszczalnymi (porównanie dotyczy tej samej temperatury). CzÄ™sto przyjmuje siÄ™ umow- nie, że zwiÄ…zki, których rozpuszczalność w temperaturze pokojowej przekracza 0,10 mol/dm3 można uznać za Å‚atwo rozpuszczalne, te zaÅ›, których rozpuszczalność 0,10 mol/dm3 R 0,0010 mol/dm3 zalicza siÄ™ do umiarkowanie rozpuszczalnych, natomiast zwiÄ…zki o rozpuszczal- noÅ›ci poniżej 0,0010 mol/dm3 uważa siÄ™ za trudno rozpuszczalne. Zdecydowana wiÄ™kszość chlor- ków, bromków, jodków i azotanów(V) metali jest dobrze rozpuszczalna w wodzie (poza halogen- kami srebra(I), miedzi (I), oÅ‚owiu(II)). Siarczany(VI) metali rozpuszczajÄ… siÄ™ dobrze w wodzie, za wyjÄ…tkiem siarczanów(VI) oÅ‚owiu(II), wapnia(II), strontu(II) i baru(II). Siarczany(IV) litowców i bery- lowców zaliczajÄ… siÄ™ do dobrze rozpuszczalnych w odróżnieniu od siarczanów(IV) pozostaÅ‚ych kationów. WÅ›ród wÄ™glanów(IV) i siarczków jedynie zwiÄ…zki litowców należą do soli dobrze roz- puszczalnych w wodzie. 1.1 Iloczyn rozpuszczalnoÅ›ci RównowagÄ™ pomiÄ™dzy osadem i jonami powstaÅ‚ymi w wyniku rozpuszczenia i dysocjacji trudno rozpuszczalnego zwiÄ…zku MpXq w jego roztworze nasyconym w danej temperaturze opisu- je siÄ™ za pomocÄ… staÅ‚ej równowagi, uwzglÄ™dniajÄ…c jedynie najprostsze postacie jonów: MpXq(staÅ‚y) p Mq+ + q Xp- aM paX q q p K aM X p q gdzie ai jest aktywnoÅ›ciÄ… czÄ…stek i. Ponieważ aktywność MpXq jest staÅ‚a (substancja czysta stanowiÄ…ca odrÄ™bnÄ… fazÄ™), wiÄ™c również iloczyn aktywnoÅ›ci w liczniku wyrażenia na staÅ‚Ä… równo- 1 wagi ma wartość staÅ‚Ä…. JeÅ›li dodatkowo siÅ‚a jonowa roztworu ( I ci zi2 gdzie ci i zi sÄ… odpo- 2 i wiednio stężeniem i Å‚adunkiem jonu i) jest staÅ‚a, to wtedy, ze wzglÄ™du na staÅ‚ość współczynników aktywnoÅ›ci, aktywnoÅ›ci jonów można zastÄ…pić stężeniami otrzymujÄ…c iloczyn jonowy o postaci: q p IrM X [M ]p[X ]q p q zwany iloczynem rozpuszczalnoÅ›ci, który zależy jedynie od temperatury. Stężenia [Mq+] i [Xp-] sÄ… równowagowymi stężeniami jonów Mq+ i Xp- w roztworze nasyconym MpXq. WartoÅ›ci ilo- czynów rozpuszczalnoÅ›ci podaje siÄ™ czÄ™sto w postaci logarytmicznej, korzystajÄ…c z zależnoÅ›ci: pIr = -log10Ir. Przez analogiÄ™, wyrażenie, w którym wystÄ™pujÄ… stężenia jonów obliczone na pod- stawie znanych licznoÅ›ci jonów Mq+ i Xp- oraz objÄ™toÅ›ci roztworu (a wiÄ™c niezależne od równowagi osad roztwór): p q IjM X cM cX q p p q nazywa siÄ™ iloczynem jonowym MpXq. Stężenia jonów Mq+ i Xp- w roztworze nasyconym MpXq sÄ… okreÅ›lone przez wartość iloczynu rozpuszczalnoÅ›ci tej soli i Å‚atwe do powiÄ…zania ze stężeniem roztworu nasyconego (rozpuszczalnoÅ›ciÄ…): nM X [M q ] [X p ] p q R V p q q p p p p q IrM X [M ]p[X ]q ( pR) (qR)q p qq R p q IrM X p q p q R p p qq 2 nPbF [F ] 2 na przykÅ‚ad: PbF2 Pb2+ + 2 F- R [Pb2 ] V 2 IrPbF 2 3 IrPbF [Pb2 ][F ]2 R(2R)2 4R3 R 2 4 nZn ( AsO4 )2 [Zn 2 ] [AsO4 3 ] 3 Zn3(AsO4)2 3 Zn2+ + 2 AsO43- R V 3 2 IrZn ( AsO4 )2 2 3 5 IrZn ( AsO4 )2 [Zn ]3[AsO4 3 ]2 (3R)3 (2R)2 108R5 R 3 108 Z postaci zależnoÅ›ci miÄ™dzy iloczynem rozpuszczalnoÅ›ci i rozpuszczalnoÅ›ciÄ… wynika, że rozpuszczalność jest tym mniejsza, im mniejsza jest wartość iloczynu rozpuszczalnoÅ›ci zwiÄ…zku, przy jednakowym typie wzoru chemicznego porównywanych zwiÄ…zków. Porównanie iloczynu jonowego substancji trudno rozpuszczalnej z wartoÅ›ciÄ… jej iloczynu rozpuszczalnoÅ›ci jest stosowane jako kryterium wytrÄ…cania (rozpuszczania) osadu: IrM Xq : osad w ytraca siÄ™ p IjM Xq p IrM Xq : osadnie w ytraca siÄ™ p co zostaÅ‚o zilustrowane na wykresie stężenia jonów Ag+ w funkcji stężenia jonów halogenkowych (I-, Br-, Cl-) w roztworze (Rys. 1). Każda z linii równowagi na tym wykresie speÅ‚nia równanie [Ag+][X-] = IrAgX, a odpowiadajÄ…ce im hiperbole sÄ… przedstawione jako proste w ukÅ‚adzie współ- rzÄ™dnych log [Ag+] log [X-]. Dodawanie kroplami 1,0 M AgNO3 do roztworu 1,0·10-3 M wzglÄ™dem jonów Cl-, Br- i I- powoduje wzrost stężenia jonów srebra(I) wzdÅ‚uż linii pionowej [X-] =1,0·10-3 M do punktu 1 (w polu D wykresu), w którym iloczyny jonowe halogenków srebra sÄ… mniejsze od odpowiednich iloczynów rozpuszczalnoÅ›ci (roztwór jest nienasycony wzglÄ™dem AgI, AgBr i AgCl). NastÄ™pnie, gdy stężenie jonów Ag+ osiÄ…gnie wartość 7,9·10-14 mol/dm3 (linia równowagi AgI) roz- poczyna siÄ™ wytrÄ…canie osadu AgI. Dalszy wzrost stężenia jonów Ag+ (pole C) powoduje wytrÄ…ca- nie osadu AgI i spadek stężenia jonów I- wzdÅ‚uż linii równowagi AgI. Gdy stężenie jonów Ag+ osiÄ…gnie wartość 5,0·10-10 mol/dm3 to zostanie przekroczony iloczyn rozpuszczalnoÅ›ci AgBr i roz- poczyna siÄ™ wytrÄ…canie osadu tej soli, a stężenie jonów Br- zmienia siÄ™ wzdÅ‚uż linii równowagi AgBr. W punkcie odpowiadajÄ…cym przekroczeniu iloczynu rozpuszczalnoÅ›ci bromku srebra(I) stÄ™- żenie jonów I- można obliczyć z iloczynu rozpuszczalnoÅ›ci AgI (punkt przeciÄ™cia linii poziomej [Ag+]=5,0·10-10 mol/dm3 z liniÄ… równowagi AgI; [I-]=1,6·10-7 mol/dm3). W polu B wykresu roztwór jest nienasycony wzglÄ™dem AgCl i dopiero wzrost stężenia jonów Ag+ powyżej 1,6·10-7 mol/dm3 spowoduje przekroczenie iloczynu rozpuszczalnoÅ›ci tej soli i wytrÄ…canie osadu AgCl. W chwili, gdy stężenie jonów Ag+ wzroÅ›nie do wartoÅ›ci 0,10 mol/dm3, stężenia jonów I-, Br- i Cl- można okreÅ›lić z poÅ‚ożenia punktów przeciÄ™cia linii równowagi AgI, AgBr i AgCl z prostÄ… [Ag+]=0,10 mol/dm3. IrAgI 7,94 10 17 16 [I ] 7,94 10 [mol / dm3 ] [Ag ] 0,10 IrAgBr 5,01 10 13 12 [Br ] 5,01 10 [mol / dm3 ] [Ag ] 0,10 3 IrAgCl 1,58 10 10 9 [Cl ] 1,58 10 [mol / dm3 ] [Ag ] 0,10 Rozpuszczalność AgX 1.0E+01 AgCl AgI AgBr 1.0E-01 A 1.0E-03 B 1.0E-05 C 1.0E-07 D 1.0E-09 1.0E-11 1.0E-13 IjAgX < IrAgX 1.0E-15 1 1.0E-17 [X-] Rysunek 1. Równowagi wytrÄ…cania osadów AgI, AgBr i AgCl (X=Cl-, Br-, I-). Stężenia podano w skali loga- rytmicznej, a linie równowagi sÄ… prostymi o równaniu [Ag+][X-] = IrAgX. 2.1 Czynniki wpÅ‚ywajÄ…ce na rozpuszczalność osadu trudno rozpuszczalnego zwiÄ…zku jonowego 2.1.1 SiÅ‚a jonowa roztworu. WpÅ‚yw siÅ‚y jonowej na rozpuszczalność osadu wynika z zależnoÅ›ci współczynników aktyw- noÅ›ci jonów od siÅ‚y jonowej roztworu [3] (na przykÅ‚ad, dla Ag2CrO4): IrAg CrO4 (cAg f )2 (cCrO fCrO ) 2 2 2 Ag 4 4 Azi2 I / c0 log fi 1 a B I / c0 gdzie fi jest współczynnikiem aktywnoÅ›ci jonu i, zi - Å‚adunkiem jonu i, A i B staÅ‚ymi empirycznymi (A=0,51), I siÅ‚Ä… jonowÄ… roztworu, a promieniem jonu i [3]. Dodanie do nasyconego roztworu chromianu(VI) srebra(I) 1,0 M roztworu azotanu(V) sodu (NaNO3 nie ma jonów wspólnych z osa- dem) spowoduje wzrost siÅ‚y jonowej roztworu, a w konsekwencji zmniejszenie współczynników aktywnoÅ›ci jonów w roztworze. Jeżeli wartość iloczynu rozpuszczalnoÅ›ci Ag2CrO4 ma pozostać staÅ‚a, to muszÄ… wzrosnąć stężenia jonów Ag+ i CrO42- w roztworze nad osadem, a to może nastÄ…- pić jedynie poprzez zwiÄ™kszenie rozpuszczalnoÅ›ci osadu. Tylko w przypadku osadów koloidalnych niewielki dodatek elektrolitu nie majÄ…cego jonów wspólnych z osadem obniża jego rozpuszczal- ność w wodzie poprzez obniżenie zdolnoÅ›ci osadu do peptyzacji. 2.1.2 Elektrolit zawierajÄ…cy jony wspólne z osadem. 4 + [Ag ] 1.0E-18 1.0E-15 1.0E-12 1.0E-09 1.0E-06 1.0E-03 1.0E+00 Dodanie elektrolitu dysocjujÄ…cego na jony wspólne z osadem do roztworu nasyconego trudno rozpuszczalnego zwiÄ…zku (np. nasycony roztwór AgCl, do którego dodano roztwór AgNO3) powoduje obniżenie rozpuszczalnoÅ›ci osadu przy zachowaniu staÅ‚ej wartoÅ›ci iloczynu rozpusz- czalnoÅ›ci: AgCl(staÅ‚y) Ag+ + Cl- AgNO3 Ag+ + NO3- IrAgCl ([Ag ]rozp.osadu c' )[Cl ] Ag Wzrost stężenia jonów Ag+ w roztworze (c Ag+ jest stężeniem jonów Ag+ z dodanego azota- nu(V) srebra(I)) powoduje przesuniÄ™cie poÅ‚ożenia stanu równowagi procesu rozpuszczania i dy- socjacji AgCl w kierunku wydzielania dodatkowej iloÅ›ci osadu (reguÅ‚a przekory) i zmniejszenia stężeÅ„ jonów Cl- i Ag+rozp osadu ([Cl-] = [Ag+]rozp osadu). Odpowiada to poruszaniu siÄ™ wzdÅ‚uż linii rów- nowagi (AgCl) (Rys. 1) w kierunku malejÄ…cego stężenia jonów chlorkowych. Efekt ten obserwuje siÄ™ w przypadku umiarkowanych stężeÅ„ dodanego elektrolitu, albowiem wzrost siÅ‚y jonowej roz- tworu i towarzyszÄ…ca mu zmiana współczynników aktywnoÅ›ci jonów częściowo kompensuje obni- żenie rozpuszczalnoÅ›ci osadu. 2.1.3 Hydroliza jonów powstajÄ…cych w wyniku rozpuszczania osadu. JeÅ›li jony znajdujÄ…ce siÄ™ w stanie równowagi z osadem w roztworze trudno rozpuszczalne- go elektrolitu pochodzÄ… od sÅ‚abego kwasu lub sÅ‚abej zasady, to ulegajÄ… hydrolizie, a ich stężenie ulega zmniejszeniu. Aby zachować staÅ‚Ä… wartość iloczynu rozpuszczalnoÅ›ci musi rozpuÅ›cić siÄ™ dodatkowa ilość osadu, co jest tożsame ze wzrostem jego rozpuszczalnoÅ›ci. Efekt ten jest Å‚atwo zauważalny w przypadku silnie hydrolizujÄ…cych anionów S2-, PO43-, CO32-) i kationów (Bi3+, Sb3+). RozważajÄ…c wpÅ‚yw hydrolizy jonu wÄ™glanowego w roztworze nad osadem wÄ™glanu baru(II) na rozpuszczalność osadu można zauważyć, że równowagowe stężenie jonów CO32- jest okreÅ›lone przez wartoÅ›ci odpowiednich staÅ‚ych równowagi: BaCO3 (osad) Ba2+ + CO32- 2 IrBaCO [Ba2 ][CO3 ] 3 K [HCO3 ][OH ] CO32- + H2O HCO3- + OH- Kh1 w 2 Ka2 [CO3 ] K [H CO3 ][OH ] w 2 HCO3- + H2O H2CO3 + OH- K h2 K [HCO3 ] a1 2 oraz cCO [CO3 ] [HCO3 ] [H2CO3 ] 2 3 gdzie: Ka1 i Ka2 sÄ… staÅ‚ymi dysocjacji kwasu wÄ™glowego, cCO - caÅ‚kowitym stężeniem jonów wÄ™- 2 3 glanowych, a Kw iloczynem jonowym wody. Jeżeli pH roztworu trudno rozpuszczalnego zwiÄ…zku, którego anion ulega w roztworze hydrolizie (np. BaCO3), jest znane, to rozpuszczalność można obliczyć w prosty sposób [1,3]. 2.1.4 Stężenie jonów wodorowych w roztworach zawierajÄ…cych aniony pochodzÄ…ce od sÅ‚a- bych kwasów. 5 Rozpuszczalność trudno rozpuszczalnych zwiÄ…zków, których aniony wywodzÄ… siÄ™ od sÅ‚a- bych kwasów, zależy od stężenia jonów wodorowych w roztworze, ponieważ poÅ‚ożenie stanu równowagi reakcji protonowania (lub dysocjacji) tych czÄ…stek jest zależne od stężenia jonów wo- dorowych. Zatem poprzez zmianÄ™ pH roztworu (dodatek kwasu, zasady lub roztworu buforowego) można wpÅ‚ywać na stężenie jonów decydujÄ…cych o wytrÄ…caniu osadu. Zależność ta jest wyraznie widoczna w ukÅ‚adzie chromian(VI) wodorochromian(VI), w którym poÅ‚ożenie stanu równowagi reakcji: CrO42- + H+ HCrO4- 2 HCrO4- Cr2O72- + H2O przesuwa siÄ™ wraz ze zmieniajÄ…cym siÄ™ stężeniem jonów H+, wpÅ‚ywajÄ…c znaczÄ…co na stężenie jonów [CrO42-] i rozpuszczalność osadów chromianów(VI) wapnia(II), strontu(II) i baru(II) (Tabela 1). Tabela 1. Stężenie jonów chromianowych(VI) i rozpuszczalność osadów chromianów(VI) baru(II), strontu(II) i wapnia(II) w funkcji pH roztworu (cCrO 0,050 mol / dm3 ). 2 4 Rozpuszczalność osadu [mol/dm3] pH [CrO42-] BaCrO4 SrCrO4 CaCrO4 Ir = 1,17·10-10 Ir = 3,63·10-5 Ir = 7,08·10-4 1,0 1,56·10-7 6,14·10-3 2,0 1,58·10-6 1,93·10-3 1,07 3,0 1,58·10-5 6,10·10-4 3,39·10-1 1,50 4,0 1,58·10-4 1,93·10-4 1,07·10-1 4,74·10-1 5,0 1,53·10-3 6,19·10-5 3,44·10-2 1,52·10-1 6,0 1,20·10-2 2,21·10-5 1,23·10-2 5,43·10-2 7,0 3,80·10-2 1,24·10-5 6,91·10-3 3,05·10-2 8,0 4,85·10-2 1,10·10-5 6,12·10-3 2,70·10-2 9,0 4,98·10-2 1,09·10-5 6,04·10-3 2,66·10-2 10,0 5,00·10-2 1,08·10-5 6,03·10-3 2,66·10-2 11,0 5,00·10-2 1,08·10-5 6,03·10-3 2,66·10-2 12,0 5,00·10-2 1,08·10-5 6,03·10-3 2,66·10-2 Można zauważyć, że przy pH=4,00 stężenie równowagowe [CrO42-] stanowi tylko ok. 0,3% 2 2 caÅ‚kowitego stężenia tych jonów, cCrO [CrO4 ] [HCrO4 ] (Tabela 1). Dlatego w roztworze 2 4 0,050 M wzglÄ™dem jonów Ca2+, Sr2+ i Ba2+, przy ustalonym pH=4,00 i caÅ‚kowitym stężeniu jonów chromianowych(VI) cCrO 0,050 mol / dm3 wytrÄ…ca siÄ™ tylko osad BaCrO4. Obliczenie iloczynu 2 4 2 2 4 6 jonowego MCrO4 (M=Ca2+, Sr2+, Ba2+) IjMCrO [M ][CrO4 ] 0,050 1,58 10 7,88 10 4 pokazuje, że jego wartość przekracza iloczyn rozpuszczalnoÅ›ci chromianu(VI) baru(II), lecz jest wyraznie mniejsza od iloczynów rozpuszczalnoÅ›ci SrCrO4 i CaCrO4. Podobnie, zależność stężenia jonów siarczkowych od pH roztworu jest wykorzystywana do wytrÄ…cania trudno rozpuszczalnych siarczków metali w sposób pozwalajÄ…cy na rozdziaÅ‚ kationów metali o różniÄ…cej siÄ™ rozpuszczalnoÅ›ci siarczków. Stężenia jonów S2-, HS- i czÄ…steczek siarkowo- doru zmieniajÄ… siÄ™ w bardzo szerokim zakresie wraz ze zmieniajÄ…cym siÄ™ stężeniem jonów wodo- rowych (Rysunek 2). 6 [H ][HS ] 6,98 H2S H+ + HS- Ka1 10 [H2S] 2 [H ][S ] 12,60 HS- H+ + S2- Ka2 10 [HS ] 2 cH S [H2S] [HS ] [S ] 2 Stężenia: H2S, HS-, S2- w funkcji stężenia jonów wodorowych 1.0E+00 H2S 1.0E-01 1.0E-02 1.0E-03 HS- 1.0E-04 1.0E-05 1.0E-06 1.0E-07 1.0E-08 S2- 1.0E-09 1.0E-10 1.0E-11 1.0E-12 1.0E-13 1.0E-14 1.0E-15 1.0E-16 1.0E-17 1.0E-18 1.0E-19 1.0E-20 1.0E-21 1.0E-14 1.0E-12 1.0E-10 1.0E-08 1.0E-06 1.0E-04 1.0E-02 1.0E+00 [H+] Rysunek 2. Krzywe równowagi w nasyconym roztworze H2S w zależnoÅ›ci od stężenia jonów wodo- rowych (X=H2S, HS-, S2-). Stężenie caÅ‚kowite siarkowodoru, cH S 0,10 mol/dm3 . Stężenia jonów i czÄ…- 2 steczek podano w skali logarytmicznej. W nasyconym roztworze siarkowodoru (stężenie caÅ‚kowite, cH S 0,10 mol/dm3 ), przy pH < 2 0,50 stężenie jonów siarczkowych nie przekracza wartoÅ›ci 1,0·10-20 mol/dm3 (krzywa S2-, Rys. 2), co wystarcza do wytrÄ…cenia osadu CuS, a stężenie jonów Cu2+ w równowadze z osadem siarczku miedzi(II) jest mniejsze od 1,0·10-15 mol/dm3 (krzywa CuS, Rys. 3). W tych warunkach iloczyny jonowe siarczków niklu(II) i manganu(II) (krzywe NiS i MnS, Rys. 3) sÄ… znacznie mniejsze od od- powiednich wartoÅ›ci iloczynów rozpuszczalnoÅ›ci i osady siarczków tych metali nie wytrÄ…cajÄ… siÄ™. 7 [X] W miarÄ™ wzrostu pH rosnÄ… stężenia jonów S2- i HS-, i przy pH=3,0 ([S2-]=1,0·10-15) nastÄ™puje caÅ‚- kowite wytrÄ…cenie siarczku niklu(II) (krzywa NiS). Przy pH=6,0 stężenie jonów siarczkowych, [S2-]=4,0·10-9 nie wystarcza jeszcze do przekroczenia iloczynu rozpuszczalnoÅ›ci siarczku manga- nu(II) (krzywa MnS), a caÅ‚kowite wytrÄ…cenie tego siarczku nastÄ™puje dopiero przy pH 9,0 (stęże- nie jonów Mn2+ w roztworze nad osadem jest mniejsze od 1,0·10-5 mol/dm3). RozdziaÅ‚ kationów Cu2+, Ni2+ i Mn2+ w roztworze 0,10 M wzglÄ™dem każdego z tych jonów jest wiÄ™c możliwy przez wytrÄ…cenie siarczku miedzi(II) przy pH < 0,50, oddzielenie osadu CuS od roztworu, nastÄ™pnie wy- trÄ…cenie siarczku niklu(II) przy pH=3,0, a wtedy roztwór otrzymany po oddzieleniu osadu NiS za- wiera jedynie jony manganu(II) (różnice stężeÅ„: [Mn2+] [Ni2+] >> [Cu2+] wynoszÄ… nie mniej niż 6 rzÄ™dów wielkoÅ›ci). Równowagi wytrÄ…cania osadów MnS, NiS i CuS 1.0E-01 1.0E-03 1.0E-05 MnS 1.0E-07 1.0E-09 1.0E-11 1.0E-13 NiS 1.0E-15 1.0E-17 1.0E-19 1.0E-21 1.0E-23 1.0E-25 1.0E-27 1.0E-29 CuS 1.0E-31 1.0E-33 1.0E-35 1.0E-21 1.0E-18 1.0E-15 1.0E-12 1.0E-09 1.0E-06 1.0E-03 1.0E+00 [S2-] Rysunek 3. Krzywe równowagi wytrÄ…cania siarczków CuS, NiS i MnS. Stężenia jonów podano w skali loga- rytmicznej, a linie równowagi sÄ… prostymi o równaniu [M2+][S2-] = IrMS. 2.1.5 Tworzenie zwiÄ…zków kompleksowych Tworzenie zwiÄ…zków kompleksowych przez kationy metalu w roztworze nasyconym trudno rozpuszczalnego elektrolitu prowadzi czÄ™sto do zwiÄ™kszenia rozpuszczalnoÅ›ci osadu. Efekt taki 8 2+ [M ] jest zależny od wartoÅ›ci staÅ‚ych równowagi konkurencyjnych procesów: tworzenia zwiÄ…zków kom- pleksowych i wytrÄ…cania trudno rozpuszczalnego osadu, a także stężenia jonów metalu oraz stÄ™- żenia wolnego ligandu w roztworze nad osadem. Kompleksowanie jonów metalu w roztworze na- syconym trudno rozpuszczalnego zwiÄ…zku bywa wykorzystywane do selektywnego rozpuszczania osadów (osady AgCl, AgBr i AgI w obecnoÅ›ci roztworu amoniaku) lub zapobiegania wytrÄ…caniu siÄ™ osadów (maskowanie jonów, z użyciem jonów CN-, C2O42- lub EDTA jako ligandów). WpÅ‚yw stężenia amoniaku na rozpuszczalność osadów AgCl, AgBr i AgI zilustrowano na Rysunku 4. Rozpuszczalność AgX w obecnoÅ›ci NH3 1,0E+01 AgI AgBr AgCl 1,0E-01 Ag+ 1,0E-03 1,0E-05 1,0E-07 1,0E-09 1,0E-11 1,0E-13 1,0E-15 1,0E-17 1,0E-18 1,0E-15 1,0E-12 1,0E-09 1,0E-06 1,0E-03 1,0E+00 [X-] [NH3] Rysunek 4. WpÅ‚yw stężenia NH3 i jonów halogenkowych (X=Cl, Br, I) na rozpuszczalność osadów AgCl, AgBr i AgI (caÅ‚kowite stężenie jonów Ag+, cAg 0,010 mol/dm3). Stężenia jonów i czÄ…steczek podano w skali logarytmicznej. Krzywe oznaczone wzorami halogenków srebra(I) opisujÄ… równowagi AgX(osad) Ag+ + X- (IrAgX=[Ag+][X-]), podczas gdy krzywa opisana symbolem Ag+ przedstawia stężenie jonów sre- bra(I) w równowadze z amoniakiem i kationami aminasrebra(I) i diaminasrebra(I). Z wykresu na Rysunku 4 wynika, że osad AgI jest nierozpuszczalny w roztworze amoniaku (krzywa równowagi AgI(osad) Ag+ + I- przebiega poniżej krzywej odpowiadajÄ…cej stężeniu [Ag+] w równowadze z NH3), lecz osady AgBr i AgCl można przeprowadzić do roztworu, stosujÄ…c odpowiednio stężony roztwór amoniaku (w obszarach, gdzie krzywe równowagi AgBr(osad) Ag+ + Br- i AgCl(osad) Ag+ + Cl- przebiegajÄ… powyżej linii Ag+ ). LITERATURA 1. J. Minczewski, Z. Marczenko, Chemia analityczna. I. Podstawy teoretyczne i analiza jakoÅ›ciowa , Wydanie 7, PWN, Warszawa, 1998. 9 + [Ag ] 2. T. Lipiec, Z. Szmal, Chemia analityczna z podstawami analizy instrumentalnej , PZWL, 1980 i póz- niejsze. 3. A. JabÅ‚oÅ„ski, T. Palewski, L. Pawlak, W. Walkowiak, B. Wróbel, B. Ziółek i W. Å»yrnicki, Obliczenia w chemii nieorganicznej , Oficyna Wydawnicza Politechniki WrocÅ‚awskiej, WrocÅ‚aw 1997, 1998, 2002. Pytania kontrolne: 1. Jaka minimalna objÄ™tość wody jest potrzebna do rozpuszczenia w temperaturze pokojowej 0,279 g (1,0·10-3 mola) PbCl2 ? (Ir=1,6·10-5) 2. Do 50,0 cm3 0,010 M Ca(NO3)2 dodano 5,0 cm3 1,0·10-3 M NaF. Czy wytrÄ…ci siÄ™ osad CaF2 ? (Ir=4,0·10-11) 3. Czy z 10 cm3 roztworu nasyconego wzglÄ™dem AgCl można wytrÄ…cić osad AgBr przez dodanie 0,119 mg KBr ? (IrAgCl=1,8·10-10 IrAgBr=5,2·10-13 ) 4. Jakie powinno być minimalne stężenie jonów I- aby wytrÄ…cić osad PbI2 (Ir=7,1·10-9) z nasyconego roz- tworu PbCl2 ? (Ir=1,6·10-5). 5. Który z osadów jest trudniej rozpuszczalny: Ag3AsO4 (Ir=1,0·10-22), czy AgCl? (Ir=1,8·10-10) 6. JakÄ… masÄ™ siarczku bizmutu(III) (Ir=1,0·10-97) można rozpuÅ›cić w 1,0 m3 wody (pomijajÄ…c hydrolizÄ™ jonów Bi3+ i S2-)? 7. JakÄ… masÄ™ chlorku sodu należy dodać do 100 cm3 0,10 M Pb(NO3)2,aby pojawiÅ‚ siÄ™ osad chlorku oÅ‚o- wiu(II)? (Ir=1,6·10-5) 8. Na czym polega różnica pomiÄ™dzy roztworem przesyconym i roztworem nasyconym? 9. Czy dodanie rozcieÅ„czonego roztworu HCl (c=0,010 mol/dm3) do roztworu pozostajÄ…cego w równowa- dze z osadem PbCl2 spowoduje wzrost czy spadek rozpuszczalnoÅ›ci? 10. Jaki wpÅ‚yw na rozpuszczalność osadu chromianu(VI) srebra(I) bÄ™dzie miaÅ‚ niewielki dodatek roztworu HCl (podać równania reakcji)? 11. Jaki wpÅ‚yw na rozpuszczalność osadu chlorku oÅ‚owiu(II) bÄ™dzie miaÅ‚ dodatek stężonego HCl (podać równania reakcji)? 12. WyjaÅ›nić za pomocÄ… równaÅ„ reakcji chemicznych wpÅ‚yw hydrolizy na rozpuszczalność chromianu(VI) oÅ‚owiu(II). 13. WyjaÅ›nić za pomocÄ… równaÅ„ reakcji chemicznych wpÅ‚yw hydrolizy na rozpuszczalność ortofosfora- nu(V) srebra(I). 14. WyjaÅ›nić za pomocÄ… równaÅ„ reakcji chemicznych wpÅ‚yw obecnoÅ›ci buforu octanowego (pH=4,75) na rozpuszczalność chromianów(VI) baru(II) i strontu(II). 15. WyjaÅ›nić za pomocÄ… równaÅ„ reakcji chemicznych wpÅ‚yw dodatku rozcieÅ„czonego kwasu azotowego(V) na rozpuszczalność ortofosforanu(V) srebra(I). 16. WyjaÅ›nić za pomocÄ… równaÅ„ reakcji chemicznych wpÅ‚yw dodatku rozcieÅ„czonego kwasu azotowego(V) na rozpuszczalność wÄ™glanu srebra(I). 17. WyjaÅ›nić za pomocÄ… równaÅ„ reakcji chemicznych wpÅ‚yw dodatku stężonego roztworu amoniaku,na rozpuszczalność chlorku srebra(I). 18. WyjaÅ›nić za pomocÄ… równaÅ„ reakcji chemicznych wpÅ‚yw dodatku rozcieÅ„czonego kwasu solnego na rozpuszczalność szczawianu wapnia(II). 19. WyjaÅ›nić za pomocÄ… równaÅ„ reakcji chemicznych wpÅ‚yw dodatku rozcieÅ„czonego kwasu azotowego(V) na rozpuszczalność chromianu(VI) srebra(I). 20. Do roztworu 0,010 M wzglÄ™dem jonów Ag+ i jonów Ba2+ dodawano po kropli 1,0 M K2CrO4. Który z osadów, Ag2CrO4 (Ir=1,3·10-12), czy BaCrO4 (Ir=1,2·10-10) zacznie wytrÄ…cać siÄ™ jako pierwszy? 10 WYKONANIE DOÅšWIADCZEC Substancje trudno rozpuszczalne I DoÅ›wiadczenie 1. Kolejność wytrÄ…cania osadów Odczynniki: 0,10 M chlorek sodu (NaCl); 0,10 M azotan srebra (AgNO3); 0,25 M chromian potasu (K2CrO4) Do probówki odmierzyć 1 cm3 0,10 M roztworu NaCl, a nastÄ™pnie dodać 1 (dokÅ‚adnie) kroplÄ™ 0,25 M roztworu chromianu(VI) potasu. Wymieszać zawartość probówki i dodawać po kro- pli 0,10 M roztwór AgNO3, mieszajÄ…c roztwór w probówce po dodaniu każdej porcji roztworu azo- tanu(V) srebra(I). Osad chlorku srebra jest biaÅ‚y, zaÅ› osad chromianu(VI) srebra czerwono- brunatny. Na podstawie zaobserwowanej kolejnoÅ›ci wytrÄ…cania osadów okreÅ›lić: dla którego z osadów iloczyn rozpuszczalnoÅ›ci zostaÅ‚ przekroczony jako pierwszy, stężenie jonów chlorkowych w roztworze po dodaniu stechiometrycznej iloÅ›ci roztworu AgNO3 (AgCl: Ir=1,8·10-10; Ag2CrO4: Ir=1,3·10-12). Napisać reakcje wytrÄ…cania osadów chlorku srebra(I) i chromianu(VI) srebra(I) (zapis jono- wy). Obliczyć stężenie jonów chromianowych(VI) konieczne do wytrÄ…cenia osadu chromianu(VI) srebra(I) w chwili, gdy do roztworu chlorku sodu dodano stechiometrycznÄ… (wzglÄ™dem po- czÄ…tkowej licznoÅ›ci NaCl) liczność azotanu(V) srebra(I). DoÅ›wiadczenie 2. WpÅ‚yw stężenia jonów S2- na wytrÄ…canie siarczków metali Odczynniki: 0,10 M siarczan kadmu(II) (CdSO4); 0,10 M siarczan manganu(II) (MnSO4); 2,0 M kwas solny (HCl); 6,0 M wodny roztwór amoniaku (NH3.H2O); 3,0 M chlorek amonu (NH4Cl); 0,50 M roztwór amidu kwasu tiooctowego (CH3CSNH2, AKT), uniwersalne papierki wskaznikowe. Do probówki zawierajÄ…cej 2 cm3 wody odmierzyć po 10 kropli 0,10 M roztworów siarcza- nu(VI) kadmu(II) i siarczanu(VI) manganu(II) a nastÄ™pnie dodać 2 krople 2,0 M HCl oraz 2,0 cm3 0,50 M AKT. ProbówkÄ™ umieÅ›cić we wrzÄ…cej Å‚azni wodnej (pod wyciÄ…giem !) na 15 minut. Zaobserwować barwÄ™ i postać wydzielonego osadu (siarczek kadmu(II) ma barwÄ™ żółtÄ…, podczas gdy siarczek manganu(II) cielistÄ…). Roztwór wraz z osadem przenieść do probówki plastikowej i odwirować (2 minuty, 3000 ob- r/min). Roztwór znad osadu przenieść do czystej probówki, dodać 5 kropli 3,0 M NH4Cl i tyle 6,0 M NH3.H2O, aby roztwór byÅ‚ wyraznie zasadowy wobec papierka wskaznikowego. ProbówkÄ™ z roztworem umieÅ›cić we wrzÄ…cej Å‚azni wodnej (pod wyciÄ…giem!) na 5 minut. Zaobserwować barwÄ™ i postać wydzielonego osadu. OkreÅ›lić minimalne pH konieczne do caÅ‚kowitego wytrÄ…cenia jonów Cd2+ i Mn2+ w postaci osadów CdS i MnS przy zaÅ‚ożeniu, że caÅ‚kowite stężenie siarkowodoru w roztworze wynosi 11 0,10 mol/dm3, a stężenia jonów Cd2+ i Mn2+ w roztworze nad osadem sÄ… równe 1,0·10-5 mol/dm3. (StaÅ‚e dysocjacji H2S: pKa1=6,90 pKa2=13,48; IrCdS= 7,9·10-27 IrMnS=2,5·10-10). Reakcja rozkÅ‚adu amidu kwasu tiooctowego: CH3CSNH2 + 2 H2O =H2S + CH3COO- + NH4+ Substancje trudno rozpuszczalne II DoÅ›wiadczenie 3. PrzeksztaÅ‚cenie trudno rozpuszczalnych soli w sole jeszcze trudniej rozpuszczalne Odczynniki: staÅ‚y wodorowÄ™glan sodu (NaHCO3); staÅ‚y octan sodu (CH3COONa); 0,50 M azotan oÅ‚owiu (Pb(NO3)2); 1,0 M chlorek potasu (KCl); 1,0 M jodek potasu (KI); 6,0 M kwas solny (HCl); 1,0 M chromian potasu (K2CrO4); 1,0 M wodorotlenek sodu (NaOH) a) otrzymywanie chlorku oÅ‚owiu(II) Do zlewki o pojemnoÅ›ci okoÅ‚o 200 cm3 wprowadzić 1 cm3 0,50 M roztworu azotanu oÅ‚o- wiu(II) oraz 10 cm3 wody destylowanej. Do klarownego roztworu dodać przy ciÄ…gÅ‚ym mieszaniu 3 cm3 1,0 M roztworu chlorku potasu. Po kilku minutach powinien wytrÄ…cić siÄ™ biaÅ‚y osad chlorku oÅ‚owiu(II). Obliczyć stężenie jonów Pb2+ w otrzymanym roztworze pomijajÄ…c hydrolizÄ™ jonów oÅ‚o- wiu(II) oraz tworzenie zwiÄ…zków kompleksowych (PbCl2: Ir = 1,62·10-5). ZlewkÄ™ z wydzielonym PbCl2 ogrzewać do rozpuszczenia siÄ™ osadu i otrzymania bezbarwnego roztworu. Do dwóch oznaczonych probówek (1) i (2) przenieść po 3 cm3 otrzymanego roztworu i ochÅ‚odzić. Zanotować obserwacje. Roztwór znad wydzielonego w probówce (2) osadu zlać, a do osadu dodawać kro- plami 6,0 M HCl. Po roztworzeniu siÄ™ osadu roztwór ponownie rozcieÅ„czyć wodÄ… destylowanÄ…. Napisać zachodzÄ…ce reakcje. PbCl2 jest rozpuszczalny w gorÄ…cej wodzie (33,4 g/dm3 w temp. 100 oC; 9,9 g/dm3 w temp. 20 oC). PbCl2 jest także rozpuszczalny w stężonym HCl, wskutek tworzenia siÄ™ jonów kompleksowych: PbCl2 + Cl- = PbCl3- PbCl3- + Cl- = PbCl42- RozcieÅ„czajÄ…c roztwór zawierajÄ…cy jony kompleksowe, powoduje siÄ™ ponowne wytrÄ…cenie PbCl2. b) Otrzymywanie jodku oÅ‚owiu Do pozostaÅ‚ej części roztworu w zlewce dodać 2 cm3 1,0 M roztworu jodku potasu. Jony I- wytrÄ…cajÄ… żółty osad jodku oÅ‚owiu(II), trudniej rozpuszczalny aniżeli PbCl2. Do wydzielonego osa- du dodać ok. 100 cm3 wody destylowanej i podgrzewać do rozpuszczenia siÄ™ osadu. GorÄ…cy roz- twór przenieść do trzech probówek. Do probówek (3) i (4) wprowadzić po 3 cm3, a do probówki (5) - l cm3 roztworu jodku oÅ‚owiu. Do probówki (3) dodać okoÅ‚o 0,4 g octanu sodu (dwie maÅ‚e szpa- chelki). Zawartość probówki (4) kilkakrotnie ogrzewać i oziÄ™biać. Roztwór w probówce (5) po oziÄ™bieniu zlać znad wydzielonego osadu, a do osadu dodać 1,0 M KI w nadmiarze. Zanotować obserwacje i opisać powyższe procesy za pomocÄ… reakcji chemicznych. 12 c) Otrzymywanie wÄ™glanu oÅ‚owiu Do zlewki z roztworem jodku oÅ‚owiu po ochÅ‚odzeniu do temperatury ok. 50-60 oC dodać 0,2 g wodorowÄ™glanu sodu rozpuszczonego w 15 cm3 wody. Obserwować zmiany barwy roztworu i osadu. Zapisać równania zachodzÄ…cych reakcji. Zamieszać zawartość zlewki i przenieść 3 cm3 otrzymanej zawiesiny do probówki (6). d) Otrzymywanie chromianu oÅ‚owiu Do zlewki z otrzymanym wÄ™glanem oÅ‚owiu dodać energicznie mieszajÄ…c 2 cm3 1,0 M roz- tworu chromianu potasu. Obserwować zmianÄ™ barwy osadu. 3 cm3 tej mieszaniny przenieść do probówki (7). Do zlewki dodawać (przy ciÄ…gÅ‚ym mieszaniu) kroplami 2 cm3 1,0 M roztworu wodo- rotlenku sodu, tak aby można byÅ‚o zauważyć stopniowÄ… zmianÄ™ barwy. Delikatne ogrzewanie roz- tworu uÅ‚atwia tworzenie hydroksochromianu oÅ‚owiu. 3 cm3 zawiesiny chromianu(VI) diwodorotlen- ku dioÅ‚owiu(II) umieÅ›cić w probówce (8). Zanotować obserwacje i zapisać reakcje. Obserwacje z doÅ›wiadczeÅ„ 3a 3d przedstawić syntetycznie w postaci tabeli, porównujÄ…c: barwy, postaci i obliczone na podstawie iloczynów rozpuszczalnoÅ›ci [3] rozpuszczalnoÅ›ci bada- nych zwiÄ…zków oÅ‚owiu(II) (PbCl2, PbI2, PbCO3, PbCrO4). 13