Przedwojenne ustawodawstwo dotyczące gmin
żydowskich w Polsce
Żydzi w Polsce międzywojennej tworzyli najliczniejszy niechrześcijański związek religijny,
zorganizowany w 818 gminach wyznaniowych z około 1600 duchownymi będącymi na
etatach gmin.
Pierwszym dokumentem normatywnym dotyczącym wyłącznie terenów byłego Królestwa
Kongresowego, był dekret Naczelnika Państwa z 7 lutego 1919r.: "O zmianach w
organizacji gmin wyznaniowych żydowskich na terenie byłego Królestwa Polskiego"
[Dziennik Praw Państwa Polskiego z 1919r., Nr 14, poz. 175]. Nie był to zupełnie nowy
akt prawny, ale to nowelizacja rozporządzenia niemieckich władz okupacyjnych z 1916r.
Wydane w latach 1925-1927 przez rząd akty prawne rozciągnęły moc obowiązywania
dekretu Naczelnika Państwa na pozostałe województwa. Dnia 5 kwietna 1928r.
ogłoszono tekst jednolity ustawy zajmującej się ustrojem gmin żydowskich w Polsce z
wyłączeniem województwa śląskiego. Ustawę uzupełniono dwoma rozporządzeniami
wykonawczymi Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 24
paz
dziernika 1930r., ustalającymi regulaminy wyborcze dla organów gmin (rad i
zarządów), wyboru rabinów i podrabinów oraz z dnia 9 września 1931r. normujące
gospodarkę finansową gmin [Dz. U. RP 1930, Nr 75, poz. 592 i 593, oraz Dz. U. RP
1931r., Nr 89, poz. 698].
Wszystkie wymienione przepisy stały się zespołem norm prawnych obowiązujących
żydowskie gminy wyznaniowe w Polsce międzywojennej.
Deklaracja wyborcza z 1924 roku
Zgodnie z ustawą z 5 kwietnia 1928r., wszyscy Żydzi (stosowano wyznacznik wyznania),
mieszkańcy Rzeczpospolitej tworzyli Związek Religijny, złożony z gmin wyznaniowych, z
Radą Religijną na czele. Instytucja Rady Religijnej, która miała stanowić, na wzór innych
wyznań, naczelny organ reprezentacyjny społeczności żydowskiej w Polsce, nie została
jednak powołana do życia. Poszczególne gminy miały charakter korporacji (posiadały
1
osobowość prawną) o charakterze publiczno - prawnym, a kompetencje gminy zostały
ograniczone do wykonywania zadań wyłącznie religijnych, a w szczególności do:
organizowania i utrzymania rabinatu, zakładania i utrzymania synagog, domów modlitwy,
łaz
ni rytualnych i cmentarzy, czuwania nad religijnym wychowaniem młodzieży i
troszczenia się o dostarczenie koszernego mięsa. Poza tym, gmina miała prawo
zajmować się udzielaniem pomocy dobroczynnej ubogim Żydom, zarządzaniem
fundacjami, których celem była pomoc oraz zakładanie instytucji dobroczynnych.
Gminy żydowskie w Polsce międzywojennej podzielono na wielkie, liczące ponad 5
tysięcy mieszkańców wyznania mojżeszowego, i mniejsze poniżej tej liczby. Na czele
gminy wielkiej stała Rada i Zarząd, zaś mniejszej tylko Zarząd. Rada była instytucją
stanowiącą i kontrolującą, a Zarząd wykonawczą.
Do zadań Rady należało: uchwalanie budżetu, opracowanie ogólnych zasad gospodarki
finansowej, zakładanie szkół religijnych (chederów, jesziw), zakładanie dobroczynnych i
innych instytucji gminnych oraz wybory rabinów i podrabinów. Gminę wewnątrz i na
zewnątrz reprezentował prezes Zarządu.
Zarząd gminy w Skierniewicach
W regulaminie wyborczym do władz gminy, nowe prawo usunęło zasady cenzusu
majątkowego bądz
podatkowego i wprowadziło pięcioprzymiotnikowe prawo wyborcze, tj.
powszechne, równe, tajne, bezpośrednie i proporcjonalne. Czynne prawo wyborcze
przysługiwało jedynie mężczyznom, liczącym ponad 25 lat, a bierne obywatelom polskim
wyznania mojżeszowego, mającym ponad 30 lat, zamieszkałym bez przerwy co najmniej
jeden rok w obrębie gminy. Prawo wyborcze ulegało zawieszeniu podczas:
postępowania wytoczonego przeciwko wyborcy, utraty przez wyborcę praw
obywatelskich, ubezwłasnowolnienia, odbywania kary więziennej i korzystania z
dobroczynności publicznej. W dalszym jednak ciągu prawo wyborcze do gmin
dyskryminowało kobiety - stanowiące ponad połowę ludności żydowskiej - oraz ludzi
młodych poniżej 25 roku życia.
Wybory Zarządu w gminach wielkich, odbywały się według następującej procedury: nowo
wybrani radni (parnasi) wybierali - na podstawie głosowania proporcjonalnego - członków
zarządu (tzw. dozorów) bądz
ze swego grona, bądz
też z pośród członków gminy,
posiadających bierne prawo wyborcze. Na miejsce radnych wybranych do zarządu
wchodzili do rady kolejno zastępcy z danej listy wyborczej. Rabini, zatwierdzeni na te
2
stanowiska przez władze państwowe oraz podrabini pełniący funkcję rabinów, wchodzili
z urzędu do Zarządu gminy z prawem głosu.
Do głównych z
ródeł dochodów gmin należały podatki bezpośrednie (składki gminne) i
pośrednie (z uboju rytualnego, z opłat za działki grobowe, za nagrobki, za rejestracje
dziecka itp.). Ponadto z
ródłem dochodów budżetowych były również wpływy z
nieruchomości, fundacje i legaty. Składki gminne mogły być ściągane przymusowo przez
organy finansowe zarządu miejskiego lub urzędu gminy.
Zwierzchni nadzór nad żydowskimi gminami wyznaniowymi sprawował minister Wyznań
Religijnych i Oświecenia Publicznego, a tzw. drugiej instancji - wojewoda. Nadzór
bezpośredni nad gminami wyznaniowymi sprawował miejscowy starosta powiatowy.
W Polsce międzywojennej prawo traktowało Żydów jako grupę wyznaniową, całkowicie
pomijając aspekt narodowościowy - członkami gminy (na zasadzie przymusowej) byli
wszyscy mieszkańcy wyznania mojżeszowego.
Według ustawodawstwa Żydzi tworzyli jako całość "towarzystwo religijne" o charakterze
publiczno-prawnym, które składało się z gmin wyznaniowych. Kompetencje gmin były
przy tym poważnie ograniczone, natomiast nadzór państwa silnie rozwinięty.
Halina Marcinkowska
3