O bliskości w codzienności Jak budować optymalną więź pomiędzy Dzieckiem i Rodzicem

O bliskości w codzienności.
Jak budować optymalną więz pomiędzy
Dzieckiem i Rodzicem.
� Copyright � 2011 by Instytut Małego Dziecka im. Astrid Lindgren. Wszystkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej publikacji
nie może być powielana i rozpowszechniana bez pisemnej zgody wydawcy.
Publikacja przygotowana i wydana w ramach projektu współfinansowanego z budżetu Miasta Poznania.
tekst Jagoda Konieczna Blicharz
redakcja Agnieszka Tkaczyńska, Marta Podłużny
zdjęcia Alain Blicharz, Marcin Mazur, Katarzyna Rychlicka, Krzysztof Szaciłowski, Inga Mazur
projekt graficzny Zdanowicz & Pawrowski, skład i DTP Studio Graficzne Rytm Aukasz Rychlicki,
Dlaczego dzieci tak się zachowują,
1
czyli wprowadzenie.
Mózg dziecka rozwija się dzięki doświadczeniom i więzi emocjonalnej, dwóm najważniejszym
elementom wspomagąjcym rozwój dziecka J. Silberg
Dlaczego dziecko ciągle chce być noszone na rękach? Kiedy moje córeczka wreszcie przesta-
nie chować się za moją nogą za każdym razem, gdy wchodzimy w nowe miejsce? Dlaczego
moje dziecko płacze, gdy je odkładam do łóżeczka? Synek uwielbiał bawić się z babcią, więc
dlaczego tak bardzo płacze, gdy zostawiam go pod jej opieką?! Po co mojemu dziecku zdję-
cie naszej rodziny, gdy zostaje z nianią i w przedszkolu& ?
Powyższe pytania i wątpliwości rodziców wiążą się z tematem przywiązania, czyli wyjątko-
wej relacji, łączącej dziecko z jego najbliższymi opiekunami.
Przywiązanie to wyrazna u dziecka potrzeba bycia w bliskim kontakcie z rodzicem bycia
noszonym, tulenia, bujania w ramionach, a także protestowanie przy rozstaniu i oswajanie
nowych sytuacji przy wsparciu najbliższych.
01
Czym jest to słynne przywiązanie?
2
Przywiązanie jest definiowane jako niezwy- ranie, podążanie za opiekunem, płacz oraz
kle silna, długotrwała i emocjonalnie nasy- uśmiech, zapewniały dziecku przetrwanie,
cona więz dziecka z konkretną osobą, która a dziś nadal pomagają rodzicom w budowa-
najczęściej odwzajemnia jego uczucia. Oso- niu bliskości ze swoim dzieckiem. Większość
bą tą może być zarówno mama, jak i tata dorosłych błyskawicznie daje się uwieść
dziecka lub inny bliski, którego kontakty ufnemu spojrzeniu dziecka, jego uśmiecho-
z dzieckiem są wystarczająco częste i jako- wi. Rodzice nie mogą zignorować płaczu
ściowe. malucha, bo w tej relacji reagują instynktow-
nie, otaczając bezbronnego malucha opieką.
Twórca najbardziej znaczącej koncep- Odruchowo także szeroko otwierają oczy
cji kształtowania się więzi John Bowlby i unoszą brwi, mówią wysokim i śpiewnym
twierdzi, że zdolność do budowania tej nie- głosem, wyraznie akcentują słowa, używa-
zwykłej relacji jest u ludzi wrodzona. Każdy ją prostszego języka. Wszystko dlatego, że
noworodek wyposażony jest w genetycznie dziecko swoim wyglądem i zachowaniem
uwarunkowane wzorce zachowania, po- zaprasza dorosłego do zaopiekowania się
magające w nawiązywaniu i utrzymywaniu nim, a dorosły zanim zdąży się zoriento-
kontaktu z osobami opiekującymi się nim. wać jest już zdobyty i reaguje zgodnie
W odległej przeszłości ludzkiego gatunku te z potrzebami dziecka, w sposób z góry za-
instynktowne reakcje, czyli: ssanie, przywie- programowany przez Naturę.
02
Poszukiwanie bliskości,
3
czyli istota przywiązania.
Istotą przywiązania jest poszukiwanie fizycz- bądz z zagrożeniem zewnętrznym (takim jak
nej bliskości z wybraną osobą, która zapewnia głośny i niespodziewany hałas, gwałtowny
dziecku poczucie bezpieczeństwa i ukojenia. ruch lub zupełnie nowy bodziec w otoczeniu),
Tak więc potrzeba bliskości dziecka z rodzi- bądz z niedostępnością opiekuna (np. gdy ten
cami tkwi w naszej ludzkiej naturze. Każde wychodzi z pokoju, oddala się, albo też& śpi),
dziecko domaga się bliskości i to właśnie ona ale także, gdy odczuwały dyskomfort, np. były
zapewnia mu największy komfort, spokój chore, lub zmęczone. Małe dzieci najczęściej
i stabilizację. Z perspektywy dzieci bliskość, wtedy płaczą po to, aby przywołać rodziców,
to: ciepłe i miękkie gniazdo , znany jeszcze a starsze o ile tylko mają ich w zasięgu
z życia płodowego głos, kojące bicie serca wzroku wszelkimi sposobami próbują prze-
i rozpoznawalny zapach, ochrona przed nad- mieścić się w ich kierunku i się przytulić. Po-
miarem nowych i zbyt silnych doznań, szyb- budzenie dziecka związane z przywiązaniem
ka odpowiedz na zasygnalizowane potrzeby, ma też charakter neurobiologiczny, wywołuje
wyjaśnienia szeptane wprost do ucha, doty- złożone reakcje hormonalne i może zostać
czące, tego, co dzieje się z dzieckiem i wokół całkowicie wygaszone tylko poprzez blisko-
niego, to w końcu dobroczynne kołysanie, ść z opiekunem. Dlatego rodzic uspokajając
które pomaga wyciszyć się i zasnąć, a przy i tuląc dziecko reguluje funkcjonowanie jego
tym stymuluje układ nerwowy do rozwoju. układu nerwowego.
Badacze przywiązania stwierdzili, że dzieci
domagają się bliskości lub aktywnie jej poszu-
kują szczególnie w sytuacjach, które wiążą się
03
Jak kształtuje się przywiązanie,
4
czyli co po kolei?
Relacja przywiązania buduje się między dziec- rozpoznają i wyróżniają swoich rodziców.
kiem a opiekunem od momentu narodzin Badania pokazują, że noworodki preferują
dziecka. Według Bowlby ego, więz rozwija patrzenie na twarz i słuchanie głosu swojej
się intensywnie przede wszystkim w ciągu mamy, który są w stanie wybrać spośród wi-
pierwszych dwóch lat życia dziecka zerunków i nagrań głosów różnych kobiet.
Pierwszy etap trwa od urodzenia do około Ten etap, to ważny czas na poznawanie się
2.-3. miesiąca życia i nazywany jest przed- dziecka i jego opiekunów od tej strony brzu-
przywiązaniem. Na tym etapie dziecko prze- cha i uczenie się siebie nawzajem. Uważna
jawia gotowość do wchodzenia w rela- obserwacja reakcji dziecka i wypróbowywa-
cje ze wszystkimi osobami, które pojawiają nie różnych sposobów na zaspokajanie jego
się w jego otoczeniu. Wysyła sygnały przy- potrzeb, to zadania dla dorosłych w tym okre-
wiązaniowe do każdego z kim ma kontakt sie.
takim samym zadowoleniem reaguje na
przytulenie przez mamę, jak i tatę, uśmie- Drugi etap trwa od około 2.-3. do 7.-9. mie-
cha się zarówno do położnej, jak i do gości. siąca życia dziecka i jest określany jako przy-
Zachowanie to ma na celu uzyskanie opieki wiązanie w trakcie tworzenia się. Na tym
i wsparcia od którejś z osób, które są w po- etapie maluch rozpoznaje już swoich najbliż-
bliżu dziecka. W tym okresie dziecko uczy szych opiekunów po wyglądzie czy głosie
się też, na bardzo podstawowym poziomie, i potrafi się skupić na tej relacji (reakcja przy-
które z jego reakcji są najskuteczniejsze wiązaniowa), ale jednocześnie dziecko nadal
w przywoływaniu opiekuna. Jednocześnie, już chętnie przyjmuje opiekę i uwagę także od
nawet na tym etapie, dzieci w pewnym sensie innych osób.
04
Podczas tego etapu dziecko stopniowo na- z każdą z najbliższych osób i z każdą z nich
biera pewności, że może polegać na rodzi- dziecko buduje odrębne i wyjątkowe sposoby
cach i stają się oni dla niego najważniejsi. kontaktu i komunikowania się.
Ważne zatem, by w tym okresie po prostu być
z dzieckiem, dawać mu się poznać, towarzy- Ten etap to przełomowy moment w relacji. To
szyć mu, podejmując różnorodne codzienne, znak, że dziecko i rodzic są już związani na
wspólne działania. zawsze. Maluch bardzo potrzebuje zrozumie-
nia dla swoich obaw podczas spotkań z in-
Trzeci etap trwa od około 7.-9. miesiąca do nymi ludzmi i akceptacji oraz odpowiedzi na
około 2.-3. roku życia dziecka i mówi się już wzmożoną potrzebę bliskości z najbliższymi.
wtedy o wyraznie ukształtowanym przywią- Maluch traktowany wówczas ze spokojem,
zaniu. Na tym etapie dziecko zaczyna wyraz- czułością i cierpliwością umacnia zaufanie do
nie preferować kontakt z najbliższymi i dla- rodzica i po jakimś czasie stopniowo otwiera
tego sygnałem nadejścia tej fazy w rozwoju się na szerszy świat społeczny.
jest protest dziecka (mniejszy lub większy,
w zależności od indywidualności malucha)
w sytuacji rozłąki z wybranym opiekunem.
Maluch, który wcześniej chętnie przebywał
na rękach zarówno u babci czy kuzynki, teraz
brany przez mało znaną sobie ciocię zaczyna
płakać i wyciąga ręce do mamy albo taty, nie
uspokajając się do czasu, aż nie znajdzie się
w ich objęciach. Pojawia się widoczna nie-
ufność wobec obcych na tym etapie dzieci
nie reagują już z takim entuzjazmem na nowe
osoby. Preferowanie przebywania z najbliż-
szymi i protest przeciw rozłące dowodzą
zaistnienia trwałej więzi. Od tego momentu,
wybrany opiekun staje się dla dziecka niezwy-
kle ważny, ze względu na to, że jest jednost-
ką niepowtarzalną i niezastąpioną. Dziecko
w tym wieku jest więc już zdolne do tworze-
nia związków interpersonalnych. Nabierają
one swoistego, indywidualnego charakteru
05
Czwarty etap trwa od około 2.-3. roku życia że kontakt z najbliższą osobą w każdej chwili
dziecka i określany jest jako związek podlega- i w razie potrzeby jest możliwy.
jący zmianom ze względu na cel. W tym cza-
sie rozwój intelektualny dzieci pozwala im na Im starsze dziecko, tym bardziej złożone stają
coraz bardziej świadome planowanie swojego się sposoby komunikacji i kontaktu z rodzi-
zachowania i modyfikowanie go, ze względu cem. Relacja rozwija się nadal, z roku na rok
na cel, jaki chcą osiągnąć. Maluchy uczą się wzbogacając życie rodzinne i stanowiąc fun-
także rozumieć uczucia, potrzeby i cele rodzi- dament dla budowania osobowości dziecka.
ców i je uwzględniać, przez co relacja nabiera
bardziej dwustronnego charakteru. Wzrasta Ważnym zadaniem dorosłego na tym etapie
też autonomia i samodzielność dziecka, które jest bycie w pobliżu, otwartym na potrze-
coraz częściej podtrzymuje kontakt z rodzi- bę wsparcia i kontaktu ze strony dziecka.
cem przez dialog werbalny. Celem działania Rodzic powinien także wprowadzać dziecko
malucha w tym okresie jest nie tylko bezpo- w świat za pomocą języka, dając jednocze-
średnia bliskość fizyczna, ale przede wszyst- śnie maluchowi przestrzeń dla samodziel-
kim utrzymanie dostępności opiekuna aby nych odkryć i zachętę do nawiązywania no-
był w zasięgu wzroku, głosu, kilkunastu kro- wych relacji z rówieśnikami, sąsiadami, panią
ków. Chodzi o to, by dziecko miało pewność, w przedszkolu.
06
W jaki sposób przywiązanie wpływa na
5
rozwój dziecka a szczególnie na rozwój
jego mózgu?
Jakość relacji przywiązania pomiędzy Mózg malucha, na którego płacz się nie
dzieckiem i rodzicem ma bezpośredni reaguje jest zalewany przez wysokie stę-
wpływ na rozwój mózgu. To, czego do- żenia hormonów stresu. Jednocześnie,
świadcza dziecko w relacji przywiązania spada poziom opioidów, czyli substancji
w określony sposób wpływa na kształ- zapewniających dobre samopoczucie. Ak-
towanie się połączeń między komórkami tywowane są też ścieżki bólu w mózgu,
nerwowymi w wyższych ośrodkach mó-
zgu (np. w płatach czołowych, odpowie-
dzialnych m.in. za myślenie i decydowa-
nie oraz za kontrolowanie silnych uczuć).
Wrażliwość na sygnały dziecka i wspiera-
nie malucha poprzez bliskość i pociesza-
nie przyczyniają się do budowania dróg
nerwowych, które umożliwiają np.: radze-
nie sobie ze stresem i złością, tworzenie
dobrych i opartych na miłości związków,
wytrwałe realizowanie celów, odczuwa-
nie pogody ducha i życzliwości wobec
innych.
Ważne jest, by mieć świadomość, że brak
reakcji na przedłużający się i rozpaczliwy
płacz dziecka oraz ignorowanie potrze-
by kontaktu ma poważne konsekwencje.
07
08
tak jak w przypadku fizycznego zranienia dzieci, na których płacz reagowano szybko
się. W efekcie, system reagowania na stres i w czuły sposób, w wieku roku w mniej-
w mózgu może stać się nadreaktywny, po- szym stopniu używały płaczu jako środ-
wodując stałe poczucie zagrożenia i lęku. ka komunikacji. Nie trzeba więc obawiać
Z kolei, u dzieci uspokajanych i pociesza- się, że odpowiadając bliskością na płacz
nych poziom kortyzolu, hormonu stresu, dziecka doprowadzimy do sytuacji, w któ-
obniża się i organizm wraca do równo- rej będzie ono ciągle płakać domagając
wagi. Obserwacje noworodków pokazały się kontaktu. Wręcz przeciwnie przeko-
wyraznie, że maluchy, które w reakcji na na się, że może liczyć na swoich rodziców
płacz brano na ręce i tulono, miały stabil- i im ufać, ponieważ reagują niezawodnie
niejszy rytm pracy serca i oddechu, były na jego sygnały. Dziecko traktowane po-
lepiej dotlenione, miały lepszą przemianę ważnie przez najbliższych, będzie pole-
materii, ssąc sprawniej i przełykając po- gało na swoich odczuciach, dzięki czemu
karm bez problemów. Były także zarazem będzie wierne sobie i bardziej pewne sie-
bardziej czujne a jednocześnie spokojniej- bie, a także samodzielne a jednocześnie
sze od dzieci niepocieszanych. Co istotne, skłonne, by szukać wsparcia od innych
w innym badaniu stwierdzono również, że w sytuacjach, które tego wymagają.
09
System przywiązania,
6
czyli uporządkowane uczucia i zachowania.
Człowiek ma tendencję do upraszczania korzystanie z przemyślnie uporządkowanego
i usprawniania swojego działania w codzien- i dobrze oznaczonego archiwum zawsze
ności. I właśnie temu celowi służy porząd- wiemy, na którą półkę i do którego segrega-
kowanie i segregowanie w pamięci przeżyć tora sięgnąć, by szybko znalezć to, czego po-
z różnych dziedzin w taki sposób, że w efek- trzebujemy i kontynuować naszą aktywność.
cie tworzą one odrębne systemy . Posiada-
my wiele takich systemów uczuć i zachowań, Działanie systemu przywiązania ściśle powią-
pomagających nam szybciej orientować się zane jest z dwoma innymi systemami: sys-
i decydować w codzienności. I tak, doświad- temem strachu i eksploracji. Pierwszy z nich
czenia, uczucia i zachowania związane z re- prowadzi zarówno do unikania bodzca, który
lacją przywiązania (zarówno te instynktowne, strach wywołał, jak i do jednoczesnego po-
jak i wyuczone) zostają wyodrębnione w psy- szukiwania bliskości z najbliższą osobą. Z ko-
chice w postaci systemu przywiązania. lei system eksploracji aktywizuje dziecko do
działania, czyli do odkrywania świata, dopie-
System przywiązania sprawia, że reakcje ro wówczas, gdy system przywiązania będzie
dziecka w sytuacjach dotyczących nawiąza- wyłączony te dwa systemy działają w spo-
nia i utrzymania bliskości są szybsze i mają sób przeciwstawny. Tak więc, aby dziecko
większe prawdopodobieństwo skuteczności. zaczęło swobodnie badać otoczenie musi
Dzieje się tak dlatego, że dzięki uporządko- czuć się na tyle bezpiecznie, by jego potrze-
waniu w system, wzory działania przywiąza- ba bliskości z rodzicem zmniejszyła się i było
niowego zajmują łatwo dostępne miejsce w stanie oddalić się od mamy czy taty. W tej
w pamięci i oparte są na wcześniej wypróbo- sytuacji maluch działa samodzielnie tak dłu-
wanych, skutecznych zachowaniach. Korzy- go, jak czuje się pewnie. Gdy zorientuje się,
stanie z systemu przywiązania przypomina że za bardzo oddalił się od rodzica lub napo-
10
tka coś zupełnie nowego czy dziwnego, na- wać niepokój, czy rodzic znów nie odejdzie.
tychmiast wraca do bezpiecznej bazy , jaką Może to spowodować, że potrzebny będzie
jest dla niego najbliższa osoba na nowo potem długi czas, by dziecko ponownie od-
włącza się system przywiązania, a system ważyło się na badanie otoczenia i odkrywczą
eksploracji zostaje czasowo wyłączony & zabawę.
Z tego powodu, tak ważne jest, by w no-
wym dla dziecka miejscu, rodzic pozostawał Wyczulenie dzieci na obecność rodziców
w zasięgu jego wzroku, mimo, że czasem obrazuje na ile więz ta jest z jednej strony
można odnieść wrażenie, że maluch już nie silna, a z drugiej krucha. Silna, ponieważ
potrzebuje wsparcia. A to dlatego, że dziecko nawet małe dziecko wie doskonale z kim
czuje obecność rodzica za sobą widzi go nie chce się rozstawać i jego reakcja potrafi
kątem oka, słyszy jego głos, a nawet czuje być wówczas bardzo mocna. Zaś krucha, bo
zapach. Jeśli rodzic zniknie , razem z nim zbyt gwałtowne, przeprowadzone bez przy-
ulotni się poczucie bezpieczeństwa dziecka. gotowania, rozstanie dziecka z najbliższymi,
Maluch skupi się na poszukiwaniu rodzica, może spowodować obniżenie jego poczucia
będzie chciało być blisko niego i może odczu- bezpieczeństwa.
11
Co nam daje dobre przywiązanie ,
7
czyli inwestycja na starcie.
Przywiązanie dające poczucie bezpieczeń-
stwa (przywiązanie bezpieczne) buduje się
wtedy, gdy dorosły w szybki i czuły sposób
reaguje na niepokój, frustrację, głód czy zmę-
czenie dziecka oraz wytrwale poszukuje naj-
skuteczniejszego sposobu na zaspokojenie
jego potrzeb. Takie zachowanie opiekuna jest
fundamentem do budowania prawidłowej
relacji przywiązania. Maluch, który otrzyma
od swoich rodziców taką opiekę, dostaje od
nich w prezencie prawdziwy skarb.
Czas poświęcony na tulenie i uspokajanie ma-
lucha reguluje jego system emocjonalny i po-
maga lepiej radzić sobie ze stresem w póz-
niejszym życiu. Badania pokazują także, że
dobra więz z najbliższymi daje wiele konkret-
nych korzyści w perspektywie długofalowej:
dzieci bezpiecznie przywiązane do swoich
matek, są m.in. bardziej towarzyskie, mniej
agresywne i kłótliwe, bardziej empatyczne
i dojrzałe emocjonalnie w porównaniu do
dzieci o mniej bezpiecznej relacji z rodzicami.
W wieku dojrzewania, bezpiecznie przywią-
12
zani nastolatkowie mają m.in. wyższe poczu- wobec siebie. To, w jaki sposób mały czło-
cie własnej wartości, są bardziej pewni siebie wiek był traktowany w relacji z najbliższymi,
i mają więcej zdolności społecznych. Dzieje się przekłada się na to, jak on sam traktuje siebie
tak dlatego, że doświadczenia dziecka z kon- i innych, korzystając najchętniej ze sposobów
taktów z rodzicami utrwalają się w postaci działania, które najlepiej sprawdzały się w re-
tzw. wewnętrznych modeli operacyjnych , lacji z jego opiekunami.
w których zawarte są zarówno świadome,
jak i nieświadome informacje o faktycznych Dlatego pierwsze kontakty malucha z jego ro-
przeżyciach dziecka, jego uczuciach i wy- dzicami są tak niezwykle istotne, a zarazem,
obrażeniach związanych z tą relacją. W opar- niemal równie ważna jest stała jakość opieki,
ciu o doświadczenia zawarte w modelach jaką otaczane jest dziecko, która podtrzymu-
dziecko przewiduje zachowania innych ludzi je i wzmacnia efekty dobrych początków.
13
Kilka rad, co robić,
8
by bezpiecznie przywiązać dziecko
(bez użycia sznurka& ).
Budowanie bliskości pomiędzy dzieckiem i rodzicem to codzienny proces.
Bliskość buduje się zawsze i wszędzie, a szczególnie w codziennych sytuacjach: w czasie kar-
mienia, noszenia, mycia, przebierania, kąpieli, spacerów i wypraw, powitań i pożegnań, turla-
nia i łaskotania, śmiania się, śpiewania, milczenia i wspólnego pokonywania trudności. Zawsze
wtedy, gdy robisz coś razem z dzieckiem, kiedy jesteś otwarty na kontakt z nim.
Drogi Rodzicu,
Dziecko potrzebuje fizycznej bliskości! Bierz dzie spokojniejsze i bardziej chętne do chwil
je na ręce, opieraj na przedramieniu, noś samodzielnej zabawy, a także do nawiązywa-
i przytulaj, bujaj i kładz sobie na piersi, brzu- nia kontaktu z innymi osobami.
chu lub kolanach, noś w chuście albo nosi-
dle ergonomicznym znajdz swój sposób na Pamiętaj, że dziecko płaczem daje Ci sygnał
przyjemną dla Was bliskość. Warto, by za- o swoich potrzebach lub próbuje przekazać
równo mama, jak i tata mieli okazje do tzw. inną ważną informację. Ważne, aby doro-
kontaktu z dzieckiem skóra do skóry . Mama sły uczył się rozpoznawać, jakie potrzeby
najczęściej ma tę możliwość przy karmieniu sygnalizuje dziecko poprzez płacz: Jestem
piersią, a tata może np. trzymać golaska głodna/y! , Mam mokrą pieluszkę , Jest mi
okrytego ręcznikiem po kąpieli, rozgrzewając zimno , Chcę się przytulić , Boję się! , Tu
go swoimi odsłoniętymi ramionami. Dziecko jest za głośno , Jestem zmęczona/y! . Na-
z naładowanym akumulatorem bliskości bę- wet jeśli nie wiesz o co w danej chwili chodzi,
14
maluchowi będzie dużo łatwiej poczekać, aż sze jest elastyczne podejście do potrzeb i eta-
odkryjesz istotę sprawy, kiedy będzie przy- pu rozwoju dziecka. Kiedy dzieci zaczynają się
tulony do Ciebie. Czasami dzieci po prostu przemieszczać nieraz objęcia rodziców je krę-
chcą być blisko i cichną zaraz, gdy znajdą się pują& Im większe poczucie samodzielności
w ramionach rodzica. Na takie nienasyce- w działaniu, tym bardziej rośnie potrzeba au-
nie bliskością najlepiej działa włożenie dziec- tonomii i decydowania o sobie. Dziecko chce
ka w chustę do noszenia albo nosidło, które się poruszać, przekształcać świat, ale ciągle
pozwalają rodzicowi działać i przemieszczać jeszcze jego możliwości są małe i często do-
się swobodnie z maluszkiem przytulonym do znaje kontuzji i niepowodzeń. Pragnie wtedy
piersi. Jeśli w danej chwili nie możesz wziąć pocieszenia, lecz na sposób, który nie kojarzy
dziecka na ręce przemawiaj do niego czu- mu się z byciem małym dzidziusiem , czyli
le, tak, by wiedziało, że starasz się zrozumieć niekoniecznie w ramionach mamy. Pomocne
jego odczucia: Ooo, wydaje mi się, że jesteś może być wtedy rozumiejące przemawianie
głodna. Chyba już czas na mleczko! Pewnie do dziecka, czasem dobrze zadziała czułe po-
porządnie burczy Ci w brzuszku& , wiem, to klepanie czy pogłaskanie albo skupienie się
nic przyjemnego! i opisując, to, co robisz: z dzieckiem na załatwieniu sprawy, która wy-
Słyszysz jak chlupocze? nalewam wody do wołała jego płacz (np. pokazując dziecku jak
butelki, jeszcze tylko 5 łyżeczek mleka siup! może samodzielnie wykonać daną czynność,
Potrząsam butelką szu, szu, szu i już goto- by osiągnąć sukces albo szukając plastra i na-
we! . klejając go na bolące czoło). Kiedy damy czas
dziecku na przeżycie rozczarowania, smutku
Zdarza się, że dzieci płaczą, ale nie chcą lub złości, dając mu także wsparcie emocjo-
przytulania, brane na ręce jeszcze bardziej nalne i zrozumienie, czuje się wzmocnione,
protestują, prężą się, odpychają dorosłego. a niekiedy samo kończy taką chwilę wycią-
Mogą w ten sposób sygnalizować rodzicom gnięciem rąk do mamy albo przylgnięciem do
jakąś potrzebę, ale nie jest to dla dorosłego rodzica.
zrozumiałe i dzieci doznają zawodu i frustra-
cji. Czasem reagują w podobny sposób także Pomagaj dziecku wyciszyć się przed snem
wówczas, gdy są mocno zmęczone, spra- i zasnąć. Zostawianie płaczącego dziecka sa-
gnione, chore i czują, że samo przytulenie nie mego w ciemnym pokoju szkodzi malucho-
wystarczy, by poczuły się lepiej. Mimo swojej wi, doprowadzając do rozregulowania jego
uspokajającej mocy i mimo znaczenia, jakie reakcji na stres i naruszając zaufanie dziecka
ma dla dziecka fizyczne oparcie w rodzicu, bli- do najbliższych. Sen to także forma rozstania
skość nie załatwi wszystkiego. Najważniej- z rodzicami i w związku z tym, moment zasy-
15
piania sam w sobie może wywoływać u dziec- raczej przeszkadzają w zasypianiu zamiast
ka lęk. Tym bardziej, maluchowi potrzebna uspokajać? Proszę bardzo wystarczy deli-
jest wtedy Twoja kojąca obecność, dająca katne nucenie mamy prosto do uszka. Jed-
poczucie bezpieczeństwa, a także odpręże- nocześnie, dostosowuj swoją aktywność do
nia i błogości. Cierpliwość i atmosfera spoko- rytmu dziecka kiedy bezpiecznie i spokoj-
ju wydają się szczególnie ważne wieczorem, nie zajmuje się sobą (np. leżąc na matera-
kiedy maluch bywa zmęczony i jednocześnie cyku przy oknie balkonowym), powstrzymaj
pobudzony wrażeniami całego dnia. Ważne, się od ingerencji i pozwól dziecku na własne
by dorosły był w stanie wyciszyć swoje własne odkrycia. Reaguj wtedy, gdy maluch wyraz-
emocje, by skupić się na wspieraniu dziecka. nie da Ci do zrozumienia, że potrzebuje
Uważny dorosły potrafi odczytać kiedy dziec- towarzystwa, urozmaicenia zabawy albo
ko chce odpocząć i nazywa wówczas stan wsparcia. Dawaj dziecku czas na samodziel-
dziecka: Mam wrażenie, że jesteś już zmęczo- ną eksplorację, ale także na oswojenie się
na/y, senna/y . Pomaga przygotować się do z nową sytuacją, starając się raczej podążać
spania, zapewniając dziecku przewidywalno- za dzieckiem niż je popychać .
ść i bezpieczeństwo poprzez rytuały, czyli po-
wtarzanie tych samych czynności pielęgnacyj- Ważne jest, by po prostu mówić do malu-
nych, masaż, kołysankę, pozytywkę. Tworząc cha: uprzedzać dziecko i opisywać to, co się
dla malucha przytulne, spokojne miejsce do z nim dzieje ( Zaraz podniosę Cię do góry,
zasypiania, warto zadbać o delikatne oświe- położę na przewijaku i zdejmę Ci mokrą pie-
tlenie, zmniejszające niepokój dziecka. Poszu- luszkę& ), nazywać uczucia dziecka, któ-
kaj ze swoim dzieckiem takiego sposobu na rych się domyślasz ( Wydaje mi się, że prze-
wyciszenie, który będzie zgodny z potrzeba- straszył Cię ten głośny hałas, kiedy spadła
mi malucha można pomagać w zasypianiu mi pokrywka od garnka. ), nazywać przed-
przez samą obecność przy dziecku lub np. mioty, osoby i wydarzenia w otoczeniu ma-
poprzez tulenie, bujanie, noszenie w chuście, luszka ( Słyszysz ten niezwykły dzwięk? To
głaskanie, trzymanie za rączkę, śpiewanie. szum wiatru, który szeleści liśćmi drzewa. ,
Popatrz jakie jasne plamki na podłodze,
Obserwuj swojego malucha i spróbuj od- dotkniemy, żeby poczuć, że są ciepłe, te
kryć co lubi, a czego nie toleruje. To pomoże plamki robi słońce , Zobacz kto nas dziś
Ci w planowaniu Waszego wspólnego czasu odwiedził? To Babcia Ela! ). Pozwala to
i pozwoli przygotować się odpowiednio na dziecku na doświadczanie uważności rodzi-
różne okoliczności. Wieczorna kąpiel wy- ca i przewidywalności oraz coraz lepsze ro-
trąca malucha z równowagi? Proszę bardzo zumienie otaczającego go świata. Dziecko
można kąpać się rano! Kołysanki z płyty od urodzenia zanurzone w języku szybko
16
uczy się komunikować z rodzicami i na całe są dla dziecka także ważnymi, rodzinnymi
życie zyskuje kompetencje językowe. Udo- przeżyciami.
wodniono, że dzieci, do których sporo mó-
wiono, w wieku dwóch lat miały o 295 słów Zwróć uwagę, że budowaniu bliskości
bogatszy słownik od maluchów, z którymi może też sprzyjać odpowiedni wystrój
rzadziej rozmawiano. przestrzeni: łóżeczko ustawione w sypialni
blisko łóżka rodziców pozwoli, by dziecko
Zauważ, że dla budowania bliskości w co- ich widziało i czuło, aby byli w zasięgu
dzienności nie potrzeba wielu zabawek. rączki dziecka, ułatwiając także rodzicom
Tak naprawdę warto, by każda wspólna szybkie reagowanie na jego sygnały. Sze-
chwila i czynności pielęgnacyjne powtarza- rokie łóżko umożliwi wygodne karmienie
ne wielokrotnie z dzieckiem służyły temu piersią w nocy i wspólne rodzinne spanie
celowi. Wspaniałym narzędziem pogłębia- w razie potrzeby. Obszerny i miękki fotel
nia bliskości są wszelkie piosenki, rymo- lub kanapa w sypialni, potem wstawione
wanki i wyliczanki: radosne i energetycz- do pokoju starszego dziecka, będą miej-
ne w ciągu dnia (mogą towarzyszyć przy scem do przytulania się, zabaw w łasko-
myciu, szykowaniu jedzenia, na przewijaku tanie i przewalanki , a także do czytania
i na spacerze& ), a kołysanki przed snem. i zabaw na kolanach. Hamak przyda się za-
Dzieci uwielbiają też zabawy paluszkowe równo w domu, jak i w ogrodzie. W domu
(np. o sroczce, która ważyła kaszkę swoim pomoże w wyciszaniu dziecka, np. przed
dzieciom) i zabawy na kolanach rodziców snem, gdy przytulone do rodzica odpręży
(np. Droga, droga, kamienie, dół! ). Pa- się w miarowym rytmie wspólnego koły-
cynki, mówiące trochę zmienionym głosem sania. W ogrodzie natomiast może być za-
rodzica, zaintrygują i rozśmieszą każdego cisznym miejscem odpoczynku i spokojnej
malucha a taką zabawkę łatwo zrobić sa- obserwacji cudów natury, komentowanych
memu na oczach dziecka lub przy jego po- przez rodzica. Do wspólnych zabaw rucho-
mocy. Czytanie dziecku książeczek ubarwi wych i dynamicznych przewalanek z tatą
spędzany razem czas, a maluch, który ko- doskonale sprawdzi się zarówno materac,
jarzy czytanie z bliskością rodzica zostanie który można wyjmować z szafy, gdy jest
zapewne w przyszłości miłośnikiem litera- potrzebny, ale także kilka dużych, miękkich
tury. Starsze dzieci przepadają za rysowa- poduch. Materac, poduchy, kocyk albo le-
niem w towarzystwie rodzica, gdzie każdy żaczek pozwolą też malutkiemu dziecku to-
z uczestników zabawy wnosi swoje pomy- warzyszyć rodzicom np. w kuchni, tak, by
sły. Pierwszy spacer po lesie czy palmiarni leżąc wygodnie, mogło uczestniczyć w co-
z rodzicami albo wspólny pobyt na basenie dziennych czynnościach i być nadal blisko.
17
18
Kiedy zdecydujesz się zostawić dziecko pod nadal nie czuje się bezpiecznie (gwałtownie
opieką innej osoby lub pań w żłobku, za- protestuje przy rozstaniu, nie uspokaja się
dbaj o to, by zarówno osoby te, jak i miejsce pod wpływem starań niani czy pani ze żłob-
pobytu dziecka były mu dobrze znane, i ak- ka, kurczowo przytula się do Ciebie), wydłuż
ceptowane zarówno przez dziecko, jak i całą czas zapoznawania się z nowym opiekunem
rodzinę. Z nianią ustal, by przestrzegała i miejscem.
domowych rytuałów znanych dziecku oraz
zasad przez Was ustalonych. Także paniom Obserwuj swoje dziecko, by zauważyć, czy
w żłobku przekaż informację o ważnych dla ma ukochaną przytulankę, zabawkę, kocyk
dziecka rytuałach, które da się przenieść do albo pieluszkę, którą wszędzie ze sobą nosi
placówki. Radzenie sobie z rozstaniem jest i zasypiając trzyma w objęciach. Przedmioty
procesem i warto stopniowo przygotowy- wybierane przez dzieci różnią się od siebie:
wać dziecko zostawiając je najpierw z tatą, mają różny kształt, gładkość powierzchni,
potem z innymi osobami z najbliżej rodzi- zapach, wielkość. Każdy taki szczególnie
ny (z bliską ciocią, z dziadkami), a dopie- ważny przedmiot może posłużyć za tzw.
ro w następnej kolejności z opiekunką lub obiekt zastępczy , czyli zastępujący rodzica
w żłobku. w chwilach emocjonalnej i fizycznej rozłąki,
przypominając dziecku o nim i pomagając
Zanim maluch zostanie sam na sam z nia- radzić sobie bez jego obecności. Obiekty
nią w domu albo z paniami w żłobku, powi- zastępcze to coś w rodzaju przenośnego
nien spędzić dłuższy czas wspólnie z Tobą systemu wsparcia , pomagają dzieciom ra-
i osobami, które przejmą nad nim opiekę. dzić sobie z uczuciami i stawać się bardziej
Ważne, by nowy opiekun dziecka miał oka- samodzielnymi. Przygotowując się do zmia-
zję nie tylko do zabawy z maluchem w Two- ny w życiu dziecka związanej z rozstaniem,
jej obecności, ale także na wykonywanie zadbaj, by ukochany przedmiot był stale do-
codziennych czynności pielęgnacyjnych ta- stępny dla dziecka. Jeśli dziecko dotychczas
kich, jak przewijanie, karmienie, usypianie. nie wybrało czy nie potrzebowało takiego
Potrzeba minimum trzech dni pod rząd na przyjaciela, można spróbować go poszukać.
taki pierwszy, ważny kontakt, zanim po- Może miękki miś, któremu dasz za zadanie
dejmie się pierwsze (krótkie! do 30 min.) wspólną zabawę z dzieckiem albo włochata
próby rozstania z dzieckiem, a około sześć, poduszeczka, czy apaszka pachnąca mamą,
siedem dni pozwala zwykle na zbudowanie która zostanie wręczona maluchowi specjal-
takiej więzi z opiekunem, która pozwala nie po to, by mamę przypominała, podnio-
na stopniowe wydłużanie czasu rozstania. są dziecko na duchu podczas nieobecności
Obserwuj reakcję dziecka i jeśli widzisz, że najbliższych.
19
Zdarza się, że maluchy, pomimo wszel- nie potraktować to ostrzeżenie i albo zmie-
kich starań, płaczą przy rozstaniu trzeba nić formę opieki, albo rozważyć pózniejszy
to zrozumieć, bo nawet dorośli nie lubią powrót do pracy.
rozstawać się na dłużej z najbliższymi oso-
bami. Małe dzieci dopiero umacniają swo- Przebywanie pod opieką innych dorosłych
ją relację z rodzicami i uczą się polegać na (babci, cioci, niani) to często dla maluchów
wspomnieniu osoby rodzica. Potrzebują ważny moment rozszerzenia świata społecz-
kilkukrotnego rozstania zakończonego po- nego, otwarcia się na nowe kontakty z oso-
wrotem mamy lub taty, by nie przeżywać bami spoza najbliższego, domowego kręgu.
rozłąki jak rozdzielenia na zawsze . Zacho- Inne, ważne dla rozwoju społecznego mo-
wując spokój i żegnając się czule acz zde- menty, to wyjścia na place zabaw, branie
cydowanie, pomożesz dziecku przejść przez udziału w zajęciach rozwojowych, w zaję-
ten trudny moment. Fakt, że rodzic zawsze ciach na basenie czy w hotelu na wakacjach,
się żegna (zamiast cichcem się wymykać) a także udział w pierwszych dziecięcych
daje dziecku przewidywalność i zabezpie- przyjęciach. Coraz starsze maluchy uważnie
cza przed sytuacją, w której maluch będzie obserwują, naśladują, próbują nawiązywać
stale pilnował najbliższych, spodziewając kontakty i reagują na zaczepki. Czasem,
się, że mogą nagle zniknąć bez uprzedzenia. chętnie włączają się do wspólnego działania
Warto wprowadzić rytuały pożegnania, np. lub zabawy z innym dzieckiem lub dziećmi
zawsze żegnać się całusem i hasłem pa, pa, i dorosłymi, ale bywa też tak, że, owszem,
pa, do zobaczenia po obiadku i machać do są zafascynowane, ale także i niepewne,
dziecka, wyglądającego z nianią czy panią zawstydzone, onieśmielone, przejęte nowo-
ze żłobka przez okienko pożegnania , zo- ścią sytuacji i dużą ilością wrażeń.
stawić swoje zdjęcie albo album rodzinny,
zadbać, by dziecko miało przy sobie ukocha- W każdej nowej sytuacji społecznej, rolą
ną przytulankę, nagrać swój głos przema- rodzica jest spokojna obecność i stała do-
wiający czule do dziecka i poprosić o jego stępność dla dziecka ważne, by nie od-
odtworzenie maluchowi. dalać się, nie uprzedziwszy malucha, gdzie
nas w każdej chwili znajdzie. Pomocne jest
Jeśli mimo płaczu przy pożegnaniu, pózniej także wcześniejsze wyjaśnienie dziecku
maluch bawi się radośnie, je, śpi i nie rozpa- w czym będzie brało udział i co po kolei
cza oznacza to, że dziecko zaakceptowało się wydarzy (w prosty i konkretny sposób,
sytuację. Jeśli jednak nie może się uspokoić, np.: Pójdziemy teraz do szatni i zdejmie-
ma osłabiony apetyt i problemy z odpoczyn- my ubrania, ubierzemy stroje do kąpieli
kiem lub zaczyna chorować warto poważ- i wejdziemy na basen. Będą też inne dzie-
20
ci z rodzicami i pani Ania. Razem z panią dziecko do zaangażowania ( Może po-
Anią i innymi dziećmi i ich rodzicami bę- dejdziemy do tej dziewczynki, przywitamy
dziemy wspólnie bawić się w wodzie. ) się i zapytamy jak ma na imię? ) i ucząc
oraz komentowanie na bieżąco tego, co konkretnych sposobów nawiązywania kon-
się dzieje ( Wrzucamy piłeczkę do wody& taktu (np. prowadząc z wyczuciem rączkę
O! Zobacz, Zuzia też ma piłeczkę. ). Dzieci dziecka, by poczuło co to znaczy delikatnie
czują się pewniej, wiedząc czego się spo- głaskać). W tym kontekście, równie istotne
dziewać, są wtedy bardziej otwarte na jest takie towarzyszenie dziecku, by miało
nowe doświadczenia, a rodzice poprzez ono w rodzicu oparcie, a zarazem delikatne
swoją bliskość i wspieranie dziecka bu- wycofywanie się, gdy dziecko angażuje się
dują pomost dla nawiązywania relacji samodzielnie i robienie miejsca dla kon-
z innymi. taktów z nowymi osobami. Trzeba też być
świadomym, że maluchy doskonale wy-
Równocześnie rodzice nakreślają dla dziec- czuwają stosunek najbliższych do osoby,
ka ramy w sytuacjach społecznych, tak by z którą aktualnie przebywają i albo są go-
dać maluchom poczucie bezpieczeństwa towe do obdarzenia jej zaufaniem i pogłę-
i warunki do uczenia się. Jak to robić? In- biania relacji albo stają się ostrożne i lgną
formując o zasadach ( Nie wolno zabierać do rodzica. Dlatego też, jeśli jest taka moż-
piłeczki innemu dziecku. ) i rytmie aktyw- liwość, lepiej wybrać np. taką instruktorkę
ności ( Zaraz policzymy do trzech i wszy- na basenie, która wzbudza pełne zaufanie
scy wyjdziemy już z wody ), zachęcając rodzica.
21
Jednocześnie wszystkie doświadczenia spo- słucha opisów rodzica, ufając jego słowom
łeczne dziecka z pierwszych trzech lat życia i często przejmując stosunek opiekuna do ca-
przygotowują je do pójścia do przedszkola. łej sprawy.
Jest to czas trenowania ważnych i potrzeb-
nych umiejętności, np. nawiązywanie kontak- Kluczowym momentem przygotowania dziec-
tu i odpowiadanie na kontakt proponowany ka do przedszkola jest wspólne z rodzicem
ze strony innych, włączanie się w zabawę i ini- zapoznanie się z nauczycielką przedszkolną
cjowanie zabawy, przestrzeganie grupowych i przedszkolem podczas dni otwartych, a tak-
zasad, rozwiązywanie spięć i konfliktów oraz że oswajanie nowego miejsca w towarzystwie
dzielenie się zabawkami. Wszystkie te działa- rodzica w trakcie dni adaptacyjnych. Obecność
nia mogą być zwykle wcześniej przećwiczone rodziców w przedszkolu w pierwszych dniach
przez dzieci zarówno w relacji z najbliższy- adaptacji dziecka pomaga w budowaniu więzi
mi, ale także właśnie na placu zabaw czy na z panią i daje odwagę do zawierania znajo-
zajęciach rozwojowych, dzięki zdobywaniu mości z rówieśnikami. Ponieważ te elementy
i utrwalaniu wzorców przydatnych i skutecz- w znacznym stopniu ułatwiają dzieciom od-
nych zachowań. Dzieci najłatwiej i najszybciej nalezienie się w przedszkolu, warto poszukać
uczą się przy zaangażowanej obecności ro- takiej placówki, która posiada uwzględniają-
dzica, który demonstruje i modeluje możliwe cy je program. Kiedy maluch zostaje już sam
sposoby działania, wyjaśnia, wspiera emocjo- w przedszkolu, ważnym zródłem pociechy
nalnie (niektóre sytuacje stanowią wszak spo- w momentach tęsknoty za bliskimi i domem
re wyzwanie) i, gdy to potrzebne, pośredniczy może być ulubiona przytulanka, apaszka
między dzieckiem a innymi ludzmi. mamy czy zdjęcie rodziny.
Pójście do przedszkola to dla niektórych Drogi Rodzicu, pamiętaj, że przede wszystkim,
dzieci pierwsze długie rozstanie z rodzicami. najważniejsza jest Twoja codzienna i zwykła
Aby pomóc dziecku w przygotowaniu się do obecność obecność opiekuna skupionego
tego ważnego momentu, warto wcześniej na kontakcie z dzieckiem, rozluznionego i sko-
przyzwyczajać je do przebywania pod opieką rego do wspólnego, przyjemnego działania.
innych osób, np. babci czy niani, dając malu- Tylko tyle, a zarazem aż tyle& Można po-
chowi okazję do nauki stopniowego radzenia równać relację małego dziecka z opiekunem
sobie z rozstaniem. Ważne jest także zarówno do systemu naczyń połączonych. Ważne, aby
możliwie pozytywne, jak i, co bardzo ważne mieć świadomość, że to język emocji, jest dla
realistyczne przedstawienie obrazu przedszko- dziecka najbardziej czytelny i jest ono bardzo
la (co się w nim dzieje, że są tam inne zwyczaje wyczulone na stan swoich najbliższych. Jeśli
niż w domu). Dziecko zwykle bardzo uważnie jesteś niepewny i pełen niepokoju, rozdraż-
22
niony, smutny, zle się czujesz, także i maluch Rodzice mają przed sobą naprawdę spore
może stać się niespokojny i płaczliwy bez in- wyzwanie z jednej strony bycie w intensyw-
nej wyraznej przyczyny. Ważne, by w takiej nej bliskości z dzieckiem i odpowiadanie na
chwili przede wszystkim uspokoić siebie, wy- wszelkie jego potrzeby, a z drugiej rozstawanie
jaśnić dziecku swój stan ( Córeczko, miałam się z maluszkiem, który wyrósł już na przed-
dziś trudne sprawy do wyjaśnienia w pracy szkolaka i wspieranie dziecka w różnorod-
i dlatego jestem bardzo zmęczona i trochę nych, nowych sytuacjach& Gdy dodać do tego
zirytowana. , Jestem bardzo przejęta, bo to niewyspanie i dostosowany do dziecka tryb
twój pierwszy dzień w przedszkolu i nie chcę, życia (bez pracy, kontaktów ze znajomymi lub
żebyśmy się spóznili. ) i uspokoić dziecko ( Za- łączący obowiązki rodzinne z zawodowymi),
raz pójdziemy na wspólny spacer i pewnie można poczuć się wyczerpanym lub przytło-
obydwie poczujemy się lepiej. , Wystarczy, że czonym. Warto w takiej chwili zadbać o siebie
ubierzesz kurteczkę i już będziemy gotowe do i zarazem o dziecko, prosząc o wsparcie part-
wyjścia, odpowiednio wcześnie by spokojnie nera, rodzinę, dyspozycyjnych przyjaciół albo
dotrzeć do przedszkola na czas. ). decydując się na kontakt z psychologiem.
Oby bliskość w codzienności była dla Was zródłem prawdziwej radości i mocy!
23
Bibliografia i polecane lektury:
Bee, H. (2004). Psychologia rozwoju człowieka. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.
Crittenden, P.M, Ainsworth, M.D.S. (1989). Child maltreatment and attachment theory.
www. patcrittenden.com.
Didierjean-Jouveau, C. (2011). Nie płacz, maleństwo! Warszawa: Wydawnictwo Mamania
Didierjean-Jouveau, C. (2011). Śpimy z dzieckiem. Warszawa: Wydawnictwo Mamania.
Dolto, F. (2002). Zrozumieć dziecko. Rozmowy o wychowaniu. Warszawa: Wydawnictwo Santorski & Co.
Eliot L. (2003). Co tam się dzieje? Jak rozwija się mózg i umysł w pierwszych pięciu latach życia.
Poznań: Wydawnictwo Media Rodzina.
Instytut Małego Dziecka im. Astrid Lindgren (2008 2011),
Autorskie publikacje dotyczące rozwoju i uczenia się małych dzieci. Poznań
Klaus, M.H., Klaus, P.H. (2003). Twoje zadziwiające maleństwo. Warszawa: Wydawnictwo Prószyński i S-ka.
Konieczna, J. (2007). Temperament a przywiązanie u dzieci z ADHD.
(niepublikowana praca magisterska) Poznań: UAM.
Schaffer H.R. (1981). Początki uspołecznienia dziecka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Schaffer, H.R. (2006). Rozwój społeczny. Dzieciństwo i młodość.
Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Silberg, J. (2009). Rozwój poprzez zabawę. 140 gier i ćwiczeń dla niemowląt i małych dzieci.
Warszawa: Wydawnictwo KDC.
Sunderland, M. (2008). Mądrzy rodzice. Warszawa: Świat Ksiązki.Terakowska, D., Bomba, J. (2003).
Dorota Terakowska, Jacek Bomba Być rodziną czyli jak budować dobre życie swoje i swoich dzieci.
Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Zawitkowski, P. (2007). Co nieco o rozwoju dziecka. Jak zostać szczęśliwymi rodzicami szczęśliwego
maleństwa. Warszawa: Wydawnictwo Zawitkowski.
24
O Instytucie:
Instytut Małego Dziecka im. Astrid Lindgren (IMD) jest organizacją pozarządową, która
ponad 18 lat realizuje projekty o zasięgu lokalnym, krajowym i międzynarodowym oraz upo-
wszechnia i wprowadza innowacyjne, modelowe rozwiązania na rzecz rozwoju i edukacji
małych dzieci. Rozwiązania te są wysokiej jakości i użyteczności. Opierają się na rozpoznaniu
potrzeb, solidnej wiedzy i doświadczeniu oraz poszanowaniu praw małych dzieci w prze-
strzeni społecznej rodzinnej, edukacyjnej i publicznej.
Misją Instytutu Małego Dziecka jest budowanie kultury małego dziecka jako integralnej czę-
ści demokratycznego społeczeństwa .
Projekty IMD kierowane są do małych dzieci (od urodzenia do 7 roku życia) i ich najbliższego
środowiska rodzinnego i edukacyjnego oraz wszystkich uczestników przestrzeni publicz-
nej, w której żyją małe dzieci, a oparte są na wysokich standardach jakości i najlepszych
wzorcach światowych.
IMD pracuje w oparciu o autorską, innowacyjną koncepcję (Podejście IMD) skoncentrowaną
na perspektywie małego dziecka, która określa specyfikę i sposób pracy na rzecz małych
dzieci.
Interdyscyplinarny zespół specjalistów IMD (psychologów, pedagogów, nauczycieli przed-
szkolnych, socjologów, trenerów, ewaluatorów), stale doskonaląc swoje kwalifikacje, łączy
wrażliwość na potrzeby małych dzieci i ich środowiska z profesjonalnym podejściem i pasją
w pracy.
� Copyright � 2011 by Instytut Małego Dziecka im. Astrid Lindgren. Wszystkie prawa zastrzeżone.
Żadna część tej publikacji nie może być powielana i rozpowszechniana bez pisemnej zgody wydawcy.

Wyszukiwarka