Dr Joanna Radoszewska
Wydział Psychologii UW
Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży  materiały do wykładu
Depresja młodzieńcza
" Współczesne systemy klasyfikacyjne nie wyróżniają depresji młodzieńczej jako odrębnej
kategorii diagnostycznej.
" Wiele danych wskazuje, że być może jest zakłóceniem funkcjonowania nie wykraczającym
poza granice normy rozwojowej, zwłaszcza, jeśli pojawia się we wczesnej fazie dorastania,
między 13 a 16 rokiem życia.
" Wyniki badania wskazują jednak na fakt, że depresyjny przebieg dorastania niekorzystnie
wpływa na dalszy bieg życia zwłaszcza w dwu wymiarach( Bomba, Orwid).
" Zmieniły się kryteria diagnostyczne i wiele zaburzeń dawniej rozpoznawanych jako
zaburzenia osobowości albo jako nerwice są dzisiaj rozpoznawane jako zaburzenia
afektywne typu depresyjnego, np. dystymia czy cyklotymia. Zmieniło się podejście
psychiatrów zajmujących się dziećmi i młodzieżą do depresji. 25 lat temu nie rozpoznawali
oni depresji u dzieci, ponieważ diagnozowano ją dopiero u ludzi dorosłych. Ale w latach
50.-60., a 70. w szczególności, XX w. zaczęto zwracać uwagę na to, że depresja może
występować również u dzieci ( J. Bomba, 2006, wywiad).
http://www.sprawynauki.waw.pl/?section=article&art_id=2059
" Według globalnych szacunkowych danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO)
symptomy depresji przejawia 0,3% dzieci w wieku przedszkolnym, 2% dzieci w szkole
podstawowej i 4-8% dorastajÄ…cych w grupie wiekowej 13-18 lat.
" W krajach Europy wskaz
niki epidemiologiczne są znacznie wyższe. Objawy depresji
występują dwukrotnie częściej u dorastających dziewcząt niż u chłopców (Sabate , 2004).
" Epizody depresji w okresie dojrzewania zdarzają się stosunkowo często. Polskie badania
epidemiologiczne wskazują na ich rozpowszechnienie w populacji nastolatków 27-
54% w zależności od fazy dojrzewania i środowiska (Bomba J., Orwid M., 2008).
" Depresyjni młodzi ludzie wcześniej angażują się w związki rodzinne  częściej nieudane,
gorszy jest także ich ogólny stan zdrowia.
" Depresja młodzieńcza nie jest  jak wykazują badania  predyktorem występowania
zaburzeń afektywnych( Bomba, Orwid).
Epidemiologia
" Depresja występuje stosunkowo często. Polskie badania epidemiologiczne wskazują na
rozpowszechnienie punktowe od 27 do 54,08 % w zależności od fazy dorastania i
środowiska. W latach 1981 1985 na depresję cierpiało blisko 20% 17-latków.
" W roku 2000 w Gdańsku i Koszalinie stwierdzono zaburzenia depresyjne u blisko 50% 16- i
17-latków z liceów oraz u 65% ich rówieśników z zawodówek.
Aż 25% z nich wymagało leczenia (IPN).
1
Dr Joanna Radoszewska
Wydział Psychologii UW
Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży  materiały do wykładu
Depresja przejawia się zaburzeniami nastroju z towarzyszącym lękiem, koncentracją na
ciele, somatyzacjami, zaburzeniami poziomu aktywności i zachowaniami autoagresywnymi.
" Zaburzenia nastroju poza typowym obniżeniem (smutek, przygnębienie) mogą wyrażać się
dysforią (rozdrażnienie, uczucie zmęczenia, brak zainteresowania) lub anhedonią
(niezdolnością przezywania przyjemności).
" Lęk w depresji młodzieńczej przejawia się zazwyczaj brakiem rzutowania się w przyszłość,
obawami przed podejmowaniem zadań, lub przekonaniem o niepowodzeniach w realizacji
ról człowieka dorosłego
żð ZwÅ‚aszcza u dziewczÄ…t trudne do zniesienia emocje (lÄ™k, przygnÄ™bienie) ulegajÄ…
somatyzacji co wyrażą się przeżywaniem różnych dolegliwości cielesnych i
skupieniem na funkcjonowaniu organizmu.
żð Zaburzenia aktywnoÅ›ci wyrażajÄ… siÄ™ najczęściej niewydolnoÅ›ciÄ… w podstawowych
czynnościach młodego człowieka, oraz w zaburzeniach snu.
żð zaburzenia funkcji poznawczych najczęściej w postaci braku zainteresowania
czymkolwiek i subiektywnym przeżywaniu nudy. Obniżenie wyników w nauce i
zaniedbywanie zadań szkolnych( Bomba, Orwid).
.
Symptomy
wycofanie z aktywności; obwinianie samego siebie; poczucie winy, smutku,
niepokoju ,krzywdy; tendencje do samokarania; próby samobójcze; negatywny
stosunek do siebie, do własnego ciała; trudności w koncentracji uwagi; obniżenie
wyników w nauce; apatia; zmęczenie; labilność nastroju; uczucie nudy; izolacji;
pustki uczuciowej.
Wg Antoniego Kępińskiego depresje młodzieńcze:
" Postać apatyczno-abuliczna charakteryzuje się zaniedbaniami wyglądu zewnętrznego,
unikaniem kontaktu społecznego, izolacją oraz brakiem oznak jakiejkolwiek celowej
aktywności.
" Postać rezygnacyjna przejawia się poczuciem pustki egzystencjalnej, brakiem sensu
życia, zainteresowań, chęcią zakończenia cierpienia i próbami samobójczymi.
" Postać buntownicza paradoksalnie przejawia się nadmiarem energii w formie wybuchów
złości, kłótliwością, ostentacyjnego bądz
biernego sprzeciwiania siÄ™ ustalonym normom
społecznym w domu i w szkole.
" Postać labilna jest najtrudniejszym do rozpoznania rodzajem, ponieważ przejawia się
częstą w okresie dorastania zmiennością emocjonalną, z okresami buntu, kończącymi się
nasilonym poczuciem winy i żalu
2
Dr Joanna Radoszewska
Wydział Psychologii UW
Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży  materiały do wykładu
Jednym z poważniejszych wymiarów objawowych depresji młodzieńczej stanowią
autodestruktywne zaburzenia zachowania obejmujące chaotyczne aktywności niekorzystnie
wpływające na póz
niejszą linię życiową młodych ludzi, oraz znacznie bardziej znane zachowania
samobójcze( Bomba, Orwid).
E. Pużyńska dokonała zastawienia objawów depresji młodzieńczej na podstawie kilkunastu
doniesień znanych psychiatrów (Pużyńska 1979; s. 35).
" Smutek, rozpacz
" Poczucie beznadziejności,
" Pustka wewnętrzna,
" Lęk, niepokój,
" Niska samoocena,
" Niewiara we własne siły,
" brak poczucia sensu życia,
" Nuda,
" Brak wiary w przyszłość,
" Poczucie osamotnienia,
" Zagubienia, poczucie winy,
" SÅ‚aba tolerancja na frustracjÄ™,
" Chwiejność emocji od euforii do
" rozpaczy,
" Gniew, złość
" Bóle
Poziom zachowania Opublikowane na stronach CMPPP (http://www.cmppp.edu.pl)
" Bóle ciała,
" Bóle głowy,
" Zaburzenia Å‚aknienia
" (brak apetytu, bulimia, anorexia
" nervosa),
" Zaburzenia snu
" (bezsenność, nadmierna senność),
" Moczenie nocne,
" Ciągłe zmęczenie,
" Fobie szkolne,
" Ociężałość, apatia,
" Bezradność, izolacja od otoczenia,
" Niechęć do aktywności,
" Nie wywiązywanie się z obowiązków,
" Brak dbałości o wygląd,
3
Dr Joanna Radoszewska
Wydział Psychologii UW
Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży  materiały do wykładu
" Zahamowanie, mutyzm,
" Roztargnienie, rozproszenie,
" Brak zainteresowania otoczeniem i
" życiem,
" Ucieczka w świat fantazji,
" Autoerotyzm, odurzanie siÄ™
" alkoholem i narkotykami,
" Niepokój ruchowy,
" Ucieczki, wagary,
" Drażliwość, dysforia, napady
" wściekłości, dewastacja,
" Złośliwość wobec otoczenia,
" Zachowania prowokacyjne,
" Prowokujący ubiór
" (pozowanie na dziwaka i oryginała),
" Samookaleczenie siÄ™,
" Próby samobójcze,
" Samobójstwo dokonane
DepresjÄ™ u dzieci, w wieku 6-12 lat, charakteryzuje znaczna somatyzacja. Objawia siÄ™ przede
wszystkim skargami na rozmaite dolegliwości fizyczne  uczucie słabości i zmęczenia, brak
apetytu, bóle głowy, brzucha, mięsni itp. Obserwujemy też apatię i trudności z
koncentracjąuwagi, co przekłada się na problemy z nauką.
http://www.ppp.kolo.bip.net.pl/?p=document&action=show&id=858&bar_id=849
Somatyzacja
" Zaburzenia przejawiające się w formie somatycznej obejmują objawy,  które wskazują na
występowanie takich zaburzeń fizjologicznych, których przyczyn powstania nie można
powiązać z występowaniem zaburzeń organicznych lub mechanizmów fizjologicznych, a
istnieją dowody, lub uzasadnione przypuszczenia, że symptomy te powiązane są z
czynnikami psychologicznymi lub konfliktem (DSM IV, s.255).
"  Mechanizmem  pośredniczącym w oddziaływaniu psychiki na ciało jest somatyzacja
(Lipowski, 1987). Rozumiana jest ona jako obecność symptomów somatycznych, przy
braku zaburzeń organicznych (Keller, cyt. Za: Rodin, 1991) a bardziej szczegółowo, jako
ekspresja emocjonalna w języku symptomów cielesnych, dyskomfortu i psychicznego
cierpienia (Barsky, Klereman, cyt. Za: Rodin, 1991).
" Lipowski rozszerzył definicję określając somatyzację jako  tendencję do doświadczania i
komunikowania psychologicznego cierpienia w formie symptomów cielesnych (fizycznych) i
poszukiwania dla ich usunięcia pomocy lekarskiej (Lipowski, 1987, s.161, za: Gracka-
Tomaszewska,1999, s.11).
4
Dr Joanna Radoszewska
Wydział Psychologii UW
Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży  materiały do wykładu
UWAGA!!!
" U dzieci, zwłaszcza w młodszym wieku szkolnym, często w obrazie depresji dominuje
" niepokój, a nie apatia, objawiający się rozdrażnieniem, rozproszeniem uwagi, ciągłą i
" nadmierną aktywnością bez przerw na odpoczynek. W wielu przypadkach specjaliści
błędnie
" rozpoznajÄ… ADHD zamiast depresji. (Sabate' E., 2004)
http://www.ppp.kolo.bip.net.pl/?p=document&action=show&id=858&bar_id=849
PRZYCZYNY
" KRYZYS ADOLESCENCJI
 naturalne zjawisko rozwojowe
 między 13. a 16. rokiem życia
 zmiana stosunków z rodzicami, uniezależnienie, decyzje co do przyszłości
" RÓŻNICE MI
DZYPA
CIOWE W RADZENIU SOBIE Z EMOCJONALNYM STRESEM
DZIEWCZ
TA
 cierpią na depresję częściej od chłopców
 większe znaczenie relacji interpersonalnych (w tym szczególnie relacji z matką,
związków uczuciowych oraz przyjaz
ni)
 skłonność do ruminacji
 bardziej narażone na skutki tworzenia negatywnego obrazu własnego ciała
" RÓŻNICE MI
DZYPA
CIOWE W RADZENIU SOBIE Z EMOCJONALNYM STRESEM
CHA
OPCY
 częściej uciekają w nadużywanie środków psychoaktywnych
 Dziewczęta w kontaktach z innymi ludz
mi poszukują więcej wsparcia
emocjonalnego, ciepła, bliskości
 na podstawie relacji z innymi częściej niż chłopcy określają swoją tożsamość
Samobójstwa
" Wg WHO (1976 1998) każdego roku w Europie z powodu samobójstwa umiera 150 tys.
ludzi, w tym 10% to osoby poniżej 24. roku życia.
5
Dr Joanna Radoszewska
Wydział Psychologii UW
Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży  materiały do wykładu
" W populacji chłopców samobójstwa stanowią drugą przyczynę zgonów (po wypadkach), a
w populacji dziewcząt  czwartą. Niezależnie od grupy wiekowej, liczebność dziewcząt po
próbie samobójczej jest około 2 3 razy większa niż chłopców.
Około 10 40% osób dorastających, które podjęły pierwszą próbę samobójczą, ponawia ją
w ciągu najbliższego roku.
U adolescentów - pacjentów psychiatrycznych próby samobójcze są częstsze niż w
populacjach nieleczonych  15 60%.
NiepokojÄ…ce symptomy
" Zmiana nawyków związanych ze snem i jedzeniem.
" " Unikanie kolegów i rodziny oraz ograniczanie normalnej aktywności.
" " Zachowania agresywne, buntownicze, ucieczki z domu.
" " Sięganie po alkohol i narkotyki.
" " Rzucająca się w oczy niedbałość o wygląd zewnętrzny.
" " Nastrój zniechęcenia i nudy, trudności z koncentracja, gorsze wyniki w nauce.
" " Powtarzające się skargi na dolegliwości fizyczne, często związane ze stanami napięcia
psychicznego, takie jak bóle brzucha i głowy, stale uczucie zmęczenia.
" " Utrata zainteresowania dotychczasowymi rozrywkami.
" " Negatywne reagowanie na pochwały i nagrody.
" " Stwierdzenia typu "rozpadam siÄ™ wewnÄ…trz".
" " Aluzyjne wypowiedzi w rodzaju: "Juz niedługo przestanę być dla was problemem",
" "Wszystko jest nieważne", "Nic nie ma sensu", "Chce zniknąć wam z oczu".
" " PorzÄ…dkowanie swoich spraw, np. rozdawanie ulubionych rzeczy, generalne porzÄ…dki w
pokoju, biurku, wyrzucanie rzeczy, które są potrzebne.
" " Nagle objawy radosnego nastroju po okresie depresji
Zaburzenia zachowania
Występują u dzieci i młodzieży do 18 roku życia
9% populacji chłopców
2% populacji dziewczÄ…t
5-10% dzieci i 24 % adolescentów
( Bomba,2004)
50% nastolatków przyznaje się do kradzieży
45% nastolatków przyznaje się do niszczenia mienia
(Kendall,2004, s.66)
Diagnoza
Chłopcy : dziewczynki
3 :1 ; 7 : 1
Chłopcy  przed 10 r.ż.
Dziewczęta 13-16
Chłopcy  częściej kradzieże
Dziewczęta  częściej niewłaściwe zachowania seksualne
6
Dr Joanna Radoszewska
Wydział Psychologii UW
Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży  materiały do wykładu
zaburzenia zachowania:
w okresie półrocznym występują wybrane zachowania: kradzieże; ucieczki z domu; kłamstwa;
podpalenia; wagary; włamania; niszczenie cudzej wartości; okrucieństwo fizyczne wobec ludzi i
zwierząt; wymuszanie aktywności seksualnej; użycie broni; inicjowanie bójek
Kryteria diagnozy:
" ukończenie 18 r.ż.; przed 15r.ż występowały zachowania antyspołeczne u osoby tj. :
nawykowe kłamstwo; wczesne podejmowanie aktywności seksualnej o charakterze
agresywnym; nadużywanie alkoholu; kradzieże; nagminne łamanie zasad
" aktualnie co najmniej 4 z: nierówne postępy w pracy i w szkole; brak odpowiedzialności
rodzicielskiej; łamanie prawa; kradzież; stręczycielstwo; prostytucja; handel narkotykami
lub skazanie z powodu innych przestępstw; niezdolność do trwałego związku z partnerem
seksualnym; akty agresji; brawura; nieprzestrzeganie zobowiązań finansowych.
Klasyfikacja zaburzeń zachowania wg DSM-IV
Uwzględniając wiek życia dziecka w chwili wystąpienia zaburzeń wyróżnia się
następujące ich kategorie:
" typ dziecięcych zaburzeń (zaburzenie wystąpiło przed 10 rokiem życia),
" typ młodzieńczych zaburzeń (zaburzenie wystąpiło po 10 roku życia).
Klasyfikacje zaburzeń zachowania wg DSM-IV
W nasileniu zaburzeń zachowania różnicuje się 3 stopnie:
" stopień lekki - zaburzenie powoduje niewielkie szkody,
" stopień umiarkowany - liczba zaburzeń zachowania i ich wpływ na innych są pośrednie
między stopniem lekkim a znacznym,
" stopień znaczny - liczba zaburzeń i ich wpływ na innych jest duży, objawy zaburzeń są
sprzężone ze sobą np. kradzież w konfrontacji agresywnej z ofiarą.
7
Dr Joanna Radoszewska
Wydział Psychologii UW
Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży  materiały do wykładu
Zaburzenia zachowania. Kryteria diagnostyczne ICD-10
Klasyfikacja ICD-10 na podstawie sytuacji, w której występuje zaburzenie,
wyróżnia 4 typy zaburzeń zachowania
F91 Zaburzenia zachowania
" PowtarzajÄ…ce siÄ™ zachowania dyssocjalne, agresywne lub buntownicze;
" Charakter zachowań należy ocenić odnosząc je do etapu rozwoju dziecka
" Zaburzenia trwają nie mniej niż 6 miesięcy
" Nie stwierdza się objawów: schizofrenii, manii, całościowych zaburzeń rozwoju, zaburzeń
hiperkinetycznych, depresji
F91.0 Zaburzenia zachowania ograniczone do środowiska rodzinnego
" Zachowanie dyssocjalne, agresywne lub buntownicze występują wyłącznie w środowisku
rodzinnym
" Zachowania i relacje społeczne dziecka poza środowiskiem rodzinnym mieszczą się w
normie
Zaburzenia zachowania. Kryteria diagnostyczne ICD-10
F 91.1 Zaburzenie zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji
" Zachowania dysocjalne, agresywne i buntownicze mają charakter całościowy
" Znacząco nieprawidłowe związki z innymi dziećmi
F91.2 Zaburzenie zachowania z prawidłowym procesem socjalizacji
" Zachowania dysocjalne lub agresywne
" Dobra integracja z grupą rówieśniczą
F91.3 Zaburzenie opozycyjno-buntownicze
" Zachowania buntownicze, nieposłuszeństwo
" Nieobecność poważniejszych zachowań agresywnych
8
Dr Joanna Radoszewska
Wydział Psychologii UW
Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży  materiały do wykładu
" Wiek poniżej 10 lat
" Objawy zaburzeń zachowania wg ICD-10
" wybuchy złości nadzwyczaj częste lub ciężkie w stosunku do poziomu rozwojowego,
" częste kłótnie z dorosłymi,
" często aktywne odrzucanie wymagań dorosłych lub niespełnianie reguł,
" często jakby rozmyśle robienie rzeczy, które budzą gniew u innych ludzi,
" częste oskarżenie innych za swoje własne pomyłki lub niewłaściwe zachowanie,
" częsta "wrażliwość" i łatwość wprowadzania w złość przez innych,
" częste wpadanie w złość lub rozżalenie,
" częsta złośliwość lub mściwość
" częste kłamstwa lub zrywanie obietnic w celu uzyskania dóbr lub przywilejów, lub dla
uniknięcia obowiązków,
" częste inicjowanie starć fizycznych (nie obejmuje to starć z rodzeństwem),
" używanie broni, która może powodować u innych poważne uszkodzenia ciała (np. kij,
cegła, rozbita butelka, nóż, strzelba),
" pozostawanie poza domem po zapadnięciu zmroku, mimo zakazu rodziców
(rozpoczynające się przed 13 rokiem życia),
" Objawy zaburzeń zachowania wg ICD-10
13. przejawianie fizycznego okrucieństwa wobec innych osób (np. krępowanie, ranienie lub
podpalanie ofiar ),
14. przejawianie fizycznego okrucieństwa wobec zwierząt,
15. rozmyślne niszczenie własności innych osób inaczej niż przez podpalenie,
" rozmyślne podkładanie ognia ze stwarzaniem ryzyka lub z zamiarem spowodowania
poważnych zniszczeń,
" kradzieże przedmiotów o niebanalnej wartości bez konfrontacji z ofiarą, zarówno w domu,
jak i poza nim (np. kradzieże w sklepach, włamania, fałszerstwa ),
" częste wagary ze szkoły, rozpoczynające się przed 13 rokiem życia,
" co najmniej dwukrotne ucieczki z domu rodzicielskiego lub zastępczego, albo ucieczka
jednorazowa trwająca dłużej niż jedną noc (nie obejmuje opuszczania domu w celu
uniknięcia molestowania fizycznego lub seksualnego),
" popełnianie przestępstw wymagających konfrontacji z ofiarą (włączając kradzieże
kieszonkowe, wymuszania, napady),
" zmuszanie innych osób do aktywności seksualnej,
" częste terroryzowanie innych (np. rozmyślne zadawanie bólu lub ran połączone z
uporczywym zastraszaniem, dręczeniem, molestowaniem ),
" włamanie do cudzego domu, samochodu, budynku.
9
Dr Joanna Radoszewska
Wydział Psychologii UW
Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży  materiały do wykładu
Rozpoznanie oparte jest na stwierdzeniu co najmniej trzech objawów od 9 do 23 przy czym 11,
13, 15, 16, 20, 21 i 23 mogą wystąpić tylko raz.
Klasyfikacje zaburzeń zachowania wg ICD-10
" łagodna - tylko nieliczne ( lub prawie żadne ) trudności z zachowaniem przekraczają
granice wymagane dla ustalenia rozpoznania oraz trudności z zachowaniem powodują
tylko małe schody u innych osób,
" umiarkowana - liczba trudności z zachowaniem oraz ich wpływ na innych pozostaje
pośrednia pomiędzy "łagodnym" i "ciężkim ,
" ciężka - występują liczne trudności z zachowaniem przekraczające granicę
uprawiajÄ…cÄ… do ustalenia rozpoznania albo problemy z zachowaniem powodujÄ… istotne
szkody u innych, np. ciężkie urazy fizyczne, akty wandalizmu, kradzieże.
Zaburzenia opozycyjno - buntownicze
Zaburzenia opozycyjno  buntownicze występują wówczas, gdy mamy do
czynienia z zespołem negatywistycznego, wrogiego i buntowniczego
zachowania utrzymującego sie co najmniej 6 miesięcy, w czasie których
występują cztery lub więcej z następujących cech:
" nastolatek często wpada w złość,
" często kłóci sie z dorosłymi,
" często aktywnie buntuje się lub odmawia stosowania sie do życzen lub zasad osób
dorosłych,
" często umyślnie dokucza innym,
" często obwinia innych za swoje własne błędy lub nieodpowiednie zachowanie,
" często bywa przewrażliwiony lub łatwo wyprowadzany z równowagi przez innych,
" bywa często zły i urażony,
" bywa często złośliwy i mściwy
Zaburzenie to stanowi zespół zaburzeń zachowania o mniejszym nasileniu, rozpoczynającym się
typowo u dzieci w wieku szkolnym i trwający aż do okresu adolescencji.
10
Dr Joanna Radoszewska
Wydział Psychologii UW
Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży  materiały do wykładu
PRZYCZYNY:
" utrata rodzica w dzieciństwie ( rozwód; separacja)
" konflikty w rodzinie; rozwiązłość; alkoholizm; brak zainteresowania ze strony ojca
" brak umiejętności wyciągania wniosków z kary- deficyt w zakresie nauki unikania
" uwarunkowania genetyczne wrodzone uszkodzenie CUN
WA
AÅšCIWOÅšCI RODZINY:
" 1. Nadużywanie alkoholu przez rodziców
" 2. Używanie nadmiernie punitywnych metod wychowawczych
" 3. Niekonsekwentna dyscyplina
" 4. Depresja rodziców
Uwarunkowania ryzyka dla :
Osobowość dyssocjalna (antyspołeczna) / socjopatia/ ; / psychopatia /
 2-3 % populacji
 czterokrotnie częściej występuje u mężczyzn
Zaburzenia osobowości przejawiają się w skłonności człowieka do
spostrzegania rzeczywistości i reagowania na nią w sposób ogólny i
nieprzystosowany.
" Cechy antyspołecznego zaburzenia osobowości:
" działania impulsywne a nie racjonalne
" brak sumienia i poczucia odpowiedzialności wobec innych
" brak zdolności do przeżywania emocji
11