Jacek Lelonkiewicz Ośrodek Terapii Rodzin w Aodzi Centrum Terapii Krótkoterminowej w Aodzi Praca psychoterapeutyczna ze sprawcami przestępstw seksualnych wobec dzieci Autor przedstawia zasady pracy terapeutycznej ze sprawcami wykorzystywania seksual- nego dzieci, skupiając się na terapii krótkoterminowej skoncentrowanej na rozwiązaniu (Brief Solution Focused Therapy), której założenia zostały opracowane w latach 80. Obecnie jest ona coraz szerzej stosowana na całym świecie jako podejście pozwalające oprzeć się na motywacji klienta i indywidualizować jego terapię. Pomoc sprawcom czy- nów seksualnych wobec dzieci, a w szczególności prezentowane podejście terapeutyczne, budzi wiele kontrowersji w środowisku profesjonalistów i, generalnie, w społeczeństwie. Autor artykułu prezentuje te wątpliwości, akcentując prawa sprawców do pomocy i wa- runki, jakie muszą być spełnione, by mogła być ona skuteczna. Nawiązanie do statystyk zjawiska wykorzystywania seksualnego dzieci Raport o stanie zdrowia na świecie 2002, Wykorzystywanie seksualne dzieci zosta- opracowany przez WHO, podaje, że w ska- ło uznane przez WHO za jeden z 20 najważ- li każdego roku w przybliżeniu 40 mln niejszych czynników zagrożenia zdrowia dzieci doświadcza jakiejś formy maltreto- (WHO 2003). Wcześniej publikowane dane wania. W skali globalnej ponad 800 mln tej organizacji wskazywały na inne niepo- ludzi doświadczyło lub doświadcza seksu- kojące cechy tego zjawiska: alnego wykorzystywania jako dziecko. wzrost skali wykorzystywania seksual- nego dzieci; To największe na świecie przekrojowe zmniejszanie się wieku ofiar wykorzy- badanie problemów zdrowotnych wskazuje, stywania; że 33% zaburzeń związanych ze stresem duży zasięg występowania w populacji pourazowym u kobiet i 21% u mężczyzn dzieci. można przypisać wykorzystywaniu seksu- Dane te wskazują pośrednio skalę za- alnemu. Podobnie 11% zaburzeń lękowych, 5% 8% samookaleczeń, depresji, zabu- potrzebowania na prowadzenie działań po- rzeń związanych z piciem alkoholu i uży- magających nie tylko dzieciom ofiarom waniem narkotyków wynika z seksualne- wykorzystywania, ale i ludziom popełnia- jącym takie czyny. go wykorzystywania w dzieciństwie. Osoba sprawcy Próby opisu osoby sprawcy i poszuki- Z badań socjologicznych wiadomo, że naj- wania czynników odpowiedzialnych za częściej przestępstw seksualnych dopusz- powstanie tendencji do kontaktów seksu- czają się osoby bliskie dziecku, częściej alnych z dziećmi mają długą historię. mężczyzni niż kobiety. Wskazują na to 1 Lelonkiewicz / Praca psychoterapeutyczna ze sprawcami... np. badania DeJonga, mówiące, iż 47% (1998, s. 11 i nast.). Kryterium dokonania dzieci seksualnie wykorzystanych przeżyło tego podziału poza założonym działaniem to doświadczenie w domu własnym lub bli- czynnika popędowego jest wyróżnienie skiej osoby (por. Glaser, Frost 1995). Nie czynników biologicznych, psychologicznych oznacza to, że ojcowie, wujkowie, dziadko- i społecznych, motywujących do podjęcia wie, bracia etc. są szczególnym niebezpie- kontaktów seksualnych z dzieckiem. Pokazu- czeństwem dla dzieci. Oznacza to jedynie, je ono jednak równocześnie trudności pro- że w takich właśnie rodzajach relacji do- cesu diagnostyczno-opisowego, który miałby chodzi najczęściej do przekroczenia granic pomóc przy predykcji nadużyć seksualnych dopuszczalnego kontaktu z dzieckiem. wobec dzieci ze strony określonych osób. Oznacza to także, że łatwiej wtedy jest Generalny bowiem wniosek, wyłaniają- przełamać tę barierę i zrealizować potrze- cy się z prób ustalenia typologii sprawców by seksualne w niewłaściwy sposób. wykorzystywania seksualnego dzieci, Badacze opisujący sprawców wskazują brzmi nie potrafimy wskazać cech osobo- na znaczenie czynników związanych z re- wości ani nawet cech demograficznych lacją w małżeństwie sprawcy, na jego złe opisujących osoby popełniające tego ro- przystosowanie społeczne, kwestie nad- dzaju czyny w sposób wyróżniający je jed- używania alkoholu lub innych środków, noznacznie z populacji (Chaffin i in. 2002). współistniejące rozpoznania psychopatolo- Potrafimy wprawdzie opisać niektóre giczne lub ich brak. z charakterystycznych cech czy właści- Interesujący przegląd różnicujący moty- wości dla określonej grupy tej populacji, wacje sprawców dokonany jest w publikacji lecz nie w stopniu umożliwiającym jaką- np. W. Czernikiewicz i B. Pawlak-Jordan kolwiek predykcję. Diagnostyka i terapia zaburzeń sprawców przestępstw seksualnych wobec dzieci Tradycyjnym fragmentem pracy kli- Wątpliwy walor różnicujących badań nicznej w przypadku każdego rodzaju pro- osobowości sprawców przestępstw sek- blemów jest diagnoza, rozumiana jako sualnych każe zastanawiać się poważ- próba opisu i różnicowania stanu pacjenta nie nad wartością prowadzenia trady- według kryteriów klinicznych, tj. poszu- cyjnej pracy diagnostycznej, chyba że kując symptomów psychopatologii. podporządkowana jest ona celowi for- Jak podają np. W. Czernikiewicz i B. Paw- mułowania programu postępowania te- lak-Jordan (1998, s. 35), celem postępo- rapeutycznego (wskazówki co do sposo- wania diagnostycznego wobec dorosłych bów postępowania, formułowania ce- wykorzystujących seksualnie dzieci jest: lów pracy terapeutycznej etc.). Z kolei podawana przez autorów możliwość ocena seksualności badanego, w szcze- przewidywania nawrotów do patolo- gólności zaburzeń seksualnych; gicznych zachowań poprzez badania diagnostyka psychologiczna, opierają- diagnostyczne sprawców wydaje się być ca się na badaniach osobowości i tech- dyskusyjna ze względu na statyczny nikach projekcyjnych; charakter diagnozy i nieuwzględnianie ocena czynników motywujących badanego we wnioskach z niej płynących elemen- do podejmowania kontaktów seksualnych tu zmieniającej się w trakcie terapii mo- z dziećmi, a zwłaszcza ocena więzi emo- tywacji do modyfikacji własnego zacho- cjonalnej w jego związkach z dorosłymi; wania. Ludzie, którym zależy, zdolni są wybór metod i propozycja terapii dla nas pozytywnie zaskoczyć. badanego. 2 Lelonkiewicz / Praca psychoterapeutyczna ze sprawcami... Pierwsze dylematy pracy terapeutycznej Zachowania seksualne wobec dzieci są Jesteśmy w doprawdy niezręcznym poło- przestępstwem w znaczeniu prawnym i od- żeniu, z jednej strony pragnąc kary za odra- rażającym naruszeniem norm w sensie mo- żający i szkodliwy dla dziecka czyn, a z dru- ralnym. To aksjomat, który chcę jasno po- giej próbując znalezć sposób na przestrzega- stawić na początku. nie norm, na których oparta jest nasza kultura. Gdybyśmy jednak poprzestali na tym Kłopoty mnoży także wiedza, jak ważny- stwierdzeniu i pozostali jedynie na pozio- mi i kochanymi osobami są sprawcy tych mie penalizacji czynów o podłożu seksu- przestępstw dla swoich ofiar: rodzicami, alnym dokonywanych wobec dzieci, wte- bliską rodziną, opiekunami; jak zawikłane dy pozostawałoby nam jedynie izolowa- są uczucia ofiary do sprawcy, oscylując od nie sprawców takich czynów od społe- odrazy i nienawiści do miłości i wybacza- czeństwa w mniej lub bardziej drastycz- nia. Stawia to osoby próbujące pomagać ny sposób. Możliwe jest jednak przyjęcie sprawcom w niezwykle trudnej sytuacji. perspektywy pomocy sprawcom. Cho- Propozycja pomagania sprawcom prze- ciaż pracownikom służb społecznych, dla stępstw seksualnych wobec dzieci, w nadziei których kazirodztwo i pedofilia są czymś na ich zmianę, jest często także pośrednią odrażającym i budzącym wściekłość, bar- pomocą dla ofiary poprzez pokazanie jej dzo trudno zaakceptować myśl, że spraw- poprawy, ale i wysiłku, jaki musiał w tę com mogłoby się należeć cokolwiek inne- zmianę włożyć sprawca. Nie możemy od- go niż usunięcie z rodziny i osadzenie rzucić oczywistego wymogu kary, ale jedno- w więzieniu, to jednak powinno im się za- cześnie musimy dla prowadzenia pracy gwarantować leczenie (James, Gilliland terapeutycznej akceptować osobę spraw- 2004, s. 329). cy. Być jednocześnie po stronie społeczeń- W tym miejscu rozpoczyna się rozdwo- stwa i ofiary, ale i po stronie sprawcy. jenie jazni wszystkich osób pomagających Nie ułatwiają nam tego zadania ani ocze- sprawcom takich czynów. Na gruncie tra- kiwania społeczne, których jesteśmy i my, dycji kultury chrześcijańskiej winniśmy wy- i sprawca świadomi, ani sami sprawcy, oscy- ciągnąć do sprawców rękę i pomóc wrócić lujący często w obszarze agresji, lęku, obwi- do społeczeństwa. Dylemat: pomagać czy niania ofiary albo zaprzeczania czynowi. izolować? wzmacnia się jeszcze, gdy pró- Dodatkowym kłopotem jest powszech- bujemy wziąć pod uwagę nasze przywiąza- nie znana prawda, że karanie przy braku nie do wartości, jaką w tradycji demokracji uzupełniającego oddziaływania korekcyj- europejskiej przedstawia życie każdej jed- nego prowadzi często do nasilenia dzia- nostki i jej prawa. łań patologicznych. Dodatkowe dylematy Problem oceny i opóznionego reago- burzy). Sprawcy, wiedząc o tym, prowa- wania otoczenia na sygnały dotyczące za- dzą często swoistą grę oswajającą ofia- chowań seksualnych wobec dzieci wyni- rę z dotykiem i przełamującą bariery do- ka także z kontekstualnego rozumienia tyczące bliskiego kontaktu. W tym kon- zachowań ludzkich. Zachowania jedno- tekście pojawia się często próba wyja- znacznie seksualne w określonym kon- śniania zdarzeń, tłumaczenia sprawcy tekście (np. przytulanie w ciemnym, in- poprzez odwoływanie się do uwodzącego tymnym wnętrzu) nie mają takiego zna- zachowania dziecka. Terapeuta, pracując czenia nie są tak rozumiane w innym ze sprawcą, musi poprzestać na uznaniu otoczeniu (np. w ciemnościach w czasie tego kontekstu za wyjaśnienie (opis pro- 3 Lelonkiewicz / Praca psychoterapeutyczna ze sprawcami... cesu) i uniknąć uznania go za wytłuma- względu na niewątpliwy fakt obdarowania czenie (ocenę odpowiedzialności). ludzi możliwościami intelektualnej oceny Prawdą jest, że dziecko jest istotą seksu- i decyzji o wyborze działania. Na tym ra- alną, i często zachowuje się w sposób uwo- cjonalnym elemencie naszej psychiki opie- dzicielski. Dziecko ma prawo do tego typu rają się założenia np. definicji Standing zachowań, ale dorosły nie ma prawa wyko- Commitee on Sexually Abused Children: rzystywać tych zachowań do podjęcia kontak- Seksualna aktywność pomiędzy dorosłym tu seksualnego z dzieckiem (Czernikiewicz, a dzieckiem zawsze opiera się na wykorzysta- Pawlak-Jordan 1998). niu władzy, dlatego w przeciwieństwie do in- Usprawiedliwiania działań sprawcy po- nych form seksualnego kontaktu nie może stawą dziecka trzeba odrzucić nie tylko być traktowana inaczej niż jako nadużycie (za z powodów etyczno-moralnych, ale też ze Czernikiewicz, Pawlak-Jordan 1998, s. 20). Dotychczasowe wnioski dotyczące leczenia Terapia, która zaczyna się po etapie skuteczna niezależnie od dobrowolności czy postępowania diagnostycznego, opiera się przymusu jej podjęcia (Chaffin i in. 2002, obecnie głownie na psychoterapii, wspie- s. 329). Podkreśla to rolę instytucji formal- ranej w wielu programach podawaniem nie kompetentnych w zakresie kierowania leków osłabiających popęd seksualny. sprawców do terapii (sądów i kuratorów Wiele badań towarzyszących podejmo- sądowych), dając podstawy do pokładania wanym próbom leczenia osób popełniają- nadziei w samym fakcie pojawienia się cych przestępstwa seksualne wobec dzieci sprawcy w gabinecie terapeuty. podsumować można krótkim wnioskiem Opisując prowadzone programy tera- prof. A. Kępińskiego: Niezależnie od wła- peutyczne, autorzy wskazują wielokrot- snych poglądów etycznych lekarz psychiatra nie na bardzo zróżnicowany wachlarz nie powinien zapominać, że (...) uczucie lęku niezbędnych elementów terapii, od grup nie sprzyja leczeniu w żadnej dziedzinie ukierunkowanych na budowanie empa- medycyny (...). Tak samo należy odnosić się tii, poprzez relaksację, jako metodę roz- z dozą rezerwy do wielu prób fizykalnego ładowywania napięcia, udział pacjen- leczenia omawianych zaburzeń. Stosowane tów w grupach wsparcia, aż do indywi- tu metody, jeśli działają, to prawdopodobnie dualnego podejmowania tematyki pro- na zasadzie negatywnego bodzca warunko- blemów intrapsychicznych związanych wego (...). Tego rodzaju warunkowania przy z przeszłością. silnej tendencji popędowej rzadziej dają trwa- Sugeruje to tyleż istniejącą różnorod- ły efekt; zazwyczaj znika on wtedy, gdy prze- ność teoretyczną, co zamieszanie w podej- staje działać bodziec negatywny. A czasem ściach terapeutycznych lub realny wachlarz działanie ich jest odwrotne, gdyż nasilają zapotrzebowania na istotne dla zmiany one istniejące tendencje na zasadzie wzmac- sprawcy rodzaje oddziaływań. Przy tak du- niającego działania leku (1982, s. 72). żej rozpiętości typów sprawców, skła- Do podobnej refleksji skłaniają wnioski niałbym się jednak do wniosku o potrze- dotyczące pozornej skuteczności leczenia bie różnicowania i indywidualizacji dzia- wobec osób ze stwierdzoną psychopatią łań terapeutycznych oraz szukania takiej (Chaffin i in. 2002). Jak podają autorzy, oce- metody terapii, która to dopuści. ny klinicystów prowadzących programy Podsumowując powyższe rozważania, terapeutyczne nie są wobec tego typu pa- można stwierdzić: cjenta dobrym wskaznikiem poprawy. 1) Wnioski płynące z statycznej diagnozy Interesująca jest także uwaga R.K. James sprawcy nie mogą być ostatecznym i B.E. Gilliland, że terapia sprawców jest wskaznikiem zmiany; mogą być użyte 4 Lelonkiewicz / Praca psychoterapeutyczna ze sprawcami... do planowania przy rozpoczynaniu tycznej dla zmiany na lepsze; oba te wy- pracy terapeutycznej. miary muszą być jednak obecne. 2) Istnieje wiele teorii wyjaśniających me- 6) W zmianie istotną rolę odgrywa moty- chanizmy zjawiska wykorzystywania wacja własna osoby poddawanej psy- dzieci, ale to sprawca wie naprawdę, jak choterapii, ważne jest także jej wspie- do czynu doszło. ranie i bazowanie na niej. 3) Każda motywacja wstępna pacjenta 7) Prowadzący terapię nie może być sędzią jest dobra. kompetentnym oceniającym jej sku- teczność; potrzebne jest inne kryterium 4) Środki awersyjne, jak w każdym typie oceny, opierające się na bardziej obiek- zachowań przymusowych, nie są sku- tywnych zasadach. teczną formą postępowania, mogą peł- nić jedynie rolę wspierającą. 8) Najskuteczniejszym sposobem oddzia- ływania będzie podejście pozwalające 5) W trakcie postępowania terapeutyczne- indywidualizować podejmowane dzia- go należy dążyć do rozdzielenia elemen- łania zależnie od cech indywidual- tu słusznej społecznie kary za naganny nych sprawcy. czyn od wsparcia i pomocy terapeu- Proponowany alternatywny model podejścia do terapii Alternatywną do najczęściej stosowa- Traktowanie sprawcy nych wobec sprawców rodzajów terapii jako osoby godnej współpracy jest praca terapeutyczna, opierająca się Czas na postawienie mojej następnej na podejściu terapii krótkoterminowej tezy: w nieprostym zadaniu pracy tera- skoncentrowanej na rozwiązaniu (Brief peutycznej najlepszym sojusznikiem psy- Solution Focused Therapy). Założenia tej choterapeuty jest sam sprawca. Jest to terapii opracowali w latach 80. Steve de oczywiście teza budząca zrozumiałe emo- Shazera i Insoo Kim Berg wraz ze współ- cje wśród czytelników, chciałbym ją więc pracownikami (patrz np. pozycja na te- nieco rozwinąć. mat pracy z traumą Dolan 2004). Jest Kontakt terapeuty ze sprawcą rozpo- ona coraz szerzej stosowana na całym czyna się zwykle w trzech możliwych ty- świecie jako podejście pozwalające oprzeć pach sytuacji: się na motywacji klienta i indywidualizu- a) sprawca zgłasza się dobrowolnie, usiłu- jące jego terapię. jąc zaskarbić sobie życzliwość i zapew- Popularyzowane w Polsce od 1990 r. nić sobie lepsze traktowanie przez sąd przez Centrum Terapii Krótkoterminowej za tzw. chęć podjęcia terapii i poprawy, w Aodzi podejście opiera się na trzech za- zgłasza potrzebę uzyskania dobrej opi- sadach, znanych także z innych modeli nii; często zgłasza też problemy nie pracy, niekoniecznie terapeutycznych. związane z popełnionym czynem; 1) Jeśli się nie zepsuło, nie naprawiaj. b) sprawca przysłany zostaje na zasadzie 2) Jeśli coś działa powtarzaj to, rób przymusowego skierowania do tera- to nadal. pii przez sąd, rodzinę, wychowawcę 3) Jeśli nie działa zrób coś innego, nie więziennego etc., nie przejawia moty- powtarzaj tego. wacji własnej; Nie wdając się w szczegółowe opisy- c) sprawca zgłasza się dobrowolnie po wanie zasad modelu skoncentrowanego dłuższym okresie od popełnienia czy- na rozwiązaniu, chciałbym odwołać się nów, często w związku z narastają- do kilku jego zasad, przydatnych w mojej cym w związku z nimi konfliktem pracy terapeutycznej ze sprawcami. rodzinnym. 5 Lelonkiewicz / Praca psychoterapeutyczna ze sprawcami... Pierwszy typ zgłoszenia nie rokuje sku- To właśnie budzi zrozumiałe emocje jak teczności działań terapeutycznych, nie za- można pomagać sprawcy w realizacji celu wiera bowiem deklaracji uznania nagan- polegającego na uniknięciu odpowiedzial- ności popełnionego czynu i gotowości do ności za czyn? Takie sformułowanie celu nie skruchy oraz poniesienia zań konsekwen- może stanowić podstawy rozpoczęcia tera- cji. Co gorsza, jest próbą uniknięcia konse- pii. To sposób na osiągnięcie innego celu: kwencji! Z tego powodu głównym celem np. prowadzenia spokojnego życia, ciesze- terapeuty staje się doprowadzenie do przy- nia się poważaniem wśród ludzi etc. A to już znania się sprawcy do czynu i uznania cele godne pracy terapeutycznej. swojej winy. Ponieważ założeniem spraw- Pomaganie sprawcy powinno zatem zmie- cy jest zaprzeczanie czynowi w trosce o swo- rzać nie do wspierania go w unikaniu odpo- je dobre imię będzie się on bronił i dalej wiedzialności, a właśnie w budowaniu ży- zaprzeczał. Obie strony podejmują nierów- cia, które może być poważane przez innych. ną bowiem sprawca skazany jest w niej A jak możesz stać się ponownie godnym prędzej czy pózniej na porażkę walkę zaufania po popełnieniu przestępstwa? Na o prawdę. Te wojny są najkrwawsze, naj- przykład poddając się karze, rekompensu- dłuższe i rzadko kończą się kompromisem jąc swój czyn, budując uczciwe życie etc. satysfakcjonującym obie strony. Oferowana sprawcy pomoc, akceptując Drugi typ zgłoszenia wymaga analo- jego oczekiwania, wskazuje mu zatem na gicznych działań, z tą jedynie różnicą, że nieuchronność poniesienia konsekwencji teraz terapeucie łatwiej jest odwołać się za jego postępowanie, ale jednocześnie po- do faktów: wyroku skazującego, opinii sę- kazuje, jak osiągnąć to, czego pragnie. dziego, podanych przez inne osoby infor- Sprawcy wiedzą zwykle i tak, że kara jest macji o czynie i na ich podstawie przepro- nieuchronna, nie mają więc trudności ze wadzać konfrontację. Jednak fakt, że praw- zrozumieniem zasad tej społecznej gry. da stoi po stronie terapeuty zwykle nie skut- Ich wysiłki dla uniknięcia kary wynikają kuje gotowością sprawcy do jej uznania, z braku nadziei, że zmieni ona coś na lepsze. zwłaszcza jeśli uważa on, że ta prawda jest Tak przeformułowana oferta pomocy dla niego krzywdząca, niepełna etc. pozwala: Trzeci typ zgłoszenia jest relatywnie naj- poczuć się sprawcy godnym zaufania korzystniejszy, wciąż jednak zawiera wie- partnerem w terapii; le ograniczeń sprawca nie został ukarany, buduje nadzieję na poprawę sytuacji, nie zadośćuczynił ofierze. Stąd często po- wzmacnia motywację; jawiające się rozdarcie terapeuty w kon- pokazuje konieczność potwierdzenia takcie z pacjentem czy stanąć po jego stro- przez niego ofiarowanego mu kredytu nie, czy domagać się od niego poddania zaufania poprzez realną zmianę postę- słusznej karze? powania; Terapia skoncentrowana na rozwiąza- nie usuwa ani nie podważa społecznych niu proponuje uznanie każdego rodzaju zasad odpowiedzialności za czyn; motywacji wstępnej za wystarczający do podjęcia pracy. budować współpracę pomiędzy klien- tem i terapeutą. Co ma być celem terapii? Gdzie szukać możliwości poprawy? Zmiana jest skuteczna i przebiega naj- szybciej, jeśli klient uznaje jej potrzebę, Inna zasada terapii skoncentrowanej na sensowność i wierzy w jej skuteczność. rozwiązaniu mówi: nic nie dzieje się w spo- Wymienione jako dwa pierwsze czynniki sób ciągły. Nic nie dzieje się ciągle, za- oznaczają, że terapia dotyczy celów wła- wsze są wyjątki. Najgorszy morderca mie- snych klienta. wa chwile wzruszenia i słabości do innych. 6 Lelonkiewicz / Praca psychoterapeutyczna ze sprawcami... W tych właśnie momentach, nazywanych nym stosunku do niego nie były czczym wyjątkami od problemu, pojawiły się w ży- gadaniem, ale też, że istnieją środki do ciu klienta/sprawcy czynniki, które wpłynę- realizacji celu. ły na niego, modyfikując jego zachowanie. Poszukiwanie rozwiązań dostosowa- Ta teza zadziwiająco współbrzmi z fak- nych do sytuacji klienta zawiera jeszcze je- tem, że ogromną grupę sprawców nad- den element niezwykłej ważny przy pracy użyć seksualnych wobec dzieci stanowią ze sprawcami przestępstw: odniesienie do sprawcy z przypadku , zastępczo lub pod oceny innych osób czy instytucji. wpływem środków zmieniających świado- Badanie celów innych osób i ich oceny mość dopuszczający się czynów przeciw Już na etapie zgłoszenia mamy do czynie- dzieciom. Nie jest zatem zaskoczeniem ich nia z istnieniem ukrytego zainteresowania skrucha post factum. klienta zmianą innych ludzi: ofiary i jej ro- Pracując ze sprawcą nad jego celem, dziny, sądu, kuratora, rodziny sprawcy etc. szukamy wyjątków, gdy np. udawało mu się Wszyscy oni mają swoje cele, których dzięki jego postępowaniu zyskiwać sobie np. społeczne zaufanie nie tylko instrumental- osiągnięcie widzieliby za pomocą terapii. Sprawca nie ma często pomysłu na to, jak nie, na krótką metę, ale perspektywicznie, budując inną wizję życia i człowieka. Znaj- pokazać im, że jest gotów to zrobić, lub nie dowanie wyjątków do problemowego za- wierzy, że jego działania przekonają ich chowania staje się więc sposobem na po- w wystarczającym stopniu. Pokazanie mu szukiwanie możliwych rozwiązań reali- zależności np. pomiędzy poddaniem się karze a wzrostem jego wiarygodności na zujących cel klienta a pośrednio, jakby sali sądowej i możliwości (ale nie obietni- mimochodem pomagających mu poprzez cy!) złagodzenia wyroku sędziego może podejmowanie innego rodzaju działania uczynić cuda, motywując go do zmiany. zmieniać się na lepsze. Badanie zgodności postępowania spraw- Te dwa etapy pracy terapeutycznej są bardzo ważne, jeśli nie chcemy wpaść w pu- cy i zakładanych przez inne osoby celów jest łapkę walki ani natknąć się na niemoż- dodatkowym sposobem na monitorowanie prawidłowości postępów, ich zgodności nie ność podjęcia jakichkolwiek kroków ku tylko z celami sprawcy jako klienta, ale zmianie. Często na tym polega właśnie ich społecznym kontekstem. porażka w terapii. Nie chwal dnia przed zachodem słońca Unikalne rozwiązania mówi przysłowie. Zatem w pracy terapeu- Podejmowanie pracy terapeutycznej tycznej ze sprawcami czynów niezgod- na tej zasadzie pozwala budować unikal- nych z prawem nieustannie musimy od- ne rozwiązania, dostosowane do sytuacji nosić się do oceny innych, oceny prawa, i możliwości klienta bo to on je formu- oceny jego interpretatorów (sąd) czy wyko- łuje, a nie terapeuta, bo to on jest eksper- nawców (policja, służba więzienna). Po- tem, najlepiej potrafiącym określić realia zwala to na nieinwazyjne wprowadzanie swojej sytuacji. czynnika korygującego, zmusza do uczenia Ten model postępowania pozwala też się we własnym interesie, dla osiągnię- zarówno terapeucie, jak i klientowi za- cia własnych celów empatii i przestrze- uważać i rejestrować zasoby oraz mocne gania norm społecznych i prawnych. strony sprawcy, zdejmując z niego część Monitorowanie postępów negatywnej oceny za czyn lub może po- i unikanie porażek magając rozdzielić negatywną ocenę czy- nu od realistycznej oceny osoby. Stanowi Oczywiście od samej deklaracji, czy na- to duże wzmocnienie dla klienta, pokazu- wet decyzji zmiany do jej zajścia musi mi- jąc, że deklaracje terapeuty o pozytyw- nąć sporo czasu i działań podjętych dla 7 Lelonkiewicz / Praca psychoterapeutyczna ze sprawcami... jej ugruntowania. Ponieważ najczęściej zji, niepostrzeżenie popychając go w lepszą czyn miał charakter zastępczy, łatwo jest stronę. Jednocześnie, odnosząc każdy jego wcielić w życie zasady wspierające jego krok do oceny społecznej, pozwala kształ- unikanie, niezbędne dla osiągnięcia celu. tować społecznie akceptowalne cele, wzor- Jeśli seks z dziećmi miał charakter głównej ce zachowań, kontaktów społecznych. In- formy zaspokajania potrzeb seksualnych, dywidualizując, pozwala nie nadkładać oczywistym będzie znajdowanie sposo- pracy i czasu, zmierzać wprost tam, gdzie bów zastępczych wobec seksu z nieletnimi, klient chce dojść i gdzie jest jego miejsce tak aby móc liczyć na realizacje celu wła- w systemie społecznym. snego, np. poważania czy spokojnego życia. Podjęcie pracy terapeutycznej w mode- W ten sposób sprawca zaangażowany lu skoncentrowanym na rozwiązaniu jest w zmianę staje się też agentem jej podtrzy- sposobem wspierającym zmianę sprawcy mania, we własnym dobrze pojętym intere- klienta, ale też pomocnym ogromnie sie. Sam szuka sposobów na jej wspieranie, w pracy terapeuty. sam uczy się radzić sobie z możliwością po- Mając do czynienia z ludzmi popełnia- rażek; terapeuta staje się jedynie sojuszni- jącymi odrażające przestępstwa seksualne kiem stawiającym trafne pytania, np. Po wobec dzieci, trudno nam często pozostać czym będziesz umiał poznać, że Twój kontakt wrażliwym i świeżym, otwartym na ludzi. z chłopcami może zacząć zagrażać Twojemu Tego wymaga od nas praca terapeuty. To dobremu imieniu? Co wtedy zrobisz innego, jest warunkiem skuteczności w pomaganiu aby nie narazić go na szwank? etc. i tego mają prawo oczekiwać nasi klienci, Wspieranie zmiany oparte jest zatem na: niezależnie, jakich czynów by się nie do- puszczali i jakie problemy zgłaszali. zasadzie, że porażką jest poddanie się, Praca w modelu skoncentrowanym na a nie gorsza chwila; rozwiązaniu pozwala terapeucie znalezć ocenianie siebie samego jest sposobem się obok sprawcy, nie wchodzić w jego na uczenie się nowych nawyków; często nie najpiękniejszy świat i wspie- system wsparcia i zewnętrznej oceny rać dobro nawet tam. To bardzo uwalnia- zamiast grozić karą, zmienia się w lu- jąca perspektywa zarówno dla naszych stro wskazujące poprawę. klientów, jak i dla nas. Miejsce wybaczania i akceptacji czynu Życie jest życiem, czyli bądzmy realistami Przyznanie się przychodzi po czasie. Opisywany model pracy jest tyleż Zrozumienie wymaga dystansu. Ten ele- pociągający, co budzący wątpliwości. ment refleksji nad sobą jest nam zwykle Pojawia się pytanie o granice stosowania dany po jakimś czasie od określonych tej metody. wydarzeń. Wtedy też jesteśmy gotowi na W znaczeniu klinicznym możliwości prawdziwe słowa przeprosin, na praw- jej stosowania określa możliwość posia- dziwą skruchę. Sprawca jest gotów prze- dania kontaktu z klientem. Nie da się bo- prosić ze zrozumieniem własnego czy- wiem określić celów osoby, z którą nie nu dopiero wtedy, gdy poczuje się zdy- mamy kontaktu rozumianego jako możli- stansowany do swojej przeszłości, gdy wie, wość komunikowania się. Podobnie bę- że może być innym człowiekiem. Wybacz- dzie z osobami pragnącymi popełniać złe cie mi, bo jestem tego godzien; wszystko, czyny terapia w tym przypadku musi co przychodzi wcześniej, płynie z lęku zostać ograniczona do czekania na ich i jest pustą deklaracją. zachwianie w negatywnych przekona- Zmiana życia, zmiana nawyków niach, a nie wspieraniu w ich dążeniach. Drugim kryterium ograniczającym moż- Jak widać z powyższych rozważań, zmiana sprawcy zachodzi jakby przy oka- liwość pracy w ten sposób jest więc kryte- 8 Lelonkiewicz / Praca psychoterapeutyczna ze sprawcami... rium społecznego odniesienia zachowań sadami współżycia społecznego do reago- zarówno klienta, jak i terapeuty. Podej- wania na czyny zagrażające porządkowi ście skoncentrowane na rozwiązaniu nie poprzez np. zgłaszanie zamiaru ich po- promuje relatywizmu moralnego. Sprawca pełnienia. To aksjomat warunkujący nasze nie ma prawa popełniać czynów niezgod- zawodowe i życiowe funkcjonowanie. nych z prawem, a my jesteśmy zobowią- Nie ma zatem powodu, aby udawać przed zani określonymi przepisami prawa i za- sprawcą, że tak nie jest. Perspektywy psychoterapii sprawców W 1992 r. prof. Z. Lew-Starowicz na- matyką przez pion lecznictwa, przejawia- pisał o leczeniu problemów kazirodztwa: jący się likwidowaniem placówek mogą- W naszym kraju problem leczenia przed- cych udzielać nieodpłatnej (tj. finansowa- stawia się niewesoło (1992, s. 108). nej przez NFZ) pomocy terapeutycznej Co można powiedzieć teraz? Poza zna- w przypadkach przestępstw seksualnych cząco większą wiedzą o zjawisku i zaleca- wobec dzieci. Skutkiem tego jest podej- nym postępowaniu w przypadkach podej- mowanie często doraznych, ratunkowych rzeń, że ma ono miejsce, oraz aktywnym w określonych przypadkach działań przez udziałem organizacji pozarządowych ludzi dobrej woli, ryzykujących przekro- w pomaganiu ofiarom przestępstw seksu- czenie zasad współpracy ze sponsorami alnych wobec dzieci (a ostatnio także finansującymi pracę placówek. sprawcom tych czynów), obserwujemy Cóż, wszyscy wiemy, że trzeba pomagać, znaczący odwrót zainteresowania proble- tylko lepiej, aby zapłacił za to ktoś inny. The author presents principles of therapeutic work with child sexual abusers, focusing on the Brief Focus Solution Therapy, developed in 1980s. This therapeutic model has been increasingly popular around the world as an approach which enables the therapist to build on the client's motivation and to individualize the therapy. Helping child sexual abusers and particularly the presented approach generates much controversy among professionals and in the general public. The paper discusses arguments in this dispute, emphasizing the abuser's right to receive help and highlighting the conditions necessary for this assistance to be effective. Literatura Chaffin M., Letourneau E., Silovsky J.F. (2002), Dorośli sprawcy wykorzystywania sek- sualnego dzieci przegląd zagadnień, Dziecko krzywdzone nr 1. Czernikiewicz W., Pawlak-Jordan B. (1998), Wykorzystywanie seksualne dzieci, Fun- dacja Dzieci Niczyje, Warszawa. Dolan Y. (2004), Jeden mały krok do szczęśliwego życia, Agencja Wydawnicza Jacek Santorski & Co, Warszawa. Glaser D., Frost S. (1995), Dziecko seksualnie wykorzystywane, PZWL, Warszawa. James R.K., Gilliland B.E. (2004), Strategie interwencji kryzysowej, Wyd. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa. Kępiński A. (1982), Z psychopatologii życia seksualnego, PZWL, Warszawa. Lew-Starowicz Z. (1992), Przemoc seksualna, Agencja Wydawnicza Jacek Santorski & Co, Warszawa. WHO (2003), Raport o stanie zdrowia na świecie 2002, WHO 2002, tłum. A. Basaj, Wyd. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa. 9