Ocena stopnia narażenia dzieci i młodzieży na agresję w szkole w środowisku wielkomiejskim
Skoczylas P i wsp. l 2009, 90(2): 191-194 Probl Hig Epidemio Ocena stopnia narażenia dzieci i młodzieży na agresję w szkole w środowisku wielkomiejskim 191 Ocena stopnia narażenia dzieci i młodzieży na agresję w szkole w środowisku wielkomiejskim The assessment of the level of exposure to violence among children and teenagers in the metropolitan school environment Paweł Skoczylas 1/, Michał R. Żebrowski 2/ 1/ Wyższa Szkoła Biznesu i Nauk o Zdrowiu w Aodzi 2/ Klinika Nefrologii, Nadciśnienia Tętniczego i Medycyny Rodzinnej, Uniwersytet Medyczny w Aodzi Wprowadzenie. Agresja wśród dzieci i młodzieży szkolnej jest Introduction. Aggression among schoolchildren and teenagers has become problemem ogólnoświatowym, coraz częściej staje się przedmiotem wielu a worldwide educational problem and is more and more frequently badań psychologicznych i medycznych. Jest zjawiskiem powszechnym, becoming a subject of numerous psychological and medical studies. It ponadkulturowym, obejmującym różne środowiska społeczne i grupy is a widespread, supra-cultural phenomenon comprising various social wiekowe. Przyjmuje formę werbalną lub fizyczną przemoc. environments and age groups. It can be expressed as either verbal or physical violence. Cele pracy. 1. Ocena rozmiarów zjawiska agresji i autoagresji wśród dzieci i młodzieży szkolnej. 2. Opisanie form, jakie zjawiska te przybierają, Aims. 1. Evaluate the scope of aggression and self-aggression among children and teenagers. 2. Describe the forms of aggression and self- Materiał i metody. Wszystkie dane i informacje niezbędne dla aggression. zrealizowania założonych celów badawczych uzyskane zostały w drodze badań kwestionariuszowych. Ogółem w badaniu wzięło udział 273 uczniów Materials and methods. The research covered 273 pupils of primary, szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych. junior secondary and secondary schools. The authors utilised a self- designed questionnaire. Wyniki. 246 osób (90,1%) potwierdziło występowanie w szkole przypadków agresji, 27 (9,9%) podało, że nigdy się z nimi nie spotkało. Najczęstsze Results. The vast majority of respondents (246 or 90.1%) confirmed the formy agresji werbalnej to: używanie przekleństw 148 przypadków presence of aggressive acts at school while the remaining 27 persons (9.9%) (60,2%), wyśmiewanie się 13 (5,3%), grozby pobicia 19 (7,7%), claimed that they did not note such acts. All victims confirmed the presence kłótnie 66 (26,8%). Najczęstsze formy agresji fizycznej stanowiły pobicia of verbal aggression, the most common forms of which were: swearwords 74 przypadki (53,6%), niszczenie rzeczy 9 (6,5%), wymuszenia 52 148 cases (60.2%), ridicule 13 cases (5.3%), threat of beating 19 (37,7%) oraz 3 przypadki molestowania seksualnego (2,2%). Tylko 83 cases (7.7%), quarrel 66 cases (26.8%). 138 pupils (56.1%) noticed acts uczniów, którzy zetknęli się z agresją w szkole (33,7%) powiadomiło o tym of physical aggression at school, the most common forms of which were: fakcie inne osoby. 163 (66,3%) nie powiadomiło nikogo. beatings 74 cases (53.6%), destruction of objects 9 cases (6.5%), extortion 52 cases (37.7%) and sexual harassment 3 cases (2.2%). Wnioski. 1. Agresja wśród dzieci i młodzieży szkolnej stanowi ogromny Only 83 of the respondents (33.7%) who noticed acts of aggression alerted problem społeczny. 2. Ok. 60% dzieci ofiar agresji, zetknęło się w szkole others, while 163 pupils (66.3%) did not inform anyone. z agresją fizyczną. 3. Zdecydowana większość ofiar szkolnej agresji, nie powiadamia nikogo o tym fakcie. Conclusions. 1. Aggression among children and school-age adolescents is a serious social problem. 2.Nearly 60% of the respondents noticed Słowa kluczowe: agresja w szkole, agresja wśród dzieci i młodzieży, physical aggression at school; 3. Almost 70% of the respondents who środowisko wielkomiejskie personally suffered from aggression at school did not inform anyone of its occurrence. Key words: aggression at school, aggression among children and teenagers, metropolitan environment � Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 191-194 Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n. med. Paweł Skoczylas www.phie.pl Wyższa Szkoła Biznesu i Nauk o Zdrowiu, ul. Piotrkowska 278 90-361 Aódz, tel.: (42) 683 44 18, fax: (42) 683 44 02 Nadesłano: 02.02.2009 e-mail: p.skoczylas@medyk.edu.pl Zakwalifikowano do druku: 06.06.2009 Wstęp wymagania stawiane przez rodziców oraz ich reak- cje na zachowania dzieci [1]. Za najkorzystniejszą W latach 90-tych ubiegłego stulecia Maccoby i Martin zaproponowali klasyfikację postaw rodzi- z podstaw rodzicielskich autorzy uważają postawę autorytatywną, uwzględnia ona bowiem kompeten- cielskich, które mogą mieć wpływ na zachowania cje i umiejętności dziecka [2,3]. Inną klasyfikację agresywne u dzieci. Uwzględnili oni dwa parametry: 192 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 191-194 postaw rodzicielskich, które wpływają na zachowania nikowania się z otoczeniem, trudności w pokonywaniu u dzieci, zaproponowała Ziemska [4]. Spośród postaw przeciwności losu, niechęć do podporządkowania się negatywnych, które mogą mieć wpływ na powsta- dorosłym. Według innych autorów, głównymi czyn- wanie u dzieci agresji, autorka wyróżnia: postawę nikami sprzyjającymi powstawaniu agresji w szkole odtrącającą, unikającą, nadmiernie wymagającą oraz mogą być: niepowodzenia w nauce, brak akceptacji nadmiernie chroniącą. Liberska i Matuszewska [5] w grupie rówieśniczej, trudności materialne i agresja upatrują dodatkowo w postawie odtrącającej rodziców w rodzinie [10,11,12]. jedną z przyczyn kształtowania się u dzieci osobowości Założenia i cele pracy aspołecznej gdy dziecko nie zna norm postępowania i z tego powodu ich nie przestrzega lub osobowości W maju 2004 r. Skoczylas i Binczycka-Anholzer antyspołecznej gdy dziecko normy te zna i pomimo przeprowadzili badania dotyczące zjawiska agresji tego nie przestrzega ich. Postawa nadmiernie wyma- wśród dzieci i młodzieży szkolnej ze środowisk wiej- gająca inicjować może co najmniej kilka patologicz- skich [13]. nych mechanizmów zachowań u dziecka najczęściej Celem cytowanego badania były: dochodzi do zerwania więzi uczuciowej z nadmiernie 1. Ocena rozmiarów zjawiska agresji i autoagresji wymagającym rodzicem, czasami więz taka w ogóle wśród dzieci i młodzieży szkolnej oraz nie zostaje nawiązana. W obu przypadkach, na skutek 2. Opisanie form, jakie zjawiska te przybierają, frustracji, może u dziecka dochodzić do powstawania W prezentowanym obecnie badaniu zastosowano zachowań agresywnych. Agresja u dzieci wynikać te same narzędzia i metody badawcze. Dodatkowo może także z poczucia winy i niskiej samooceny, na porównano zjawiska agresji i autoagresji wśród mło- skutek niemożności sprostania nadmiernym wymaga- dzieży szkolnej w dwóch środowiskach wiejskim niom, stawianym przez dorosłych. Bandura i Walters i wielkomiejskim, na przykładzie Aodzi. [6] upatrują zródeł agresji u dzieci w rozkładzie więzi emocjonalnych w rodzinie. Dzieci nie identyfikują się Materiały i metody z systemem norm i wartości prezentowanych przez ro- dziców. Częstą przyczyną powstawania agresji u dzieci Wszystkie dane i informacje niezbędne dla zre- jest obecność w ich otoczeniu osób agresywnych [7]. alizowania założonych celów badawczych uzyskane Stają się one wzorem do naśladowania dla dziecka, zostały w drodze badań kwestionariuszowych. Ogółem zwłaszcza wtedy, gdy zajmują wysoką pozycję w ro- w badaniu wzięło udział 273 uczniów szkół podstawo- dzinie, dysponują władzą, postrzegane są jako osoby wych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych z terenu kompetentne. Według Liberskiej i Matuszewskiej, Aodzi. agresja może kształtować się u dzieci na zasadzie Wszystkie kwestionariusze wypełniane były ano- dodatniego sprzężenia zwrotnego. Agresja rodziców nimowo. skierowana w stosunku do dzieci, wywołuje u nich agresję. Zjawisko to przyjmuje formę samonakręca- Wyniki jącej się spirali agresji [5]. Uczestniczący w badaniu uczniowie byli w wieku Obuchowska [8] uważa, iż wpływy społeczne, od 10 do 19 lat, średnio 12,25 lat. 94 uczestników jakim dziecko podlega od samego początku swego badania (34,43%) stanowili chłopcy, 179 (65,57%) życia, przyczyniają się do zdobywania wczesnych dziewczęta. 108 osób (39,56%) uczęszczało do doświadczeń emocjonalnych, poznawczych oraz so- szkół podstawowych, 96 (35,16%), do gimnazjów, cjalizacyjnych. Doświadczenia emocjonalne, wynikają 69 (25,28%) do szkół ponadgimnazjalnych. 246 z więzi uczuciowych pomiędzy dzieckiem, a osobami osób (90,10%) potwierdziło występowanie w szkole mającymi dla niego duże znaczenie. Początkowo, osobą przypadków agresji, 27 (9,90%) podało, że nigdy się taką jest matka, następnie coraz większego znaczenia z nimi nie spotkało. nabierają rówieśnicy oraz inni dorośli. Pierwsze za- W prezentowanym badaniu brano pod uwagę chowania dziecka, spełniające kryteria zachowań agre- wyłącznie przypadki agresji skierowanej przeciwko sywnych pojawiać się mogą w okresie przedszkolnym uczniom. 228 spośród 246 uczniów (92,68%) podało, działania te mają charakter intencjonalny. Dzieci iż agresorem jest najczęściej inny uczeń, 12 uczest- czują się znacznie silniejsze w grupie rówieśników, ników badania (4,88%) jako agresora wskazało gotowe są występować przeciwko pojedynczym jed- osobę spoza szkoły, natomiast 6 uczniów (2,44%) nostkom, obrażać je, wykluczać z grupy, etc. Dowdney nauczyciela. Wszystkie ofiary agresji potwierdziły [9] określa występujące w tym wieku u dzieci zjawi- występowanie w szkole przypadków agresji werbal- sko agresji mianem dręczenia dzieci przez dzieci . nej. Najczęstsze jej formy to: używanie przekleństw Kosińska jako główne przyczyny powstawania agresji 148 przypadków (60,17%), wyśmiewanie się u dzieci i młodzieży podaje: brak umiejętności komu- 13 (5,28%), grozby pobicia 19 (7,72%), kłótnie Skoczylas P i wsp. Ocena stopnia narażenia dzieci i młodzieży na agresję w szkole w środowisku wielkomiejskim 193 66 (26,83%). 138 uczniów (56,09%) spotkało się dzieży szkolnej ze środowisk wiejskich. Badaniami w szkole z przejawami agresji fizycznej. Najczęstszą objęto wówczas grupę 210 uczniów szkół podstawo- jej formę stanowiły pobicia 74 przypadki (53,63%), wych, gimnazjów oraz liceów z województwa kujaw- niszczenie rzeczy 9 (6,52%), wymuszenia 52 sko-pomorskiego. 86,67% badanych potwierdziło (37,68%) oraz 3 przypadki molestowania seksual- występowanie w szkołach przypadków agresji [13]. nego (2,17%). Według 182 spośród 246 osób, które W prezentowanym obecnie badaniu, wypadki agresji potwierdziły występowanie agresji w szkole (73,98%), w szkole potwierdziło 90,10% uczestników. W obu przypadki agresji powtarzały się, tzn. występowały badaniach brane były pod uwagą wyłącznie przypadki więcej niż jeden raz. Zdaniem 65 badanych (26,42%) agresji skierowanej przeciwko uczniom. Interesujące powtarzały się w sposób regularny. Tylko 83 uczniów, wydaje się porównanie danych dotyczących osób którzy zetknęli się z agresją w szkole (33,74%) powia- agresorów w obydwu badaniach. W badaniach doty- domiło o tym fakcie inne osoby. 163 (66,26%) nie czących środowiska wiejskiego, 92,70% respondentów powiadomiło nikogo. podało, że agresorem najczęściej jest inny uczeń, często kolega z tej samej klasy [13]. W prezentowanym obec- Osobami informowanymi najczęściej byli: na- nie badaniu odnotowano niemal identyczne wyniki uczyciel 51 przypadków (61,44%), rodzice 22 92,68%. Wszystkie ofiary agresji, w obu badaniach (26,51%), dyrektor szkoły, pedagog szkolny, koledzy, potwierdziły występowanie w szkołach przypadków inni 10 (12,05%). 265 spośród 273 uczestników agresji werbalnej. Najczęstsze jej formy to używanie badania (97,07%) zanegowało występowanie przy- przekleństw, wyśmiewanie się, grozby pobicia, kłótnie, padków autoagresji wśród uczniów i młodzieży w ich oraz nieuzasadniona krytyka ze strony nauczycieli szkołach, jedynie 8 osób potwierdziło istnienie tego [13]. zjawiska, polegającego na samookaleczeniach. Kolejnym elementem analizowanym podczas obu Dyskusja badań, było występowanie w szkołach przypadków agresji fizycznej przemocy. W badaniu, dotyczącym Agresja definiowana jest najczęściej jako ... środowiska wiejskiego z agresją fizyczną w szkole zachowanie ukierunkowane na zadanie cierpienia spotkało się 57,70% badanych. Najczęstszą jej formę innemu człowiekowi, który jest motywowany do jego stanowiły pobicia 51,04% [13]. uniknięcia... [14]; lub ...zamierzone działanie, W badaniu łódzkim, z agresją fizyczną w szkołach w formie otwartej lub symbolicznej, mające na celu spotkało się 138 uczniów (56,09%). Podobnie jak wyrządzenie komuś lub czemuś szkody... [15]. We- w badaniu poprzednim, pobicia stanowiły najczęstszą dług niektórych autorów [16] u podłoża agresji zawsze jej formę 74 przypadki (53,63%). Według 65,39% leży frustracja. Innego zdania są autorzy polscy [17] uczestników badania z 2004 r., przypadki agresji twierdząc, iż frustracja nie jest niezbędnym warun- w szkole powtarzały się, tzn. występowały więcej niż kiem wystąpienia agresji. Środki masowego przekazu jeden raz. Natomiast zdaniem 41,18% spośród nich na całym świecie coraz częściej przynoszą nowe in- powtarzały się one w sposób regularny [13]. Z badań formacje dotyczące przypadków agresji i autoagresji łódzkich wynika, że przypadki agresji powtarzały się wśród dzieci i młodzieży szkolnej. Wielu autorów w 73,98%, natomiast zdaniem 65 badanych (26,42%) szuka obecnie przyczyn wzrostu brutalizacji codzien- powtarzały się w sposób regularny. Charakterystycz- nego życia w szkołach, gdzie dochodzi do popełniania ną cechą zjawiska agresji wśród dzieci i młodzieży jest pospolitych przestępstw, takich jak pobicia, kradzieże bardzo niska zgłaszalność takich przypadków. W roku itp. Rzeczywista skala tego zjawiska nie jest znana. 2004, tylko 30,77% ofiar agresji powiadomiło o tym Ofiary agresji, ze strachu przed zemstą rówieśników, fakcie inne osoby, 69,23% nie powiadomiło nikogo nie informują z reguły nikogo o swoich problemach. [13]. W szkołach coraz częściej mamy do czynienia ze W badaniu łódzkim uzyskano podobne wyniki. zjawiskiem fali występującym dotychczas głów- Tylko 83 osoby, które zetknęły się z agresją w szkole nie w jednostkach wojskowych i zakładach peniten- (33,74%) powiadamiało o tym fakcie inne osoby. cjarnych. Starsi uczniowie biją i prześladują swoich W obu porównywanych badaniach nie stwierdzano młodszych kolegów, okradają ich i wymuszają haracze. w zasadzie występowania przypadków autoagresji ze Oprócz nauczycieli i pedagogów szkolnych, istotną strony uczniów. rolę w kształtowaniu postaw dzieci i młodzieży od- grywają rodzice. Choć brzmi to paradoksalnie, rodzice W badaniu z roku 2004, na 210 respondentów, stosujący kary fizyczne wobec swoich dzieci, modelują odnotowano tylko 6 takich przypadków (4 samooka- i kształtują agresywne wzorce zachowań [13]. leczenia i 2 samozatrucia lekami) [13], natomiast w badaniu łódzkim, na 273 uczestników badania, W maju 2004 r. Skoczylas i Binczycka-Anholcer odnotowano 8 przypadków samookaleczeń. przeprowadzili badania nad agresją wśród dzieci i mło- 194 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 191-194 Wnioski 1. Agresja wśród dzieci i młodzieży szkolnej stanowi ogromny problem społeczny zarówno w środowi- sku wiejskim, jak i wielkomiejskim dotyczy ok. 90% uczniów. 2. Ok. 60% dzieci ofiar agresji, zetknęło się w szko- le z agresją fizyczną. 3. Zdecydowana większość ofiar szkolnej agresji, nie powiadamia nikogo o tym fakcie. Piśmiennictwo / References 1. Maccoby E, Martin J. Socialization in the Context of the 9. Dowdney L. Dręczyciele i ich ofiary. Aktualności Pedagogiczne Family: Parent Child Interaction. [w:] Hetherington E. 1994, 5. Handbook of Child Psychology, Vol. IV: 1-102, New York 10. Hołyst B. Kryminologia. Wydanie IX rozszerzone. 1993. Wydawnictwa Prawnicze Lexis Nexis Warszawa 2006. 2. Baumrind D. Current Patterns of Parental Authority. 11. Surzykiewicz J. Agresja i przemoc w szkole. Uwarunkowania Developmental Psychology Monographs 1991; 4. socjoekologiczne. Centrum Metodyczne Pomocy 3. La Rose L, Wolfe D. Psychological Characteristics of Parents Psychologiczno-Pedagogicznej. Warszawa 2000, who Abuse or Neglect Their Children. [w:] Lahey B, 12. Wolińska JM. Agresywność młodzieży. Problem indywidualny Kazdin A. Advances in Clinical Child Psychology. Plenum i społeczny. Wydawnictwo UMCS, Lublin 2000. New York 1994. , 13. Skoczylas P Binczycka-Anholcer M. Agresja wśród dzieci 4. Ziemska M. Postawy rodzicielskie. WP , Warszawa 1973. i młodzieży szkolnej ze środowisk wiejskich. [w:] Binczycka- 5. Liberska H. Matuszewska M. Wybrane czynniki i mechanizmy Anholcer M [red.]. Przemoc i agresja jako problem zdrowia powstawania agresji w rodzinie. [w:] Agresja i przemoc publicznego. Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej. a zdrowie psychiczne. Warszawa Poznań 2001. Warszawa 2005. 6. Bandura A, Walters RH. Agresja w okresie dorastania. PWN, 14. Wojciszke B. Relacje interpersonalne. [w:] Strelau J. [red.]: Warszawa 1968. Psychologia. Podręcznik akademicki. GWP , Gdańsk 2000. 7. Wójcik D. Środowisko rodzinne a poziom agresywności 15. Ranschburg J. Lęk, gniew, agresja. WSiP , Warszawa 1980. młodzieży przestępczej i nieprzestępczej. Ossolineum PAN, 16. Dollard J, Doob LW, Miller NE, Mowrer OH, Sears RR. Warszawa Wrocław Kraków Gdańsk 1997. Frustration and aggression. New Haven, CT: Yale University 8. Obuchowska I. Agresja dzieci w perspektywie rozwojowej. Press 1939. [w:] Agresja i przemoc a zdrowie psychiczne. Polskie 17. Frączek A, Kofta M. Frustracja i stres psychologiczny. [w:] Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa Poznań Tomaszewski T [red.]. Psychologia. PWN, Warszawa 2001. 1976.