Skoczylas P i wsp. l 2009, 90(2): 191-194
Probl Hig Epidemio Ocena stopnia narażenia dzieci i młodzieży na agresję w szkole w środowisku wielkomiejskim 191
Ocena stopnia narażenia dzieci i młodzieży na agresję
w szkole w środowisku wielkomiejskim
The assessment of the level of exposure to violence among children and teenagers
in the metropolitan school environment
Paweł Skoczylas 1/, Michał R. Żebrowski 2/
1/
Wyższa Szkoła Biznesu i Nauk o Zdrowiu w A
odzi
2/
Klinika Nefrologii, Nadciśnienia Tętniczego i Medycyny Rodzinnej, Uniwersytet Medyczny w A
odzi
Wprowadzenie. Agresja wśród dzieci i młodzieży szkolnej jest Introduction. Aggression among schoolchildren and teenagers has become
problemem ogólnoświatowym, coraz częściej staje się przedmiotem wielu a worldwide educational problem and is more and more frequently
badań psychologicznych i medycznych. Jest zjawiskiem powszechnym, becoming a subject of numerous psychological and medical studies. It
ponadkulturowym, obejmującym różne środowiska społeczne i grupy is a widespread, supra-cultural phenomenon comprising various social
wiekowe. Przyjmuje formÄ™ werbalnÄ… lub fizycznÄ…  przemoc. environments and age groups. It can be expressed as either verbal or
physical violence.
Cele pracy. 1. Ocena rozmiarów zjawiska agresji i autoagresji wśród dzieci
i młodzieży szkolnej. 2. Opisanie form, jakie zjawiska te przybierają, Aims. 1. Evaluate the scope of aggression and self-aggression among
children and teenagers. 2. Describe the forms of aggression and self-
Materiał i metody. Wszystkie dane i informacje niezbędne dla
aggression.
zrealizowania założonych celów badawczych uzyskane zostały w drodze
badań kwestionariuszowych. Ogółem w badaniu wzięło udział 273 uczniów Materials and methods. The research covered 273 pupils of primary,
szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych. junior secondary and secondary schools. The authors utilised a self-
designed questionnaire.
Wyniki. 246 osób (90,1%) potwierdziło występowanie w szkole przypadków
agresji, 27 (9,9%) podało, że nigdy się z nimi nie spotkało. Najczęstsze Results. The vast majority of respondents (246 or 90.1%) confirmed the
formy agresji werbalnej to: używanie przekleństw  148 przypadków presence of aggressive acts at school while the remaining 27 persons (9.9%)
(60,2%), wyśmiewanie się  13 (5,3%), groz
by pobicia  19 (7,7%), claimed that they did not note such acts. All victims confirmed the presence
kłótnie  66 (26,8%). Najczęstsze formy agresji fizycznej stanowiły pobicia of verbal aggression, the most common forms of which were: swearwords
 74 przypadki (53,6%), niszczenie rzeczy  9 (6,5%), wymuszenia  52  148 cases (60.2%), ridicule  13 cases (5.3%), threat of beating  19
(37,7%) oraz 3 przypadki molestowania seksualnego (2,2%). Tylko 83 cases (7.7%), quarrel  66 cases (26.8%). 138 pupils (56.1%) noticed acts
uczniów, którzy zetknęli się z agresją w szkole (33,7%) powiadomiło o tym of physical aggression at school, the most common forms of which were:
fakcie inne osoby. 163 (66,3%)  nie powiadomiło nikogo. beatings  74 cases (53.6%), destruction of objects  9 cases (6.5%),
extortion  52 cases (37.7%) and sexual harassment  3 cases (2.2%).
Wnioski. 1. Agresja wśród dzieci i młodzieży szkolnej stanowi ogromny
Only 83 of the respondents (33.7%) who noticed acts of aggression alerted
problem społeczny. 2. Ok. 60% dzieci  ofiar agresji, zetknęło się w szkole
others, while 163 pupils (66.3%) did not inform anyone.
z agresją fizyczną. 3. Zdecydowana większość ofiar szkolnej agresji, nie
powiadamia nikogo o tym fakcie. Conclusions. 1. Aggression among children and school-age adolescents
is a serious social problem. 2.Nearly 60% of the respondents noticed
Słowa kluczowe: agresja w szkole, agresja wśród dzieci i młodzieży,
physical aggression at school; 3. Almost 70% of the respondents who
środowisko wielkomiejskie
personally suffered from aggression at school did not inform anyone of
its occurrence.
Key words: aggression at school, aggression among children and teenagers,
metropolitan environment
© Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 191-194 Adres do korespondencji / Address for correspondence
dr n. med. Paweł Skoczylas
www.phie.pl
Wyższa Szkoła Biznesu i Nauk o Zdrowiu, ul. Piotrkowska 278
90-361 A
ódz
, tel.: [phone], fax: [phone]
Nadesłano: 02.02.2009
e-mail: [e-mail]
Zakwalifikowano do druku: 06.06.2009
Wstęp
wymagania stawiane przez rodziców oraz ich reak-
cje na zachowania dzieci [1]. Za najkorzystniejszÄ…
W latach 90-tych ubiegłego stulecia Maccoby
i Martin zaproponowali klasyfikację postaw rodzi- z podstaw rodzicielskich autorzy uważają postawę
autorytatywną, uwzględnia ona bowiem kompeten-
cielskich, które mogą mieć wpływ na zachowania
cje i umiejętności dziecka [2,3]. Inną klasyfikację
agresywne u dzieci. Uwzględnili oni dwa parametry:
192 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 191-194
postaw rodzicielskich, które wpływają na zachowania nikowania się z otoczeniem, trudności w pokonywaniu
u dzieci, zaproponowała Ziemska [4]. Spośród postaw przeciwności losu, niechęć do podporządkowania się
negatywnych, które mogą mieć wpływ na powsta- dorosłym. Według innych autorów, głównymi czyn-
wanie u dzieci agresji, autorka wyróżnia: postawę nikami sprzyjającymi powstawaniu agresji w szkole
odtrącającą, unikającą, nadmiernie wymagającą oraz mogą być: niepowodzenia w nauce, brak akceptacji
nadmiernie chroniącą. Liberska i Matuszewska [5] w grupie rówieśniczej, trudności materialne i agresja
upatrują dodatkowo w postawie odtrącającej rodziców w rodzinie [10,11,12].
jedną z przyczyn kształtowania się u dzieci osobowości
Założenia i cele pracy
aspołecznej  gdy dziecko nie zna norm postępowania
i z tego powodu ich nie przestrzega lub osobowości
W maju 2004 r. Skoczylas i Binczycka-Anholzer
antyspołecznej  gdy dziecko normy te zna i pomimo
przeprowadzili badania dotyczÄ…ce zjawiska agresji
tego nie przestrzega ich. Postawa nadmiernie wyma-
wśród dzieci i młodzieży szkolnej ze środowisk wiej-
gająca inicjować może co najmniej kilka patologicz-
skich [13].
nych mechanizmów zachowań u dziecka  najczęściej
Celem cytowanego badania były:
dochodzi do zerwania więzi uczuciowej z nadmiernie
1. Ocena rozmiarów zjawiska agresji i autoagresji
wymagającym rodzicem, czasami więz
taka w ogóle
wśród dzieci i młodzieży szkolnej oraz
nie zostaje nawiÄ…zana. W obu przypadkach, na skutek
2. Opisanie form, jakie zjawiska te przybierajÄ…,
frustracji, może u dziecka dochodzić do powstawania
W prezentowanym obecnie badaniu zastosowano
zachowań agresywnych. Agresja u dzieci wynikać
te same narzędzia i metody badawcze. Dodatkowo
może także z poczucia winy i niskiej samooceny, na
porównano zjawiska agresji i autoagresji wśród mło-
skutek niemożności sprostania nadmiernym wymaga-
dzieży szkolnej w dwóch środowiskach  wiejskim
niom, stawianym przez dorosłych. Bandura i Walters
i wielkomiejskim, na przykładzie A
odzi.
[6] upatrujÄ… z
ródeł agresji u dzieci w rozkładzie więzi
emocjonalnych w rodzinie. Dzieci nie identyfikujÄ… siÄ™
Materiały i metody
z systemem norm i wartości prezentowanych przez ro-
dziców. Częstą przyczyną powstawania agresji u dzieci
Wszystkie dane i informacje niezbędne dla zre-
jest obecność w ich otoczeniu osób agresywnych [7].
alizowania założonych celów badawczych uzyskane
Stają się one wzorem do naśladowania dla dziecka,
zostały w drodze badań kwestionariuszowych. Ogółem
zwłaszcza wtedy, gdy zajmują wysoką pozycję w ro-
w badaniu wzięło udział 273 uczniów szkół podstawo-
dzinie, dysponują władzą, postrzegane są jako osoby
wych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych z terenu
kompetentne. Według Liberskiej i Matuszewskiej,
A
odzi.
agresja może kształtować się u dzieci na zasadzie
Wszystkie kwestionariusze wypełniane były ano-
dodatniego sprzężenia zwrotnego. Agresja rodziców
nimowo.
skierowana w stosunku do dzieci, wywołuje u nich
agresję. Zjawisko to przyjmuje formę  samonakręca-
Wyniki
jÄ…cej siÄ™ spirali agresji [5].
UczestniczÄ…cy w badaniu uczniowie byli w wieku
Obuchowska [8] uważa, iż wpływy społeczne,
od 10 do 19 lat, średnio 12,25 lat. 94 uczestników
jakim dziecko podlega od samego poczÄ…tku swego
badania (34,43%) stanowili chłopcy, 179 (65,57%)
życia, przyczyniają się do zdobywania wczesnych
 dziewczęta. 108 osób (39,56%) uczęszczało do
doświadczeń  emocjonalnych, poznawczych oraz so-
szkół podstawowych, 96 (35,16%), do gimnazjów,
cjalizacyjnych. Doświadczenia emocjonalne, wynikają
69 (25,28%)  do szkół ponadgimnazjalnych. 246
z więzi uczuciowych pomiędzy dzieckiem, a osobami
osób (90,10%) potwierdziło występowanie w szkole
mającymi dla niego duże znaczenie. Początkowo, osobą
przypadków agresji, 27 (9,90%) podało, że nigdy się
taką jest matka, następnie coraz większego znaczenia
z nimi nie spotkało.
nabierają rówieśnicy oraz inni dorośli. Pierwsze za-
W prezentowanym badaniu brano pod uwagÄ™
chowania dziecka, spełniające kryteria zachowań agre-
wyłącznie przypadki agresji skierowanej przeciwko
sywnych pojawiać się mogą w okresie przedszkolnym
uczniom. 228 spośród 246 uczniów (92,68%) podało,
 działania te mają charakter intencjonalny. Dzieci
iż agresorem jest najczęściej inny uczeń, 12 uczest-
czują się znacznie silniejsze w grupie rówieśników,
ników badania (4,88%) jako agresora wskazało
gotowe są występować przeciwko pojedynczym jed-
osobę spoza szkoły, natomiast 6 uczniów (2,44%)
nostkom, obrażać je, wykluczać z grupy, etc. Dowdney
 nauczyciela. Wszystkie ofiary agresji potwierdziły
[9] określa występujące w tym wieku u dzieci zjawi-
występowanie w szkole przypadków agresji werbal-
sko agresji mianem  dręczenia dzieci przez dzieci .
nej. Najczęstsze jej formy to: używanie przekleństw
Kosińska jako główne przyczyny powstawania agresji
 148 przypadków (60,17%), wyśmiewanie się
u dzieci i młodzieży podaje: brak umiejętności komu-
 13 (5,28%), groz
by pobicia  19 (7,72%), kłótnie
Skoczylas P i wsp. Ocena stopnia narażenia dzieci i młodzieży na agresję w szkole w środowisku wielkomiejskim 193
 66 (26,83%). 138 uczniów (56,09%) spotkało się dzieży szkolnej ze środowisk wiejskich. Badaniami
w szkole z przejawami agresji fizycznej. Najczęstszą objęto wówczas grupę 210 uczniów szkół podstawo-
jej formę stanowiły pobicia  74 przypadki (53,63%), wych, gimnazjów oraz liceów z województwa kujaw-
niszczenie rzeczy  9 (6,52%), wymuszenia  52 sko-pomorskiego. 86,67% badanych potwierdziło
(37,68%) oraz 3 przypadki molestowania seksual- występowanie w szkołach przypadków agresji [13].
nego (2,17%). Według 182 spośród 246 osób, które W prezentowanym obecnie badaniu, wypadki agresji
potwierdziły występowanie agresji w szkole (73,98%), w szkole potwierdziło 90,10% uczestników. W obu
przypadki agresji powtarzały się, tzn. występowały badaniach brane były pod uwagą wyłącznie przypadki
więcej niż jeden raz. Zdaniem 65 badanych (26,42%) agresji skierowanej przeciwko uczniom. Interesujące
 powtarzały się w sposób regularny. Tylko 83 uczniów, wydaje się porównanie danych dotyczących osób
którzy zetknęli się z agresją w szkole (33,74%) powia- agresorów w obydwu badaniach. W badaniach doty-
domiło o tym fakcie inne osoby. 163 (66,26%)  nie czących środowiska wiejskiego, 92,70% respondentów
powiadomiło nikogo. podało, że agresorem najczęściej jest inny uczeń, często
kolega z tej samej klasy [13]. W prezentowanym obec-
Osobami informowanymi najczęściej byli: na-
nie badaniu odnotowano niemal identyczne wyniki
uczyciel  51 przypadków (61,44%), rodzice  22
 92,68%. Wszystkie ofiary agresji, w obu badaniach
(26,51%), dyrektor szkoły, pedagog szkolny, koledzy,
potwierdziły występowanie w szkołach przypadków
inni  10 (12,05%). 265 spośród 273 uczestników
agresji werbalnej. Najczęstsze jej formy to używanie
badania (97,07%) zanegowało występowanie przy-
przekleństw, wyśmiewanie się, groz
by pobicia, kłótnie,
padków autoagresji wśród uczniów i młodzieży w ich
oraz nieuzasadniona krytyka ze strony nauczycieli
szkołach, jedynie 8 osób potwierdziło istnienie tego
[13].
zjawiska, polegajÄ…cego na samookaleczeniach.
Kolejnym elementem analizowanym podczas obu
Dyskusja
badań, było występowanie w szkołach przypadków
agresji fizycznej  przemocy. W badaniu, dotyczÄ…cym
Agresja definiowana jest najczęściej jako  ...
środowiska wiejskiego z agresją fizyczną w szkole
zachowanie ukierunkowane na zadanie cierpienia
spotkało się 57,70% badanych. Najczęstszą jej formę
innemu człowiekowi, który jest motywowany do jego
stanowiły pobicia  51,04% [13].
uniknięcia... [14]; lub  ...zamierzone działanie,
W badaniu łódzkim, z agresją fizyczną w szkołach
w formie otwartej lub symbolicznej, majÄ…ce na celu
spotkało się 138 uczniów (56,09%). Podobnie jak
wyrzÄ…dzenie komuÅ› lub czemuÅ› szkody... [15]. We-
w badaniu poprzednim, pobicia stanowiły najczęstszą
dług niektórych autorów [16] u podłoża agresji zawsze
jej formę  74 przypadki (53,63%). Według 65,39%
leży frustracja. Innego zdania są autorzy polscy [17]
uczestników badania z 2004 r., przypadki agresji
twierdząc, iż frustracja nie jest niezbędnym warun-
w szkole powtarzały się, tzn. występowały więcej niż
kiem wystÄ…pienia agresji. Åšrodki masowego przekazu
jeden raz. Natomiast zdaniem 41,18% spośród nich
na całym świecie coraz częściej przynoszą nowe in-
powtarzały się one w sposób regularny [13]. Z badań
formacje dotyczące przypadków agresji i autoagresji
łódzkich wynika, że przypadki agresji powtarzały się
wśród dzieci i młodzieży szkolnej. Wielu autorów
w 73,98%, natomiast zdaniem 65 badanych (26,42%)
szuka obecnie przyczyn wzrostu brutalizacji codzien-
 powtarzały się w sposób regularny. Charakterystycz-
nego życia w szkołach, gdzie dochodzi do popełniania
ną cechą zjawiska agresji wśród dzieci i młodzieży jest
pospolitych przestępstw, takich jak pobicia, kradzieże
bardzo niska zgłaszalność takich przypadków. W roku
itp. Rzeczywista skala tego zjawiska nie jest znana.
2004, tylko 30,77% ofiar agresji powiadomiło o tym
Ofiary agresji, ze strachu przed zemstą rówieśników,
fakcie inne osoby, 69,23%  nie powiadomiło nikogo
nie informują z reguły nikogo o swoich problemach.
[13].
W szkołach coraz częściej mamy do czynienia ze
W badaniu łódzkim uzyskano podobne wyniki.
zjawiskiem  fali  występującym dotychczas głów-
Tylko 83 osoby, które zetknęły się z agresją w szkole
nie w jednostkach wojskowych i zakładach peniten-
(33,74%) powiadamiało o tym fakcie inne osoby.
cjarnych. Starsi uczniowie biją i prześladują swoich
W obu porównywanych badaniach nie stwierdzano
młodszych kolegów, okradają ich i wymuszają haracze.
w zasadzie występowania przypadków autoagresji ze
Oprócz nauczycieli i pedagogów szkolnych, istotną
strony uczniów.
rolę w kształtowaniu postaw dzieci i młodzieży od-
grywają rodzice. Choć brzmi to paradoksalnie, rodzice
W badaniu z roku 2004, na 210 respondentów,
stosujÄ…cy kary fizyczne wobec swoich dzieci, modelujÄ…
odnotowano tylko 6 takich przypadków (4 samooka-
i kształtują agresywne wzorce zachowań [13].
leczenia i 2 samozatrucia lekami) [13], natomiast
w badaniu łódzkim, na 273 uczestników badania,
W maju 2004 r. Skoczylas i Binczycka-Anholcer
odnotowano 8 przypadków samookaleczeń.
przeprowadzili badania nad agresją wśród dzieci i mło-
194 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 191-194
Wnioski
1. Agresja wśród dzieci i młodzieży szkolnej stanowi
ogromny problem społeczny zarówno w środowi-
sku wiejskim, jak i wielkomiejskim  dotyczy ok.
90% uczniów.
2. Ok. 60% dzieci  ofiar agresji, zetknęło się w szko-
le z agresjÄ… fizycznÄ….
3. Zdecydowana większość ofiar szkolnej agresji, nie
powiadamia nikogo o tym fakcie.
Piśmiennictwo / References
1. Maccoby E, Martin J. Socialization in the Context of the 9. Dowdney L. Dręczyciele i ich ofiary. Aktualności Pedagogiczne
Family: Parent  Child Interaction. [w:] Hetherington E. 1994, 5.
Handbook of Child Psychology, Vol. IV: 1-102, New York
10. Hołyst B. Kryminologia. Wydanie IX rozszerzone.
1993.
Wydawnictwa Prawnicze Lexis Nexis Warszawa 2006.
2. Baumrind D. Current Patterns of Parental Authority.
11. Surzykiewicz J. Agresja i przemoc w szkole. Uwarunkowania
Developmental Psychology Monographs 1991; 4.
socjoekologiczne. Centrum Metodyczne Pomocy
3. La Rose L, Wolfe D. Psychological Characteristics of Parents Psychologiczno-Pedagogicznej. Warszawa 2000,
who Abuse or Neglect Their Children. [w:] Lahey B,
12. Wolińska JM. Agresywność młodzieży. Problem indywidualny
Kazdin A. Advances in Clinical Child Psychology. Plenum
i społeczny. Wydawnictwo UMCS, Lublin 2000.
New York 1994.
,
13. Skoczylas P Binczycka-Anholcer M. Agresja wśród dzieci
4. Ziemska M. Postawy rodzicielskie. WP
, Warszawa 1973.
i młodzieży szkolnej ze środowisk wiejskich. [w:] Binczycka-
5. Liberska H. Matuszewska M. Wybrane czynniki i mechanizmy Anholcer M [red.]. Przemoc i agresja jako problem zdrowia
powstawania agresji w rodzinie. [w:] Agresja i przemoc publicznego. Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej.
a zdrowie psychiczne. Warszawa  Poznań 2001. Warszawa 2005.
6. Bandura A, Walters RH. Agresja w okresie dorastania. PWN, 14. Wojciszke B. Relacje interpersonalne. [w:] Strelau J. [red.]:
Warszawa 1968. Psychologia. Podręcznik akademicki. GWP
, Gdańsk 2000.
7. Wójcik D. Środowisko rodzinne a poziom agresywności 15. Ranschburg J. Lęk, gniew, agresja. WSiP
, Warszawa 1980.
młodzieży przestępczej i nieprzestępczej. Ossolineum PAN,
16. Dollard J, Doob LW, Miller NE, Mowrer OH, Sears RR.
Warszawa  Wrocław  Kraków  Gdańsk 1997.
Frustration and aggression. New Haven, CT: Yale University
8. Obuchowska I. Agresja dzieci w perspektywie rozwojowej. Press 1939.
[w:] Agresja i przemoc a zdrowie psychiczne. Polskie
17. FrÄ…czek A, Kofta M. Frustracja i stres psychologiczny. [w:]
Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa  Poznań
Tomaszewski T [red.]. Psychologia. PWN, Warszawa
2001.
1976.