Jadwiga Biekisz, Alicja Sztandera Badania przesiewowe skutecznÄ… profilaktykÄ… niepowodzeÅ„ szkolnych uczniów na poziomie edukacji wczesnoszkolnej Jadwiga Biekisz, Alicja Sztandera " Badania przesiewowe skutecznÄ… profilaktykÄ… niepowodzeÅ„ szkolnych uczniów na poziomie edukacji wczesnoszkolnej " Jadwiga Biekisz pedagog Alicja Sztandera logopeda Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna, Krosno OdrzaÅ„skie Badania przesiewowe skutecznÄ… profilaktykÄ… niepowodzeÅ„ szkolnych uczniów na poziomie edukacji wczesnoszkolnej Niepowodzenia szkolne jako zjawisko spoÅ‚eczne wystÄ™pujÄ… od czasu, kiedy uczenie siÄ™ przestaÅ‚o być sprawÄ… poszczególnych jednostek, a przybraÅ‚o formÄ™ spoÅ‚ecznie zorganizowanego, instytucjonalnego ksztaÅ‚cenia. PojawiÅ‚y siÄ™ zatem jednoczeÅ›nie z powstaniem powszechnej, dostÄ™pnej dla wszystkich szkoÅ‚y. W literaturze pedagogicznej wiÄ™kszość definicji opisujÄ…cych zjawisko niepowodzeÅ„ szkolnych akcentuje rozbieżnoÅ›ci miÄ™dzy celami edukacyjnymi, traktowanymi jako wzorzec, a rezultatami szkolnego uczenia siÄ™. Zdaniem Wincentego Okonia: niepowodzenia szkolne to (& ) proces pojawiania siÄ™ i utrwalania rozbieżnoÅ›ci pomiÄ™dzy celami a osiÄ…gniÄ™ciami szkolnymi ucznia oraz ksztaÅ‚towanie siÄ™ negatywnego stosunku mÅ‚odzieży do wymagaÅ„ szkoÅ‚y (OkoÅ„, 1998, s. 190). Niepowodzenie jest procesem trwajÄ…cym dÅ‚użej lub krócej, zaczynajÄ…cym siÄ™ w momencie nikomu nieznanym, ale na pewno przeÅ‚omowym dla życia dziecka i czÄ™sto koÅ„czÄ…cym siÄ™ drugorocznoÅ›ciÄ…. W wyniku tego procesu obserwujemy z jednej strony wzrost braków w wiadomoÅ›ciach i umiejÄ™tnoÅ›ciach dziecka, a z drugiej strony zmiany w zachowaniu siÄ™ dziecka, czyli symptomy psychologiczne (np.: niezadowolenie ze szkoÅ‚y, niechęć do nauki, poczucie mniejszej wartoÅ›ci, niska samoocena, objawy o charakterze neurotycznym). Istnieje duże spoÅ‚eczne zapotrzebowanie na skuteczne dziaÅ‚ania profilaktyczne, majÄ…ce na celu zapobieganie pojawianiu siÄ™ niepowodzeÅ„ szkolnych uczniów. Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna w KroÅ›nie OdrzaÅ„skim oprócz realizacji zadaÅ„ statutowych prowadzi od wielu lat we wszystkich placówkach przedszkolnych i szkolnych profilaktyczne badania przesiewowe wÅ›ród dzieci 6-letnich, uczniów klas pierwszych, a od dwóch lat również dzieci 5-letnich. MajÄ… one na celu: 1 Jadwiga Biekisz, Alicja Sztandera " Badania przesiewowe skutecznÄ… profilaktykÄ… niepowodzeÅ„ szkolnych uczniów na poziomie edukacji wczesnoszkolnej " ·ð wczesne rozpoznawanie grup ryzyka edukacyjnego, a wiÄ™c dzieci (uczniów) bardziej niż inne podatnych na niepowodzenia szkolne; ·ð wczesnÄ… interwencjÄ™ w postaci organizowania i udzielania dzieciom specjalistycznej pomocy psychologiczno-pedagogicznej i wsparcia rozwojowego. Do grup edukacyjnego ryzyka należą dzieci chorujÄ…ce, przeżywajÄ…ce trudnoÅ›ci adaptacyjne, zaniedbane Å›rodowiskowo oraz dzieci o szczególnych potrzebach edukacyjnych. Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna w KroÅ›nie OdrzaÅ„skim przeprowadza: ·ð przesiewowe badania logopedyczno-pedagogiczne zmierzajÄ…ce do wczesnego wykrywania zaburzeÅ„ rozwojowych i ich korygowania; ·ð przesiewowe badania SkalÄ… Ryzyka Dysleksji majÄ…ce na celu wyÅ‚onienie dzieci z grupy ryzyka dysleksji rozwojowej i udzielenia specjalistycznej pomocy; ·ð przesiewowe badania systemem Prolexia wybranej populacji uczniów, monitorujÄ…ce postÄ™py w zakresie nabywania umiejÄ™tnoÅ›ci czytania. Przesiewowe badania logopedyczno-pedagogiczne poprzedzone sÄ… konsultacjami z dyrektorami i nauczycielami przedszkoli, oddziałów przedszkolnych, szkół oraz rodzicami dzieci. Pracownicy poradni logopeda i pedagog z dziaÅ‚u przedszkolnego, na podstawie zebranych informacji oraz obserwacji i badaÅ„ dokonujÄ… wstÄ™pnej oceny rozwoju mowy, sprawnoÅ›ci dużej i maÅ‚ej motoryki, lateralizacji oraz rozwoju spoÅ‚eczno emocjonalnego dzieci 5-6 letnich. Na podstawie zebranego wstÄ™pnego materiaÅ‚u diagnostycznego zostajÄ… wytypowane dzieci z grupy ryzyka edukacyjnego do pogÅ‚Ä™bionych badaÅ„ psychologiczno-pedagogiczno- -logopedycznych w poradni. Szczegółowa diagnoza, zakoÅ„czona wystawieniem opinii, pozwala zakwalifikować dzieci do odpowiedniej formy terapii w placówce, do której dziecko uczÄ™szcza oraz na terenie poradni. Aby monitorować postÄ™py w rozwoju mowy dzieci objÄ™tych terapiÄ… logopedycznÄ…, na poczÄ…tku roku szkolnego logopeda przeprowadza kontrolne, przesiewowe badania logopedyczne we wszystkich klasach pierwszych szkół podstawowych. Wyniki badaÅ„ przedstawiane sÄ… na piÅ›mie rodzicom i nauczycielom. Pozwala to ocenić postÄ™py terapii, motywuje do dalszego wysiÅ‚ku w przezwyciężaniu zaburzeÅ„ w rozwoju mowy, kontynuowania ćwiczeÅ„ logopedycznych oraz korekcyjno-kompensacyjnych. Wyniki badaÅ„ 2 Jadwiga Biekisz, Alicja Sztandera " Badania przesiewowe skutecznÄ… profilaktykÄ… niepowodzeÅ„ szkolnych uczniów na poziomie edukacji wczesnoszkolnej " przesiewowych uÅ‚atwiajÄ… również wypeÅ‚nianie arkuszy badaÅ„ SkalÄ… Ryzyka Dysleksji (SRD) prowadzonych w klasach pierwszych (Bogdanowicz, 2003; Bogdanowicz, 2005). Tabele 1, 2, 3 ilustrujÄ… skalÄ™ problemów. Wraz z wprowadzeniem do placówek zajęć logopedycznych zmniejszyÅ‚a siÄ™ liczba dzieci wymagajÄ…cych terapii logopedycznej. Tab.1 Logopedyczne badania przesiewowe dzieci 6-letnich Dzieci z wadÄ… wymowy/nieukoÅ„czony rozwój mowy Rok szkolny Ogółem badanych Ilość % 2003/04 383 264 69 2004/05 527 405 76 2005/06 350 260 74 2006/07 303 198 65 2007/08 300 221 73 Tab.2 Logopedyczne badania przesiewowe dzieci 5-6-letnich Dzieci z wadÄ… wymowy/ nieukoÅ„czony rozwój mowy Rok szkolny Ogółem badanych Ilość % 2008/09 369 237 64 2009/10 344 234 68 Tab. 3 Kontrolne logopedyczne badania przesiewowe uczniów klas I Dzieci z wadÄ… wymowy/nieukoÅ„czony Rok szkolny Ogółem badanych rozwój mowy Ilość % 2003/04 337 294 87 2004/05 308 202 65 2005/06 387 230 59 2006/07 384 189 49 2007/08 290 161 55 2008/09 210 85 40 2009/10 219 86 39 Przesiewowe badania sÅ‚uchu Na zlecenie Instytutu Fizjologii i Patologii SÅ‚uchu w Warszawie w naszej placówce prowadzone sÄ… przesiewowe badania sÅ‚uchu wg Multimedialnego Programu SÅ‚yszÄ™ . Dzieci z zaburzeniami fizjologicznego sÅ‚yszenia kierowane sÄ… do odpowiednich lekarzy specjalistów. WyÅ‚onienie uczniów z zaburzeniami sÅ‚yszenia pozwala zmini- malizować/ograniczyć problemy dzieci w adaptacji do Å›rodowiska przedszkolnego i szkolnego, uniknąć zaburzeÅ„ w komunikowaniu siÄ™, ograniczyć trudnoÅ›ci w mówieniu oraz w nauce czytania i pisania. Badania sÅ‚uchu przeprowadzane sÄ… wÅ›ród wszystkich dzieci klas 3 Jadwiga Biekisz, Alicja Sztandera " Badania przesiewowe skutecznÄ… profilaktykÄ… niepowodzeÅ„ szkolnych uczniów na poziomie edukacji wczesnoszkolnej " O oraz pierwszego etapu edukacyjnego, trafiajÄ…cych na badania logopedyczne do naszej Poradni. Badania przesiewowe SkalÄ… Ryzyka Dysleksji (SRD) Na podstawie narzÄ™dzia diagnostycznego SRD opracowanego przez prof. zw. dr hab. MartÄ™ Bogdanowicz prowadzone sÄ… przesiewowe badania wÅ›ród wszystkich uczniów klas pierwszych szkół podstawowych z rejonu dziaÅ‚ania Poradni, przy Å›cisÅ‚ej współpracy z nauczycielami i rodzicami (Bogdanowicz, 2003; Bogdanowicz, 2005). Na przeÅ‚omie wrzeÅ›nia/pazdziernika każdego roku organizowana jest grupa wsparcia lub indywidualne spotkania dla pedagogów szkolnych i nauczycieli uczÄ…cych w klasach pierwszych. W trakcie spotkaÅ„ przekazywane sÄ… informacje dotyczÄ…ce diagnozowania ryzyka dysleksji rozwojowej u dzieci w mÅ‚odszym wieku szkolnym. Rola nauczycieli w tych badaniach przesiewowych polega na wypeÅ‚nianiu arkuszy badaÅ„ dla wszystkich diagnozowanych dzieci, w oparciu o czterostopniowÄ… skalÄ™. Arkusze obserwacyjne nauczyciel wypeÅ‚nia przy współudziale rodziców. Współpraca z rodzicem istotna jest zwÅ‚aszcza w przypadku trudnoÅ›ci z ocenÄ… niektórych stwierdzeÅ„ zawartych w kwestionariuszu SRD (Bogdanowicz, 2003; Bogdanowicz, 2005). Zadaniem pedagoga i psychologa Poradni jest obliczenie wyników ogólnych i szczegółowych, a nastÄ™pnie ich ocena i interpretacja w oparciu o wykreÅ›lone profile. Z wynikami badaÅ„ zapoznawani sÄ… nauczyciele i rodzice na spotkaniach organizowanych przez pracowników Poradni w szkoÅ‚ach. Uzyskane wyniki badaÅ„ SRD pozwalajÄ… na wstÄ™pne rozpoznanie dzieci zagrożonych niepowodzeniami w nauce czytania i pisania. SÄ… też podstawÄ… do podjÄ™cia istotnych decyzji o zastosowaniu wÅ‚aÅ›ciwych form pomocy, takich jak skierowanie dziecka na pogÅ‚Ä™bione badania diagnostyczne w przypadku wysokiego ryzyka dysleksji, zalecenie objÄ™cia pomocÄ… psychologiczno-pedagogicznÄ… w szkole lub poradni w formie specjalistycznych zajęć logopedycznych i korekcyjno-kompensacyjnych. Kontrola oceny diagnostycznej i skutecznoÅ›ci oddziaÅ‚ywaÅ„ przeprowadzana jest z koÅ„cem roku szkolnego wÅ›ród tych uczniów klas pierwszych, u których stwierdzono umiarkowany stopieÅ„ ryzyka dysleksji. Celem tego badania jest zweryfikowanie wstÄ™pnej diagnozy oraz ocena czy pomoc, którÄ… otrzymaÅ‚o dziecko okazaÅ‚a siÄ™ skuteczna. Czy wczeÅ›niej dostrzeżone opóznienia w rozwoju psychomotorycznym nadal siÄ™ utrzymujÄ…, 4 Jadwiga Biekisz, Alicja Sztandera " Badania przesiewowe skutecznÄ… profilaktykÄ… niepowodzeÅ„ szkolnych uczniów na poziomie edukacji wczesnoszkolnej " pomimo, że dziecko uczestniczyÅ‚o w zajÄ™ciach wspomagajÄ…cych jego rozwój (Bogdanowicz, 2003; Bogdanowicz, 2005). Tab.3 Przesiewowe badania SkalÄ… Ryzyka Dysleksji uczniów klas I Rok szkolny Klasy I Brak ryzyka Pogranicze Umiarkowane Wysokie (liczba dysleksji ryzyka ryzyko dysleksji ryzyko uczniów) (liczba dysleksji (liczba uczniów) dysleksji uczniów) (liczba (liczba uczniów) uczniów) 2003/04 386 326 27 25 8 (100%) (85%) (7%) (6%) (2%) 2004/05 349 281 37 29 2 (100%) (80%) (11%) (8,5%) (0,5%) 2005/06 362 268 40 40 14 (100%) (74%) (11%) (11%) (4%) 2006/07 350 273 25 40 12 (100%) (78%) (7%) (12%) (3%) 2007/08 290 178 41 50 21 (100%) (63%) (14%) (17%) (7%) 2008/09 281 182 34 42 23 (100%) (65%) (12%) (15%) (8%) 2009/10 239 194 18 16 11 (100%) (80%) (8%) (7%) (5%) 2010/11 263 164 41 40 18 (100%) (63%) (15%) (15%) (7%) Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna w KroÅ›nie OdrzaÅ„skim od czterech lat monitoruje postÄ™py w zakresie nabywania umiejÄ™tnoÅ›ci czytania wybranej populacji uczniów klas trzecich, przeprowadzajÄ…c badania przesiewowe testem Prolexia (słów i zdaÅ„ Å‚aÅ„cuchowych) autorstwa docenta doktora habilitowanego Jana Obera. Uczniowie wybranej klasy objÄ™ci byli tymi badaniami przez kolejne 4 lata (rok szkolny 2006/07; 2007/08; 2008/09; 2009/10). Monitorowano i diagnozowano postÄ™py w czytaniu u 25 uczniów SzkoÅ‚y Podstawowej nr 2 w KroÅ›nie OdrzaÅ„skim. Testem tym przebadano umiejÄ™tność czytania w dwóch wymiarach: ·ð dekodowania fonologicznego, czyli sprawnoÅ›ci odczytywania pojedynczych wyrazów; ·ð rozumienia czytanych zdaÅ„, czyli umiejÄ™tnoÅ›ci integracji poszczególnych znaczeÅ„ wyrazów w informacjÄ™ zawartÄ… w zdaniu (czytanie ze zrozumieniem). 5 Jadwiga Biekisz, Alicja Sztandera " Badania przesiewowe skutecznÄ… profilaktykÄ… niepowodzeÅ„ szkolnych uczniów na poziomie edukacji wczesnoszkolnej " Testy Å‚aÅ„cuchowe umożliwiajÄ… również orientacyjne wskazanie tych dzieci, które majÄ… rzeczywiÅ›cie duże trudnoÅ›ci z czytaniem oraz okreÅ›lenie rodzaju wystÄ™pujÄ…cych trudnoÅ›ci. Dzieci, które zaskakujÄ…co zle dekodujÄ… wyrazy, a jednoczeÅ›nie dobrze rozumiejÄ… czytany tekst, mogÄ… mieć trudnoÅ›ci o charakterze dyslektycznym. Natomiast dzieci, które zaskakujÄ…co sprawnie dekodujÄ… wyrazy, przy niskim poziomie rozumienia czytanego tekstu wykazujÄ… trudnoÅ›ci w czytaniu typu hiperleksji . Diagnozowane sÄ… także trudnoÅ›ci w czytaniu o charakterze niespecyficznym, a wynikajÄ…ce z opóznionego rozwoju szkolnego (Ober, 1998). Powyższe dziaÅ‚ania na etapie edukacji wczesnoszkolnej umożliwiajÄ… monitorowanie rozwoju dzieci, którym zalecono podjecie terapii logopedycznej i korekcyjno-kompensacyjnej na etapie przedszkolnym oraz wyÅ‚onienie do diagnozy specjalistycznej tych dzieci, które takÄ… diagnozÄ… nie zostaÅ‚y objÄ™te lub wymagajÄ… badaÅ„ kontrolnych. Wczesne zdiagnozowanie dzieci z grupy ryzyka edukacyjnego i udzielenie specjalistycznej pomocy sÅ‚uży wyrównaniu ich szans edukacyjnych oraz uÅ‚atwia zapobieganie niepowodzeniom szkolnym, które na poziomie nauczania zintegrowanego ujawniajÄ… siÄ™ w postaci trudnoÅ›ci w opanowaniu czytania, pisania i liczenia. Wyniki/uzyskane efekty ·ð Przesiewowe badania logopedyczno-pedagogiczne i przesiewowe badania SkalÄ… Ryzyka Dysleksji pozwalajÄ… na wczesne rozpoznanie zaburzeÅ„ rozwoju psychomotorycznego dzieci oraz wczesnÄ… interwencjÄ™ w postaci skierowania na pogÅ‚Ä™bione badania diagnostyczne w Poradni. ·ð PogÅ‚Ä™biona diagnoza psychologiczno-pedagogiczna umożliwia zakwalifikowanie dzieci/uczniów do odpowiednich form pomocy w postaci zajęć logopedycznych i korekcyjno-kompensacyjnych. ·ð Kontrolne badania przesiewowe logopedyczne przeprowadzane w klasach pierwszych potwierdziÅ‚y, że w wyniku prowadzonej terapii logopedycznej w okresie przedszkolnym zmniejszyÅ‚a siÄ™ liczba dzieci z wadami wymowy na poziomie edukacji wczesnoszkolnej. 6 Jadwiga Biekisz, Alicja Sztandera " Badania przesiewowe skutecznÄ… profilaktykÄ… niepowodzeÅ„ szkolnych uczniów na poziomie edukacji wczesnoszkolnej " ·ð Wyniki badaÅ„ przesiewowych SRD umożliwiÅ‚y wytypowanie uczniów z wysokim ryzykiem dysleksji rozwojowej na pogÅ‚Ä™bione badanie diagnostyczne do Poradni, a także skierowanie na specjalistyczne zajÄ™cia korekcyjno-kompensacyjne. ·ð Kontrolne badanie przesiewowe SRD uczniów z umiarkowanym ryzykiem dysleksji, przeprowadzane z koÅ„cem roku szkolnego w klasach pierwszych, wskazujÄ… na zdecydowanie mniejszÄ… liczbÄ™ uczniów z trudnoÅ›ciami w nauce czytania i pisania, a tym samym na skuteczność udzielonej dzieciom pomocy. ·ð Widoczne efekty prowadzonej terapii pedagogicznej uczniów w szkoÅ‚ach i na terenie poradni, ujawniajÄ… siÄ™ podczas kontrolnych badaÅ„ diagnostycznych na koniec I etapu edukacyjnego oraz podczas badaÅ„ przesiewowych SRD w klasach czwartych. ·ð Wyniki badaÅ„ SkalÄ… Ryzyka Dysleksji wykorzystywane sÄ… przy diagnozowaniu uczniów klas programowo wyższych, wspomagajÄ… diagnozÄ™ przyczyn trudnoÅ›ci dydaktycznych, w tym specyficznych trudnoÅ›ci w uczeniu siÄ™. ·ð Wczesne rozpoznanie zaburzeÅ„ rozwojowych oraz udzielona pomoc specjalistyczna pomaga zapobiegać niepowodzeniom szkolnym, pozwala uniknąć wtórnych zaburzeÅ„ w rozwoju spoÅ‚eczno-emocjonalnym. ·ð Grupy wsparcia, konsultacje i spotkania indywidualne z nauczycielami i rodzicami badanych dzieci pogÅ‚Ä™biÅ‚y znajomość problematyki trudnoÅ›ci szkolnych, w tym specyficznych trudnoÅ›ci w uczeniu siÄ™. Nauczyciele, rodzice poznajÄ… patomechanizm wystÄ™pujÄ…cych trudnoÅ›ci oraz skuteczne sposoby ich korygowania. ·ð Systematyczna współpraca nauczycieli przedszkoli i szkół spowodowaÅ‚a wzrost zaufania do pracowników Poradni i zachÄ™ciÅ‚a do czÄ™stszego korzystania z ich profesjonalnej pomocy. ·ð Przeprowadzane po raz czwarty badania przesiewowe testem Prolexia wÅ›ród tej samej grupy uczniów wskazaÅ‚y na wyrazny postÄ™p w zakresie nabywania umiejÄ™tnoÅ›ci czytania, zarówno w aspekcie sprawnoÅ›ci dekodowania fonologicznego wyrazów, jak i rozumienia czytanego tekstu. PlanujÄ…c powyższe dziaÅ‚ania wyszliÅ›my naprzeciw spoÅ‚ecznemu zapotrzebowaniu na skuteczne dziaÅ‚ania profilaktyczne zmierzajÄ…ce do zapobiegania niepowodzeniom szkolnym uczniów. W trakcie realizacji borykaliÅ›my siÄ™ z pewnymi trudnoÅ›ciami, takimi jak opór rodziców i nauczycieli, którzy przeciwni byli diagnozowaniu dzieci na tak wczesnym etapie ich 7 Jadwiga Biekisz, Alicja Sztandera " Badania przesiewowe skutecznÄ… profilaktykÄ… niepowodzeÅ„ szkolnych uczniów na poziomie edukacji wczesnoszkolnej " kariery edukacyjnej, w obawie przed napiÄ™tnowaniem mianem "dyslektyka", dyskredytowaniem w Å›rodowisku szkolnym. Jednak systematyczna praca nad podniesieniem Å›wiadomoÅ›ci Å›rodowiska odniosÅ‚a pozytywny skutek. WzrosÅ‚o zainteresowanie naszymi dziaÅ‚aniami profilaktycznymi. W zwiÄ…zku z tym kontynuujemy wszystkie dotychczasowe badania przesiewowe. Planujemy rozszerzyć je na kolejne etapy edukacyjne. Na bieżąco szkolimy siÄ™ i poznajemy nowe narzÄ™dzia diagnostyczne, które umożliwiÄ… nam rzetelnÄ… diagnozÄ™ na każdym etapie edukacyjnym i skutecznÄ… pomoc dzieciom z trudnoÅ›ciami w uczeniu siÄ™, w tym dzieciom ze specyficznymi trudnoÅ›ciami w uczeniu siÄ™. Kontakt do Poradni: Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna w KroÅ›nie OdrzaÅ„skim ul. Piastów 10 B Tel. 68 383 0260; e-mail: poradniakrosno@poczta.onet.pl Kontakt do autora/autorów: Jadwiga Biekisz, pedagog e-mail: jagalena@wp.pl Alicja Sztandera, logopeda e-mail: alicjasztan@poczta.onet.pl 8 Jadwiga Biekisz, Alicja Sztandera " Badania przesiewowe skutecznÄ… profilaktykÄ… niepowodzeÅ„ szkolnych uczniów na poziomie edukacji wczesnoszkolnej " Bibliografia 1. Bogdanowicz M., (2003), Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie. GdaÅ„sk. 2. Bogdanowicz M., (2005), Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie. GdaÅ„sk. 3. Bogdanowicz M., Adryjanek A., ( 2004), UczeÅ„ z dysleksjÄ… w szkole poradnik nie tylko dla polonistów. Gdynia. 4. KÄ™dzierska J., (2005),Edukacja i reforma. Mój uczeÅ„ przekracza próg szkolny. Profilaktyka niepowodzeÅ„ szkolnych szeÅ›cio-siedmio i dziewiÄ™cio-dziesiÄ™ciolatków. Kraków. 5. Kupisiewicz Cz., (1974), Podstawy dydaktyki ogólnej. Warszawa. 6. Kupisiewicz Cz., (1970), Niepowodzenia dydaktyczne. Przyczyny oraz niektóre Å›rodki zaradcze. Warszawa. 7. Ober J., JaÅ›kowska E., JaÅ›kowski P., Ober J. J., (1998 ), Propozycja nowej metody oceny rozwoju funkcji czytania test słów i zdaÅ„ Å‚aÅ„cuchowych. Logopedia nr 25. 8. OkoÅ„ W., (1998), Nowy sÅ‚ownik pedagogiczny. WSiP, Warszawa, s. 190 9. Spionek H., (1975), Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. Warszawa. 10. Skorek E.M., (2000), Dzieci z zaburzeniami mowy wÅ›ród rówieÅ›ników w klasie szkolnej. Kraków. 9