Zagadnienia odbioru sztuki i wychowania estetycznego, a szczególnie tej dziedziny, którą nazywamy wychowaniem przez sztukę, zostały podjęte przez wielu autorów, estetyków i pedagogów.
Przedstawione poniżej opinie nie tworzą oczywiście zamkniętej całości, ale przybliżają jednak podstawowe poglądy na wychowanie przez sztukę.
Jednym z wielu stanowisk zajmowanych wobec zagadnienia wychowania przez sztukę są stwierdzenia Stefana Szumana. Ograniczając się do zasygnalizowania niektórych zagadnień z zakresu specyfiki wychowania przez sztukę, ukazanych przez Szumana, weźmy pod uwagę tylko problem jak dzieło sztuki. Jeśli jest ono właściwie rozumiane i przeżywane przez odbiorców, to przyczynia się do kształtowania ich świadomości i osobowości w wymiarze estetycznym, czyli w zakresie wartości estetycznych. Pomińmy tu na razie inną metodę wychowania estetycznego, która polega na pobudzaniu i pielęgnowaniu własnej twórczej aktywności wychowanków. Wychowanie ich, bowiem, tym sposobem można przecież także nazwać wychowaniem przez sztukę.
W praktyce wychowania estetycznego istnieją, według Szumana, wspomniane już dwie różne metody.
Pierwsza z nich polega na wychowaniu i kształceniu odbiorców sztuki. Powinni oni w sposób wnikliwy rozumieć i przeżywać dzieła wielkich artystów. Dzięki temu byliby oni zdolni do szanowania i pokochania sztuki oraz dogłębnego poznawania i przeżywania arcydzieł sztuki. Ta metoda wprowadza ludzi w „świat” kultury artystyczny i daje możliwość korzystania z wartości i dóbr kultury.
Drugą metodą stosowaną w praktycznym wychowaniu estetycznym, zdaniem Szumana, jest pobudzanie, pielęgnowanie i rozwijanie twórczej aktywności wychowanków. Aktywność ta może być swobodna lub też inicjowana, kierowana i rozwijana. Popieranie twórczości własnej, swobodnej dzieci, młodzieży i dorosłych spełnia w estetycznym wychowaniu społeczeństwa doniosłą rolę. Zdobywają oni, poprzez swobodną twórczość, doświadczenie w zakresie tego, jak się rodzi, powstaje i stopniowo kształtuje utwór muzyczny, plastyczny itp.
Wychowując estetycznie niezbędne jest równoległe stosowanie obu metod, zwłaszcza w wychowaniu estetycznym dzieci i młodzieży. Szuman twierdzi, że: „istotne, a ze wszech miar najpoważniejsze zadanie przypada (w wychowaniu estetycznym) stopniowo coraz wnikliwszemu, coraz bardziej głębokiemu, coraz bardziej adekwatnemu poznawaniu, doznawaniu i przeżywaniu arcydzieł sztuki - rzeczowo, subtelnie i umiejętnie przez wychowawców tak zaprezentowanych, aby piękno tych utworów w pełni ujawniło się odbiorcom i aby artystyczna wymowa dzieła została poprzez nich głęboko zrozumiana i odczuta.”[1]
Tak więc, zdaniem Szumana, w każdym procesie wychowania przez sztukę niezbędna jest obecność samego dzieła i jego oddziaływanie na wychowanków. Bez jego obecności wszelkie wyjaśnienia wychowawców na jego temat byłyby tylko abstrakcją, pozbawioną właściwego, konkretnego przedmiotu.
Wychowanie przez sztukę w znaczeniu rozwijania przez wychowawców umiejętności percypowania, poznawania i rozumienia poszczególnych wartościowych dzieł sztuki stanowi, według Szumana, aktualizujący się wciąż na nowo trwały ślad, pozostawiony w odbiorcach przez właściwy odbiór wartościowych dzieł sztuki. Na tym śladzie bazuje też wychowawcza funkcja sztuki, która, zdaniem Szumana, równocześnie wychowuje człowieka estetycznie i moralnie oraz problemowo i światopoglądowo.
Kolejnym odniesieniem się do zagadnienia wychowania przez sztukę są poglądy H. Reada.
W/g niego wychowanie jest pobudzeniem rozwoju tego, co jest w człowieku indywidualne, przy równoczesnym, harmonijnym włączaniu jednostki w sposób organiczny w jej środowisko, grupę społeczną. Wychowanie przez sztukę, zdaniem Reada, służy odrębnym celom. Określa je w następujący sposób:
1. „zachowanie naturalnej intensywności wszystkich rodzajów percepcji i wrażeń;
2. wzajemna koordynacja rodzajów percepcji i wrażeń oraz tychże ze środowiskiem;
3. ekspresja uczucia w formie komunikatywnej;
4. komunikatywna ekspresja różnych rodzajów psychicznego doświadczenia, które bez takiego uzewnętrznienia pozostałoby częściowo lub całkowicie nieuświadomione;
5. kształcenie zdolności wyrażania myśli w trafnej formie”[2]
Read odróżnia naukę i sztukę tylko jako odmienne metody działania. Według niego sztuka jest przedstawianiem a nauka objaśnianiem jednej i tej samej rzeczywistości. Wychowanie natomiast to pobudzanie rozwoju, który ujawnia się w ekspresji za pośrednictwem słuchowych i wizualnych znaków oraz symboli Read określa wychowanie jako „kształcenie sposobów ekspresji; wychowywać oznacza uczyć dzieci i dorosłych, jak tworzyć dźwięki i obrazy, wykonywać ruchy, wytwarzać narzędzia i inne przedmioty.”[3]
Celem wychowania, według Reada, powinien być rozwój artystyczny wykształconych ludzi tzn. jednostek, które skutecznie
umiałyby się posługiwać różnymi możliwościami ekspresji. Rozwijając tę tezę stwierdzamy, że sztuka, zdaniem Reada, jest podstawą wychowania człowieka.
Zagadnienie wychowania przez sztukę podjęła też w swoich pracach Irena Rżewska. W/g niej „używając określenia «wychowanie przez sztukę» mamy na myśli nie tylko kształtowanie wrażliwości, intelektu czy smaku estetycznego, ale również kształtowanie postaw społecznych”.[4]
Autorka książki „O kształtowaniu upodobań artystycznych młodzieży” określa pożądane efekty wychowania estetycznego w następujący sposób:
1) w zakresie możliwości estetycznej
2) w zakresie przygotowania do życia społecznego.
Podstawą pierwszego znaczenia, według Rżewskiej, jest zaciekawienie przeżyciami natury estetycznej, aż do nabrania upodobania w tego rodzaju przeżyciach. Jednostka powinna także być zdolna do odczuwania ekspresji twórcy i wrażliwa na formę artystycznego wyrazu. Daje to możliwość do postawienia pytań wobec dzieła sztuki np.: o środki, jakich autor użył dla wyrażenia swojej myśli. Rżewska twierdzi, że w konsekwencji konieczna jest gotowość do przeżycia estetycznego pod wpływem sztuki. Człowiek, aby widzieć, słyszeć i właściwie rozumieć, a następnie przeżyć dzieło sztuki, powinien coś o nim wiedzieć i umieć ocenić środki, jakich twórca użył. Do oceny dzieła sztuki potrzebna jest orientacja w podstawowych kategoriach estetycznych, w ocenach uwarunkowanych społecznie i historycznie. Bardzo ważny jest także indywidualny pogląd na dzieło sztuki, który uwarunkowany jest zdolnością własnej interpretacji dzieła, zdolnością niejako współtworzenia Człowiek powinien także postrzegać piękno przyrodzie i otoczeniu. Ta zmysłowa zdolność postrzegania musiałaby być podparta gania musiałaby być podparta nie tylko postrzeganiem umysłowym i uczuciowym, ale i wrażliwością etyczną.
Wychowanie przez sztukę, zdaniem Rżewskiej, w zakresie przygotowania do życia społecznego, ma na celu wytworzenie zdolności komunikowania innym swoich myśli i uczuć w formie kulturalnej, artystycznej. Konieczne jest również wykształcenie kulturalnej postawy wobec otoczenia.
Według Rżewskiej , kolejnym efektem wychowania przez sztukę w drugim znaczeniu, powinna być umiejętność obiektywnej oceny twórczej osobowości artysty, oceny obiektywnej innych ludzi, ich postaw, a także wykształcona tolerancja i wrażliwość na przeżycia innych. Człowiek poprzez poznanie losu innych ludzi jest zdolny do poszukiwania skutecznych rozwiązań i posiadania bogatej wyobraźni oraz twórczej postawy wobec życia. Wszystkie te cechy we współczesnym świecie liczą się w sposób szczególny. J. Rżewska twierdzi, że wychowanie estetyczne nie ogranicza się jedynie do kształtowania wrażliwości estetycznej, upodobań artystycznych, do ułatwiania kontakty ze światem sztuki. Ważne jest bowiem, aby przez ten kontakt i kształtowanie poziomu upodobań artystycznych, człowiek poprzez wychowanie estetyczne był przygotowany do życia.
Dokonując analizy przedstawionych powyżej poglądów St. Szumana, H. Reada i J. Rżewskiej należy zauważyć, że każdy z tych autorów kładzie główny nacisk na inny element wychowania przez sztukę. St. Szuman podkreśla znaczenie odbiorcy sztuki, jego umiejętność poznawania i rozumienia poszczególnych wartościowych dzieł kultury artystycznej. H. Read, natomiast, w sposób szczególny traktuje odbiorcę jako jednostkę aktywną, zdolną do artystycznej działalności, która postrzega naukę i sztukę jako ogólną całość.
Z kolei J. Rżewska wielkie znaczenie przypisuje społecznej funkcji wychowania artystycznego, której celem jest przygotowanie aktywnej i pożytecznej jednostki społecznej.
Ten ostatni pogląd najbardziej przystaje do intencji autorki, która pragnie w swojej pracy ukazać jeden ze środków wychowania, jakim jest upowszechnianie muzyki wśród dzieci i młodzieży w procesie wychowawczym.