Style życia

Style życia
Style życia
Wstęp
1. Uwarunkowania dziedziczne i środowiskowe jako modulatory stylu życia
2. Wpływ rozwoju psychicznego człowieka na zdrowie oraz styl życia
2.1. Dobrostan psychiczny
2.2. Typ osobowości a ryzyko chorób psychosomatycznych
3. Postawy rodziców, opiekunów i uczniów zalążkiem prozdrowotnego stylu życia
3.1. Potrzeba edukacji zdrowotnej wychowawców
3.2. Wpływ aktywności fizycznej na styl życia dzieci i dorosłych
4. Znaczenie wartości neotycznych (duchowych) w kształtowaniu stylu życia człowieka
Bibliografia
Literatura podstawowa
1
Style życia
Wstęp
Zdrowie nie jest wszystkim, ale wszystko bez zdrowia jest niczym . To często dziś
przytaczane zdanie wypowiedziane przez filozofa niemieckiego Arthura Schopenhauera
ma głęboki sens dla każdego, niezależnie od pochodzenia, kultury, wieku czy
wykształcenia.
Znamy wiele definicji pojęcia zdrowia, wydaje się jednak, że najadekwatniej oddaje je
następujące stwierdzenie: zdrowie to nie tylko brak choroby czy niedomagania, ale
i dobre samopoczucie oraz taki stopień przystosowania biologicznego, psychicznego
i społecznego, jaki jest osiągalny dla danej jednostki w najkorzystniejszych warunkach.
Zacytowana definicja prezentuje wieloaspektowe spojrzenie na zajmujący nas problem.
Każdy człowiek, rzecz jasna, odniesie to do siebie, do swej konkretnej sytuacji życiowej,
do swego stylu myślenia i postrzegania rzeczywistości czyli do tego wszystkiego, co
składa się na pojęcie stylu życia.
Bardzo często w wypowiedziach osób ankietowanych na temat pojęcia zdrowia przewijało
się słowo szczęście. Zarówno młodzież (uczniowie i studenci), jak i osoby dorosłe
kojarzyli nierozerwalnie zdrowie ze szczęściem. Grupy te jednak różnie, co wydaje się
zrozumiałe, pojmowały omawianą kategorię; przede wszystkim inny był związany z nią
nacisk emocjonalny. Dla wielu młodych ludzi istotniejsze okazywało się szczęście niż
zdrowie. Pojęcie szczęścia określali oni jako zadowolenie z posiadania rzeczy i wartości
oraz kogoś bliskiego, pomyślność w życiu duchowym, rodzinnym i rówieśniczym,
przyjemności duchowe i cielesne, dążenie do czegoś idealnego i realnego.
Zarówno młodzi, jak i dorośli posługują się pojęciem szczęścia zależnie od swej
świadomości, światopoglądu i bytu. Z ich wypowiedzi wynika często rozbieżność między
pojmowaniem szczęścia a jego realną osiągalnością.
2
Style życia
1. Uwarunkowania dziedziczne i środowiskowe
jako modulatory stylu życia
Jesteśmy świadkami zdumiewających wydarzeń. Po raz pierwszy w dziejach życia na
Ziemi gatunek ludzki przeczytał przepis na samych siebie. Ludzki genom bowiem to
właśnie instrukcja budowy i obsługi naszego organizmu. Stało się to 26.06.2000 roku,
gdy równolegle prezydent Bill Clinton w Białym Domu i Tony Blair na Downing Street
oznajmili, ze wstępny szkic całego genomu jest gotowy. Badania nad ludzkim genomem
motywuje, rzecz jasna, przede wszystkim potrzeba znalezienia terapii chorób
dziedzicznych i innych, znacznie powszechniejszych, takich jak rak czy choroby serca,
którym geny dają początek lub sprzyjają. Poszukiwania te jednak inspirowane są również
przez chęć poznania uwarunkowań dziedzicznych w naszych zachowaniach w naszej
osobowości, inteligencji czy chociażby w reakcji na stres. Jesteśmy istotami biologicznymi
zaprogramowanymi przez geny. To one zapisały nasze kształty, kolor włosów i oczu,
nasze zdolności i talenty, naszą agresję, naszą lepszą czy gorszą pamięć.
Móc zrozumieć molekularną naturę raka, rozpoznać chorobę Alzheimera i zapobiec jej,
odkryć sekrety ludzkiej historii, zrekonstruować prehistoryczne organizmy to wszystko
olbrzymie zalety płynące z posiadanej przez człowieka wiedzy.
Aktualna wiedza genetyczna zakłada podobieństwo genomu wszystkich ludzi w 70%. Te
70% wspólnych genów decyduje o naszej identyczności dotyczącej struktury, funkcji,
sposobów przyswajania i zużywania energii, o mechanizmach odpornościowych itd.
Natomiast pozostałe 30% genów ma dotyczyć różnic w osobowości, kondycji ciała
i zdrowia oraz w długości życia a wszystko to zapisane jest w każdej z około
100 bilionów komórek naszego ciała. Każda komórka zawiera jądro, a w nim dwa pełne
zestawy ludzkiego genomu w postaci 23 par chromosomów (z wyjątkiem komórek
jajowych i plemników, z których każda ma po jednej kopii, oraz krwinek czerwonych
niemających żadnej).
Jeden zestaw genomu pochodzi od matki, drugi od ojca. W zasadzie każdy zestaw
posiada te same 30 40 tysięcy genów na tych samych 23 chromosomach. Kiedy się
rozmnażamy, przekazujemy potomstwu jeden pełen zestaw, ale dopiero po tym, jak
dokona się wymiana fragmentów matczynego i ojcowskiego chromosomu w procesie
zwanym rekombinacją. W rzeczywistości istnieją często małe i subtelne różnice między
matczyną i ojcowską wersją każdego genu, które odpowiadają np. za niebieskie czy
3
Style życia
brązowe oczy. Każdy chromosom to jedna para bardzo długich łańcuchów kwasu
dezoksyrybonukleinowego DNA. Wszystkie chromosomy w jednej komórce ułożone
jeden za drugim i rozciągnięte mają blisko 2 m długości.
Dziś wiemy, że głównym celem genów jest przechowywanie przepisów na białko. To
właśnie białka są odpowiedzialne za niemal wszystkie procesy chemiczne, budowlane
i regulacyjne w organizmie. To one wytwarzają energię, zwalczają infekcje, trawią
pokarm, budują włosy, przenoszą tlen itd. Geny są przepisami nie tylko na anatomię, ale
także na zachowanie. Niemal wszystko w naszym organizmie od włosów do hormonów
jest białkiem albo produktem białek. Można powiedzieć, że każde białko to
przetłumaczony gen.
Jesteśmy w zdumiewającym stopniu determinowani przez geny, ale w jeszcze większym
przez to, czego nauczyliśmy się w ciągu życia. Konsekwencję naszej wiedzy stanowi styl
życia, który wybieramy jako najbardziej nam odpowiadający, choć często nie jest to
równoznaczne z podejściem właściwym, korzystnym dla zdrowia zarówno fizycznego,
jak i psychicznego. Nie każdy bowiem człowiek stawia sobie za cel promowanie zdrowia
dla osiągnięcia potencjalnej możliwości dożycia w dobrej kondycji zakodowanych w genie
długich lat (120 130).
Każdy z nas może wpływać na opóznienie, ale i na przyspieszenie procesów
degeneracyjnych, które zachodzą w nim z samej natury starzenia się organizmu.
Wykorzystując swą wiedzę i świadomość, powinniśmy kłaść nacisk na promowanie
zdrowia i zapobieganie (profilaktykę), a przez to na opóznienie procesów starzenia czy na
łagodzenie ewentualnej choroby (Rusting, 1993). Pamiętajmy też, że istnieją
środowiskowe uwarunkowania długości życia. Dla przykładu przeciętna długość życia
Japończyków obojga płci wynosi średnio 81 ą 7 lat, przy czym kobiety żyją dłużej średnio
o ok. 5 7 lat. Dla Polaków wskazniki te są niższe i wynoszą dla kobiet średnio 74 lata, dla
mężczyzn 67 lat.
Jednym z ważniejszych czynników środowiska mających wpływ na rozwój biologiczny, ale
i społeczny, jest pożywienie. Jeśli nie ma zachowanej równowagi między dostarczanymi
składnikami odżywczymi a zapotrzebowaniem organizmu, dochodzi do zaburzenia
rozwoju i do komplikacji w odbudowie komórek ciała taka odbudowa trwa wciąż: od
urodzenia do śmierci.
Musimy wiedzieć i pamiętać, że zarówno ilość, jak i jakość pożywienia szczególnie
znacząco wpływa na rozwój organizmu płodu, pózniej zaś w okresie niemowlęctwa,
4
Style życia
dziecięctwa i w trakcie dojrzewania płciowego. Problemy związane z niewłaściwym
odżywianiem mogą być przejściowe, odwracalne, lecz mogą też spowodować trwałe
i nieodwracalne zmiany zaburzające rytm i rozwój biologiczny osoby stają się wówczas
przyczyną, która zmusza człowieka do zmiany stylu życia. Znane są dowody naukowe
potwierdzające wpływ długotrwałego nieprawidłowego żywienia, zwłaszcza podczas
wzrostu komórek układu nerwowego, mięśniowego i endokrynalnego, na kłopoty dzieci
w szkole (obserwuje się np. zwolnione procesy uczenia się i zapamiętywania), a także na
zaburzenia w sferze emocjonalnej, również w pózniejszym, dojrzałym życiu.
I wreszcie ogromnie istotnym modulatorem stylu życia człowieka jest jego
świadomość. S. Kierkegaard w swej książce Choroba na śmierć (1982) pisze o tym, że
świadomość jest rzeczą decydującą o stosunku do samego siebie. Im więcej
świadomości, tym więcej osobowości; im więcej świadomości, tym więcej woli; im więcej
woli, tym więcej osobowości. Człowiek, który nie posiada woli, nie ma osobowości; a im
więcej ma woli, tym więcej ma także samowiedzy.
Autorzy Filozofii medycyny, H. Wulf, S. Pedersen i R. Rosenberg (1993) konkludują, iż
człowieka można opisać jako syntezę pierwiastka biologicznego i psychospołecznego,
którego spoiwem jest poczucie własnej tożsamości. Istotą naszego bytu jest bowiem,
oprócz istnienia psychofizycznego, również istnienie duchowe. Człowiek urzeczywistnia
swą duchowość, kształtuje jakość swego życia poprzez nadanie mu sensu, a ściślej
poprzez odkrycie sensu związanego z samym faktem życia. Aktywność stymulowana
wartościami duchowymi nie podlega całkowitemu zaspokojeniu, gdyż nie da się posiąść
pełni Dobra, Prawdy czy Piękna. W tym kontekście można powiedzieć, że rozwój
człowieka w wymiarze duchowym nie podlega żadnym ograniczeniom, ani też nie osiąga
swego kresu.
By móc jednak realizować aspiracje, zaspokajać potrzeby, niezbędna jest podstawowa
funkcja życia zdrowie. I tutaj możemy oprócz zdrowia fizycznego, umysłowego
związanego z procesem myślenia, emocjonalnego wyrażającego zdolność do
przeżywania uczuć, społecznego czyli zdolności do relacji z innymi ludzmi, wyróżnić
dodatkowo zdrowie duchowe wyrażające właśnie zasady osiągania własnej tożsamości,
kierowanie się wartościami i znajdowanie sensu życia.
Zdrowie stanowi podstawowy wyznacznik jakości życia, gdyż decyduje o jego wartości.
Im lepsze zdrowie, tym bogatsze życie, niekoniecznie w jego wymiarze finansowym, na
pewno za to w wymiarze psychospołecznym i duchowym. Za zdrowie, podobnie jak i za
swój rozwój, jesteśmy odpowiedzialni my sami. Nasze potencjalne możliwości nie są
5
Style życia
ograniczone wyłącznie wrodzonymi cechami, lecz także tym, czego uczymy się i co
odkrywamy w trakcie całego życia.
Sposoby wdrażania w życiu wiedzy o zdrowiu
Jeśli wiemy, że powinniśmy zdrowo się odżywiać, że nasza aktywność fizyczna powinna
być wpisana do jadłospisu każdego dnia, że higiena psychiczna ma przemożny wpływ
na nasze funkcjonowanie, to czy możemy uznać, że sama ta wiedza jest dla nas
wystarczająca? Na pewno nie. Człowiek działa na swoją szkodę nie tylko wówczas, gdy
brak mu wiedzy o mechanizmach powstawania chorób, ale także wtedy, gdy nie
potrafi jej wykorzystać w celu skutecznej profilaktyki.
W zasadzie można by podzielić nasze społeczeństwo na dwie grupy. Jedna, która wydaje
się liczniejsza, prezentuje postawę typu 1.: wiem, lecz z tej wiedzy nie korzystam . Nie
mamy na tyle silnej woli, by posiadaną wiedzę na temat ruchu, diety, radzenia sobie ze
stresem, eliminacji lub ograniczenia spożywania używek połączyć w jedną spójną
całość. Najczęściej wyrywamy z kontekstu jeden parametr, np. dietę. Zaczynamy
katować organizm, tak by osiągnąć wymiary 90 x 60 x 90, zapominając przy tym często
o wielu aspektach związanych z odchudzaniem takich jak na przykład aspekt
genetyczny czy wadliwy metabolizm, które mogą spowodować, że wszystkie nasze
zabiegi zakończą się niepowodzeniem.
Musimy pamiętać, że każdy z nas jest indywidualnością zarówno w sensie fizycznym,
jak i psychicznym i nie ma, bo być nie może, jednego, idealnego, ogólnie skutecznego
sposobu (przepisu) gwarantującego sukces naszym poczynaniom. Uwaga ta dotyczy
również osób, które z kolei przypisują ruchowi i, ogólnie mówiąc, aktywności fizycznej
priorytetowe znaczenie w dochodzeniu do doskonałej formy, a przez to do zdrowia.
W tym przypadku również często mamy do czynienia z fragmentarycznym myśleniem
o człowieku akcentuje się tu jeden, ważny, ale nie jedyny, element nieodzowny dla
zdrowia człowieka. Utożsamianie zdrowia z wysiłkiem fizycznym pojmowanym
w kategoriach ilościowych i pomijanie pozostałych (psychicznych i społecznych)
wymiarów zdrowia to bardzo typowe błędy charakteryzujące fragmentaryczne i niespójne
myślenie.
Chciałoby się wierzyć, że omawiana postawa wiem, lecz nie w pełni korzystam z tej
wiedzy , jest podejściem przejściowym od zupełnej ignorancji w dziedzinie zachowań
zdrowotnych do umiejętnego stosowania wiedzy o zdrowiu; wykorzystania jej ku
własnemu zadowoleniu. Byłby to zatem krok w kierunku promocji zdrowia pojmowanej
jako proces prowadzący do osiągnięcia dobrostanu fizycznego, umysłowego
6
Style życia
i społecznego, a jednocześnie niezagrażający człowiekowi w osiągnięciu zdolności do
identyfikacji i realizacji swoich aspiracji w zaspokajaniu potrzeb, rozwijaniu własnych
umiejętności przystosowania się do określonego środowiska (Karski i in., 1994: 416).
W takim pojmowaniu wspomnianego procesu uznaje się indywidualność
i predyspozycje każdego człowieka oraz eliminuje się z niego jakikolwiek nakaz czy
przymus będący ingerencją w sferę psychiczną zakłada się tu więc możliwość wolnego
i świadomego wyboru.
Pamiętać także należy, że wartości, które odnoszą się do zdrowia, wydolności,
sprawności, a nawet do urody, mają wpływ na kształtowanie postaw i poglądów ludzi, są
więc cząstką światopoglądu, obyczaju i kultury. Dlatego wydaje się, że wykorzystując
wiedzę, która stanowi efekt oświaty zdrowotnej, można by przy pewnych
modyfikacjach w świadomości poprzez różnorodne działania wychowawcze osiągnąć
postawę typu 2. Jej podstawą także jest posiadana wiedza o zdrowiu. Przyjmując jednak
tę postawę, uznajemy nadrzędność całości struktury nad jej fragmentami. Podejście to
charakteryzuje się dwiema cechami:
�ł spójnością przenikających się wzajemnie elementów wiedzy i umiejętności życiowych,
�ł próbą poszukiwania kompromisów zamiast wyrzeczeń.
Nadmierne wyrzeczenia to utrata zadowolenia w sferze psychicznej, a jest ono bardzo
ważnym czynnikiem dla osiągnięcia dobrostanu, w niektórych sytuacjach wręcz
najważniejszym. Omawiana postawa znalazła zrozumienie (dzięki powszechnie obecnym
programom promocji zdrowia; są to przede wszystkim prowadzone na szeroką skalę
programy edukacyjne i prewencyjne) w krajach Europy Zachodniej, w USA i Kanadzie.
Takie całościowe i spójne potraktowanie problemu zdrowia doprowadziło do
przewartościowania stanu świadomości tych społeczeństw, czego konsekwencja są
zmiany zachowań społecznych, łącznie z pewnymi zmianami w systemie wartości.
Musimy mieć świadomość, że aby doszło do tego rodzaju zmian, edukacja zdrowotna
społeczeństwa powinna obejmować najmłodszych, czyli przedszkolaków, pózniej uczniów
szkół podstawowych, gimnazjalnych, a wreszcie studentów i wreszcie osoby dorosłe.
Jeśli wszyscy posiądą podstawową wiedzę, wszyscy też będą mogli świadomie ją
rozbudowywać. Podkreślmy też, że praca na rzecz edukacji zdrowotnej powinna być
prowadzona na szczeblach administracji państwowej i zostać poparta działaniami
prawnymi i ekonomicznymi.
7
Style życia
Polityka socjalna na świecie upatruje właśnie w zmianie stylu życia jedyną, najrealniejszą
metodę profilaktyki najczęstszych chorób, które zwykliśmy nazywać cywilizacyjnymi, czyli
choroby niedokrwiennej serca, otyłości, nerwic czy cukrzycy (pewnego typu).
8
Style życia
2. Wpływ rozwoju psychicznego człowieka na zdrowie
oraz styl życia
Analizując zasygnalizowane tu zagadnienie, musimy pamiętać o tym, że człowiek jego
ciało, psychika, dusza stanowią jedność, na którą składają się wzajemne powiązania
tych trzech sfer. Mówiąc o zdrowiu, należy zatem uwzględniać jego zależność zarówno od
potencjału psychofizycznego, z którym przychodzimy na świat, jak i od wpływu
środowiska sensu largo (są to czynniki biologiczne np. bytowanie, wyżywienie oraz
czynniki psychologiczne), które wpływa na nasze życie (wzbogaca je lub zubaża),
zarówno w sensie fizycznym, jak i psychicznym.
Z uwagi na to, że rozwój psychiczny to proces, który zachodzi głównie w okresie
wczesnodziecięcym, na tym właśnie etapie należy skupiać szczególną uwagę. Obejmuje
on zarówno czas najszybszego wzrostu ciała, jak również czas najintensywniejszego
rozwoju nerwowych komórek mózgowych. Badacze wczesnodziecięcego okresu życia
podkreślają jego ogromne znaczenie dla rozwoju psychofizycznego na całe życie
i jednocześnie ogromną wrażliwość ośrodkowego układu nerwowego (o.u.n.) na wszelkie
szkodliwości (Rydzyński, Gruszczyński, 1993).
Obserwując czasy, w których żyjemy, należy stwierdzić, że nowoczesność i cywilizacja
z jej szalonym postępem niesie co najmniej tyle samo korzyści, co szkód. Szkody te mają
szczególny wpływ na młode, rozwijające się organizmy. Dotykają one wielu płaszczyzn.
Jednym z zaburzeń o fundamentalnym, niszczącym znaczeniu dla budowania właściwego
wizerunku człowieka przez młode pokolenie jest zaburzenie relacji w domu rodzinnym.
Jego funkcjonowanie wypaczają często warunki zmuszające rodziców (a jakże często
tylko jedno z nich jest obecne w dzisiejszej rodzinie) do pracy przez tak dużą liczbę
godzin w ciągu dnia, że nie wystarcza już czasu na wypracowywanie trwałych, dobrych
relacji i więzi rodzinnych.
Nie da się zaprzeczyć, że czas wczesnego dziecięctwa jest tym ważnym okresem w życiu
człowieka, który w konsekwencji będzie wpływał na jego losy przez całe dorosłe życie.
Nie na próżno psychologowie podkreślają potrzebę stałej obecności matki jako osoby
ogromnie istotnej dla kształtowania się zrębów osobowości dziecka właśnie w ciągu kilku
pierwszych lat życia. Nie można naturalnie pomniejszać tu wpływu ojca, który
obdarowuje potomstwo innymi niż matka, ale równie istotnymi wartościami (karność,
odpowiedzialność, odwaga) procentującymi godnymi postawami dzieci w przyszłości.
9
Style życia
Często możemy obserwować zaburzenia w postawach dzieci, które z różnych życiowych
powodów sa wychowywane jedynie przez matki. Często bywa, ze dzieci te wykazują
aspołeczne postawy, przez co ich adaptacja do życia w rodzinie, zarówno obecnej, jak
i przyszłej, jak również do funkcjonowania w społeczeństwie, jest utrudniona. Nierzadko
popadają one w konflikt z prawem, a pózniejsza resocjalizacja często po prostu się nie
udaje. Opisane sytuacje wskazują, jak ważne w procesie kształtowania postaw są
wzorce, a te mogą być jedynie dostarczane przez autorytety: na równi ojca i matki.
Przykłady na potwierdzenie znaczenia obecności tych bliskich osób i ich roli
w modelowaniu postaw dzieci każdy z nas ma na pewno na podorędziu.
Wielu psychologów podkreśla, że w tzw. rodzinie aspołecznej dzieci rozwijają się bez
potrzeb emocjonalnych; stają się obojętne, niezdolne do miłości, do współpracy: są mniej
wytrwałe i często nieodpowiedzialne. Jak dotąd, nie powiodło się przerzucenie
odpowiedzialności za wychowanie dzieci na przedszkola i szkoły. Sukcesy tych instytucji
są pozorne i niewielkie w porównaniu z naszymi oczekiwaniami. Ponadto wiele czynników
(w tym także strukturalnych) powoduje, że mamy do czynienia z przewagą
administrowania nad wychowaniem.
Osobne zagadnienie stanowi tu program szkolny przeładowany, prowadzący
u większości uczniów do przepracowania i w konsekwencji do przemęczenia. To zjawisko
występuje już w pierwszych klasach szkoły podstawowej. Jeśli nałożymy na to
niespełnione ambicje rodziców, którzy chcą, by ich dzieci grały na instrumentach,
tańczyły, posiadły znajomość języków obcych, często nie zwracając uwagi, jakim kosztem
spełniają one te ich marzenia, to dopełnimy ponurego obrazu sytuacji. Podkreślmy też,
że zderzenie z rzeczywistością staje się dla wielu młodych ludzi zbyt dużym
rozczarowaniem, które z kolei prowadzi do poważnych zaburzeń, poczynając od frustracji,
a na różnych formach depresji czy dewiacji kończąc.
Obserwujemy wciąż niepokojący wzrost liczby osób uzależnionych. Narkomania staje się
w kraju groznym społecznym problemem. Zagrożenie tą patologią dotyczy wszystkich
grup społecznych, niezależnie od wieku, poziomu wykształcenia czy statusu
materialnego. Według szacunkowych danych MZiOP obecnie w Polsce nałogowo zażywa
narkotyki <" 40 tys. osób i liczba ta charakteryzuje się stałą tendencją wzrostową. Młodzi
ludzie sięgają najczęściej po środki pobudzające w wieku 13 18 lat, a ostatnio niestety,
nawet wcześniej (Suchorska, 1998). Medycyna charakteryzuje ten przedział wiekowy
określeniem burza hormonów , zaś psycholodzy kryzysem tożsamości . Jest to czas
dorastania, buntu, poszukiwania własnego Ja. Młody człowiek zmieniając swą fizyczność,
zmienia się także psychicznie. Zadaje sobie pytania po co żyję?, kim jestem?, co myślą
10
Style życia
o mnie inni? które często pozostają bez odpowiedzi. To wtedy właśnie rodzice we
współpracy z nauczycielami mogą być pomocni.
Młody człowiek sięgając po używki, często nie zdaje sobie sprawy, że tym samym
rezygnuje z siebie, ze swojego życia, a przede wszystkim z możliwości dalszego rozwoju,
bo nie ma jeszcze dostatecznej wiedzy o konsekwencjach wynikających z uzależnień
(Edukacja zdrowotna..., 1998). Jak zauważa J. Mellibruda uzależnienie to tragedia
polegająca na tym, że człowiek sam, wbrew instynktom samozachowawczym, zwraca się
przeciwko sobie i kieruje się w stronę śmierci (Mellibruda, 1980).
Badania przeprowadzone w Aodzi i w innych ośrodkach na terenie naszego kraju
w póznych latach 90. wśród uczniów ostatnich klas szkół podstawowych i szkół
zawodowych wykazały, że spośród 70% 14-latków, którzy próbowali pić alkohol, 50%
piło wielokrotnie w ciągu roku, a 4% piło wielokrotnie w ciągu miesiąca. Wśród młodzieży
15-letniej już 100% deklarowało kontakt z alkoholem. 30% 14-latków paliło papierosy,
w tym 7% nagminnie; 2% badanych przyznało się do palenia trawki lub wąchania .
Z badań tych wynika zupełna nieskuteczność propagandy przeciwalkoholowej, a co
najsmutniejsze i najgrozniejsze daleko posunięta obojętność wobec picia alkoholu, tak
ze strony rodziny, jak i często ze strony szkoły.
Właśnie dlatego, że sprawa dotyczy dzieci i młodzieży, nacisk powinien być położony na
przygotowanie takiego programu, który skutecznie wspomagałby sposoby oddziaływania
na tych młodych ludzi w rodzinie i w szkole, a także zapewniał efektywniejszą walkę
z uzależnieniami (nikotynizm, alkoholizm, narkotyki). W programie tym należy poświęcić
więcej miejsca współpracy z różnymi instytucjami społecznymi, takimi jak środki
masowego przekazu, kościół, harcerstwo, ośrodki kultury czy sieć poradnictwa
psychologicznego, socjologicznego i medycznego.
2.1. Dobrostan psychiczny
Używając pojęcia dobrostan, myślimy o trzech aspektach funkcjonowania organizmu
człowieka: fizycznym, psychicznym i społecznym. Dla dobra wszystkich, lecz szczególnie
dla dobra dzieci i młodzieży, ważny jest aspekt psychiczny. To dzieci przecież będą
kształtować obraz przyszłego społeczeństwa. Jak powiedział Frycz Modrzewski: Zawsze
takie Rzeczypospolite będą jakie ich młodzieży chowanie .
11
Style życia
Celowo zajmiemy się tutaj tym aspektem dobrostanu, który wiąże się ze sferą psychiczną
i z tymi elementami społecznymi w wychowaniu, które mogą decydować o pełni rozwoju
psychicznego dziś młodego, a jutro dorosłego człowieka. Wiele zależy tu od realizacji
programów wychowawczych w szkołach. Niestety, wciąż jeszcze niezmiernie rzadko
realizuje się cele, uznane za drugorzędne, lecz mające ogromny wpływ na efekt końcowy
na to, by szkołę opuszczał wyedukowany, a także, co jest równie ważne, jeśli nie
ważniejsze, zrównoważony młody człowiek.
Psycholodzy za pomocą kwestionariuszy oceniają m.in. takie potrzeby związane
z dobrostanem psychicznym, jak: potrzeba poczucia bezpieczeństwa, miłości, akceptacji,
samooceny, uznania społecznego itd. Czynniki społeczne odnosi się do tych środowisk,
w których najczęściej przebywają badane osoby:
�ł dla młodzieży szkoła, rodzina, grupa rówieśnicza,
�ł dla dorosłych dodatkowo jeszcze praca,
Dla młodego człowieka stosunki panujące w domu czy szkole (czasami w obu tych
miejscach) przekraczają często możliwości psychicznych mechanizmów odpornościowych.
Często odbierając te sytuacje jako trudne, młodzi pozostają pod wpływem negatywnych
emocji, co zaburza ich prawidłowe funkcjonowanie.
Percepcja własnej sytuacji społecznej, jej subiektywny odbiór, ma decydujące znaczenie
dla naszego stanu psychicznego. Zmieniające się sytuacje życiowe, z którymi wciąż się
spotykamy, zmuszają nas do ciągłej ich oceny. Ocenie podlega nie tylko sytuacja
zewnętrzna, ale także nasze w niej miejsce, a także nasze stosunki z innym człowiekiem
lub z grupą ludzi. To właśnie stosunki z innymi tak istotnie wpływają na nawiązywanie
kontaktów interpersonalnych lub ich brak, a to warunkuje nasz dobrostan. W ocenie
wielu, zarówno dzieci, młodzieży, jak i dorosłych, rodzina stanowi główne, najistotniejsze
miejsce kształtowania się dobrostanu. Istotny problem stanowią wszelkie konflikty:
między rodzicami, dziećmi a rodzicami, między rodzeństwem: powodują one
powstawanie napięć emocjonalnych, które w znaczny sposób obniżają nasze dobre
samopoczucie.
Czynnikiem wywołującym wyrazne obniżenie komfortu psychicznego jest alkoholizm
rodzica lub obojga rodziców czy też kogokolwiek z najbliższych w rodzinie. Zasięg
alkoholizmu w naszym kraju sprawia, że jest to bardzo istotny problem.
W przeprowadzonej wśród uczniów ankiecie 26% badanych wskazywało na alkoholizm
jako na ten element życia rodzinnego, który uniemożliwia im osiągnięcie komfortu
psychicznego. Znamiennie niższą skalę zaburzeń dobrostanu psychicznego (<" 4%)
12
Style życia
powodują losowe sytuacje życiowe związane z obecnością w domu osób chorych
psychicznie czy osób kalekich. One również działają stresująco, lękotwórczo
i deprymująco, obniżając samopoczucie.
Drugą ważną kategorię oddziaływań istotnie wpływających na dobrostan stanowią
kontakty międzyludzkie; dla młodych są to kontakty z rówieśnikami, dla dorosłych
głównie kontakty w pracy. Dotyczy to odnoszenia własnej sytuacji do sytuacji innych
członków grupy czy też porównywania się z osobami należącymi do innej formacji.
Subiektywne odczucie, że jesteśmy w gorszej (z jakiegokolwiek powodu) sytuacji,
wpływa na ukształtowanie się przekonania o niemożności osiągnięcia tego, co uważamy
za coś, co leży w naszym zasięgu, biorąc pod uwagę własne predyspozycje.
Szczególnie jest to grozne w przypadku młodych ludzi. Niedocenianie i w konsekwencji
odrzucenie wyzwala w nich potrzebę znalezienia innej akceptującej grupy. Często są to
grupy z pogranicza marginesu społecznego lub wręcz grupy przestępcze. W wieku
dorastania i dojrzewania popularność w grupie jest szczególnie ceniona. Jej brak często
bywa interpretowany przez młodego człowieka jako pewnego rodzaju własna ułomność
czy niedoskonałość, które obniżają dobre samopoczucie. To zaspokojenie potrzeby
afiliacji, czyli przebywania z innymi, którzy nas akceptują, chcą z nami kontaktu, a także
zaspokajają nasze pragnienia, jest bardzo istotna w życiu każdego człowieka.
Podobnie rzecz się ma z potrzebą poczucia bezpieczeństwa. Nasze subiektywne odczucie
bezpieczeństwa zależy od wielu elementów, wśród których najistotniejsze należą do
grupy czynników osobowościowych i sytuacyjnych w rodzinie, w szkole czy też
w miejscu pracy. Poczucie bezpieczeństwa wynikające z uwarunkowań rodzinnych
obejmuje podkreślany jako ważny aspekt materialny. Ludzie dzieci i dorośli
należący do rodzin o zarobkach pozwalających na zaspokojenie potrzeb materialnych
mają wysokie poczucie bezpieczeństwa. Zmniejsza się ono np. u dzieci z rodzin rozbitych
czy, co naturalne, u osób tracących zródło utrzymania.
Szczególny czynnik stanowi, wiążąca się co prawda z oddziaływaniem społecznym, ale
zasadniczo odnosząca się do jednostki, aktywność społeczna. Jest ona niezbędnym
warunkiem rozwoju, osiągnięć, szczęścia człowieka, ale i rozwoju społeczeństwa.
Wydaje się, że często bierność to funkcja zaburzonego poczucia społecznego
bezpieczeństwa. Z tym czynnikiem wiąże się także docenianie przez otoczenie osiągnięć
wynikających z naszej aktywności. W młodym wieku zależy nam, by rodzice i nauczyciele
oceniali nas pozytywnie. W pózniejszym, młodzieńczym, wieku dla wielu nie mniej ważna
staje się ocena rówieśników. Ocena nieadekwatna zawsze wywołuje frustrację, gdyż
13
Style życia
niedocenione zostają wówczas nasze wysiłki. Dotyczy to absolutnie wszystkich,
niezależnie od wieku.
Również nasza wiara w możliwość realizacji planów życiowych ma duży wpływ na
dobrostan. To naturalne, że dużo większą wagę do tego problemu przykłada młodzież,
która stoi u progu realizacji swoich planów życiowych. Okazuje się, że jest to czynnik
wysoce frustrujący młodzież. Z ankiet wśród nich przeprowadzonych wynika, że tylko ok.
18% uważa, że wcześniej czy pózniej zrealizuje swe marzenia. Niewiara pozostałych
rzutuje oczywiście na ocenę własnego stanu psychicznego (Argyle 1991; Zimbardo, Ruch
1988).
W tym świetle niepokój budzi fakt, że poprawianie samopoczucia odbywa się na fałszywej
drodze drodze używek i narkotyków. Dlatego tak ważne jest stawianie pytań o to,
w jaki sposób wyposażać młodych ludzi w wartości, które automatycznie niejako skierują
ich na ten tor, na którym w dorosłym życiu będą potrafili i chcieli realizować marzenia.
2.2. Typ osobowości a ryzyko chorób psychosomatycznych
To, że typ osobowości, który prezentujemy, może wpływać na występowanie niektórych
chorób, zostało potwierdzone przez lekarzy praktyków. W latach 50. dwaj kardiolodzy
z Kalifornii, Friedman i Rosenman, zaobserwowali, iż ludzie, którzy stali się
ich pacjentami z powodu wystąpienia zawału serca, przed zachorowaniem prezentowali
pewien szczególny wzór zachowań.
Cecha charakterystyczna tych ludzi polega na angażowaniu się w nieustanną walkę dla
osiągnięcia różnych (często nie do końca sprecyzowanych) celów, przy czym czas, który
wyznaczają sobie na ich realizację, jest bardzo krótki. Ważne dla tych osób okazuje się
także osiąganie awansu, który jednocześnie zapewnia im uznanie otoczenia i gwarantuje
to, co dziś uznajemy za sukces zawodowy. Jednocześnie wykazują one silną skłonność do
rywalizacji, a to często pociąga za sobą agresywność nierzadko głęboko tłumioną.
Innymi znamiennymi cechami tego typu osobowości określanego jako Typ A są
pobudliwość, pośpiech, nadmierna czujność, poczucie presji czasu i nadmiernej
odpowiedzialności (Jenkins i in., 1979).
14
Style życia
Przeciwieństwem Typu A są osoby Typu B, które potrafią się odprężyć, nie śpieszą się,
łatwiej doznają satysfakcji, są łagodne. Mają tendencję bardziej do poddawania się
prądowi życia, korzystania z jego uroków, niż do podejmowania ciągłej walki.
Liczne badania kliniczne wskazują na związek zachowań Typu A z powstawaniem
i rozwojem choroby wieńcowej. Wspomniani autorzy, Friedman i Rosenman,
przeprowadzili zakrojone na szeroką skalę badania Western Collaborative Group Study
wzięło w nich udział ok. 3,5 tys. aktywnych zawodowo mężczyzn w wieku 39 59 lat.
Stwierdzono, że osoby w wieku 39 49 lat, manifestujące zachowania Typu A,
ponadsześciokrotnie częściej zapadały na chorobę wieńcową niż ich rówieśnicy o cechach
Typu B. Inne badania wykazały, że zarówno u kobiet, jak i mężczyzn prezentujących
zachowania charakterystyczne dla Typu A częściej niż u osób o Typie B pojawiały się
objawy choroby niedokrwiennej serca. Jeszcze inne badania wykazały z kolei istnienie
ścisłego związku między zmianami miażdżycowymi w naczyniach wieńcowych a typem
osobowości z korzyścią dla organizmów prezentujących zachowania Typu B.
Wyniki wielu badań wskazujących na związek zachowań Typu A z chorobą wieńcową
pozwoliły na oficjalne uznanie ich przez zespół ekspertów z Instytutu Zdrowia w USA
(National Heart Lung and Blood Institute) za czynnik ryzyka choroby niedokrwiennej
serca.
Próby wyjaśnienia występowania zależności między osobowością Typu A a skłonnością do
zawału serca sprowadzają się do stwierdzenia, iż u osób tych wyzwanie środowiska
wywołuje wzrost katecholamin, a także wyższy poziom kortyzolu i testosteronu we krwi.
Katecholaminy, a głównie adrenalina, oddziałują na serce i naczynia wieńcowe,
uszkadzając ich wnętrze, a ponadto wpływają na metabolizm tłuszczów, które tworzą
złogi tłuszczowe. To utrudnia przepompowywanie krwi do serca i tym samym może
stanowić kolejną przyczynę zawału. Podobnie zaobserwowano związek zachowań Typu A
z wystąpieniem choroby wrzodowej oraz z nadciśnieniem tętniczym.
Postawa Typu B, będąca przeciwieństwem Typu A, charakteryzuje się opanowaniem,
spokojem i zdecydowanie mniejszą podatnością na choroby. Dotyczyć może jednak osób,
które co prawda tłumią wrogość, potrafią panować nad agresywnością, ale również są
skłonne do chorób, tyle że innych niż choroba niedokrwienia serca. Czynniki powodujące
długotrwały stres aktywują inne szlaki, czego rezultatem jest znacznie powolniejszy, ale
trwały wzrost poziomu kortyzolu. Jednym z najbardziej zaskakujących skutków
działania kortyzolu jest osłabianie układu odpornościowego.
15
Style życia
Ludzie, którzy przygotowują się do ważnego egzaminu i wykazują objawy stresu, częściej
przeziębiają się i łapią infekcje, gdyż jednym ze skutków działania kortyzolu jest
zmniejszenie aktywności, liczby i długości życia limfocytów białych krwinek. Jeśli mózg
w reakcji na stan psychiczny stymuluje wydzielanie przez nadnercza kortyzolu, a ten
hamuje aktywność układu odpornościowego, to może wybuchnąć drzemiąca infekcja
wirusowa lub też może dojść do nowego zakażenia (Ridley, 2001). Te objawy istotnie
mogą być fizyczne, ale ich przyczyny wynikają z naszej psychiki.
Powstała nowa gałąz wiedzy psychoneuroimmunologia zajmująca się
zasygnalizowanymi tutaj zagadnieniami. Jako przykład można podać, że chronicznie
nieszczęśliwe pielęgniarki mają częściej opryszczkę na wargach niż ich bardziej
zrównoważone i pogodne koleżanki, które także jak większość ludzi są nosicielami
wirusa opryszczki. Przykład drugi to osoby będące opiekunami chorych na Alzheimera
(wyjątkowo stresujące zajęcie) mają one mniej tzw. limfocytów T (komórki układu
odpornościowego uczestniczące w swoistej obronie organizmu, m.in. przed
mikroorganizmami) niż inne zdrowe osoby. Również dzieci, których rodzice poważnie się
pokłócili, częściej od innych chorują na infekcje wirusowe. Bezspornym faktem jest także
to, że umyślnym uśmiechaniem się można wywołać aktywność w mózgowych ośrodkach
szczęścia równie niezawodnie jak za pomocą radosnych myśli. Nasze zachowanie
wyzwala reakcje fizjologiczne w organizmie!
Tabela 1. Model Friedmana: wpływ zachowań Typu A/Typu B na zdrowie
Niska Wysoka
Typ A charyzmatycznie zdrowy
agresywny, wrogi,
rywalizujący (choroba
niedokrwienia serca)
Typ B zrelaksowany, spokojny
tłumiący wrogość, napięty
(inne choroby)
yródło: Na podstawie: Jurczyński, 1989.
Skoro tyle posiedliśmy już wiedzy o zależnościach i powiązaniach typu osobowości
z predyspozycją do wystąpienia pewnych schorzeń, powinno być nam łatwiej
modyfikować swoje zachowania. Z drugiej jednak strony dobrze wiemy, że nie jest to
16
Style życia
proste, choćby dlatego, że na nasze zachowania ma wpływ wiele czynników, które
następują po sobie lub nakładają się w trakcie kształtowania się naszej osobowości. Są to
czynniki kulturowe, środowiskowe czy interpersonalne. Dlatego tym bardziej ważna jest
wiedza i świadomość, że działania promocyjne na rzecz właściwego stylu życia
wdrażane niemal od maleńkości mają szanse, nie zubażając jakości życia człowieka,
chronić jego zdrowie zdrowie fizyczne i psychiczne.
17
Style życia
3. Postawy rodziców, opiekunów i uczniów
zalążkiem prozdrowotnego stylu życia
Wystarczy tylko pobieżnie przejrzeć opracowania dotyczące stanu sprawności i zdrowia
społeczeństwa, by nie mieć wątpliwości, że stan ten pozostawia wiele do życzenia. Obraz
tych zagrożeń można znalezć m.in. w Raporcie o kulturze fizycznej w Polsce
(Z warsztatów badawczych, 1980).
Dla przykładu, 7,1% całej populacji, tj. 2,5 mln osób, w tym ok. 300 tys. dzieci,
wykazuje różnego rodzaju ograniczenia uniemożliwiające właściwą dla wieku aktywność.
W 20% polskich rodzin znajduje się osoba o różnym stopniu niepełnosprawności. Spośród
osób powyżej 75 roku życia 6% ma ograniczoną sprawność fizyczną. Co 23 obywatel
naszego kraju jest, w rozumieniu prawnym, inwalidą, co 20 uważa się za
niepełnosprawnego w życiu i pracy.
Po przytoczonych tu liczbach widać, jak ważkim problemem jest aktywności w tym
przypadku aktywność fizyczna. Skalę przedstawianego tu zjawiska potwierdzają inne
dane, jak np. te mówiące, że 5 mln ludzi cierpi na nadciśnienie tętnicze, ponad 90 tys.
osób rocznie zapada na zawał serca i ok. 200 tys. osób jest niepełnosprawnych.
Przerażają wręcz dane mówiące, że w Polsce spośród ponad 10 mln dzieci i młodzieży
1 milion dotknięty jest dysfunkcją fizyczną lub psychiczną. Do tego dochodzą miliony
dzieci i młodzieży z wadami postawy czy otyłością. Żałosny wręcz obraz społeczeństwa
wyłania się z tych liczb.
Nie ma żadnej wątpliwości, że jedynym sposobem poprawy tej ponurej sytuacji mogą być
rozumne poczynanie rodziców, opiekunów i uczniów. Co prawda gdybyśmy opierali naszą
wiedzę o problemie na deklarowanych przez nas, Polaków, opiniach, nasze wnioski
byłyby mniej przygnębiające niż mogłoby to wynikać z przytoczonych tu liczb.
Często deklarujemy bowiem poglądy o tym, że kultura fizyczna jest ważna dla zdrowia,
dla wychowania i w konsekwencji, dla społeczeństwa. Są to jednak zazwyczaj jedynie
deklaracje, które nie przekładają się na działanie. Na szczęście podejmuje się coraz
więcej działań instytucjonalnych promujących aktywność fizyczną, powstają na przykład
liczne szkoły promujące zdrowie.
W wielu krajach przyjęło się holistyczne podejście do zdrowego stylu życia. Uznano, że
głównym problemem wychowania zdrowotnego jest kształtowanie umiejętności
18
Style życia
osobistego wyboru i podejmowania decyzji (Kłodecka-Różalska, 1990). Jeśli chodzi
o realizację tego programu w szkołach, to w większości krajów Europy wychowanie
zdrowotne jest zintegrowane z takimi przedmiotami, jak biologia, geografia, nauka
o środowisku, wychowanie fizyczne czy etyka (Zdrowa szkoła..., 1990).
Wychowania zdrowotnego, zdaniem WHO, nie należy sprowadzać jedynie do nauczania.
Chodzi bowiem o to, aby szkoła promująca zdrowie była miejscem, w którym wyrażana
jest troska nie tylko o uczniów i nauczycieli, czy ich bezpieczeństwo, ale także o
problemy związane ze stymulacją tego środowiska. Taka szkoła może skutecznie
realizować edukację zdrowia.
Program wychowania zdrowotnego ma szansę powodzenia, gdy problemy z nim związane
będą rozwiązywane równolegle do siebie. Takie działanie ma miejsce np. w Anglii
i Holandii, a grupy problemów dotyczą:
�ł interakcji społecznych (to m.in. umiejętność współdziałania społecznego, tworzenie
więzi emocjonalnych),
�ł troski o zdrowie (eksponuje się aktywność fizyczną i wypoczynek, zdrowe żywienie,
bezpieczeństwo, higienę osobistą, jak również wiele mówi się o nadużywaniu leków
i używek),
�ł społeczeństwa i środowiska (sprawy troski o środowisko całego społeczeństwa, służb
społecznych i ich powinności).
We wszystkich tych programach zdrowie traktuje się w kategoriach
wartości. Mówi się o zdrowiu własnym, rodziny, społeczeństwa. Problematykę tę
rozpatruje się w kategoriach etycznych, zarówno w sensie akceptowanych wartości, jak
i dokonywanych wyborów. Dotyczy to umiejętności zachowań w różnych sytuacjach,
higieny osobistej, wiedzy ekologicznej, szkodliwości nałogów, codziennej aktywności
fizycznej, aktywnych form wypoczynku, wychowania do bezpieczeństwa czy zapobiegania
wypadkom, a także chorobom.
Rolę szkoły podkreśla się jako wiodącą w zapewnieniu ciągłości pewnych postaw
i wartości . By stało się to rzeczywistością, w mikrosystemie, który tworzy szkoła ze
swym środowiskiem, muszą zostać zachowane spójność i zrozumienie: nauczycieli,
uczniów i rodziców.
19
Style życia
3.1. Potrzeba edukacji zdrowotnej wychowawców
Fakt, że stoimy w obliczu grozby samounicestwienia, wymusza konieczność zmiany treści
dotyczących kształcenia nauczycieli, m.in. tych dotyczących problematyki: człowiek
wychowanie zdrowie środowisko (Demel, 1990). W ślad za tym musi iść potrzeba
stworzenia na uczelniach pedagogicznych i medycznych miejsca na realizację programów
związanych z pedagogiką i promocją zdrowia, a także z wychowaniem zdrowotnym.
Nauczyciel wyposażony w tę wiedzę ma narzędzie do skutecznego działania
w omawianym zakresie.
By dobrze przygotowane programy mogły być właściwie realizowane, nie mogą znalezć
się w rękach ochotników czy entuzjastów, lecz w rękach profesjonalistów. Wiedza jest
więc niezbędnym czynnikiem kształcenia postaw realizujących się w zachowaniach
i będących wyrazem poziomu kultury zdrowotnej.
Dla przykładu w toku przygotowania zawodowego nauczyciel ma opanować
umiejętność dochodzenia do nowej wiedzy i do nowych sprawności. Zagadnienia
dotyczące zdrowia człowieka, rozumienia i definiowania samego pojęcia, jego pozycji jako
wartości decydującej o ludzkim życiu to najistotniejsze problemy nowoczesnej
edukacji.
Metody preferowane w edukacji to metody warsztatowe i aktywizujące mają one tak
oddziaływać na ucznia, by miał on szansę odkryć pewne prawdy dzięki własnej wiedzy
i własnemu doświadczeniu. To z kolei ma wzbogacić jego postrzeganie własnej osoby,
a także wykształcić motywację do wcielania zdobytej wiedzy w życie. Właśnie okres nauki
szkolnej to moment idealny, z punktu widzenia uzyskiwanych efektów, do zajęcia się tą
problematyką. W tym czasie dzieci i młodzież poznają wzorce, które umożliwią i pomogą
im realizować się w dorosłym życiu. Są one niezbędne do integracji działań w takich
środowiskach, jak: rodzina, szkoła, środowisko lokalne. Niezwykle ważne jest
akcentowanie znaczenia zdrowia jako elementu warunkującego spełnienie wszystkich
innych wartości, z tymi najważniejszymi włącznie.
Według Walijskiego Urzędu Promocji Zdrowia, potrzeby zdrowotne młodych ludzi należy
określać, uwzględniając wiele aspektów. I tak zdrowie zależy od:
�ł posiadanych informacji, wiedzy i umiejętnego z nich korzystania,
�ł zdrowego stylu życia,
�ł zdrowego otoczenia,
20
Style życia
�ł właściwego indywidualnego rozwoju (psychosomatycznego, psychospołecznego,
psychoseksualnego itp.),
�ł polityki promującej zdrowie,
�ł służb działających na rzecz zdrowia.
Młodzi ludzie odpowiadając na pytania w rozmaitych ankietach, zwykle utożsamiają
zdrowie z dobrym samopoczuciem, z możliwością robienia wszystkiego, na co mają
ochotę; w dalszej kolejności z brakiem choroby, odpornością fizyczną, czy ogólnie
z prawidłowym funkcjonowaniem organizmu. Samo pojęcie zdrowia rozumiane jest
wycinkowo, nie jest ono postrzegane jako wartość, którą młodzi ludzie traktowaliby
jednoznacznie jako jeden z warunków ich przyszłych sukcesów i szczęścia. Myślenie
młodych ludzi o zdrowiu pozostaje zwykle na poziomie abstraktu i niewiele ma wspólnego
z realnym, mającym wpływ na dobre życie wykorzystaniem własnego potencjału, w który
został przez geny oraz środowisko z jego kulturą i zwyczajami wyposażony.
3.2. Wpływ aktywności fizycznej na styl życia dzieci i dorosłych
Braku ruchu nie da się zastąpić żadnymi lekami, zaś ruch
może zastąpić wiele z nich.
Hipokrates
Człowiek działa na swoją szkodę nie tylko wówczas, gdy brak mu wiedzy
o mechanizmach powstawania chorób, ale także wtedy, gdy nie potrafi jej wykorzystać
w celu skutecznej profilaktyki. Pamiętać należy, że wartości, które odnoszą się do
zdrowia, wydolności, sprawności, a nawet urody, mają wpływ na kształtowanie postaw
i poglądów ludzi, są więc cząstką światopoglądu, obyczaju i kultury.
Życie człowieka od pokoleń było związane z fizyczną walką o byt i nasz układ nerwowy,
hormonalny, a także nasza przemiana materii zostały do tego dopasowane. Innymi słowy
człowiek ewoluując, przystosował się do dużej aktywności ruchowej. Dopiero kilka
ostatnich pokoleń ograniczyło wysiłek fizyczny, czego ujemne skutki już obserwujemy:
obok zbyt kalorycznego odżywiania i ciągłego stresu to właśnie ograniczenie ruchu jest
jedną z przyczyn chorób cywilizacyjnych, takich jak: choroba niedokrwienna serca,
otyłość, cukrzyca (pewien typ), nadciśnienie, nerwice (cała gama odmian), otyłość.
Zmiana stylu życia z nieaktywnego na aktywny fizycznie wydaje się łatwiejsza i prostsza
niż niwelowanie innych czynników ryzyka. Zadowalająca aktywność ruchowa winna być
21
Style życia
ważną częścią stylu życia każdego człowieka. Poziom wydolności fizycznej jako
najważniejszy wskaznik biologiczny jest jednocześnie wyznacznikiem tempa
starzenia się organizmu. Zbilansowanie przyjmowania i wydatkowania energii sprzyja
utrzymaniu optymalnej masy ciała i przeciwdziała postępowi chorób przemiany materii,
w tym otyłości i pewnych form cukrzycy. Nasza aktywność ruchowa powoduje korzystne
zmiany w układzie ruchu: zwiększa się siła mięśni, dochodzi do zmian w wiązadłach
i ścięgnach tkanki łącznej, co zmniejsza ryzyko przeciążeń i zmian zwyrodnieniowych.
Wzrasta poziom nieswoistej odporności przeciwzakaznej z udziałem krwinek białych
granulocytów i monocytów, których zadaniem jest wychwytywanie obcych cząstek
(bakterii, wirusów, grzybów, pyłków roślin itd.) i niszczenie ich.
W związku z coraz liczniejszymi zachorowaniami na choroby układu krążenia aktywność
fizyczna dzieci, a także ich rodziców, ma obecnie większe niż kiedykolwiek wcześniej
znaczenie. Badacze zgadzają się powszechnie z poglądem, że aktywność w dzieciństwie
determinuje aktywność fizyczną w dorosłym życiu. Stwierdzono też wpływ zachowań
zdrowotnych rodziców na podobne zachowania ich dzieci (Perry i in., 1989; Moore i in.
1991). Dotyczy to także aktywności fizycznej. Istnieje prawie sześciokrotnie większe
prawdopodobieństwo, że dzieci aktywnych fizycznie rodziców przejmą od nich ten styl
i w swym dorosłym życiu będą także aktywni (Dąbrowski, 1985). Sprawne dzieci to
zatem pózniej bardziej aktywni fizycznie dorośli. To ważki argument, wystarczający, by
zachęcać dzieci do doskonalenia sprawności fizycznej z myślą o przyszłym stylu ich życia,
a tym samym o sensie zdrowotnym tych zabiegów. Z punktu widzenia zdrowia
publicznego jest to sprawa wagi pierwszorzędnej.
Niestety, zdecydowana większość ludzi korzysta z ruchu dopiero wtedy, gdy przydaje się
on jako metoda rehabilitacji po zawale serca, udarze mózgu czy do leczenia ciężkich
psychonerwic. Tymczasem nie należy czekać na złe zrządzenie losu, trzeba raczej
próbować czynnie przeciwstawiać się presjom związanym z codziennym życiem. Chodzi
o to, by przekonać samych siebie, a także najbliższych, o potrzebie aktywności ruchowej;
by poprawić zarówno sprawność fizyczną, umysłową, jak i psychiczną.
22
Style życia
4. Znaczenie wartości neotycznych (duchowych)
w kształtowaniu stylu życia człowieka
Z przyjęciem i uznaniem przez człowieka norm, czyli wartości, wiąże się jego styl życia,
sposób realizacji celów i satysfakcja z tego płynąca. Akceptowane przez nas wartości
stanowią kryterium oceny osób, zjawisk, rzeczy czy norm, które uznajemy za dobre lub
złe. Znamy liczne próby określania tychże wartości. Dla przykładu, E. Spranger
uwzględnia m.in. wartości społeczne (moralne), religijne, estetyczne; zaś E. Stauba
wartości indywidualne i społeczne.
Rozpatrując wartości moralne, możemy spotkać się z obrońcami stanowiska zwanego
absolutyzmem, którzy uważają te wartości za niezmienne i nieprzemijające, jak również
z relatywistami zakładającymi względność wartości moralnych. Jednakże zawsze gdy
wychowujemy, staramy się bazować właśnie na tych ponadczasowych, uniwersalnych
wartościach, które dotyczą sensu naszej egzystencji. Dzięki temu postrzegamy człowieka
jako osobę odpowiedzialną za swój los, za dokonywane wybory. Inaczej mówiąc, człowiek
taki jest świadomy swego istnienia.
Ogromna odpowiedzialność spada na osoby, które uczestniczą w kształtowaniu
indywidualności młodego człowieka. To one właśnie a są nimi rodzice, opiekunowie,
pedagodzy i nauczyciele (najlepiej jest oczywiście, gdy łączy się umiejętności pedagoga
i nauczyciela) jeśli są oddani sprawie, mogą pomóc w procesie kształtowania
osobowości młodego człowieka dzięki swym: autentyczności, wiedzy, intelektowi i, co
istotne, bezwarunkowej akceptacji wychowanka. W sytuacji, w której odczuwamy
dezaprobatę ze strony otoczenia, czego konsekwencję stanowi brak spełnienia tak
ważnych potrzeb, jak: bezpieczeństwo, miłość, godność osobista, doświadczamy
zagrożenia. Rodzice i opiekunowie poprzez duchową płaszczyznę oddziaływania mogą
uczyć w takich sytuacjach zachowań uznanych za moralne i pozytywne społecznie.
Pedagodzy swoje podejście do rozwoju człowieka opierają na tzw. kategoriach celów
edukacyjnych. Są to:
�ł wzmocnienie u dziecka jego własnej świadomości; pomoc w rozwoju jego
indywidualności oraz współdziałanie w kształtowaniu wyczucia dobra i zła
warunkującego zdrowie moralne,
�ł rozwijanie poczucia odpowiedzialności oraz ważnej umiejętności, jaką jest zdolność
rozwiązywania konfliktów,
23
Style życia
�ł wychowanie w dążeniu do wyboru właściwych norm moralnych,
�ł wychowywanie w zrozumieniu istnienia ciągłości kulturowej i w umiejętności rozwoju
duchowego,
�ł pomaganie w zrozumieniu sensu ludzkiego życia i konieczności pełnej integracji
własnego ja z otaczającym środowiskiem (szczególnie w tym przypadku w pracy
z dzieckiem rodzi się autentyczna przyjazń i więz).
Rodzice (opiekunowie), zaś w pózniejszym okresie edukacji dziecka także nauczyciele,
powinni być w pewnym stopniu psychoterapeutami posiadającymi takie ważne cechy
osobowości, jak: autentyzm, dojrzałość emocjonalna i zdolności empatyczne.
Autentyzm opiera się na tym, że człowiek doświadcza tych uczuć, które manifestuje, że
żywi przekonania, które wyraża, a jego postępowanie jest zgodne z tym, co głosi.
Dojrzałość emocjonalna polega na wytworzeniu takiego stosunku uczuciowego do
dziecka, ucznia czy po prostu do drugiego człowieka, by obdarzać go autentyczną troską
i ciepłem. Wreszcie zdolności empatyczne to umiejętność wczuwania się w psychikę
drugiej osoby i współuczestniczenia w jej przeżyciach, co umożliwia lepsze jej rozumienie
(Lucas, 1987). Dopiero wówczas, gdy akceptacja, szacunek, troska i wsparcie ze
wszystkich stron rodziny, która ma najważniejszy i bezpośredni wpływ na rozwój
emocjonalny; wychowawców współtworzących wizerunek świata oraz państwa z jego
decyzjami wzmacniającymi wartościowe i etyczne postawy występują łącznie, możemy
uzyskać oczekiwane efekty.
My, dorośli, musimy mieć świadomość, że dzieci żyjące w stanie ciągłego zagrożenia czy
poczucia niemożności lub frustracji nie będą potrafiły i nie będą chciały aktywnie
kształtować siebie, gdyż sfera ich emocji będzie zagrożona. W autentycznym spotkaniu
dzieci i dorosłych duże znaczenie mają partnerstwo, pomoc, odpowiedzialność
i uczestnictwo wartości te sprawiają, że ów kontakt staje się aktywny i twórczy.
Jest dobrze, gdy potrafimy przechodzić od negowania do pozytywnego przekształcania
swej osobowości; do widzenia siebie we właściwym świetle, do ciągłej kontroli
własnego życia. Ważne też, by zachować przy tym dystans do własnych przeżyć
i doznań. To w sposób oczywisty ułatwia nasze przystosowanie do środowiska, w którym
żyjemy. Nasze duchowe oddziaływanie staje się znacznie skuteczniejsze, gdy potrafimy
wypracować w sobie umiejętności dawania. Taka postawa wynika z tzw. filozofii miłości.
Polega ona na gotowości pomagania sobie wzajemnie w sytuacjach trudnych oraz
w przetrwaniu niepowodzeń z nadzieją na zwycięstwo. Pięknie podsumował to prof.
24
Style życia
T. Kotarbiński, mówiąc: szczęśliw, kto ukochał coś, co nie jest nim samym, przejął się
cudzą potrzebą .
Istota zdrowia, dobrego samopoczucia i wewnętrznego zadowolenia człowieka polega na
tym, iż postrzega on swoje działania jako sensowne, że ma przed oczyma cel, do którego
może dążyć, albo wartości, które sprawiają, że w swej egzystencji potrafi po prostu
dostrzec sens.
Każdy okres ludzkiego życia ma swoje wzloty i upadki, ale jeśli potrafiliśmy nadać
naszemu życiu sens, nie musimy obawiać się pewnych niepowodzeń, bo główny kierunek,
wyznaczony przez filozofię miłości będzie dla nas zawsze osiągalny. I choć życie
człowieka da się przedłużyć tylko do określonych granic, to każdą jego chwilę można
nasycić w sposób nieograniczony.
25
Style życia
Bibliografia
1. Argyle M., 1991: Psychologia stosunków międzyludzkich, PWN, Warszawa.
2. Auksologia a promocja zdrowia, 1997: (red.) A. Jopkiewicz, Kieleckie Towarzystwo
Naukowe, Kielce.
3. Barnard K. i wsp., 1996: Zdrowie publiczne: wybrane zagadnienia, Wydawnictwo
Vesalius, Kraków.
4. Człowiek pytanie otwarte, 1987: (red.) Z. Popielski, Wydawnictwo KUL, Lublin.
5. Dąbrowski K., 1985: Zdrowie psychiczne, PWN, Warszawa.
6. Deepak C., 1996, Zdrowie doskonałe. O harmonii ciała i umysłu, Wydawnictwo
W.A.B., Warszawa.
7. Demel M., 1990: O własne drogi w wychowaniu zdrowotnym, Wychowanie fizyczne
i Higiena Szkolna , nr 7.
8. Edukacja zdrowotna w szkole, 1998: (red.) B. Woynarowska, Wydawnictwo
Pedagogiczne UW, Warszawa.
9. Elementy psychologii zdrowia, 1996: (red.) G. Dolińska-Zygmunt, Wydawnictwo
Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.
10. Gessing H., 1995: Trenujemy odporność, czyli droga do ponownej młodości,
Wydawnictwo Astrum, Wrocław.
11. Jenkins C. D., Zyzański S. J., Rosenman R. H., 1979: The Jenkins Activity Survey
Manual, The Psych. Corpor., San Francisco.
12. Karski J. i in., 1994: Promocja zdrowia. Wybrane materiały zródłowe i dokumenty
podstawowe dotyczące zdrowia, Wydawnictwo Ignis, Warszawa.
13. Kierkegaard S., 1982: Choroba na śmierć, PWN, Warszawa.
14. Kłodecka-Różalska J., 1990: Promocja zdrowia w wychowaniu fizycznym, Kultura
Fizyczna , nr 3 4, s. 27.
15. Kozmińska-Kubarska A., 1987: Pielęgnowanie zdrowia i urody, PZWL, Warszawa.
16. Martin P., 2000: Mózg, który szkodzi: mózg, zachowanie, odporność i choroba, Dom
Wydawniczy Rebis, Poznań.
17. McPherson A., 1997: Problemy zdrowotne kobiet, Wydawnictwo Springer, PWN,
Warszawa.
18. Pić J., 1997: Trójkąt zdrowia, Wydawnictwo Hizop. Cieszyn.
19. Postępy pielęgniarstwa i promocji zdrowia, 1997: (red.) L. Wołowicka, część 12,
Wydawnictwo Uczelniane AM, Poznań.
20. Postępy pielęgniarstwa i promocji zdrowia, 1998: (red.) L. Wołowicka, część 13,
Wydawnictwo Uczelniane AM, Poznań.
26
Style życia
21. Postępy pielęgniarstwa i promocji zdrowia, 1998: (red.) L. Wołowicka, część 14,
Wydawnictwo Uczelniane AM, Poznań.
22. Ridley M., 2001: Genom, Wydawnictwo Rebis, Poznań.
23. Rydzyński Z., Gruszczyński W., 1993: Materiały 34 Zjazdu Psychiatrów Kanadyjskich,
Winnipeg.
24. Sen A., 1993: Ekonomia życia i śmierci, Świat Nauki nr 7, 23.
25. Simonton O. C., 1996: Powrót do zdrowia; pozytywny program zdrowia dla osób
dotkniętych chorobą nowotworową, Wydawnictwo Ravi, Aódz.
26. Styl życia a zdrowie: dylematy teorii i praktyki, 1995: (red.) Z. Czaplicki, W. Muzyka,
Polskie Towarzystwo Psychiatryczne. Olsztyn.
27. Suchorska K., 1998: Jak leki i narkotyki wpływają na organizm, MEN, Warszawa.
28. Wulf H., Pedersen S., Rosenberg R., 1993: Filozofia medycyny, PWN, Warszawa.
29. Z warsztatów badawczych, 1980: Komitet Nauk o Kulturze Fizycznej PAN, Warszawa.
30. Zdrowa szkoła. Raport Szkolnej Grupy Edukacji Zdrowotnej i Światowej Organizacji
Zdrowia, 1990: Zakład Medycyny Szkolnej IMiO, Warszawa.
31. Zimbardo P., Ruch F., 1988: Psychologia i życie, PWN, Warszawa.
27
Style życia
Literatura podstawowa
1. Argyle M., 1991: Psychologia stosunków międzyludzkich, PWN, Warszawa.
2. Wulf H., Pedersen S., Rosenberg R., 1993: Filozofia medycyny, PWN, Warszawa.
3. Zimbardo P., Ruch F., 1988: Psychologia i życie, PWN, Warszawa.
Literatura uzupełniająca
1. Człowiek pytanie otwarte, 1987: (red.) Z. Popielski, Wydawnictwo KUL, Lublin.
2. Dąbrowski K., 1985: Zdrowie psychiczne, PWN, Warszawa.
3. Demel M., 1990: O własne drogi w wychowaniu zdrowotnym, Wychowanie fizyczne
i Higiena Szkolna , nr 7.
4. Edukacja zdrowotna w szkole, 1998: (red.) B. Woynarowska, Wydawnictwo
Pedagogiczne UW, Warszawa.
5. Jenkins C. D., Zyzański S. J., Rosenman R. H., 1979: The Jenkins Activity Survey
Manual, The Psych. Corpor., San Francisco.
6. Karski J. i in., 1994: Promocja zdrowia. Wybrane materiały zródłowe i dokumenty
podstawowe dotyczące zdrowia, Wydawnictwo Ignis, Warszawa.
7. Kierkegaard S., 1982: Choroba na śmierć, PWN, Warszawa.
8. Kłodecka-Różalska J., 1990: Promocja zdrowia w wychowaniu fizycznym, Kultura
Fizyczna , nr 3 4, s. 27.
9. Ridley M., 2001: Genom, Wydawnictwo Rebis, Poznań.
10. Rydzyński Z., Gruszczyński W., 1993: Materiały 34 Zjazdu Psychiatrów Kanadyjskich,
Winnipeg.
11. Sen A., 1993: Ekonomia życia i śmierci, Świat Nauki nr 7, 23.
12. Suchorska K., 1998: Jak leki i narkotyki wpływają na organizm, MEN, Warszawa.
13. Z warsztatów badawczych, 1980: Komitet Nauk o Kulturze Fizycznej PAN, Warszawa.
14. Zdrowa szkoła. Raport Szkolnej Grupy Edukacji Zdrowotnej i Światowej Organizacji
Zdrowia, 1990: Zakład Medycyny Szkolnej IMiO, Warszawa.
28

Wyszukiwarka