PODATKI I SYSTEM PODATKOWY A.Gowłowicz, J.Małecki Podatki i prawo podatkowe wyd. IV Poznań 2000 rozdz.: 17,18,23,24,25 ISTOTA I FUNKCJE PODATKÓW Mianem podatku określamy pieniężną formę danin publicznych państwo i inne związki publiczno- prawne aby mogły realizować różnego rodzaju zadania publiczne i społeczne muszą być wyposażone w odpowiednie środki ich realizacji. Środki te uzyskują przede wszystkim z danin publicznych. Pierwotnie daniny publiczne były pobierane w naturze i w postaci świadczeń osobistych np. dziesięcina (w naturze), prawo pierwszej nocy (świadczenie osobiste). Gdy pojawił się pieniądz daniny publiczne zaczęto pobierać w tej formie. Wśród danin publicznych pobieranych w pieniądzu wyróżniamy podatki i opłaty publiczne podatki świadczenia nieodpłatne opłaty publiczne pobierane są za czynności urzędowe i usługi publiczne Podatki są ekonomiczną kategorią podziału produktu i dochodu narodowego. Stanowią one ciężar nakładany na osoby fizyczne i jednostki gospodarcze w celu zawłaszczenia części ich dochodu. Władza publiczna poprzez nakładanie i pobór podatków bierze udział w podziale produktu i dochodu narodowego. W Polsce we władztwo podatkowe jest wyposażone państwo i organizacje z zakresu samorządów terytorialnych na szczeblu gmin. Gminom przysługuje prawo do ustalania wysokości stawek w podatkach i opłatach lokalnych na następny rok pod warunkiem, że stawki te mieszczą się w przedziale między stawkami maksymalnymi ustalonymi przez min. finansów, a 50% tych stawek maksymalnych. W rezultacie stosowania podatków następuje zmiana proporcji podziału dochodów wynikającego z działania samego mechanizmu rynkowego. Podatki w gospodarce rynkowej pełnią przede wszystkim funkcję fiskalną. Stanowią one podstawowe zródło dochodów publicznych. Dochody są niezbędne do ponoszenia wydatków na realizację poszczególnych zadań publicznych i społecznych. Funkcja fiskalna przejawia się w zawłaszczaniu części dochodów osób fizycznych i jednostek gospodarczych. Funkcja ta powinna być dostosowana do zakresu i skali zadań realizowanych przez państwo i inne związki publiczno-prawne (samorządy terytorialne, kasy chorych itd.). Podatki mogą być obniżone tylko gdy ograniczany jest zakres zadań i maleje skala tych zadań tak państwa jak i innych związków publiczno-prawnych. Gdy natomiast zadania te rosną wówczas stosownie do tych zadań muszą być podniesione podatki. W Polsce nie wszyscy widzą związek między podatkami, a zakresem i skalą zadań publicznych. Możemy sobie wyobrazić dwa skrajne modele gospodarek rynkowych: - neoliberalną - socjaldemokratyczną neoliberalna państwo, samorządy terytorialne i inne podmioty finansów publicznych realizują jedynie wąsko rozumiane zadania publiczne. W tym modelu państwo nie gwarantuje zabezpieczenia społecznego na wypadek starości, bezrobocia, inwalidztwa i cała sfera usług społecznych jest skomercjalizowana. Wyjątek stanowią szczepienia ochronne i usługi edukacyjne na poziomie podstawowym. W tym modelu podatki mogą być niskie. Gospodarka amerykańska i japońska są zbliżone do gospodarki neoliberalnej. socjaldemokratyczna państwo i inne związki publiczno-prawne realizuję nie tylko zadania w wąsko rozumianej dziedzinie publicznej lecz również gwarantują zabezpieczenie społeczne na wypadek ryzyk socjalnych oraz podstawowych usług społecznych. Podstawowe usługi społeczne w gospodarce socjaldemokratycznej świadczone są nieodpłatnie szkolnictwo na wszystkich poziomach, usługi medyczne, niektóre usługi kulturalne. W tym modelu podatki muszą być wysokie. Podatki i system podatkowy 1 W systemach demokratycznych wyborcy głosując na określona partię polityczną pośrednio opowiadają się za kształtem systemu podatkowego i wysokością podatków. W Polsce model gospodarki zbliżony jest do gospodarki socjaldemokratycznej. Zdaniem zwolenników doktryn neoliberalnych podatki powinny pełnić wyłącznie funkcję fiskalną, postulują oni aby podatki były neutralne, a więc nie zakłócały działania mechanizmu rynkowego. W praktyce żaden podatek nie jest w pełni neutralny. Podatki powodują w przypadku osób fizycznych przede wszystkim spadek skłonności do oszczędzania. Uszczuplają one zasoby pieniężne osób fizycznych i osoby te w pierwszej kolejności ograniczają oszczędności gdyż konsumpcja jest im bliższa. Gdy podatki są wysokie osoby fizyczne mogą być zmuszone do zmiany struktury konsumpcji. Ograniczenie spożycia dóbr luksusowych i zwiększenie konsumpcji dóbr normalnych i podrzędnych. W przypadku jednostek gospodarczych podatki powodują m.in. spadek skłonności do inwestowania. Mogą one spowodować spadek popytu na niektóre towary i usługi, a przez to spadek ich produkcji i importu. W praktyce podatki państw na świecie są świadomie wykorzystywane przez państwo nie tylko w celach fiskalnych lecz również w celach pozafiskalnych. W niektórych państwach na świecie podatki są instrumentami polityki prorodzinnej tzn. państwo poprzez wprowadzanie odpowiedniej polityki fiskalnej zachęca osoby fizyczne w wieku matrymonialnym do wchodzenia w związki małżeńskie, do prokreacji i posiadania dzieci np. Francja, Niemcy. W latach 90-tych systematycznie spada w Polsce zarówno liczba urodzeń jak i przyrost naturalny. W 1999r. liczna urodzeń w skali kraju przekroczyła o kilka tysięcy liczbę zgonów. Stopa przyrostu była zatem zerowa. Pewne elementy polityki prorodzinnej mieszczą się w podatku dochodowym od osób fizycznych. Podatek ten stwarza małżonkom prawo do wspólnego opodatkowania. Wspólne opodatkowanie umożliwia małżonkom obniżenie łącznego należnego podatku w tych przypadkach gdy ich dochody są silnie zróżnicowane zwłaszcza gdy dochody jednego małżonka są bardzo wysokie, a drugiego zerowe. Obecnie jednak podatek dochodowy od osób fizycznych jest bardzo niesprawiedliwy w przypadku dwóch małżeństw o tych samych dochodach ale o różnej liczbie dzieci małżeństwa te zapłacą taki sam podatek, dotyczy to również małżeństwa bezdzietnego. W praktyce podatki są wykorzystywane głównie w celach pozafiskalnych jako instrumenty oddziaływania na gospodarkę. Pełnią one następujące pozafiskalne funkcje ekonomiczne: - alokacyjną - stabilizacyjną - redystrybucyjną Funkcja alokacyjna polega na ich oddziaływaniu na rozmieszczenie czynników produkcji oraz na strukturę produktu krajowego brutto (PKB). Podatki korygują rynkowe rozmieszczenie czynników produkcji: pracy, kapitału, ziemi i rynkową strukturę PKB. W Polsce w latach 90-tych państwo w szerokim zakresie wykorzystywało podatki w celach alokacyjnych. Do tego celu wykorzystywało zarówno podatki dochodowe jak i podatek od towarów i usług i podatek akcyzowy. Liczne ulgi przewidziane w podatku dochodowym od osób fizycznych i mniej liczne ulgi w podatku dochodowym od osób prawnych zachęcają podatników do podejmowania działań preferowanych przez państwo. W przypadku podatku od towarów i usług f.alokacyjna tego podatku jest realizowana poprzez zwolnienia z omawianego podatku lub opodatkowaniu stawką obniżoną towarów i usług o podstawowym znaczeniu dla konsumpcji. Poprzez to towary te są tańsze stąd jest na nie większy popyt. Podatek akcyzowy przyczynia się do obniżenia konsumpcji wyrobów akcyzowych takich jak wyroby spirytusowe i tytoniowe. Funkcja alokacyjna podatków w wielu przypadkach pozostaje w sprzeczności z ich najważniejszą funkcją funkcją fiskalną. Jest ona realizowana z wyjątkiem podatku akcyzowego za pomocą ulg i zwolnień podmiotowych i przedmiotowych, niższych stawek, które prowadzą do spadku dochodów publicznych. Gospodarka rynkowa charakteryzuje się wahaniami cyklicznymi. Wahania te są ograniczane przez państwo m.in. podatkami. W przypadku przegrzania koniunktury gospodarczej wyrażającego się m.in. we wzroście stopy Podatki i system podatkowy 2 inflacji i zachwianiu równowagi bilansu płatniczego rząd powinien prowadzić restrykcyjną politykę fiskalną, a więc podnieść podatki i obniżyć niektóre wydatki publiczne. Wyższe podatki przy niższych wydatkach publicznych przyczyniają się do spadku popytu globalnego, który hamuje nadmierną ekspansję gospodarki. W okresie recesji rząd powinien prowadzić ekspansywną politykę fiskalną mającą na celu pobudzenie wzrostu gospodarczego. W tym celu powinien m.in. obniżyć podatki i zwiększyć niektóre wydatki publiczne. Niższe podatki przy wyższych wydatkach publicznych przyczyniają się do wzrostu popytu globalnego, który pobudza wzrost gospodarczy. Funkcja stabilizacyjna. W gospodarce rynkowej wahania cykliczne są ograniczane nie tylko świadomą polityką państwa lecz również automatycznymi stabilizatorami koniunktury. Stabilizatory te samoczynnie bez jakichkolwiek działań państwa ograniczają wahania cykliczne tej gospodarki. W przypadku Polski funkcję automatycznych stabilizatorów koniunktury pełnią przede wszystkim podatki dochodowe od osób fizycznych i prawnych. W okresie boom-u gospodarka szybko się rozwija, rosną dochody osób fizycznych i zyski jednostek gospodarczych, spada bezrobocie i w tej sytuacji szybko rosną dochody publiczne z podatków dochodowych oraz spadają wydatki publiczne na zasiłki dla bezrobotnych i pomoc społeczną. Im wyższe opodatkowanie podatkami dochodowymi od osób fizycznych i jednostek gospodarczych w tej fazie przy jednoczesnym spadku niektórych wydatków publicznych hamuje nadmierną ekspansję gospodarki. W fazie recesji automatyczne stabilizatory koniunktury pobudzają wzrost gospodarczy. Funkcja dystrybucyjna obniżają one różnice w poziomie dochodów poszczególnych osób fizycznych, gospodarstw domowych, a nawet całych grup społecznych i zawodowych. Mechanizm rynkowy prowadzi do pogłębiania się różnic w poziomie dochodów osób fizycznych. Biedni ubożeją, a bogaci bogacą się. Drastyczne różnice regulowane są podatkami. Funkcja dystrybucyjna podatków jest uzasadniana: 1) malejącą krańcową użytecznością dochodu u dochód Wraz ze wzrostem dochodu krańcowa użyteczność tego dochodu drastycznie spada. W skali społecznej można podnieść poziom dobrobytu społecznego w wyniku samej redystrybucji dochodów przy tym samym PKB. Należy podatkami przejąć część dochodów osób o największych dochodach i zgromadzone środki przeznaczyć na świadczenia społeczne takie jak: zasiłki, stypendia itd. 2) dystrybucja dochodów osób fizycznych podatkami jest uzasadniona względami solidarności społecznej. 3) dystrybucja dochodów osób fizycznych jest uzasadniona względami politycznymi. Państwo, które tolerowałoby drastyczne różnice w poziomie dochodów byłoby mało ustabilizowane politycznie. Dyskryminowane grupy społeczne i zawodowe demonstrują swoje niezadowolenie np. strajki. Podatki o charakterze progresywnym umożliwiają skorygowanie rynkowego podziału dochodu i gwarantują spokój społeczny. W Polsce funkcję dystrybucyjną pełni podatek dochodowy od osób fizycznych. Im większa jest progresja w tym podatku tym w większym stopniu koryguje on rynkowy podział dochodów między osobami fizycznymi. W warunkach gospodarki rynkowej podział ten jest nierówny. W ostatnich latach w Polsce narastały różnice w poziomie dochodów uzyskiwanych przez osoby fizyczne nie tylko z pracy lecz również z kapitału. Różnice w poziomie płac w Polsce są duże bo mamy liczną grupę osób otrzymującą płacę w wysokości minimalnej, a z drugiej strony mamy prezesów banków, których zarobki w skali roku sięgają milionów dolarów. Podatki i system podatkowy 3 DEFINICJA PRAWNA I CECHY PODATKÓW Podatki są to świadczenia pieniężne wnoszone przez osoby fizyczne i jednostki gospodarcze, na rzecz władzy publicznej, o charakterze przymusowym, bezzwrotnym, nieodpłatnym i ogólnym. Aby dane świadczenie pieniężne na rzecz władzy publicznej można było nazwać podatkiem powinno się ono charakteryzować wszystkimi cechami wymienionymi w definicji podatku. Jeżeli przyjmiemy powyższą definicję podatku wówczas za podatek musimy uznać również niektóre środki pieniężne o charakterze przymusowym, które oficjalnie nie są nazywane podatkiem. Ich przykładem mogą być cła, składki ubezpieczenia społecznego płacone przez pracodawców oraz składki i wpłaty na państwowe fundusze celowe jeżeli mają one charakter przymusowy. Same podatki w Polsce z wyjątkami nie są wysokie. Przymusowy charakter podatku wynika z istoty władzy publicznej, która może wprowadzić obowiązek płacenia określonych podatków przez jednostki gospodarcze i osoby fizyczne i w razie potrzeby może wyegzekwować ten obowiązek przy użyciu siły. W państwach wysoko rozwiniętych podatki są twardo egzekwowane od wszystkich podatników. W Polsce egzekucja podatków budzi poważne zastrzeżenia. Bywa tak, że dane podatki są egzekwowane gdy dana osoba przestaje pełnić funkcje publiczne np. Lech Wałęsa. Podatki są jednostronnie ustanawiane przez władzę publiczną. Ustanowienie podatku nie wymaga zgody społeczeństwa wyrażonej w drodze referendum. Niektóre konstytucje wręcz zabraniają organizowania referendum w sprawach podatkowych. Podatki są w Polsce ustanawiane ustawami uchwalanymi przez parlament. Ich rodzaj i wysokość nie podlegają negocjacji pomiędzy podatnikami, a państwem. W systemie demokracji parlamentarnej podatnicy mają tylko pośredni wpływ na rodzaj stawki podatku poprzez głosowanie na daną partię. Partie ogłaszają programy polityki gospodarczej, której częścią składową jest program polityki fiskalnej. W przeciwieństwie do pożyczki podatek jest świadczeniem bezzwrotnym. Oznacza to, że jeżeli podatek został obliczony i pobrany w odpowiedniej wysokości wówczas nie podlega on w żadnych okolicznościach zwrotowi. Co więcej, w przypadku nadpłaty podatku nadpłaty te są bezpośrednio zwracane tylko w okolicznościach ściśle określonych prawnie. W pozostałych przypadkach są one traktowane jako zaliczka na poczet przyszłych wpłat.0 Podatek jako dochód publiczny jest ustanawiany w związku z potrzebą realizacji określonych zadań. Nie realizowanie tych zadań nie może stanowić podstawy do żądania zwrotu zapłaconych podatków. Płacimy podatki m.in. dlatego, że państwo powinno nam zapewnić bezpieczeństwo. Ale zadanie to jest słabo realizowane np. stan dróg. Podatek jest świadczeniem nieodpłatnym. Podatnikom z tytułu ponoszenia ciężaru podatkowego nie przysługują roszczenia do świadczenia wzajemnego ze strony państwa. Podatek jest świadczeniem pieniężnym o charakterze ogólnym, jest on nakładany na określoną grupę podatników wg ogólnie obowiązującego prawa podatkowego. Podatek nie kieruje się do konkretnego przypadku. Każdy znajdujący się w określonej sytuacji prawem podatkowym jest zobowiązany do zapłaty podatku w określonym terminie. Z tej cechy ogólności wynika postulat aby podatki charakteryzowały się powszechnością. Płacić te same podatki w tej samej wysokości i na tych samych zasadach. W praktyce prawo podatkowe przewiduje pewne wyjątki i niektóre rodzaje podatników korzystają z tych przywilejów, są opodatkowane na bardziej korzystnych zasadach np. księża. KLASYFIKACJA PODATKÓW WG PRZEDMIOTU OPODATKOWANIA W praktyce we wszystkich państwach istnieje wiele podatków. Dzięki temu nie są nakładane nadmierne ciężary podatkowe na dany przedmiot podatku. Podatki możemy podzielić na mniej lub bardziej jednorodne grupy wg różnych kryteriów. Jednym z nich jest przedmiot opodatkowania. Wg tego kryterium podatki dzielimy na 4 zasadnicze grupy: 1) majątkowe 2) przychodowe 3) dochodowe 4) od wydatków nazwane konsumpcyjnymi Podatki i system podatkowy 4 ad. 1 Podatki majątkowe W ramach podatków majątkowych wyróżniamy 3 rodzaje podatków: 1) podatek od posiadanego majątku. Przedmiotem opodatkowania w tym przypadku jest cały posiadany majątek i jego niektóre składniki. Podatki od posiadanego majątku zaliczamy do jednego z najstarszych podatków. Charakteryzuje się on prostotą, łatwy do zmierzenia i łatwe w poborze. W Polsce podatki od posiadanego majątku są dość liczne i w całości zasilają budżet państwa: - podatek od środków transportu - podatek od nieruchomości - podatek od posiadania psów - podatek rolny - podatek leśny Z wyżej wymienionych podatków najwyższe dochody uzyskują gminy z podatku od nieruchomości opodatkowane są: budynki, grunty itd. Podstawą opodatkowania budynków jest ich powierzchnia. Budynki i grunty są opodatkowane stawkami od m2. Maksymalne stawki podatku od nieruchomości określa na następny rok ministerstwo finansów w rozporządzeniu. Faktycznie obowiązującą stawkę podatku od nieruchomości w danej gminie ustala rada gminy w granicach maksymalnych. Stawki w podatku od nieruchomości są jednolite na terenie danej gminy. Od kilkunastu lat wysuwany jest postulat zastąpienia podatku od nieruchomości i leśnego, podatkiem katastralnym. Podstawą opodatkowania będzie wartość obowiązywać będą stawki procentowe po wprowadzeniu podatku katastralnego. Właściciele nieruchomości położonych w bardziej atrakcyjnych miejscach będą płacić wyższy podatek. Podatek katastralny przyczyni się do bardziej efektywnego wykorzystywania gruntu w przyległych miastach. Podatek katastralny spowoduje przemieszczanie się ludności w miastach i pewnych gminach. Będą dzielnice zamieszkałe przez bogatych i kolejne przez biednych. Wprowadzenie podatku katastralnego wymaga zarejestrowania wszystkich nieruchomości w Polsce, ustalenie ich wartości, określenie właściciela. Podatkiem rolnym opodatkowane są gospodarstwa rolne o powierzchni nie mniejszej niż 1 ha przeliczeniowy. Podstawą opodatkowania są hektary przeliczeniowe powierzchni. Hektary te są uzależnione od powierzchni danego gospodarstwa, sposobu użytkowania, jakości gleb, położenia danego gospodarstwa. Polska podzielona jest okręgi ze stosownymi przelicznikami. Stawka w podatku rolnym obejmuje 2,5q (kwintala) żyta z jednego hektara przeliczeniowego. Podatek rolny przynosi gminom niewielkie dochody nawet w przypadkach gmin typowo rolniczych. Podatek leśny. Podstawa: hektary przeliczeniowe lasu, stawka kwotowa która jest równowartością określonych m3 drewna w 1ha (hektarze). Podatkiem od środków transportowych do niedawna były opatrzone wszelkie pojazdy wyposażone w silnik. Od kilku lat opodatkowane są jedynie: - samochody ciężarowe - ciągniki siodłowe - naczepy i przyczepy - autobusy W podatku tym obowiązują stawki kwotowe uzależnione od pojazdu. Stawki podatku od posiadania psów 30 zł od jednego psa w skali roku. Dochody gmin z tego podatku są śladowe. Pomimo śladowej stawki bardzo rozpowszechnione są tu oszustwa podatkowe. Zgłaszany jest postulat zastąpienia tego podatku opłatą sanitarną zróżnicowaną liczbą mieszkańców w danej miejscowości oraz rasą. 2) podatek od zmian praw majątkowych od nabycia, zbycia tych praw - podatek od spadków, darowizn. Podatkiem tym na tych samych zasadach i w tej samej wysokości są opodatkowane spadki i darowizny. Postulat aby niższymi stawkami opodatkować darowiznę skłaniałoby to właścicieli majątku do ich przekazywania następcom jeszcze za życia w formie darowizny. Podatnicy podatku od spadków i darowizn podzieleni są na 3 grupy: I grupa osoby najbliższe (niższe stawki) II grupa osoby spowinowacone III grupa osoby nie spokrewnione (najwyższe) , nie spowinowacone Podatki i system podatkowy 5 Podatek od spadków i darowizn jest progresywny stawki rosną wraz ze wzrostem wartości. Podatek obejmuje szereg zwolnień, m.in.: - mieszkania, domki jednorodzinne przekazywane w formie spadku, podatek I grupy gdy nie przekracza 110 m2 - nieruchomości rolne Podatek ten w całości wpływa do gmin ale jego znaczenie w dochodach gmin jest minimalne, porównywalne z podatkiem od posiadania psów. Jest to spowodowane szerokim zakresem zwolnień oraz oszustwami. 3) podatki od przyrostu wartości majątku. Opodatkowane są przyrosty wartości majątku nie związane ze zmianą jego właściciela. Wzrost wartości majątku może być spowodowany wzrostem cen lub kursu walut. Obecnie w Polsce nie ma tego typu podatków. Wprowadzono jednorazowo w połowie lat 70-tych w związku z przeszacowaniem majątku trwałego. ad. 2 Podatki przychodowe Przedmiotem opodatkowania jest przychód brutto uzyskany przez podatników w danym roku z prowadzonej działalności zarobkowej. Podatki przychodowe charakteryzują się prostotą i łatwością. Mają podstawową wadę nie uwzględniają zdolności podatkowej podatników. Zdolność ta nie zależy od wysokości ich przychodów. Na tę zdolność wpływają ich dochody. Podatnik może uzyskiwać wysokie przychody i nie mieć zdolności podatkowej, gdy przychody te są niższe od kosztów ich uzyskania. Do końca 1984 roku obowiązywał w Polsce jeden podatek przychodowy był nim podatek gruntowy. Od 1.01.1985 został on zastąpiony podatkiem rolnym, który należy do grupy podatków majątkowych. Obecnie w Polsce niektóre kategorie przychodów podatników są opodatkowane podatkami dochodowymi od osób fizycznych i prawnych. Zgodnie z ich nazwą podatkami dochodowymi są opodatkowane dochody podatników ale zakładają one również opodatkowanie niektórych kategorii ich przychodów. W przypadku podatku dochodowego od osób fizycznych dochody tychże osób uzyskiwane z działalności gospodarczej mogą być opodatkowane albo na zasadach ogólnych albo w dwóch formach zryczałtowanych: I forma zryczałtowana Karta podatkowa są nią opodatkowane osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na niewielką skalę, najczęściej w sferze rzemiosła i niektórych usług. Stawki kwotowe uzależnione są od: - liczby mieszkańców - rodzaju wykonywanej działalności - liczby zatrudnionych pracowników W dużych miastach stawki są większe, rzemiosło i usługi przenoszone są do małych miast. II forma zryczałtowana Ryczałt od przychodów ewidencyjnych są nim opodatkowane dochody z działalności gospodarczej prowadzonej na nieco większą skalę. Przedmiotem opodatkowania są przychody uzyskiwane z poszczególnych rodzajów działalności. Przychody te są opodatkowane stawką procentową zróżnicowaną wg rodzaju działalności. Nie bierze się pod uwagę kosztów uzyskania przychodu. Zarówno karta podatkowa i ryczałt nie są obligatoryjne. Podatnicy mogą z nich zrezygnować i opodatkować na zasadach ogólnych prowadząc pełne księgi rachunkowe albo księgę podatkową. Ryczałt od przychodów ewidencyjnych jest opłacalny kiedy podatnik uzyskuje dane przychody przy niskich kosztach uzyskania. W odwrotnej sytuacji gdy dane przychody są uzyskiwane po koszcie niewiele niższym od tych przychodów podatnikom bardziej może się opłacać opodatkować na zasadach ogólnych. ad. 3 Podatki dochodowe Podatki dochodowe pojawiły się stosunkowo pózno bo w okresie wojen napoleońskich, najpierw w Anglii jako podatki nadzwyczajne, stopniowo rozpowszechniały się na cały świat. W Rosji przedrewolucyjnej nie znano podatków. Podatki i system podatkowy 6 Przedmiotem opodatkowania w omawianych podatkach jest dochód czysty uzyskany z działalności zarobkowej. Dochód ten jest rozumiany jako nadwyżka przychodów nad kosztami ich uzyskania. Dochód w tym przypadku jest kategorią prawa podatkowego i najczęściej nie pokrywa się z dochodem rzeczywistym danego podatnika. Prawo podatkowe dla jednych podatników przyjmuje bardziej korzystne zasady ustalania dochodu do opodatkowania, a dla innych... (nie mogę się doczytać!). Dochód podatnika zależy od sposobu zdefiniowania przychodów i kosztów ich uzyskania. Podatki dochodowe są uznawane za najbardziej precyzyjne narzędzie opodatkowania. Uwzględniają one bowiem zdolność podatkową podatników przyczym w podatkach zakłada się, że zdolność ta rośnie wraz ze wzrostem ich dochodów, dochodów najczęściej ze wszystkich zródeł łącznie. Podatki dochodowe wymierzane są najczęściej na podstawie deklaracji corocznie składanej przez podatników. W deklaracjach tych podatnicy sami określają wysokość dochodu uzyskanego ze wszystkich zródeł w poprzednim roku podatkowym. W związku z tym podatnicy mogą podjąć próbę uchylenia się od obowiązku podatkowego albo zaniżenia obowiązku poprzez zatajenie niektórych swoich dochodów lub obniżenie ich faktycznej wysokości. Z tego względu podatki dochodowe wymagają badania wiarygodności zeznań. W tym przypadku fiskus powinien przyjąć założenie, zwłaszcza w odniesieniu do osób fizycznych, że każdy może być oszustem podatkowym. Pomimo możliwości nadużyć podatki dochodowe stanowią obok podatków od wydatków główne zródło dochodów publicznych. W Polsce od 1992 roku obowiązują dwa podatki dochodowe: od osób fizycznych i osób prawnych. Podatki te stanowią zródło dochodów nie tylko budżetu państwa lecz również budżetów terytorialnych. W latach 1999-2000 udziały gmin w podatkach dochodowych były następujące: 27,6 % - wpływów z podatku dochodowego od osób fizycznych zamieszkałych na terenie gmin 5,0 % - wpływów z podatku dochodowego od osób prawnych posiadających siedzibę na terenie gmin Udział w podatku dochodowym od osób fizycznych stanowi poważne zródło dochodów gmin. Gminy zabiegają o to aby na ich terenie osiedlały się osoby o wysokich dochodach. Powiaty mają udział jedynie jednoprocentowy we wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych zamieszkałych na terenie powiatu. Natomiast województwa mają udział w obydwu podatkach dochodowych: 1,5 % - udział we wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych zamieszkałych na terenie województwa 0,5 % - udział we wpływach z podatku dochodowego od osób prawnych zamieszkałych na terenie województwa Podatek dochodowy od osób fizycznych jest podatkiem progresywnym. Drugi pod względem wydajności podatek w Polsce po podatku VAT. W latach 1992-1993 w omawianym podatku obowiązywały 3 (trzy) stawki: 92 93 20% 30% 40% 94 96 21% 33% 45% 97 20% 32% 44% 98 01 19% 30% 40% W porównaniu z państwami Europy zachodniej najwyższe dochody osób fizycznych są opodatkowane stosunkowo niską stawką. W Europie zachodniej progresja w podatku dochodowym od osób fizycznych z reguły jest znacznie większa niż w Polsce. W większości państw Europy zachodniej dochody najniższe są opodatkowane znacznie niższą stawką, a dochody najwyższe nie mniejszą stawką niż stawką 50%. Podatki i system podatkowy 7 W wielu państwach Europy zachodniej liczba progów dochodowych i stawek jest znacznie większa niż w Polsce. Np.: w Austrii 10% - 50% - 5 progów w Belgii 25% - 55% - 7 progów we Francji 5% - 56,8% - 13 progów w Hiszpanii 25% - 56% - 17 progów w Luksemburgu 10% - 56% - 25 progów w Niemczech 19% - 53% - 3 progi w Wielkiej Brytanii 25% - 40% - 2 progi we Włoszech 10% - 50% - 7 progów W podatku dochodowym od osób prawnych w latach 1992-1996 obowiązywała stawka 40%. 1997-1999 corocznie stawka była obniżana o dwa punkty procentowe 1999 - 34% 2000 - 30% 2001,2002 - 28% 2003 - 24% 2004 - 22% inne państwa zachodnie: Austria - 34% Belgia - 39% Luksemburg - 30% Niemcy - 45% USA - 35% Wielka Brytania - 31% Włochy - 37% ad. 4 Podatki od wydatków (nazywane konsumpcyjnymi) Podatnikami w tych podatkach są jednostki gospodarcze dokonujące obrotu towarami i usługami, natomiast faktyczny ciężar ponoszą odbiorcy finalni, którymi są gospodarstwa domowe. Do podatków od wydatków zaliczamy: - VAT (podatek od towarów i usług) - podatek akcyzowy VAT Polski wariant podatku od wartości dodanej. Jako pierwsza VAT wprowadziła Francja w 1954 roku. Jego zalety spowodowały, że obecnie jest on stosowany na całym świecie, nawet w Rosji. Podatek od towarów i usług jest podatkiem prawie powszechnym gdyż są nim opodatkowane prawie wszystkie towary i znaczna część usług. Wąski jest zakres zwolnień podmiotowych. Stawka podstawowa 22%, obniżona 7%, niektóre są opodatkowane stawką przejściową 3%, e export jest opodatkowany stawką preferencyjną 0%. VAT jest najbardziej wydajnym podatkiem w Polsce. Znaczenie podatku VAT w dochodach publicznych ciągle rośnie. W Polsce stawka podstawowa VAT jest wyjątkowo wysoka 22% - jest to jedna z najwyższych stawek na świecie. Wyższa stawka podstawowa w VAT obowiązuje jedynie w 3 krajach: Szwecji i Węgrzech 25% oraz w Islandii 24,5%. W nielicznych państwach na świecie stawka VAT jest identyczna jak w Polsce np. w Słowacji. Stawka podstawowa nie przekracza 20% w: Austria - 20% Belgia - 19% Francja - 18,6% Podatki i system podatkowy 8 Grecja - 18% Włochy - 19% Luksemburg - 12% Turcja - 12% Hiszpania - 12% Wielka Brytania - 15% Niemcy - 16% W Azji wschodniej i południowo wschodniej stawka podstawowa nie przekracza 10%: Korea Pd - 10% Japonia - 6% Tajwan - 5% W podatku od wartości dodanej niektóre państwa stosują jedną stawkę podatkową w odniesieniu do obrotu krajowego towarów i usług, i stawką preferencyjną 0% w odniesieniu do... Austria Wielka Brytania Szwecja Dania W innych państwach podobnie jak w Polsce stosuje się 2 stawki w odniesieniu do obrotu krajowego i importu podstawową i obniżoną. W innych obok stawki podstawowej i obniżonej stosuje się stawkę podwyższoną kraje romańskie. Podatek akcyzowy jest to selektywny podatek konsumpcyjny. Podatkiem tym opodatkowana jest nieliczna grupa towarów nazywanych akcyzowymi: - wyroby spirytusowe - wyroby tytoniowe - paliwa do silników - samochody osobowe Wyroby akcyzowe najpierw opodatkowane są akcyzą, a następnie dodatkowo podatkiem od wartości dodanej. W Polsce podatek akcyzowy wprowadzono łącznie z podatkiem od towarów i usług 5.VII.1993 roku. Podatek ten jest znacznym zródłem dochodów publicznych. PODATKI BEZPOŚREDNIE I POŚREDNIE ORAZ ZJAWISKO PRZERZUCANIA PODATKÓW wg zródła: - podatki bezpośrednie - podatki pośrednie Każdy podatek niezależnie od przedmiotu opodatkowania sięga do dochodu lub majątku samego podatnika lub też osób trzecich. Podatkiem pośrednim nazywamy również podatki, których ciężar w całości ponoszą sami podatnicy. W przypadku podatku bezpośredniego ta sama osoba jest podatnikiem i ponosi w całości ciężar danego podatku. Do podatków bezpośrednich należą podatki dochodowe. Tradycyjnie do podatków bezpośrednich są zaliczane podatki przychodowe lecz bezpośredniość tych podatków niekiedy jest już wątpliwa. Natomiast podatki majątkowe mają dwoistą naturę są one podatkiem bezpośrednim tylko wówczas gdy odnoszą się do osób fizycznych nie prowadzących działalności gospodarczej. Takie osoby nie mogą bowiem przerzucić tych podatków na osoby trzecie. Podatki pośrednie podatki, które są wprawdzie płacone przez podatników lecz ich ciężar w całości lub co najmniej części ponoszą osoby trzecie. Podatnicy starają się jak największy ciężar podatków pośrednich przerzucić na te osoby. W przypadku podatków pośrednich jedna osoba jest podatnikiem, a inne osoby ponoszą co najmniej część ciężaru danego podatku. Podatki i system podatkowy 9 Do podatków pośrednich należą: - podatki od wydatków czyli podatki konsumpcyjne - VAT - akcyza Do szeroko rozumianych podatków zaliczamy również podatki majątkowe nałożone na jednostki gospodarcze niezależnie od ich formy organizacyjno prawnej. Do szeroko rozumianych podatków pośrednich zaliczamy cła, składkę ubezpieczeń społecznych płaconą przez pracodawców oraz składki i wpłaty na państwowe fundusze celowe jeżeli są uwzględniane w kosztach podatku. Podział podatków na pośrednie i bezpośrednie wiąże się ze zjawiskiem przerzucania podatków. Podatki bezpośrednie są podatkami nie przerzucalnymi. Podatki pośrednie są podatkami przerzucalnymi. W gospodarce rynkowej podatki pośrednie mogą być przerzucane w dwóch kierunkach w przód i wstecz. w przód: ma miejsce wówczas gdy podatnik, na którego nałożono dany podatek przerzuca jego ciężar na swoich odbiorców poprzez podniesienie ceny sprzedawanych towarów i usług. Odbiorcy postępują w analogiczny sposób, w rezultacie w skali gospodarki narodowej występuje szczególnego rodzaju łańcuch przerzucania podatków pośrednich. Na końcu tego łańcucha znajdują się gospodarstwa domowe, które ponoszą cały ciężar wszystkich podatków pośrednich ze wszystkich faz dystrybucji i produkcji. wstecz: ma miejsce wówczas gdy podatnik, na którego nałożono dany podatek przerzuca w całości lub części tego ciężaru na swoich dostawców i pracowników poprzez obniżenie ceny nabywanych towarów i usług i obniżenie płacy pracowników. Niektóre kategorie podatników bardzo łatwo mogą przerzucić podatki pośrednie na dostawców dotyczy to np. cukrowni lub mleczarni. Przebieg zjawiska przerzucania podatków i jego konsekwencje są odmienne w różnych warunkach rynku. W gospodarkach rynkowych dochodzi do podziału ciężaru opodatkowania podatkami pośrednimi między sprzedawców, a nabywców w relacji elastyczności cenowej podaży do elastyczności cenowej popytu. Gdy popyt jest sztywny, a podaż doskonale elastyczna wówczas cały ciężar podatków pośrednich ponoszą nabywcy. W odwrotnej sytuacji gdy podaż jest sztywna, a popyt doskonale elastyczny cały ciężar podatków pośrednich ponoszą dostawcy. Pozycja monopolistyczna podatnika w zakresie sprzedawanych towarów i usług ułatwia mu przerzucenie wszystkich podatków pośrednich na odbiorców. Możliwości przerzucania podatków pośrednich są uzależnione również od elastyczności podatnika oraz jego dostawców i odbiorców. Elastyczność ta z kolei jest uzależniona m.in. od relacji kosztów zmiennych do kosztów stałych. Jeżeli podatnik charakteryzuje się przewagą kosztów zmiennych nad stałymi wówczas jest elastyczny, co ułatwia mu przerzucenie podatków pośrednich na nieelastycznych odbiorców lub dostawców. Przedstawione prawidłowości odnoszą się również do przerzucania celów. W Polsce cła ponoszą głównie odbiorcy, niekiedy importerzy w celu zwiększenia sprzedaży godzą się na częściowe pokrywanie we własnym zakresie ciężaru ceł z nadzieją, że dzięki temu zwiększy się sprzedaż towarów. Zjawisko przerzucania podatków powinno być uwzględnione w trakcie reformowania systemu podatkowego i w prowadzonej polityce fiskalnej. W Polsce w latach 90-tych systematycznie rosło znaczenie podatków pośrednich, a malało bezpośrednich. Podatki i system podatkowy 10 ZALETY I WADY PODATKÓW POŚREDNICH Z PUNKTU WIDZENIA WAADZ PUBLICZNYCH Zalety 1. Podstawową zaletą podatków pośrednich jest możliwość wykorzystania przez podatki niskiej świadomości podatkowej większości polskiego społeczeństwa. Osoby fizyczne, które w całości ponoszą ciężar tych podatków chociaż nie są ich podatnikami najczęściej nie zdają sobie z tego sprawy. Najczęściej podnoszenie podatków pośrednich nie powoduje żadnej reakcji tak podatników jak i całego społeczeństwa. Podatnicy nie protestują bo i tak omawiane podatki przerzucą na osoby trzecie. Osoby trzecie również nie protestują bo w swojej ...... nie są świadomi, że w całości ponoszą ciężar omawianych podatków. Z tego względu podatki pośrednie są bardzo wygodne dla elit sprawujących władzę. 2. Znaczna wydajność tych podatków pośrednich (VAT najbardziej wydajny) 3. Charakteryzują się szybkością poborów i systematycznością wpływów np. VAT podatnicy rozliczają się z Urzędem Skarbowym za okresy miesięczne w terminie do 25 dnia następnego miesiąca. Producenci najważniejszych wyrobów akcyzowych codziennie wpłacają zaliczkę na podatek akcyzowy. Producenci wyrobów akcyzowych ostatecznie rozliczają się z Urzędem Skarbowym również za okresy miesięczne w terminie do 25 dnia następnego miesiąca. 4. Gwarantują one stosunkowo wysokie dochody publiczne również w okresach recesji i stagnacji. Obciążają bowiem konsumpcję, która jest mało wrażliwa na wahania koniunkturalne. Wady Podstawową wadą omawianych podatków jest ich niesprawiedliwość. Niesprawiedliwość podatków pośrednich wyraża się w tym, że podatki te w największym stopniu obciążają gospodarstwa domowe o najniższych dochodach. W mniejszym stopniu gospodarstwa o średnich dochodach, a w najmniejszym gospodarstwa o najwyższych dochodach. W tym przypadku ciężar opodatkowania mierzony jest udziałem podatków pośrednich w dochodach danej grupy gospodarstw. Udział ten jest najwyższy w gospodarstwie o najniższych dochodach, bo gospodarstwa te prawie cały uzyskany dochód przeznacza na konsumpcję, a konsumpcja jest opodatkowana podatkami pośrednimi. Gospodarstwa o najwyższych i średnich dochodach część uzyskanego dochodu przeznaczają na oszczędności, które są wolne od podatków pośrednich. Przynoszą one tym gospodarstwom dodatkowy dochód w postaci odsetek od lokat bankowych itd. W Polsce wyżej wymienione dochody kapitałowe w przypadku osób fizycznych nie prowadzących działalności gospodarczej albo całkowicie są wolne od podatku dochodowego albo są opodatkowane relatywnie niską stawką. Gospodarstwa o najniższych dochodach ponoszą relatywnie większy ciężar opodatkowania podatkami pośrednimi również dlatego, iż charakteryzują się one relatywnie wysoką konsumpcją wyrobów spirytusowych, piwa, wina i papierosów, a więc wyrobów opodatkowanych wyjątkowo wysoką stawką podatku akcyzowego. Wysuwany jest postulat aby państwo rekompensowało gospodarstwom domowym o najniższych dochodach wyższy ciężar opodatkowania podatkami pośrednimi z systemu świadczeń społecznych przysługujących tylko w tym gospodarstwie. Zasiłki rodzinne powinny otrzymywać najbiedniejsze rodziny. Podatki pośrednie są mało wrażliwe na wahania koniunktury gospodarczej. Podatki pośrednie są również szkodliwe dla działalności gospodarczych. Hamują bowiem rozwój tej działalności. Powodują bowiem wzrost cen towarów i usług, a przez to spadek popytu na te towary i usługi. Jednostki gospodarcze zmuszone są w wyniku wysokich podatków pośrednich ograniczyć skalę prowadzonej działalności gospodarczej. W Polsce organizacje przedsiębiorców wyraznie opowiadają się za dominacją podatków pośrednich w systemie podatkowym, co świadczy o niskiej kompetencji osób kierujących tymi przedsiębiorstwami. Podatki pośrednie obniżają płynność finansową jednostek gospodarczych. Płynność ta wyraża się w ich zdolności do terminowego regulowania bieżących zobowiązań. Obowiązek podatkowy w przypadku podatków pośrednich najczęściej powstaje w momencie przed rzeczywistym otrzymaniem przez podatników środków pieniężnych. Dotyczy to zwłaszcza podatku akcyzowego. Obowiązek podatkowy w akcyzie powstaje w momencie opuszczenia przez wyroby akcyzowe pomieszczeń ich produkcji. Ten moment wyprzedza w czasie moment faktycznego otrzymania środków pieniężnych. W podatku dochodowym w przypadku dochodów otrzymywanych z działalności gospodarczej jako przychody traktuje się kwoty należne, a nie faktycznie otrzymane. Podatnicy podatku dochodowego Podatki i system podatkowy 11 prowadzący działalność gospodarczą muszą zapłacić podatek dochodowy od przychodów, których faktycznie nie otrzymali. Inaczej traktuje się banki przychodami z odsetek są przychody faktycznie otrzymane. Podatki pośrednie obniżają konkurencyjność polskich towarów nie tylko na rynkach międzynarodowych lecz również na rynku krajowym, bo w wielu państwach zwłaszcza azjatyckich podatki pośrednie są niższe niż w Polsce. Konkurencyjność polskich towarów najbardziej obniżają relatywnie wysokie różnego rodzaju narzuty na płace. Słabą stroną podatków pośrednich zwłaszcza podatku od towarów i usług są niedogodności zwłaszcza z ich pobraniem i wysokie koszty tego poboru. Podatnikami podatku od towarów i usług są nawet bardzo drobne jednostki gospodarcze. Kwota obrotów rocznych upoważniająca do zwolnienia z podatku od towarów i usług jest bardzo niska. Koszty poboru podatku od drobnych podatników są bardzo wysokie. ZALETY PODATKÓW BEZPOŚREDNICH NA PRZYKAADZIE PODATKÓW DOCHODOWYCH Z PUNKTU WIDZENIA WAADZ PUBLICZNYCH Zaletą podatków bezpośrednich (dochodowych) jest ich sprawiedliwość podatki te umożliwiają dostosowanie ciężaru opodatkowania do zdolności podatkowej podatników. Przyjmuje się w nich założenie, że zdolność ta rośnie wraz ze wzrostem ich dochodów. Aby jednak podatki dochodowe były sprawiedliwe w społeczeństwie winny dominować postawy obywatelskie oraz powinien zostać sprawny i nie podatny na korupcję aparat podatkowy. Oszustwa bardzo rozpowszechnione w Polsce zwłaszcza w podatku dochodowym od osób fizycznych poważnie osłabiają omawianą zaletę podatków bezpośrednich. Podatki bezpośrednie zwiększają poczucie obywatelskiej odpowiedzialności za państwo, a zwłaszcza za wydatki publiczne. Uczciwie płacący podatki bezpośrednie domagają się od elit sprawujących władzę aby racjonalnie gospodarowały środkami publicznymi i przeznaczały te środki na cele przez nich aprobowane. Podatki dochodowe odznaczają się dużą wydajnością. Podatek dochodowy od osób fizycznych jest II (drugą) pod względem wydajności w Polsce, a od osób prawnych IV (czwartą). Podatki dochodowe jako najważniejsze podatki bezpośrednie pełnią w warunkach gospodarki rynkowej funkcję automatycznych stabilizatorów koniunktury. Samoczynnie ograniczają one wahania cykliczne gospodarki. Dotyczy to zwłaszcza podatku dochodowego od osób fizycznych. WADY PODATKÓW BEZPOŚREDNICH NA PRZYKAADZIE PODATKÓW DOCHODOWYCH Za podstawową wadę omawianych podatków uznaje się ich ostentacyjną formę. W świadomości niektórych podatników są one pojmowane jako konfiskata części uzyskanego dochodu, a nawet jako okradanie przez państwo. Z tej ostentacyjnej formy wynika silna pokusa do oszustw podatkowych. Im wyższe są stawki zwłaszcza w podatku dochodowym od osób fizycznych tym ta pokusa jest większa. W przypadku podatków dochodowych zwłaszcza od osób fizycznych niektóre kategorie podatników są bardzo rygorystycznie opodatkowani i nie mają możliwości ukrycia przed fiskusem niektórych swoich dokumentów lub zaniżenia ich wartości. Dotyczy to w szczególności osób uzyskujących dochody ze stosunku pracy, z emerytur, rent. Natomiast inna kategoria podatników, a zwłaszcza osoby uzyskujące dochody z wolnych zawodów stosunkowo łatwo mogą ukryć przed fiskusem niektóre swoje dochody lub zaniżyć ich wysokość. Trudno jest im dowieść, że popełnili oszustwo podatkowe. Stąd podatki dochodowe nie zawsze są sprawiedliwe. Podatki dochodowe charakteryzują się niezwykle złożoną konstrukcją. W przypadku uzyskania przez podatników dochodów z działalności gospodarczej dochód jest ustalany na podstawie prowadzonych ksiąg rachunkowych i podatkowych. Podatki dochodowe stawiają więc wysokie wymagania kwalifikacyjne pracownikom aparatu podatkowego zwłaszcza tym, którzy kontrolują poprawność prowadzenia ksiąg rachunkowych i podatkowych. Ich kwalifikacje powinny być nie niższe niż osób, które te księgi prowadzą. Podatki dochodowe są wymierzane za okresy roczne. W ciągu roku podatnicy płacą zaliczkę na podatek dochodowy. Gdy suma miesięcznych zaliczek w danym roku jest niższa od należnego podatku w warunkach inflacji skarb państwa ponosi stratę. Premię inflacyjną ponoszą podatnicy. Podatki i system podatkowy 12 Poszczególne wady i zalety podatków pośrednich i bezpośrednich występują z różnym natężeniem w różnych państwach. Stąd znaczenie omawianych podatków w różnych krajach jest różne. Podatki pośrednie dominują w krajach III świata, natomiast państwa rozwinięte starają się o utrzymanie równowagi między tymi podatkami. W Polsce dominują podatki pośrednie co jest dowodem opóznienia rozwojowego naszej gospodarki. SYSTEMY PODATKOWE I ICH STRUKTURA Mianem systemu podatkowego określamy ogół podatków pobieranych w danym państwie w danym czasie pod warunkiem, że podatki te tworzą pewną spójną całość. Poszczególne podatki składające się na system podatkowy powinny być zatem wzajemnie ze sobą scharmonizowane. Faktycznie istniejące i potencjalne systemy podatkowe dzielimy na 2 następujące grupy: 1) systemy racjonalne 2) systemy historyczne ad. 1 Systemy racjonalne Są to takie systemy, które są w całości jednorazowo budowane i w całości w jednym dniu wdrażane w danym kraju według z góry przyjętych założeń. Wszystkie podejmowane dotąd próby wprowadzania racjonalnego systemu podatkowego zakończyły się niepowodzeniem. Koncepcja racjonalnego systemu podatkowego jest koncepcją utopijną, nie ma bowiem jednego racjonalnego systemu podatkowego. Inaczej wyobrażają sobie racjonalny system podatkowy zwolennicy doktryn neoliberalnych, a inaczej zwolennicy doktryn socjaldemokratycznych. W systemie demokracji parlamentarnej wyborcy głosując na określoną partię pośrednio opowiadają się za odpowiednim systemem podatkowym. W wielu państwach wysoko rozwiniętych zmiana partii rządzącej wiąże się z reformą systemu podatkowego. ad. 2 Systemy historyczne Są to takie systemy, które ukształtowały się w drodze ewolucyjnych przemian z poszanowaniem tradycji, a nawet przyzwyczajeń. Wszystkie obecnie istniejące na świecie systemy podatkowe powstawały w taki sposób. Również polski system podatkowy, który aktualnie istnieje tworzony był drogą ewolucyjnie realizowanej reformy. Reformując system podatkowy w Polsce w latach 90-tych starano się dostosować ten system do warunków gospodarki rynkowej, ale nadal w Polsce obowiązują niektóre podatki regulowane ustawami uchwalonymi przez sejm jaszcze w warunkach gospodarki planowanej centralnie np. podatek rolny. W reformie systemu podatkowego w latach 90-tych w większym lub mniejszym stopniu uwzględniono również dyrektywy podatkowe Unii Europejskiej. Pod koniec 1991 roku Polska podpisała umowę o stowarzyszeniu z Unią Europejską. W tej umowie zobowiązano się do harmonizacji naszego systemu podatkowego z systemem Unii. Istniejący obecnie w Polsce system podatkowy jest w znacznym stopniu zgodny z dyrektywami podatkowymi Unii Europejskiej. Niektóre podatki w Polsce wzorowane były na podatkach jednego kraju Unii Europejskiej. Dotyczy to w szczególności podatku dochodowego od osób fizycznych, który wzorowany jest na podatku Republiki Federalnej Niemiec. W ramach systemu podatkowego możemy wyróżnić pewne podsystemy. W zależności od funduszu publicznego, do którego wpływają podatki wyróżniamy podatki lokalne w całości wpływające do budżetu gmin, podatki państwowe stanowiące w całości dochód budżetu państwa (np. VAT, akcyza, podatek od gier) i podatki wspólne , z których wpływy dzielone są między budżety samorządów terytorialnych. Podatkami wspólnymi są podatki dochodowe. W ramach systemów podatkowych wyróżniamy: - podsystem opodatkowania jednostek gospodarczych - podsystem opodatkowania gospodarstw domowych - podsystem opodatkowania gospodarstw rolnych istnieje on w Polsce z powodu znacznego rozproszenia gospodarstw rolnych i zacofania naszego rolnictwa. W przyszłości powinien on zniknąć, a gospodarstwa powinny być opodatkowane na tych samych zasadach co inne jednostki gospodarcze. Podatki i system podatkowy 13 ZASADY OPODATKOWANIA I ICH EWOLUCJE Postulaty teorii ekonomii formułowane pod adresem praktyki polityki podatkowej określamy mianem zasad opodatkowania. Dotyczą one konstrukcji poszczególnych podatków i całego systemu podatkowego oraz założeń na jakich powinno się opierać posługiwanie się podatkami w życiu gospodarczym i społecznym. Klasyczne zasady opodatkowania sformułował twórca nowożytnej ekonomii, za którego jest uważany Adam Smith. Pod koniec XVIII wieku w swoim dziele pt.: Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów sformułował 4 zasady opodatkowania, które są aktualne również dzisiaj. 1) zasada pewności 2) zasada równości 3) zasada dogodności 4) zasada taniości ad. 1 Zasada pewności Postuluje aby podatnik z góry wiedział jakie podatki i w jakiej wysokości i w jakich terminach jest zobowiązany zapłacić. Zasadę tę sformułował Adam Smith z myślą o ochronie interesów podatników przed dowolnością działania władzy publicznej i aparatu podatkowego w dziedzinie podatków. Z pewności opodatkowania wynika postulat pewnej stabilności przepisów prawa podatkowego. Obecnie w Polsce prawo podatkowe musi być zmieniane z 2 względów: - nie jest bowiem doskonałe - nie jest w pełni scharmonizowane Jeżeli prawo podatkowe jest zmieniane wówczas z zasady pewności wynika postulat postrzegania następujących zasad: - prawo podatkowe nie powinno działać wstecz - jeżeli prawo podatkowe jest zmieniane to należy zachować odpowiedni okres VACATIO LEGIS - zmiany w prawie podatkowym powinny obowiązywać po upływie pewnego okresu. Podatnicy powinni mieć możliwość dostosowania swoich decyzji i działań do zmienionego prawa podatkowego. W Polsce w przypadku ustaw podatkowych przyjęto, że minimalny okres VACATIO LEGIS wynosi nie mniej niż miesiąc. W związku z tym pod koniec roku na przełomie pazdziernika i listopada toczą się w parlamencie gorączkowe prace nad nowelizacją najważniejszych ustaw podatkowych. Do końca listopada podatnicy nie wiedzą jakie podatki będą płacić od 01.01 następnego roku. ad. 2 Zasada równości Zasada równości opodatkowania postuluje potrzebę zachowania równomierności obciążenia podatkami. Tą równomierność najłatwiej jest osiągnąć poprzez wprowadzenie powszechnego i proporcjonalnego opodatkowania. Zasada równości budziła i nadal budzi najwięcej kontrowersji z racji niejednoznaczności rozumienia równości obciążeń podatkami. Postuluje ona wprowadzenie powszechnego opodatkowania czyli opodatkowania wszystkich obywateli. Obecnie postulat powszechności opodatkowania jest w zasadzie przez wszystkich akceptowany z dwoma jednak wyjątkami: - w odniesieniu do podatku dochodowego od osób fizycznych na ogół kwestionuje się celowość opodatkowania osób uzyskujących bardzo niskie dochody, poniżej minimum socjalnego. Osoby te są bowiem pozbawione zdolności podatkowej. W związku z tym nie tylko nie powinny płacić podatków dochodowych lecz powinny otrzymywać również zasiłki pieniężne pomocy społecznej. W Polsce kwota wolna od podatku w podatku dochodowym od osób fizycznych jest bardzo niska, poniżej nie gwarantuje nawet minimum biologicznego egzystencji. - niekiedy kwestionuje się celowość opodatkowania podatkiem dochodowym od osób fizycznych transferów socjalnych takich jak: renty, emerytury, zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki pieniężne. Opodatkowanie transferów socjalnych oznacza bowiem, że państwo jedną ręką daje dochody, a drugą zabiera. W związku z tym zgłaszana jest ta wątpliwość. W praktyce niektóre transfery socjalne są opodatkowane i powinny być opodatkowane, dotyczy to zwłaszcza rent i emerytur. Emeryci i renciści otrzymują również dochody z innych zródeł. Kontrowersje budzi również kwestia proporcji opodatkowania. W większości podatków w Polsce przyjęto skalę proporcjonalną tylko w nielicznych, których przykładem jest podatek dochodowy od osób fizycznych, obowiązuje skala progresywna. Dochody osób fizycznych wzorem innych państw powinny być opodatkowane wg skali progresywnej. Osoby, które uzyskują wyższe dochody pod Podatki i system podatkowy 14 opieką państwa powinny relatywnie więcej łożyć na to państwo. W praktyce kwestia równości opodatkowania jest rozwiązywana w oparciu o kryteria poza podatkowe, głównie polityczne i społeczne. ad. 3 Zasada dogodności Zasada dogodności postuluje aby podatki były pobierane w najbardziej dogodnym dla podatników momencie i w najbardziej dogodnej dla nich formie. Jeśli chodzi o czas pobierania to powinien on być dostosowany do momentu, w którym podatnicy realizują należności np. podatki obrotowe rolnictwa powinny być pobierane po żniwach, a nie na przednówku. Ta zasada dogodności w Polsce w niewielkim stopniu jest przestrzegana. ad. 4 Zasada taniości Zasada taniości postuluje potrzebę dbania o możliwie jak najniższe koszty poboru podatków. Niedopuszczalna jest sytuacja, w której koszty poboru danego podatku zbliżają się do dochodów publicznych z tego podatku uzyskiwanych. W przypadku Polski nie wiadomo czy zasada taniości jest spełniona przez podatki od posiadania psów, którego maksymalna stawka wynosi nieco ponad 30 zł od jednego psa. GRANICE OPODATKOWANIA Kwestia granic opodatkowania nie została jednoznacznie rozstrzygnięta w naukach ekonomicznych. Do tej kwestii odnosi się zasada ochrony zródła podatku, wg której pobieranie podatku nie powinno prowadzić do rezygnacji podatników z prowadzenia opodatkowanej działalności. Generalnie obowiązuje zasada aby podatek nakładany na dane zródło nie był nadmiernie wysoki, gdyż w przeciwnym razie zródło podatku może wyschnąć. Z tej dyrektywy nie wynika miernik pozwalający jednoznacznie określić kiedy podatek jest jeszcze umiarkowanie wysoki, a kiedy szkodzi przedmiotowi opodatkowania. W odniesieniu do podatków dochodowych na pytanie jaka jest górna granica opodatkowania częściowej odpowiedzi udziela Krzywa Artura Laffer a o następującej postaci stopa podatkowa 100% 50% wpływy z podatku dochodowego Mianem stopy opodatkowania określamy udział podatku dochodowego w dochodach podatników. Przy 0 stopie podatku wpływy z podatku dochodowego są zerowe, następnie wpływy te systematycznie rosną wraz z podnoszeniem stopy. Gdy jednak stopa podatku przekroczy pewną wartość krytyczną to dalsze jej podnoszenie powoduje spadek dochodów publicznych z 2 względów: 1) przybywa oszustów podatkowych gdyż wysoka stopa podatku stwarza pokusę do oszustwa 2) część podatników rezygnuje z prowadzenia działalności zarobkowej albo ogranicza skalę tej działalności. Gdy stopa podatku wynosi 100% wpływy z danego podatku dochodowego są zerowe gdyż nikomu nie opłaca się prowadzić działalności zarobkowej. Optymalną stopą jest tak stopa przy której wpływy z danego podatku dochodowego są maksymalne. Powszechnie przyjmuje się, że optymalna stopa podatku nie przekracza 50%. Podatki i system podatkowy 15 PODATEK AKCYZOWY Podatek akcyzowy został w Polsce wprowadzony jednocześnie z podatkiem od towarów u usług 5.VII.1993 roku. Oba podatki są regulowane jedną ustawą z dnia 8.I.1993 roku gdyż wzajemnie się uzupełniają. Zastąpiły one poprzednio obowiązujące podatki obrotowe. Pierwszy dotyczył sektora prywatnego, drugi tzw. Gospodarki nieuspołecznionej. Podatek akcyzowy jest selektywnym podatkiem konsumpcyjnym. Odnosi się on do niewielkiej grupy towarów nazywanych towarami akcyzowymi. Wyroby te najpierw się opodatkowuje akcyzą, a następnie VAT-em. Dzięki wprowadzeniu podatku akcyzowego podatek od towarów i usług charakteryzuje się prostotą gdyż nie wymaga zastosowania stawek podwyższonych. Podatek akcyzowy przyczynia się do wzrostu cen wyrobów akcyzowych. Jest elementem cenotwórczym. Z kolei wzrost ich cen powoduje spadek spożycia wyrobów akcyzowych co ma duże znaczenie w przypadku wyrobów spirytusowych i tytoniu. Podatek akcyzowy przyczynia się do dystrybucji dochodów od konsumentów wyrobów akcyzowych do budżetu państwa i to dystrybucji na dużą skalę. Jest to 3 (trzeci) pod względem wydajności podatek w Polsce. W mikroskali ma wpływ na decyzje i działania tak samych podatników, jak konsumentów wyrobów akcyzowych. Niektóre rozdziały ustawy z 8.I.1993 odnoszą się tak do podatku od towarów i usług jak i do podatku akcyzowego. Rozdział trzeci odnosi się wyłącznie do akcyzy. Podatek akcyzowy jest regulowany nie tylko ustawą lecz również rozporządzeniami i zarządzeniami ministra finansów. Tym różni się od innych podatków, że zakres aktów wykonawczych jest w nim znacznie szerszy i uprawnienia do ich wydawania ma minister finansów. Podmioty opodatkowane podatkiem akcyzowym. Podatkiem akcyzowym opodatkowani są przede wszystkim producenci oraz importerzy wyrobów akcyzowych niezależnie od ich formy organizacyjno prawnej oraz formy własności. Podmiotem podatku akcyzowego jest każda osoba prawna, jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej i osoba fizyczna wytwarzająca oraz importująca w/w wyroby. Podatnikami w podatku akcyzowym są ponadto: 1) podmioty wytwarzające paliwa silnikowe w drodze mieszania i przeklasyfikowania produktów naftowych 2) sprzedające paliwa silnikowe z zapasów obowiązkowych 3) podmioty dokonujące uszlachetniania soli 4) podmioty wykonujące czynności polegające na podnoszeniu wartości użytkowej środków upiększających, wyrobów perfumeryjnych, kosmetycznych i pozostałych 5) podmioty zużywające lub odsprzedające nabyty spirytus na inny cel niż określono w zamówieniu 6) podmioty zużywające spirytus własnej produkcji do wytwarzania innych towarów 7) podmioty sprzedające samochody osobowe przed ego pierwszą rejestracją na terytorium Polski 8) podmioty dokonujące rozlewu wyrobów winiarskich i poddające te wyroby zabiegom uszlachetniania 9) podmioty posiadające importowane wyroby akcyzowe, od których nie pobrano jeszcze podatku akcyzowego oraz dokonano sprzedaży tych wyrobów jeżeli od nich nie zapłacono akcyzy 10) zleceniobiorcy w przypadku zlecenia wykonania wyrobów akcyzowych 11) organy likwidacyjne sprzedające wyroby akcyzowe pochodzące z przemytu Podatnikami podatku akcyzowego nie są zatem pośrednicy, agenci oraz podmioty zlecające wykonanie wyrobów akcyzowych Zakres wyrobów akcyzowych Podatkiem akcyzowym opodatkowana jest w Polsce nieliczna grupa towarów. Na liście wyrobów akcyzowych znajdują się następujące grupy towarów: 1) produkty naftowe i syntetyczne paliwa płynne 2) broń palna myśliwska, broń gazowa 3) wyposażenie specjalistyczne obiektów działalności rozrywkowej rulety wraz ze stołami, automaty hazardowe, maszyny i urządzenia losujące, elektroniczne maszyny i urządzenia do gry 4) samochody osobowe 5) jachty pełnomorskie 6) sprzęt elektroniczny wysokiej klasy oraz kamery wideo 7) sól 8) środki upiększające i wyroby perfumeryjne Podatki i system podatkowy 16 9) karty do gry z wyłączeniem kart do gry dla dzieci 10) wyprawione skóry futrzane zwierząt szlachetnych oraz wyrobów z tych skór 11) wyroby przemysły spirytusowego i drożdżowego z wyłączeniem drożdży 12) wyroby winiarskie 13) piwo Do końca 1999 roku na liście wyrobów akcyzowych znajdowała się guma do żucia 14) wyroby tytoniowe 15) łodzie żaglowe, z silnikiem, z dostosowaniem do silników z wyłączeniem łodzi rybackich i ratowniczych 16) pozostałe wyroby alkoholowe o zawartości alkoholu powyżej 1,2% oraz napoje alkoholowe będące mieszaniną piwa i napojów bezalkoholowych o zawartości alkoholu przekraczającej 0,5% 17) opakowania z tworzyw sztucznych w tym zastosowane do towarów w nich importowanych 18) gaz wykorzystywany do napędów pojazdów samochodowych oraz napełniania butli turystycznych o masie do 5 kg W Polsce przy wyodrębnianiu wyrobów akcyzowych uwzględniano nie tylko względy fiskalne lecz również kierowano się tradycją podatkową, luksusowym charakterem produktu, szkodliwością dla zdrowia i przyczyniania się do patologii społecznej oraz negatywnym wpływem na środowisko naturalne. W Polsce opodatkowane akcyzą używki, jeden wyrób pierwszej potrzeby oraz niektóre dobra luksusowe i do nich komplementarne, a także produkty zanieczyszczające środowisko naturalne. W podatku od towarów i usług nie ma stawek podwyższonych stąd należałoby rozważyć celowość opodatkowania akcyzą niektórych wyrobów luksusowych. Przedmiot opodatkowania Podatkiem akcyzowym są opodatkowane wszystkie czynności opodatkowane podatkiem od towarów i usług ale niektóre czynności nie są opodatkowane podatkiem od towarów i usług lecz są opodatkowane akcyzą. Określona czynność jest opodatkowana podatkiem pod warunkiem, że dotyczy ona w/w wyrobów akcyzowych. Przedmiotem opodatkowania w podatku akcyzowym nie są usługi gdyż nie zostały zamieszczone na wykazie wyrobów akcyzowych. Akcyzą opodatkowana jest przede wszystkim sprzedaż wyrobów akcyzowych na terytorium Polski oraz importowane wyroby akcyzowe. Export wyrobów akcyzowych jest wolny od akcyzy z wyjątkiem gdy wyroby exportowane zostały uprzednio oznaczone znakami skarbowymi akcyzy. Ponadto akcyzą są opodatkowane inne czynności podatników, które nie są wprawdzie sprzedażą lecz prawo podatkowe traktuje je na równi ze sprzedażą gdyż w przeciwnym razie mogłyby być one wykorzystane do ominięcia obowiązku podatkowego w akcyzie. Do czynności traktowanych na równi ze sprzedażą zaliczamy: 1) przekazanie lub zużycie wyrobów akcyzowych na potrzeby reprezentacji i reklamy 2) przekazanie przez podatnika wyrobów akcyzowych na potrzeby wspólników, udziału, akcji 3) zamiana wyrobów akcyzowych na towary w tym również na inne wyroby akcyzowe, zamiana wyrobów akcyzowych na usługi 4) wydanie wyrobów akcyzowych w zamian za wierzytelności lub w miejsce świadczenia pieniężnego 5) darowizna wyrobów akcyzowych 6) wydanie wyrobów akcyzowych z zamian na czynności nie podlegające opodatkowaniu np. wniesienie wyrobów akcyzowych jako wkład do spółki Akcyzą są opodatkowane także wyroby akcyzowe własnej produkcji w przypadku rozwiązania spółki osobowej lub zaprzestania przez osobę fizyczną wykonywania działalności gospodarczej. Akcyzą są opodatkowane nadmierne ubytki lub zawinione niedobory spirytusu lub wyrobów spirytusowych, wyroby winiarskie oraz piwa powstałe w czasie przewozu, produkcji, magazynowania, przerobu lub zużycia pomniejszone o dopuszczalne ubytki i niedobory obliczone na podstawie obowiązujących norm. Limity maksymalnych dopuszczalnych ubytków i niedoborów określone są w rozporządzeniu ministra finansów. Natomiast dla poszczególnych produktów limity te określa odpowiedni dyrektor urzędu kontroli skarbowej z uwzględnieniem warunków technicznych danego podatnika. Przedmiotem opodatkowania w podatku akcyzowym jest przekazanie przez producentów wyrobów akcyzowych na odpłatne użytkowanie np. leasing na samochody osobowe, a także zakup lub zużycie wyrobów akcyzowych. Ostatnia sytuacja dotyczy zużycia spirytusu na inne cele niż określone w zamówieniu. Prawo do zwolnienia exportu wyrobów akcyzowych od akcyzy przysługuje gdy podatnik posiada kartę 4/5 jednolitego dokumentu administracyjnego SAP potwierdzoną przez graniczny urząd celny. Podatki i system podatkowy 17 Obowiązek podatkowy Podatki i system podatkowy 18