"Chłopi" Władysława Stanisława Reymonta




�Chłopi"
Władysława Stanisława Reymonta

Awans społeczny i kulturalny autora
�Chłopów" był niesłychany. Syn wiejskiego organisty
urodzony we wsi Kobiele Wielkie, po 57 latach burzliwego życia
został w 1924 roku laureatem literackiej Nagrody Nobla. Był
wyjątkiem w epoce, którą zdominowała liryka, odwrócenie się
od świata zewnętrznego i poszukiwanie tematów w tajemnicach
ludzkiej psychiki. Reymont natomiast był twórcą dążącym do
wiernego odtworzenia rzeczywistości poznawanej za pomocą
zmysłów. Bohaterów swoich utworów budował w oparciu o
własne doświadczenia, przeżycia i obserwacje.

Praca nad dziełem rozpoczęła się dość
prozaicznie, Reymont podpisał w 1897 r. umowę z redakcją
�Tygodnika Ilustrowanego, zobowiązując się napisać
tetralogię zat. �Chłopi". Jednak kłopoty zdrowotne, a
później wypadek kolejowy (lipiec 1900 r.) spowodowały, że
pisanie powieści rozciągnęło się na lat dziesięć. Druk
rozpoczęto w 3 numerze �Tygodnika" w 1902 r. Prenumeratorzy
pisma wkrótce otrzymali wydanie książkowe pierwszego tomu zat.
�Jesień". Dwa lata później, tj. w roku 1904, wyszła
pełna edycja dwu pierwszych tomów, �Jesień" i �Zima".
Trzeci tom, �Wiosna", pojawił się w druku dopiero w 1906
r., a ostatni, �Lato", w trzy lata później.

�Chłopi" jako epopeja

Na epickość powieści, którą liczni krytycy
porównywali z �Panem Tadeuszem" czy �Iliadą", składa
się:


koncepcja czasu (wiecznego, powtarzalnego,
płynącego powoli ale nieuchronnie);
bohater zbiorowy (gromada wiejska, na
której tle przedstawieni są bohaterowie indywidualni);
fabuła epizodyczna (wiele zdarzeń nie
tworzy akcji, lecz służy budowaniu tła społecznego i
obyczajowego);
eksponowanie przyrody jako bohatera
równorzędnego człowiekowi;
szczegółowy opis przedmiotów, sytuacji,
wyglądu, obyczajów, tradycji;
połączenie dwu stylów opowiadania:
patetycznego (scena śmierci Boryny), realistycznego
(służącego opisowi codzienności chłopów)


Tym, co różni �Chłopów" od klasycznego
eposu, jest przede wszystkim koncepcja narratora, u Reymonta
utożsamianego z bohaterami.

Fabuła

Wydarzenia w powieści daje się ułożyć w
trzy ciągi.


Pierwszy to losy głównych bohaterów i
całej społeczności wsi. Ukazane są tu zróżnicowane
typy ludzkie. Łącznie w �Chłopach" pojawia się
około dziewięćdziesięciu postaci. Mamy więc do
czynienia z panoramicznym obrazem środowiska wiejskiego.
W tej warstwie przedstawiono:



Dzieje Macieja Boryny
(postać wiodąca w tomie I).



Postać potraktowana bardzo realistycznie,
wyróżnia się na tle lipieckiej gromady zamożnością,
siłą charakteru, pracowitością, statecznością i
zaradnością. Posiada ewidentne cechy przywódcze (wieś
darzy go większym zaufaniem niż wójta). Poznajemy go jako
58 letniego mężczyznę zawierającego związek z 19-letnią
Jagną. Jest to związek z namiętności i rozwagi (pole
matki Jagny przylega do jego majątku). Ożenek wyrabia w nim
poczucie bycia prawdziwym gospodarzem. Wyrachowanie i egoizm
sprawiają, że gotowy jest złączyć się z dworem
przeciwko chłopom. Zdaje sobie sprawę, że praca jest
podstawą sensu egzystencji (kiedy spostrzega, że Hanka ma
charakter i jest �robotna" zmienia swój stosunek i
traktuje ją jak prawdziwego członka rodziny).W sporze o las
stara się konflikt załatwić polubownie, ale zna granice
kompromisu i ryzykuje rozprawę, którą przypłaca zdrowiem.
Urażony w swej godności i ambicji męża i posiadacza staje
się zdolny do zbrodni (tylko przypadek sprawia, że
przychwyceni kochankowie uchodzą z życiem). Jest więc
postacią złożoną, nie wolną od słabostek i
małostkowości.



Losy Antka Boryny (od
romansu z Jagną, poprzez wypędzenie z domu, więzienie,
aż do powrotu na ojcowiznę; wątek miłosny Antka i
Jagny zdominował tom II)).



Syn Macieja w chwili rozpoczęcia akcji
jest już człowiekiem dojrzałym. Nie kocha żony, Hanki i
pracując u ojca czuje się wykorzystywany. Jego wielką
miłością jest Jagna i małżeństwo ojca pogłębia
konflikt (Maciej Boryna zawłaszcza ukochaną kobietę i
pozbawia 6 morgów, które prawem dziedziczenia Antek
uważał już za swą własność). Miłość i nienawiść
sprawiają, że zapomina o obowiązkach. Ciężar troski o
los rodziny spada na barki Hanki. Nie potrafi jednak odejść
ze wsi. Porywczy, skłonny do bójek, uparty i dumny ma silne
poczucie własności. Pozornie tylko lekceważy opinię
otoczenia (boleśnie odczuwa izolację społeczną
spowodowana związkiem z macochą). W końcu dochodzi do
wniosku, że normy określające współżycie w gromadzie i
dla niego są nadrzędnym nakazem (�W gromadzie żyję, to
i z gromadą trzymam! Chceta ją [Jagnę] wypędzić,
wypędźta; a chceta se ją posadzić na ołtarzu, posadźta!
Zarówno mi jedno!"). Nie chce narazić się zbiorowości,
bo z racji pozycji majątkowej do niego należeć będzie
przywództwo nad gromada. Członek gromady, mąż, ojciec i
gospodarz przezwycięża w nim namiętnego kochanka.



Hanka (wiodąca postać w tomie
�Wiosna")



Postać ewoluująca w miarę rozwoju
wydarzeń. Początkowo płaczliwa, niezaradna i zastraszona
(boi się Antka i starego Boryny). Wygnana jednak z domu
zmienia się. Ciężka sytuacja materialna po przeniesieniu
do ojca Bylicy, poczucie tragizmu zdrady zadurzonego w Jagnie
Antka nie załamują jej, a wręcz przeciwnie - wyzwalają
niespodziewana energię (�bieda łacniej przekuwa
człowieka niźli żelazo"). Znamienna jest jej reakcja na
wymówki Antka, że przyjęła od starego Boryny pieniądze i
żywność - Antek ucieka przed jej gniewem z domu. Podczas
choroby Macieja i pobytu Antka w więzieniu ujawniają się
jej zdolności godpodarsko-organizacyjne. Przedsiębiorcza,
zaradna i energiczna staje się podporą rodu Borynów.
Nienawidzi Jagny, ale pierwsza wyciąga rękę na zgodę
przed pielgrzymką do Częstochowy. Jedna z
najświetniejszych kreacji kobiecych w polskiej literaturze



Życie Jagny



Wiejska piękność, córka wdowy
Paczesiowej, siostra Jędrzycha i Szymka. Rozpieszczana przez
matkę, nie dorosła do małżeństwa. Nieprzystosowana do
życia w gromadzie, próbuje żyć na własny sposób. Nie ma
sprecyzowanych marzeń ani uczuć (�... taka cichość we
mnie rośnie, kieby śmierć przy mnie stojała, a tam mnie
cosik porywa, tak ponosi, że tego nieba bym się uwiesiła i
z tymi chmurami poniesła w świat"). Odczuwa zmysłową
miłość do Antka, ale i sielankowo-poetycznie durzy się w
Jasiu. Urodzona artystka przeżywa intensywnie muzykę
organów, wzrusza opowieścią Rocha czy pięknem wiosennego
krajobrazu. Posiada zdolności artystyczne (kraszanki,
wystrzyganki). Obca jest jej pogoń za bogactwem (drze zapis
i rzuca pod nogi Hanki). Dramat dziewczyny, zakończony
wygnaniem ze wsi, wynika z jej odmienności. Jagna
zapłaciła przede wszystkim za życiowe niepowodzenia
wójtowej i organiściny.



Tragiczne dzieje Kuby Sochy.



Reprezentant przekonania o �duszy
anielskiej" polskiego ludu. Powstaniec z 1863 r. Ma silne
poczucie dumy rodowej, czuje się gospodarskim synem, zaś
los parobka przyjmuje z chrześcijańską pokorą. Z
życzliwości ofiarowuje księdzu kilka upolowanych
przepiórek, a niespodziewana zapłata (�tylachna
pieniędzy", czyli złotówka) i podszepty Jankiela
sprawiają, że rozpoczyna kłusowanie na pańskim polu i w
lesie. Nie jest złodziejem (zwymyślał Żyda, gdy ten
proponował mu pokątną sprzedaż podbieranego koniom owsa),
ale własność dziedzica traktuje jako niczyją. Podczas
jednej z pierwszych wypraw zostaje postrzelony. Nie wie jak
się zachować i o pomoc prosi Jagustynkę i Jambrożego.
Lęk przed szpitalem doprowadza go do okrutnego
samookaleczenia (ucina sobie nogę) i śmierci z
wykrwawienia. Boryna ceni jego pracowitość, ale nie
wynagradza go odpowiednio za ciężką pracę i oddanie. Nie
ma w Kubie śladów egoizmu, a głęboka religijność ma
wiele z franciszkańskiej pokory.



Drugi ciąg to czas obejmujący rok
obrzędowo-liturgiczny. Jest opis całego spójnego
systemu obyczajów wsi polskiej (folklor:
wróżby, przesądy, tradycje, zwyczaje).
Np.: opis jarmarku (t.I),
�zrękowiny" (t.I), wesele Boryny (t.I),
wieczerza wigilijna (t.II), Wielkanoc (t. III),
obrzędy pogrzebowe (t.IV), odpust (t. IV).
Trzeci wyznacza niezmiennie
powtarzalny rytm pór roku i wyznaczony przez ten rytm
tok zajęć związanych z pracami rolniczymi.



Np.: szatkowanie kapusty (t.I),
przędzenie wełny (t.II), symboliczny siew (t.III),
żniwa (t. IV).


Narracja

Narrator nie przynależy do świata
przedstawionego, jest niewidoczny dla odbiorcy i anonimowy.

Można wyróżnić trzy jego typy (wg. K.
Wyki):


najczęściej natykamy się na �wsiowego"
gadułę, który uczestniczy w
obyczajowo-obrzędowo-liturgicznym toku opowieści
rzadziej opowiada i opisuje �młodopolski
stylizator" o poetycko-inteligenckiej
prowienencji, wskazujący rytm prac ludzkich
sprzęgniętych z przyrodą (np. impresjonistyczne opisy
jesiennego pola, symboliczny obraz śmierci Boryny),
sporadycznie zaś mówi realistyczny
obserwator zaznaczający swoją obecność
głównie w toku fabularnym (przedstawienie struktury
społecznej wsi).


Niewiele jest jednak fragmentów, w których
funkcje te miałyby jednoznaczny charakter. Najczęściej
realizowane są łącznie (przybierają postać określonych form
podawczych z nasileniem cech wypowiedzi właściwych
poszczególnym narratorom)

Język

Reymont uchodził za mistrza słowa. Artyzm ten
w pełni zademonstrował w �Chłopach".

Ok. 40% języka powieści to gwara
dominująca w dialogach. Jest ona zbliżona do gwary używanej w
okolicach Łowicza i Skierniewic (nieopodal leżą Lipce).

Generalnie jednak w dziele Reymonta mamy do
czynienia ze stylizacją:


gwarową (obecną na wszystkich poziomach
języka)
fonetyczną (np.�hale" zamiast
�ale"),
fleksyjną (np. �chodźta",
�ociec", �mówili"),
leksykalną (np. �paskudnik"),
składniową (np. �Oczy swoje mam i
miarkuję se ździebko")
realistyczną (sięganie do mowy
potocznej),
młodopolską (poetyka liryki, z
elementami naturalistycznymi i impresjonistycznymi).


Reymont również indywidualizuje mowę swoich
bohaterów.