UKRAINA
praktyczny przewodnik
9
I Pascal I
Wybrzeże Morza Czarnego
Ciągle jeszcze mało znany, Krym stanowi niewątpliwie rekreacyjne centrum Ukrainy. Oferuje turystom fantastyczne krajobrazy, bujną przyrodę, cenne zabytki, ale przede wszystkim ciepłe morze i kilometry malowniczych plaż, na których w letnich miesiącach trudno znalez
ć miejsce. Tym, którzy nie lubią zgiełku, nietrudno jednak będzie znalez
ć zakątki spokojne, ciche i romantyczne

Rekreacja, rozrywka, kuchnia
Ukraina to świetne miejsce na aktywny Wypoczynek. Dostęp do morza, malownicze rzeki, jak również tereny górzyste sprawiają, e ściągają tu rzesze turystów. W ukraińskich lorach nie brakuje miejsc niemal nieskażony! ywilizacją - od lasów bliskich pierwotnym luszczom po wysoko położone przysiółki krytymi strzechą chałupami. Wycieczki i/ takie tereny na długo pozostają w pamięci.
Kuchnia
Podstawą kuchni ukraińskiej
jest chleb oraz potrawy z mąki
i kaszy. Istotną rolę odgrywają
także warzywa, ryby i mięso.
Popularne są pierogi ruskie,
wypełnione przyprawionym
białym serem, oraz
pochodzące z kuchni
ludów uralskich pielmieni.
Daniem narodowym jest
barszcz ukraiński z burakami,
kapustą, warzywami oraz
dużą ilością śmietany.
Z napojów warto wymienić
kwas, czasami podawany
z jagodami czy dodatkiem
soku brzozowego, oraz
dziesiątki gatunków piw
i wódek.

PRAKTYCZNY PRZEWODNIK
UKRAINA
Adam Dylewski
0leg Aleksejczuk, Piotr Kardaś,
Artur Kochman, Aleksander Strojny,
Jacek Tokarski
Pascal
Tytut serii:
Prakyczny przewodnik
Autorzy:
Adam Dylewski, Oleg Aleksejczuk, Piotr Kardaś, Artur Kochman,
Aleksander Strojny, Jacek Tokarski
Aktualizacja: Oleg Aleksejczuk
Konsultacja językowa: Oleg Aleksejczuk
Redaktor: Ewa Kosiba
Skład:
Jarosław Jabłoński
Redakcja techniczna serii: Paweł Kanik
Kierownik projektu: Michał Duława
Projekt graficzny okładki: Adam Peringer, Maciej Barcik
Zdjęcie na okładce: corbis/zefa
Zdjęcia we wkładce:
g - na górze, ś - w środku, d - na dole, gp - na górze po prawej,
gś - na górze w środku, gl - na górze po lewej, dp - na dole po prawej,
dś - na dole w środku, dp - na dole po prawej
Aleg Aleksejczuk: s. 7g
M. i J. Bronowscy/www.foto.risp.pl: ss. 4gp, 4ś, 4d, 5, 6ś, 8-10, 11g,
11ś, 12, 13ś, 13d, 14-15, 16g Michał Jurecki: ss. 4gś, 11d, 13g Aleksander Strojny: s. 16ś Jan Walczewski: ss. 4gl, 16d Radosław Wiśnicki: ss. 6g, 6d, 7ś, 7d
Copyright � Wydawnictwo Pascal
Autorzy i wydawcy tego przewodnika starali się, by jego tekst był rzetelny, nie mogą jednak wziąć odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki korzystania z podanych w nim informacji.
Wydawnictwo Pascal sp. z o.o. 43-300 Bielsko-Biała, ul. Kazimierza Wielkiego 26 tel. [phone], fax [phone] [e-mail], www.pascal.pl
Bielsko-Biała, 2007
ISBN 978-83-7304-774-7
HH^HB HHHB/^S. dkrywanie świata. Być może wielcy tego świata odkryli, poznali i zwiedzili już V3 wszystko. Być może. Teraz kolej na Ciebie.
fSS\ obry pomysł na początek. Właściwie każdy jest dobry. Nie byłeś na Kaszubach, jedz
na Ka-\Wj szuby. Nie pamiętasz Wenecji, wróć do Wenecji, a jeśli marzysz o Chinach, ruszaj do Chin.
fig^ zeczywistość. Przewodnik Pascala będzie Ci o niej przypominał, dlatego marząc Ur3 � dalekich wyprawach, nie pominiesz spraw bliższych ciału, jak przysłowiowa koszula (najlepiej ciepła), komplet dokumentów, preparat na komary czy latarka.
fj?\ smy cud świata. To może być wszystko: miasto, budowla, zapomniany zaułek, miej-#4C sce znane lub nieznane, drzewo lub człowiek poznany w czasie podróży. Odkryj swój prywatny ósmy cud świata.
Et) ycie. Nie musisz studiować opasłych tomów, aby je poznać. Trochę historii, trochę Qą geografii, coś o obyczajach, kulturze i ludziach ją tworzących, ciekawe opisy miejsc, do których trafisz.
tfekt murowany. Nawet w najdalszym zakątku świata nie poczujesz się obco. Nie wejdziesz w butach do meczetu, a stojąc na rozgrzanym piasku pod piramidami, poczujesz się jak rodowity Egipcjanin.
teztroski wypoczynek. Nie musisz przemierzać świata wzdłuż i wszerz. Jeśli marzysz, by po prostu odetchnąć, znajdziesz urocze miejsca, gdzie czas płynie wolniej i gdzie wreszcie można bezkarnie leniuchować.
tnergia. Nie marnuj jej na nerwowe poszukiwania hotelu o drugiej w nocy albo próbę odgadnięcia, co też mogą oznaczać te przedziwne nazwy w karcie dań, bo nie chciałbyś przecież spędzić reszty wakacji na oddziale gastrologicznym jakiegoś prowincjonalnego szpitala.
Enj akupy. Jeśli chciałbyś pokazać znajomym jakąś egzotyczną pamiątkę z Kenii, na Csi przykład dzidę, nie musisz przywozić jej w plecach - wystarczy, że kupisz ją na bazarze, i w dodatku będziesz miał pewność, że nikt nie zedrze z ciebie skóry.
Podpowiedzi. Samolot, pociąg, własny samochód, a może autostop? Trasa zaproponowana przez autorów przewodnika czy raczej swobodne wariacje na jej temat? Wszystko zależy od twojej inwencji, upodobań i, co nie bez znaczenia, zasobów kieszeni.
dresy. Skąd wysłać maila, gdzie wypożyczyć łódkę albo rower, gdzie spędzić wieczór, której knajpce posiedzieć przy piwie i dobrej muzyce, gdzie szukać pomocy w trudnej sytuacji? Pod wskazanym w przewodniku adresem.
ajwiększe atrakcje. Nawet jeśli poznasz tylko niektóre, wrócisz zachwycony. Przewodnik wskazuje miejsca, które od dawna chciałeś zobaczyć i takie, o których jeszcze wczoraj nie miałeś pojęcia. Barwne lokalne jwięta i głośne w całym świecie imprezy.
Rl nformacje. Klimat, temperatury, sytuacje, których powinieneś unikać, odległości, zakupy, (j[ ceny, czyli wszystko, co powinieneś wiedzieć przed podróżą, a o co nie zdążyłeś zapytać.
pij onkrety. Przewodnik to nie śmigus-dyngus, jeśli lubisz lanie wody, będziesz zawie-Uf\\ dziony. To, co znajdziesz w książce, jest konkretne jak rozkład jazdy lub książka telefoniczna, a przy tym nie nudzi.
3
dea przewodnika. Patrz hasło pionowe.
Drogi Czytelniku obieżyświacie, pisz do nas, jeśli natrafisz na jakiekolwiek nieścisłości ([e-mail]; Wydawnictwo Pascal, ul. Kazimierza Wielkiego 26, 43-300 Bielsko-Biała). Wykorzystamy Twoje uwagi najpóz
niej za dwa lata przy aktualizacji książki.
Na internetowych stronach www.pascal.pl prezentujemy pełną ofertę wydawnictwa  zobacz, przeczytaj opis, wybierz, zamów. Tutaj także informujemy o superofertach i konkursach Pascala oraz wszelkich aktualnościach podróżniczych.
Wydawnictwo Pascal
%((! / =888
Ł3


~C'.::V::':V
INFORMACJE O KRAJU
INFORMACJE PRAKTYCZNE
KIJÓW
KIJOWSKA
WOA
YC

LWÓW
%mliii ZIEMIA LWOWSKA
TARNOPOLSZCZYZNA
ZIEMIA HALICKA I POKUCIE
BHBBHBBB zakarpacie
% % BUKOWINA
PODOLE ZAPOROŻE POA
UDNIE WSCHODNIA UKRAINA KRYM WYCIECZKI GÓRSKIE INDEKS
BIAA
ORUŚ
ROSJA
ft"-*
�

MOA
DOWA!
$
RUMUNIA
Spis treści
O INFORMACJE O KRAJU ............................29
Historia ................30
Geografia ..............44
Państwo ...............46
Ludność ...............48
Religia .................50
Obyczaje i tradycje .......51
Kuchnia ................53
Sztuka .................53
Język ..................62
Polacy na Ukrainie .......69
O INFORMACJE PRAKTYCZNE ........................71
Podróż ................71
Informacja, mapy i Internet 73
Przekraczanie granicy .....74
Dokumenty ............75
Przepisy celne ...........77
Placówki dyplomatyczne . . .77
Pieniądze ..............77
Ubezpieczenia ...........78
Zdrowie ...............79
Bezpieczeństwo .........79
Komunikacja ............79
Noclegi ................86
Gastronomia ............87
Zakupy ................88
Poczta, telekomunikacja
i mass media ..........89
Godziny pracy ...........90
Co zabrać ..............91
O KIJÓW ........................................92
Historia ................93
Orientacja ..............96
Informacja .............97
Komunikacja ............97
Komunikacja miejska ... .101
Zwiedzanie ............102
Noclegi ...............127
Gastronomia ...........131
Rozrywki ..............134
Informator ............137
0 ZIEMIA KIJOWSKA ..............................139
Czernihów ............141
Kozelec i okolice ........150
Nieżyn ...............154
Prytuki ................159
Perejasław Chmielnicki ..165
Wyszgorod ...........170
Biała Cerkiew ..........172
Wasylków ............178
Żytomierz .............181
Berdyczów ............187
Czerkasy ..............190
Kaniów ...............193
Humań ...............195
Q WOA
YC
......................................205
A
uck .................208
Włodzimierz Wołyński ...216
Beresteczko ............218
Ołyka ................219
Równe ...............223
Klewań ...............227
Dubno ...............229
Krzemieniec ...........231
Poczajów .............235
Ostróg ...............237
Międzyrzec Ostrogski . . . .241 Korzec ...............241
O LWÓW .......................................245
Historia ...............246
Orientacja .............249
Komunikacja ...........249
Komunikacja miejska . . . .253
Zwiedzanie ............254
Noclegi ...............267
Gastronomia ...........270
Rozrywki ..............274
Informator ............274
0 ZIEMIA LWOWSKA ..............................277
Żółkiew ...............280
Czerwonogród .........284
Sokal ................286
Bełz ..................287
Brody ................288
Olesko ................291
Podhorce .............292
Złoczów ..............294
Rudki ................295
Sambor ...............296
Drohobycz ............299
Truskawiec ............301
Stryj .................302
0 TARNOPOLSZCZYZNA ...........................305
Tarnopol ..............307
Mikulińce .............313
Skałat ...............314
Zbaraż ................315
Wiśniowiec ............318
Brzeżany ..............320
Podhajce ..............323
Buczacz ...............324
Jazłowiec .............327
Czerwonogród
(Nyrkiw) ............329
Trembowla ............330
Czortków .............332
Husiatyn ..............334
� ZIEMIA HALICKA I POKUCIE .......................336
Iwano-Frankowsk .......339
Halicz ................345
Rohatyn ..............347
Kołomyja ..............348
Gorgany ..............352
Region
Czarnohorski ........354
Huculszczyzna ..........357
Czarnohora ............363
_ � ZAKARPACIE ..................................364
Użhorod ..............367
Mukaczewo ...........375
Bereh ................379
Wynohradiw ...........381
Chust ................383
Tiaczów ..............385
Rachów ...............386
Góry .................387
� BUKOWINA ...................................390
Czerniowce ............394
A
użany ...............405
Rarańcza i Toporowce . . . .405
Chocim ...............407
Hłyboka i Biała Krynica . .411
Storożyniec ............411
Wyżnica ..............412
Góry .................413
� PODOLE
. .414
Kamieniec Podolski ......415
Chmielnicki ............427
Międzybóż ............432
Latyczów..............432
Winnica ..............433
Tulczyn ...............439
$ ZAPOROŻE .............
Dniepropetrowsk .......443
Zaporoże .............453
Kirowograd
____441
.....464
@ POA
UDNIE
.470
Odessa ...............473
Białogród nad Dniestrem . .484
Izmaił ................488
Mikotajów.............492
Oczaków ..............497
Chersoń ..............498
� WSCHODNIA UKRAINA
.503
Charków ..............505
Nowogród Siewierski . . . .520
Putywl ................526
Głuchów ..............533
Swiatogorsk ...........540
� KRYM
.546
Symferopol ............552
Eupatoria .............560
Bakczysaraj ............565
Sewastopol i okolice .....572
Jałta i okolice...........580
Ałuszta ...............590
Sudak ................595
Teodozja ..............599
Stary Krym ............606
Kercz .................608
24
� WYCIECZKI GÓRSKIE .....
Bieszczady Wschodnie . . . .624
Trasy jednodniowe ......628
Trasy wielodniowe ......632
Inne ciekawe miejsca . . . .635
Miejscowości ..........638
Czarnohora ............641
Trasy jednodniowe ......644
Trasy wielodniowe ......646
Inne ciekawe szczyty
i masywy ............652
Miejscowości ..........653
Świdowiec .............653
Trasy jednodniowe ......655
Trasa wielodniowa ......656
� INDEKS
....................616
Inne ciekawe miejsca . . . .657
Miejscowości ..........658
Połonina Borżawa ........659
Trasy .................660
Miejscowości ..........661
Połonina Krasna .........662
Gorgany ...............663
Trasy .................666
Miejscowości ..........669
Połoniny Hryniawskie . . . .670
Beskid Huculski .........671
Karpaty
Marmaroskie .........671
Góry Bukowiny ..........672
675
Lista planów
%
i map
1. Ukraina...............||-|||
2. Kijów - centrum .....66-67
3. Kijów - linie metra . . .72-73
4. Ziemia kijowska .......112
5. Czernihów .......114-115
6. Park Aleksandria .......148
7. Żytomierz ............154
8. Humań ..............168
9. Park Zofiówka .........173
10. Wołyń ...............178
11. A
uck ............182-183
12. Równe ..............196
13. Lwów ...............218
14. Ziemia lwowska ...250-251
15. Tarnopolszczyzna ......278
16. Tarnopol .............280
17. Ziemia halicka
i Pokucie .............310
18. Iwano-Frankowsk ......312
19. Zakarpacie ...........338
20. Użhorod .............340
21. Bukowina ............364
22. Czerniowce .......368-369
23. Podole ..........388-389
24. Kamieniec Podolski .390-391
25. Chmielnicki .......400-401
26. Winnica .........406-407
27. Zaporoże ............414
28. Dniepropetrowsk ......416
29. Zaporoże ........426-427
30. Kirowograd ..........437
31. Południe .............444
32. Centrum Odessy . . .446-447
33. Białogród
nad Dniestrem .........458
34. Mikołajów ...........466
35. Chersoń .............471
36. Charków - centrum .....476
37. Charków - linie metra . . .482
38. Krym ................494
39. Symferopol .......500-501
40. Eupatoria ............508
41. Sewastopol . ...........520
42. Chersonez Taurydzki.....522
33. Jałta ............528-529
44. Atuszta...............538
45. Teodozja .............548
46. Kercz.................556
Legenda
. Linia kolejowa, dworzec � Inny interesujący obiekt
wm Dworzec autobusowy 1 Pomnik
 Lotnisko f Fontanna
tak, Prom * Atrakcja
$ Przystań wodna 9 Teatr
� Przejście graniczne $ Informacja turystyczna
i Kościół katolicki, protestancki 8 Poczta
Ł Kościół kalwiński H ( Noclegi: hotele, kempingi
S Kościót prawosławny X Obiekt gastronomiczny
$ Synagoga Punkt widokowy
Mury miejskie, fortyfikacje /\ Jaskinia
; Zamek, patac 2 Plaża
" " " Ruiny W Kąpielisko, uzdrowisko
( Muzeum Park
1 Skansen ( Cmentarz
Informacje o kraju
Ukraina - wielkie i, jak dowiodły wydarzenia rewolucji pomarańczowej 2004 3., niezależne państwo europejskie  wciąż pozostaje dla wielu terra in-cognita. Kraj ten warto odwiedzić z wielu powodów. W Kijowie i Czernihowie zachwyca wspaniała, tysiącletnia architektura dawnej Rusi Kijowskiej. W centrum kraju na szczególną uwagę zasługują zabytki epoki baroku ukraińskiego (Nieżyn, Pryłuki, Pereja-sław). Wyjątkowym miejscem jest Lwów  z Rynkiem, dziesiątkami kościołów, cerkwi i kamienic. Można spędzić kilka wakacji z rzędu, zwiedzając zamki i zameczki zachodniej Ukrainy (A
uck, Kamieniec Podolski, Zbaraż). Wiele uroku mają Użhorod i Czerniow-ce - miejsce zetknięcia się kultur Ukraińców, Rumunów, Węgrów, Niemców, Słowaków i Polaków. Piękne chwile przeżyją w ukraiń-
skich Karpatach miłośnicy gór, na których czeka Czarnohora, Gorgany, Huculszczyzna oraz Zakar-pacie. Niezapomnianych wrażeń dostarczy podróżnikom Krym  schodzące do morza góry, malownicze plaże, pozostałości greckich osad w Chersonezie, meczety w Bakczysaraju, twierdza genueńska w Sudaku, kawiarenki tatarskie. Warto zwiedzić też Odessę  cudowne, młode, optymistyczne miasto z niepowtarzalnym kolorytem wytworzonym przez społeczność żydowską. Na odkrycie przez turystów czeka wschód Ukrainy  Nowogród Siewierski, Swiatororsk, jak również piaszczyste plaże Morza Azowskiego. Dzięki bogactwu przyrody i kultury podróż na Ukrainę, nad brzegi od pokoleń opiewanego Dniepru, którego widok zapiera dech w piersiach już na wzgórzach kijowskich, dostarczy każ-
demu wielu niezapomnianych przeżyć i wzruszeń.
Ukraina, ze stolicą w Kijowie, leży w południowo-wschodniej Europie, nad morzami Czarnym i Azowskim. Powierzchnia kraju wynosi 603,7 tys. km2 (43 miejsce na świecie), a liczba ludności  49,325 min (22 miejsce). Wskaz
niki demograficzne są jednak ujemne, ponieważ co 5 lat ubywa ponad 2 min osób.
Skrajnymi punktami Ukrainy są: na zachodzie  prawy brzeg Cisy koło Czopu (48�23'N, 22�8'E), na wschodzie  step na wschód od wioski Zurawśke w obwodzie łuhańskim (49�16'N, 40�12'E), na północy  okolice przejścia granicznego do Rosji w Hremjaczu w obwodzie czerni-howskim (52�22'N, 33�23'E), a na południu  przylądek Sarycz na Krymie (44�23'N, 34�47'E). Rozciągłość (mierzona między punktami skrajnymi) z zachodu na wschód wynosi 1323 km, z północy na południe  889 km. Najwyższym szczytem jest Howerla (2061 m n.p.m.) w Karpatach. Drugie pasmo górskie wznosi się na Krymie (Góry Krymskie). W urzędach mówi się po ukraińsku, a w obiegu są hrywny (hrn) i kopiejki. Główne święto narodowe przypada 24 sierpnia, w rocznicę proklamowania Aktu Niepodległości w 1991 r. Kraj dzieli się na 24 obwody, 2 miasta wydzielone (Kijów i Sewastopol) oraz autonomiczną republikę Krym. Granica lądowa oddziela
Ukrainę od Rosji, Rumunii, Moł-dowy, Węgier, Słowacji, Polski i Białorusi.
HISTORIA
Starożytność i wędrówka ludów
Spoglądając, choćby z okien pociągu, na mijany pejzaż, widać pola, ugory i łąki, rozciągnięte na bezkresnej nizinie. Ogromną płaszczyznę przecinają w rozmaitych kierunkach zazwyczaj żeglowne rzeki. Ukraina była więc wymarzonym terytorium dla koczowników, ale nie dawała obrony ludom osiadłym. I tak niemal do XVIII w. ukształtowanie terenu decydowało o dziejach kraju: nieprzerwany napływ najez
dz
ców usuwał poprzednich władców. Pierwszymi mieszkańcami dzisiejszej Ukrainy były znane tylko z wykopalisk archeologicznych ludy kultury aszelskiej (100 tys. lat p.n.e.), jednego z najdawniejszych w ogóle znanych stadiów dziejów ludzkości. 600 wieków póz
niej (40 tys. lat p.n.e.) rozwijała się kultura mustierska. W IV i III tysiącleciu p.n.e. na zachód od Dniepru osiedliły się plemiona kultury trypolskiej (tzw. krąg kulturowy Cucuteni Tripo-lie). O przynależności etnicznej wymienionych nie można nic powiedzieć. Pierwszymi Słowianami na tych ziemiach byli prawdopodobnie dopiero reprezentanci kultur zaru-binieckiej (Zarubińce pod Kijowem) i czerniachowskiej w III V w. W okresie starożytnym (przed nadejściem Słowian) na obszarze
Ukrainy dominowali irańscy Scytowie, którzy w VII w. p.n.e. zajęli tereny od ujścia Donu do ujścia Dunaju. Prawdopodobnie przybyli z Azji Środkowej. Ukraińskie ziemie starożytni nazywali Scytia. Jednakże Scytowie nie utworzyli na całym tym terytorium jednolitego państwa, a niebawem nad Morzem Czarnym pojawili się Grecy.
Dominację scytyjską przerwały następne ludy irańskie, szczególnie Sarmaci, którzy w II w. p.n.e. wyparli Scytów na tyle skutecznie, że na przełomie er nazwę Scytia zastąpiła Sarmacja. W Sarmacji żył lud, który mógł być słowiański, a tym samym mógłby uchodzić za przodka dzisiejszych Ukraińców. Byli to Antowie, zajmujący ziemie nad Bohem. Na przełomie II i III w. Sarmatom zagrozili kolejni, tym razem germańscy zdobywcy  Goci, których kolebka leżała w Skandynawii. Zanim wyruszyli na podbój Italii i Hiszpanii, właśnie nad Dnieprem podzielili się na Ostrogotów i Wizygotów. Niebawem musieli uciekać, bo nadciągnęli Hunowie. Ci najsławniejsi najez
dz
cy tamtych czasów obrócili w perzynę państwo Gotów w 375 3., 0 dziesięć lat póz
niej dosięgli władcę Antów, niejakiego Boża (vel Busa), którego ukrzyżowali wraz z synami i 70 przedstawicielami arystokracji. Ale i ta nawałnica przeminęła, dając miejsce kolejnej - Awarom ze Środkowej Azji. Najazd ten był o tyle istotny, Ze znikła wówczas nazwa Antów, pojawiło się za to nowe określenie:
Ros albo Rus (o jego pochodzeniu
 zob. dalej). Na Ukrainę dotarli jeszcze Chazarowie, Bułgarzy, Po-łowcy i Pieczyngowie, jednakże na scenie dziejów zaczęła dominować jedna grupa  Słowianie.
Ruś Kijowska
i księstwo halicko-wotyńskie
W VII w. Słowianie zamieszkujący ziemie Ukrainy podzieleni byli na wiele plemion. Dominowali Polanie, osiadli nad środkowym Dnieprem. Ich dzieje plemienne zamyka ostatnia wzmianka z 944 r. -potem stali się częścią Rusi Kijowskiej. Bardziej prymitywni Drewla-nie, zajmujący trudno dostępne tereny dzisiejszego południowego Polesia, trwali jeszcze w 1136 r. Wołynianie mieszkali na wschodnim brzegu Bugu, Ulicze  między Prutem a Dniestrem, Tywercy
 między Dniestrem a Bohem. Nie wszystkie te plemiona miały równy udział w etnogenezie przyszłych Ukraińców. Na przykład Ulicze ulegli szybkiej romanizacji, a Tywercy ustąpili miejsca ludom stepowym.
Ówcześni ludzie mieszkali w szałasach z gałęzi, potem w chatach z bierwion, odziewali się w skóry zwierzęce, a obuwali w łapcie. Jadali mięso i ryby, jednak podstawą wyżywienia była kasza. O stylu życia przodków Ukraińców prof. Ludwik Bazylow pisze, że cechowało ich  zamiłowanie mężczyzn do napojów budzących weselsze myśli, a kobiet do strojów i przede wszystkim ozdób". Modlili się do
wielu bóstw, spośród których największym poważaniem cieszył się Swaróg. Inne ważniejsze bóstwa to syn Swaroga, Swarożyc  bóg słońca, Strybog  bóg wiatrów i Wołos  bóg trzód. Za tym panteonem podążały armie pomniejszych istot nadprzyrodzonych. Pod koniec dziejów pogaństwa na pierwszy plan wysunął się Perun  bóg piorunów i błyskawic.
Skąd wzięła się Ruś? Kwestia dotyczy tak słowa, jak i państwa. Wiadomo, że istniały dwa ośrodki polityczne  w Nowogrodzie i Kijowie, a także to, że szwedzcy Nor-manowie, zwani Waregami (wojownikami), docierali Dnieprem aż do Morza Czarnego. Powieść lat minionych powiada, że w 862 r. Nowogród zwrócił się do Ruryka, księcia w Szwecji, z propozycją objęcia tronu i zakończenia bezustannych waśni. Ruryk propozycję przyjął i rządził w Nowogrodzie do śmierci w 879 r. Sprowadził także swoich braci i drużynę. Właśnie członkowie tej drużyny, Askold i Dir, popłynęli do Kijowa, by uwolnić go od podległości Cha-zarom. Nazwa Rusi miałaby więc pochodzić od fińskiego słowa ruot-si, którym określano szwedzkich wojowników.
Powyższa hipoteza, zwana hipotezą normańską, jest przedmiotem trwającej od XVIII w. zażartej dyskusji naukowej. O politycznym aspekcie sprawy nie ma co wspominać, w każdym razie wydaje się, że Ruryk rzeczywiście pochodził ze Szwecji, ale władzę przejął nie tyle na zaproszenie, ile w drodze
podboju, podobnie jak to czynili jego pobratymcy w całej Europie. Także Askold i Dir dokonali w Kijowie zbrojnego przewrotu, obalając jakąś dotychczasową władzę. Drużyna normańską rozpłynęła się niebawem w morzu autochtonów, choć tradycja w postaci podwójnego brzmienia imion przetrwała  Oleg to Helgi, Igor  Ingwar, Olga - Helga, Włodzimierz  Waldemar.
Ruryk, założyciel dynastii, dokonał żywota w Nowogrodzie w 879 r. Pozostawił małoletniego syna Igora, ale tron objął książę Oleg. Rządy tego ostatniego były niezwykle dynamiczne, a jego wareska drużyna dołączała do państwa coraz to nowe ziemie. W 882 r. zdobyła Kijów, zarządzany przez Askolda i Dira. Obu zamordowali ludzie Olega, przy czym Askolda na kijowskim wzgórzu zwanym po dziś dzień Askoł-dowa Mohyła.
Panowanie Olega (893-924) w Kijowie zapoczątkowało dzieje państwa zwanego Rusią Kijowską. Na dobry początek, w 907 r. Oleg zdobył Konstantynopol, zawierając przy okazji pierwszy w dziejach Rusi traktat handlowy. Po śmierci wikinga na tronie zasiadł syn Ruryka, Igor (912-945). Nie udało mu się jednak powtórzyć bizantyjskich podbojów poprzednika (mimo prób w 920, 941 i 944 3.), niemniej jego wojska dotarły nawet nad Morze Kaspijskie. Został zabity podczas jednej z wypraw pa-cyfikacyjnych na ziemie Drewlan. Śmierć Igora została krwawo po-
mszczona przez jego żonę  księżną Olgę- Istnieją przekazy, że pewnego razu na rozkaz księżnej zakopano żywcem posłów Drewlan, a kilka lat póz
niej na mogile Igora zostało zamordowanych 5 tys. drewlańskich żołnierzy. Na koniec Olga spaliła stolicę Drewlan  Iskorosteń, wraz ze wszystkimi mieszkańcami. Otoczywszy miasto, wysłała negocjatorów z propozycją, że zaniecha oblężenia, jeżeli dostanie daninę w postaci trzech gołębi lub wróbli od każdego domu. Po otrzymaniu daniny nakazała przywiązać do nóg ptaków palące się szmaty i wypuścić. Ptaki wróciły do swoich gniazd i przyniosły ogień.
Zaległości wojenne, z dynamiką zadziwiającą nawet sobie współczesnych, nadrobił syn Igora, Światosław (945-972). Przez większą część panowania nie rządził sam - do 969 r. towarzyszyła mu matka, Olga. Podział władzy o tyle miał sens, że Światosław przebywał wciąż na wojnie, Olga zaś załatwiała sprawy bieżące i kierowała dyplomacją. Wysłała m.in. poselstwo do cesarza Ottona I, a nawet wyjechała w podróż do Konstantynopola (w 955 3.). Przed wyjazdem przyjęła chrzest, dzięki czemu jej postać widniała na ikonach już w XIII w. Na liście podbojów Świa-tosława pierwsze miejsce zajęli Ghazarowie, których potężne niegdyś państwo zostało całkowicie rozbite. Potem władca spustoszył Bułgarię Kamską, zdobył wybrzeże Morza Czarnego i Morza Azowskiego, a następnie odparł
Pieczyngów. Podobno zamierzał przenieść państwo kijowskie nad Dunaj i planował utworzenie nowej stolicy w Presławcu, na południe od delty. Doszło do wojny Rusi z Bizancjum, po której impet Swiatosława wyraz
nie osłabł.
Trzej synowie Swiatosława po śmierci ojca przystąpili do walki o tron. Władający Kijowem Jaro-pełk (972-980) początkowo zyskał przewagę, ale jego pobity brat Włodzimierz udał się do Skandynawii i powróciwszy z nową drużyną Waregów, odbił Kijów.
Rozpoczęło się panowanie Włodzimierza (980-1015) zwanego Wielkim, póz
niejszego świętego. Najgłośniejszym dziełem tego władcy był chrzest Rusi w 988 r. Przyjęcie chrztu z Bizancjum pociągnęło za sobą utworzenie metropolii kijowskiej i przejęcie kultury bizantyjskiej: przywieziono księgi liturgiczne, zaczęto wznosić cerkwie i klasztory, rozwijało się malarstwo, rzez
ba, architektura i rzemiosło. Wspaniałość Kijowa budziła zachwyt przybyszów z Zachodu. O randze panowania Włodzimierza najlepiej świadczy jego pozycja w pamięci potomnych: kult, uwieńczony kanonizacją, oraz idealizacja w staroruskich ludowych pieśniach  bylinach (Włodzimierz Piękne Słoneczko).
Po śmierci Włodzimierza znów zapanował chaos podobny do tego sprzed ponad 40 lat. Początkowo władzę objął Swiatopełk Przeklęty (1015-1019), który oparł się na najemnikach wareskich, a dla umocnienia władzy zamordował
trzech swoich braci. Dwóch z nich
- Borys i Gleb  zostało świętymi, a nowy władca uzyskał niepochlebny przydomek. Światopełk panował jednak zaledwie cztery lata, bo ostatni z braci, Jarosław, zdołał go pokonać, zmuszając do ucieczki do Polski, do swego teścia Bolesława Chrobrego. Polska była zresztą czołowym reżyserem panowania Swiatopełka  to w jego obronie Bolesław Chrobry podjął w 1018 r. wyprawę kijowską.
Zwycięski brat Swiatopełka zasiadł na tronie w Kijowie i zapisał się w pamięci potomnych jako Jarosław Mądry (1019-1054). Jego panowanie było długotrwałe i bardzo udane. Chociaż, podobnie jak poprzednicy, nie stronił od podbojów wojennych (ponownie przyłączył Grody Czerwieńskie w 1031 3., zwyciężył Pieczyngów w 1036 3., odbył nieudaną wyprawę na Bizancjum w 1043 3.), wolał załatwiać sprawy polubownie. To właśnie on w 1051 r. wyznaczył pierwszego ruskiego, a nie greckiego jak dotąd, metropolitę Iłariona
 autora słynnej homilii poetyckiej Słowo o prawie i łasce. Jarosław Mądry założył Jurjew (Dorpat, Tartu) w dzisiejszej Estonii, wybudował sobór św. Sofii w Kijowie oraz cerkwie św. Ireny i św. Jerzego, umocnił mury miejskie i wzniósł Złotą Bramę. Był autorem Prawdy ruskiej  pierwszego kodeksu karnego Ukrainy. Sprawy bezpieczeństwa kraju starał się załatwiać poprzez małżeńskie związki dynastyczne. Jego syn Wsewołod ożenił się z córką imperatora bizan-
tyńskiego Konstantego, córka Elżbieta wyszła za mąż za króla norweskiego Haralda, druga córka Anna została żoną króla francuskiego Henryka I, trzecia córka Anastazja  króla węgierskiego Andrzeja, a siostra Maria-Dobro-nega - Kazimierza Odnowiciela. Sam Jarosław ożenił się z córką króla szwedzkiego Olafa  Ingiger-dą (po ślubie przybrała chrześcijańskie imię Anna). Mając zapewne w pamięci własne zdobywanie władzy, postanowił wprowadzić zasadę senioratu: podzielił państwo między pięciu synów. Seniorem i władcą w Kijowie ustanowił Izasła-wa. Rozpoczął się zmierzch potęgi kijowskiej.
Panowanie Izasława (1054 1078) przerywały bunty lokalnych książąt. We znaki dał się książę po-łocki Wszesław Rościsławowicz (1044-1101), który w 1066 r. splądrował Nowogród, a w 1068 r. obalił nawet na kilka miesięcy z tronu Izasława i zajął jego miejsce. Jeszcze dwukrotnie Izasław tracił tron: na rzecz Swiatosława II (1073 1076) oraz księcia perejasławskie-go Wsiewołoda, i dwakroć nań powracał. W kraju panował chaos, potęgowany dodatkowo najazdami Połowców.
Następcy Izasława coraz gorzej dawali sobie radę z rządzeniem, choć jeszcze panowanie Włodzimierza Monomacha (1113-1125) można uznać za udane. Jemu właśnie cesarz bizantyjski Aleksy Komnenos przesłał koronę-czapkę z sobolowego futra, obszytą złotem i drogimi kamieniami, z krzy-
żem na szczycie. Ta słynna czapka Monomacha to póz
niejsze re-galium carskie (choć nie wiadomo, czy Rosjanie posługiwali się oryginałem). Włodzimierz Mono-mach był ostatnim władcą zjednoczonej Rusi.
W miarę słabnięcia ośrodka w Kijowie, rozpoczynały się zazwyczaj krótkotrwałe kariery peryferyjnych dotąd księstw. Jednym z nich była Ruś Halicka, zajmująca dorzecze górnego i środkowego Dniestru, z ośrodkami w Przemyślu, Haliczu i Trembowli. Lokalna gałąz
Rurykowiczów, reprezentowana choćby przez Jarosława Ośmiomysła (1152-1187), zdołała stworzyć zamożne państwo, żyjące z handlu na szlakach łączących Ruś z Polską, Węgrami i Bałtykiem. Także na sąsiednim Wołyniu wyodrębniło się księstwo włodzimiersko-wołyńskie, którego władcą został Roman (1170 1205), wcześniej przez dwa lata książę kijowski. W 1199 r. zjednoczył on Wołyń z Rusią Halicką. Nowe zamożne państwo, księstwo halicko-wo-łyńskie, przyciągało uwagę sąsiadów: Polski i Węgier, tym większą, że po śmierci Romana zapanował tam chaos. Sytuację miał rozstrzygnąć układ z 1214 r. dający tron w Haliczu węgierskiemu królewiczowi Kołomanowi (1208-1241), ożenionemu z polską księżniczką Salomeą. Pojawiły się wówczas po raz pierwszy geopolityczne pojęcia Galicji (Halicza) i Lodomerii (Włodzimierza), z których skorzystać mieli
kilkaset lat póz
niej Habsburgowie, mieniący się dziedzicami węgierskich tradycji politycznych. Do władzy w państwie halicko-wo-łyńskim powrócili jednak Ruryko-wicze, z których szczególnie wybitnym był Daniel (1238-1264), rezydujący w Chełmie. Władca ten opanował Kijów, co było punktem wyjścia do odzyskania dawnej potęgi. Otrzymał nawet od papieża Innocentego IV koronę królewską, którą założył w Drohiczynie w 1255 r. Kres planom Daniela przyniosła inwazja mongolska.
Okres litewsko-polski
Najazd Mongołów, zwanych Tatarami, zamknął pewną epokę w dziejach Rusi. Tereny dzisiejszej Ukrainy podzieliły się na kilka części: obszary stepowe, wcześniej zasiedlone przez koczowników, znalazły się w granicach Złotej Ordy, państwa założonego przez Batu-chana. Kilka istniejących księstw popadło w różne formy zależności od najez
dz
ców. Sytuacja zmieniła się w XIV i XV w. wraz ze wzrostem nowej potęgi  Litwy. Wojska litewskie podbijały kolejne dzielnice (Wołyń w 1340 3.), przyłączając je do Wielkiego Księstwa. Także Polska anektowała część księstwa ha-licko-wołyńskiego  Ruś Czerwoną. Uwolnione obszary przyciągały uchodz
ców z terytoriów Złotej Ordy oraz polskich osadników. Na tzw. Dzikich Polach (między Dniestrem a Dnieprem) wytworzyła się złożona etnicznie społeczność.
Po unii lubelskiej 1569 r. cała Ukraina znalazła się w granicach Polski. W tym czasie pojawiła się też nowa siła - kozacy. Tę zorganizowaną na sposób wojskowy, dowodzoną przez atamana i starszyznę formację gromadzącą się na Zaporożu tworzyli zbiegli chłopi i drobna szlachta. W państwie polsko-litewskim kozaków uznano za wolną grupę ludności. Ich ośrodkiem była Sicz - ufortyfikowany obóz zakładany na wyspach Dniepru i przenoszony ze względów obronnych. Robiący nieprawdopodobne kariery magnaci próbowali uzależniać wolnych chłopów oraz nadać formy organizacyjne kozac-twu (wprowadzenie rejestru), co niebawem doprowadziło do konfliktu ze stymulującą narodziny ukraińskiej świadomości narodowej Kozaczyzna.
Dodatkowym czynnikiem budującym napięcie była kościelna unia brzeska zawarta w 1596 r. między Kościołem katolickim a częścią władz Cerkwi prawosławnej. Od 1591 r. rozpoczęły się powstania kozackie, ale nie zmierzały one jeszcze do oderwania Ukrainy od Korony. Za czasów atamana (hetmana) Pe-tra Konaszewycza Sahajdacznego (? 1622) Sicz Zaporoska udzieliła Rzeczypospolitej pomocy wojskowej, która odegrała kluczową rolę w zwycięstwie pod Chocimiem.
Państwo hetmanów
Największe z powstań kozackich, w latach 1648 1654, przekształciło się w prawdziwą wojnę, do której przystąpiły sąsiednie potęgi:
Turcja (przez swych wasali, Tatarów) oraz Moskwa. Przywódca powstania, Bohdan Chmielnicki (ok. 1595- 1657), zadał wojskom Rzeczypospolitej wiele klęsk - pod Żółtymi Wodami, Korsuniem i Pi-ławcami  za każdym razem przyjmowanych entuzjastycznie przez prawosławnych aż po A
uck i Halicz. Z racji takiego powodzenia i poparcia Chmielnicki zaczął tytułować się księciem ruskim i hetmanem. Doprowadził też, pierwszy raz od czasów Rusi, do wyodrębnienia się uformowanego organizmu państwowego ze stolicą najpierw w Czehrynie, a potem w Baturynie.
W 1649 r. Chmielnicki zawarł z Rzeczpospolitą ugodę Zborowską, ustalającą odrębny status województw kijowskiego, bracław-skiego i czernihowskiego. Miała tam stacjonować kozacka 40-ty-sięczna armia, administracja miała być ruska (ukraińska), szlachecka i prawosławna, a unia kościelna zlikwidowana. Żydom i jezuitom zabroniono wstępu na wymienione tereny. Głównym sojusznikiem nowo powstałej Ukrainy był uzależniony od Turcji Krym. Pokój nie przetrwał długo. W 1651 r. Chmielnicki poniósł klęskę w bitwie pod Beresteczkiem. Wtedy zwrócił się ku Moskwie. Po trwających od 1653 r. rokowaniach w 1654 r. zawarł ugodę pereja-sławską, która przewidywała protektorat cara moskiewskiego nad odrębnym państwem ukraińskim, Z samodzielną administracją, armią, skarbem, autokefalią prawo-
sławną oraz stosunkami zagranicznymi (z wyjątkiem kontaktów z Polską i Turcją). Postanowienia ugody były bardzo niejasne i zaraz po jej podpisaniu okazało się, że strony miały co innego na myśli. Chmielnicki zaczął szukać innych sprzymierzeńców, m.in. w Szwecji, wrogu Rosji. Po jego śmierci w 1657 r. dzieło budowy państwa pozostało niedokończone.
Krótkotrwałym następcą Chmielnickiego został jeden z jego najbliższych współpracowników, Iwan Wyhowski (zm. 1664). Zmienił on polityczną linię Hetmańszczyzny i we wrześniu 1658 r. zawarł z Rzeczpospolitą ugodę hadziacką. Było to wydarzenie, które mogło dorównać rangą unii lubelskiej. Zgodnie z podpisaną umową Ukraina, ogłoszona Wielkim Księstwem Ruskim, wchodziła w skład Rzeczypospolitej jako organizm złożony z województw kijowskiego, bracławskiego i czernihowskiego. Na tym terenie miało nie być unitów, a prawosławie zrównano z katolicyzmem. Ugoda hadziacką otwierała drogę do trój członowej Rzeczypospolitej, na której godle obok Orła i Pogoni miał się znalez
ć także św. Michał Archanioł. W lipcu 1659 r. zaniepokojona Moskwa zaatakowała niedoszłe Wielkie Księstwo Ruskie - Wyhowski został obalony, a hetmanem ogłoszono Jurija Chmielnickiego, syna Bohdana, zwolennika Moskwy.
Wydarzenia te doprowadziły do podziału Ukrainy wzdłuż Dniepru między Rzeczpospolitą a Mo-
skwę, umocnionego rozejmem an-druszowskim w 1667 r. i traktatem Grzymułtowskiego w 1686 r.
Ukraina podzielona
W polskiej części Ukrainy, zwanej Ukrainą Prawobrzeżną, zlikwidowano wojska kozackie i przywrócono unię brzeską. Raz po raz wybuchały bunty tzw. hajdamaków, a w 1768 r. doszło do powstania zwanego koliszczyzną. Państwo funkcjonowało jednak normalnie. Ukraina produkowała nadwyżki żywności, dzięki czemu zyskała miano spichlerza Europy.
Rosyjska część Ukrainy, zwana Ukrainą Lewobrzeżną, składała się z trzech autonomicznych jednostek: najbardziej niezależnej Hetmańszczyzny, Siczy Zaporoskiej oraz tzw. Ukrainy Słobod-skiej, założonej przez ukraińskich kolonistów w ówczesnej guberni charkowskiej. Nie obowiązywały tu postanowienia unii brzeskiej, a metropolię kijowską podporządkowano patriarsze moskiewskiemu. Władza hetmanów kozackich była ograniczana, zwłaszcza po próbie Iwana Mazepy (1639-1709) uniezależnienia się od Moskwy. Przegrana przez Karola XII bitwa pod Połtawą zniweczyła niepodległościowe plany tego kozackiego hetmana. Po śmierci Piotra I Hetmańszczyzna odzyskała część autonomii (pod rządami Danyła Apostoła w latach 1727-1734), ale to był już początek końca. W 1765 r. zlikwidowano odrębność Ukrainy Słobodskiej, a w 1775 r. na podstawie manife-
Mazepa
Iwan Mazepa-Kołodyńsk) jest drugą postacią w historii Ukrainy, obok Bohdana Chmielnickiego, szeroko znaną w świecie. Urodzony w 1639 r. we wsi Mazepiń-ce w pobliżu Białej Cerkwi, studiował w Akademii Kijowsko-Mohylańskiej, potem w kolegium jezuickim w Warszawie, jeszcze póz
niej na uczelniach w Niemczech, Włoszech i Francji. Po zdobyciu wykształcenia służył na dworze Jana Ka-zimierza,po 1669 r. stał się bliskim współpracownikiem Piotra Doroszenki, a następnie hetmana Iwana Samojłowicza. W 1678 r. został wybrany na urząd hetmana Ukrainy. Przez ponad 20 lat prowadził, najpierw u boku Piotra I, a póz
niej Karola XII, politykę zmierzającą do usamodzielnienia się ukraińskiego państwa. Tym samym naraził się przywódcom Imperium Rosyjskiego, a z czasem sowieckiego, przez których był przedstawiany jako zdrajca nie tylko Rosji, ale przede wszystkim Uwainy, ponieważ sprzeniewierzy) się  woli narodu ukraińskiego", rzekomo marzącego o tym, by być w jednym państwie z  braćmi" Rosjanami. Zosta) wyklęty przez rosyjski Kościół prawosławny, mimo z
e byt fundatorem wielu wspaniałych cerkwi. Dzięki przygodom miłosnym sta) się bohaterem klasyków literatury romantycznej. Swe utwory poświęcili mu tacy pisarze, jak Voltaire, George Byron, Wiktor Hugo, Konrad Ryiejew, Aleksander Puszkin, Bohdan Zaleski, Juliusz Słowacki, Bertold Brecht, Taras Szewczenko i Bohdan Lepki; kompozytorzy: Franciszek Liszt i Piotr Czajkowski; malarze: Thóodore Gericault, Eugene Delacroix, Horace Vernet i Louis Boulanger.
stu Katarzyny II O likwidacji Siczy Zaporoskiej i przyłączeniu jej do guberni noworosyjskiej wcielono do Rosji Zaporoże. Hetmańszczy-zna przestała istnieć ostatecznie w 1785 r. Długotrwały brak własnego państwa, długoletnie wojny, polonizacja i rusyfikacja, wreszcie likwidacja autonomii stłumiły niepodległościowe dążenia Ukraińców aż do połowy XIX w.
Wiek %%
Po kolejnych rozbiorach Rzeczypospolitej większość współczesnego terytorium Ukrainy znalazła się w granicach Rosji. Jedynie wschodnia Galicja (historyczna Ruś Czerwona) wraz z odebraną Turcji Bukowiną oraz Zakarpacie,
od XI w. stanowiące część Węgier, należały do Austrii. Stepy nad Morzem Czarnym, zwane w XIX w. Noworosją, kolonizowano przy pomocy ukraińskiego chłopstwa. Duże inwestycje poczyniono w miastach - powstał Chersoń, Dniepropetrowsk (wówczas Je-katerynosław), Mikołajów i przede wszystkim Odessa. Jeszcze w 1783 r. włączono do Rosji Krym, z którego następnie wysiedlono Greków, każąc im na terenach Azowa zakładać Melitopol i Ma-riupol. W efekcie pod koniec XIX w. Ukraina dzieliła się na kilka odrębnych części. Na zachodzie Galicja Wschodnia wyróżniała się prężną gospodarką i wysokim stopniem politycznego wyrobienia
społeczeństwa. Na stepach dominowało zamożne chłopstwo. Szybko rozwijał się wschód kraju, oparty na przemyśle wydobywczym Zagłębia Donieckiego oraz Zagłębia Rudy Żelaza w Krzywym Rogu.
Postępującej rusyfikacji ziem ukraińskich należących do Rosji próbowało przeciwstawić się w latach 40. XIX w. tajne Bractwo Cyryla i Metodego, z Mykołą Ko-stomarowym, Mykołą Hułakiem i Tarasem Szewczenką na czele. Przyczyniło się ono do odrodzenia ducha narodowego. Do poglądów i twórczości Tarasa Szewczenki do dziś nawiązują wszystkie ruchy patriotyczne Ukraińców. Bardziej jednak aktywne były ruchy narodowe na niewielkim obszarze Ukrainy będącym w granicach Austrii. To tutaj powstawały, hartując się w sporze ze społecznością polską, organizacje spółdzielcze i pierwsze formy życia politycznego (Hołowna Rada Ruska z bp. Grzegorzem Jachimowiczem na czele, w latach 1848-1849 we Lwowie).
UNR
Aktywne życie polityczne zaczęło się na dobre w całym kraju na początku XX w. Ideologię nacjonalistyczną prezentował Mykołą Michnowśkyj, autor broszury Sa-mostijna Ukrajina (1900, Lwów), w której określił granice przyszłego państwa  wid hir Karpatśkych aż po Kawkaz
ki". Działały organizacje paramilitarne, jak Sokił  ukraińska odmiana Sokoła  oraz tzw. sicze. Ogromna rola przypa-
dła towarzystwom edukacyjnym i naukowym, m.in. Towarzystwu im. Szewczenki i Proswita. Czołowym liderem Ukraińców w tamtej epoce był Mychajło Hruszewski (1866-1934), jeden z przywódców Towarzystwa Ukraińskich Postępowców.
Wydarzenia I wojny światowej zbiegły się zatem z fermentem intelektualnym, który niebawem przyniósł żądania niepodległości. Pod hasłem Ukrainy połączonej z monarchią habsburską, z szeregów galicyjskich Ukraińców  żołnierzy z armii austriackiej, a także Sokoła i przedwojennych siczy -uformowały się podobne do Legionów Polskich oddziały Strzelców Siczowych. Rewolucja lutowa w Rosji ułatwiła powołanie niezależnych ukraińskich instytucji państwowych z Centralną Radą Ukrainy na czele (i Hruszewskim jako przewodniczącym). W kwietniu 1917 r. na Sofijskiej Płoszczi w Kijowie stutysięczny tłum odśpiewał hymn narodowy Szcze ne wmerła Ukrajina. Rewolucja paz
dziernikowa 1917 r. spowodowała zerwanie wszelkich więzów z Moskwą i ułatwiła proklamację 20 listopada 1917 r. Ukraińskiej Republiki Ludowej (Ukrajinśka Narod-na Respublika, UNR). W kwietniu J918 r. Mychajło Hruszewski został pierwszym prezydentem Ukrainy. W skład UNR wchodziły wyłącznie ziemie byłego cesarstwa rosyjskiego.
W lutym 1918 r. Ukraina podpisała traktat brzeski, zawierając tym samym pokój z państwami
centralnymi. Niestety, już w kwietniu 1918 r. przewrót wojskowy generała Pawła Skoropadskiego (1873-1945) obalił rząd UNR. Nowy przywódca wydał kilka aktów prawnych w duchu autorytarnym oraz przywrócił niektóre rozwiązania ustrojowe charakterystyczne dla carskiej Rosji (np. cenzusy wyborcze). Uzależnił w dużym stopniu kraj od Niemiec, dlatego ich porażka w I wojnie światowej przesądziła o jego losach. O obaleniu Skoropadskiego zdecydowało powstanie w listopadzie 1918 3., którym kierował tzw. Ukraiński Dyrektoriat. Jedną Z głównych ról odgrywał w nim Semen Petlura (1879-1926).
Gdy trwało powstanie na Ukrainie, bolszewicka Rada Komisarzy Ludowych anulowała traktat brzeski, a Armia Czerwona zaatakowała nieokrzepłe jeszcze państwo. W tym samym czasie nastąpił rozpad Austro-Węgier i powstało drugie już państwo ukraińskie  Zachodnioukraińska Republika Ludowa (ZUNR) z prezydentem Jewhenem Petruszewyczem, byłym posłem do parlamentu w Wiedniu. Siedzibą władz ZUNR został Lwów, ale po polsko-ukraińskich walkach o to miasto musiały się one stamtąd wycofać. Pojawiły się też kolejne ośrodki władzy: Komisariat UNR dla Polesia i Wołynia w Brześciu Litewskim, Centralna Ukraińska Narodowa Rada na Węgrzech  dla Zakarpa-cia, Rada Narodowa w Lubowni na Spiszu oraz tzw. Republika Huculska w rumuńskim Mara-
mureszu. Wszystkie one zostały usunięte przez wojska odpowiednio polskie, czeskie, węgierskie i rumuńskie.
Chaos pogłębiał się - na początku stycznia 1919 r. proklamowano w Charkowie (do 1934 r. stolica sowieckiej Ukrainy) Ukraińską Socjalistyczną Republikę Rad. Wschód kraju zajęła biała armia rosyjska gen. Denikina. Na wybrzeżach czarnomorskich wylądował interwencyjny korpus francuski. Pojawiła się także samodzielna armia anarchisty Nestora Machno. Tragicznym zjawiskiem tego okresu były pogromy żydowskie dokonywane przez poszczególne oddziały wojskowe (wbrew rozkazom Petlury) i żołnierzy Armii Czerwonej. ZUNR przestała funkcjonować po ogłoszeniu jej zjednoczenia z UNR w styczniu 1919 r. UNR zawarła w kwietniu 1920 r. sojusz z Polską, rezygnując m.in. z Galicji Wschodniej i Wołynia. Przymierze to, będące ostatnią deską ratunku dla niepodległości Ukrainy, przekreślił traktat ryski z marca 1921 r. (stroną była Ukraińska SRR). Rząd UNR na uchodz
stwie, z Andrijem Liwyćkym jako prezydentem, funkcjonował jeszcze do 1939 r.
Dwudziestolecie międzywojenne
Ukraińska SRR zachowywała przez pierwsze cztery lata pozory odrębności, choć rząd w Charkowie był uzależniony od Moskwy, której polecenia wypełniała Komunistyczna Partia (bolszewików) Ukrainy. W 1921 r. kraj dotknęła
klęska głodu, którą wykorzystano do walki z prawosławiem (niszczenie świątyń, konfiskata mienia kleru itp.)- W grudniu 1922 r. sowiecka Ukraina weszła z innymi republikami w skład ZSRR. Początkowo indoktrynację prowadzono, kładąc nacisk na upowszechnienie kultury narodowej  była to tzw. ko-rienizacja. W 1924 r. ostatecznie ustalono wschodnią granicę USRR. Poza Ukrainą znalazły się ziemie uważane dotąd za ukraińskie: okręg taganroski, część guberni woroneskiej, tambowskiej i dawnych ziem kozackich.
Dojście Stalina do władzy zapoczątkowało najczarniejsze dni dla Ukrainy. Od 1929 r. rozpoczęto kampanię powszechnej rusyfikacji i niszczenia zabytków. Jednocześnie przystąpiono do kolektywizacji rolnictwa. Opór chłopów złamano, dokonując zbrodni ludobójstwa  sztucznie wywołano głód w latach 1931-1932 (niektórzy mówią nawet o 10 min ofiar), porównywalny z holocaustem. Także w tym wypadku chodziło o wyeliminowanie warstwy będącej esencją narodu. Rolę obozu koncentracyjnego pełniła każda wieś, otoczona przez oddziały NKWD. Zbiory były bezwzględnie rekwiro-wane na podstawie tzw. ustawy o kłosku.  Żołędzie uchodziły za delikates. Poza tym otręby, plewy, liście buraków, liście drzew, wióry, trociny, koty, psy, wrony, dżdżownice, żaby. (...) W całej wsi wyli chłopi - (...) to było jak szum liści na wietrze czy jak szelest słomy. (...) dzieci ginęło najwięcej, nie
tylko z głodu, ale także dlatego, że porywali je ludożercy" (R. Kapuściński, Imperium). Innym aktem bestialstwa było rozstrzelanie lir-ników (zazwyczaj niewidomych) w 1935 r. wraz z ich nieletnimi przewodnikami. Po raz kolejny w dziejach Ukrainy  żywi zazdrościli umarłym".
W Polsce większość Ukraińców mieszkała w czterech województwach: lwowskim, stanisławowskim, tarnopolskim i wołyńskim. Ich sytuację normowały ustalenia traktatu wersalskiego. Część zaakceptowała udział w budowie nowego państwa. W Sejmie w 1928 r. było 48 ukraińskich parlamentarzystów obsadzających m.in. fotele wicemarszałka Sejmu (Wołodymyr Zahajkewycz) oraz wicemarszałka Senatu (M. Hałuszczynśkyj). Inni z kolei działali w różnych formach opozycji - np. Ukraińska Organizacja Wojskowa (UWO) Jewhena Konowalca przeprowadziła w listopadzie 1921 r. nieudany zamach na Józefa Piłsudskiego. W 1929 r. UWO przekształciła się w Organizację Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) pod przewodnictwem Konowalca, a potem Andrija Melnyka.
U wojna światowa
17 września 1939 r. wojska ZSRR, realizując pakt Ribbentrop Moło-tow, wkroczyły w granice Polski i anektowały jej ziemie wschodnie, nazwane przez agresora Ukrainą Zachodnią. W sierpniu 1940 r. opanowano należące do Rumunii północną Bukowinę i Besarabię. Ekspansję ZSRR powstrzymała
agresja niedawnego sojusznika, Niemiec, co dało podstawę niektórym ośrodkom ukraińskim do planowania państwa ukraińskiego pod protekcją III Rzeszy. W 1941 r. doszło nawet we Lwowie do proklamacji Państwa Ukraińskiego przez Jarosława Stecko, działacza OUN. Organizacja ta, z silnymi frakcjami melnykowców i banderowców (od nazwisk przywódców, w tym Stepana Bandery, 1908-1959), próbowała działać na rzecz niepodległości, a jednocześnie współpracowała z hitlerowcami, dokonując aktów terroru, m.in. rzezi na Wołyniu. Udziałowi w terrorze faszystowskim sprzeciwiał się duchowy przywódca Ukraińców, unicki metropolita Lwowa, arcybiskup Andrzej Szeptycki (1865-1944), który wydał m.in. list pasterski Me zabijaj, grożący ekskomuniką mordercom politycznym. Przeciwstawiał się także zagładzie Żydów  informował papieża o tragedii, a w lutym 1942 r. wysłał, niesłychany jak na tamte czasy, list wprost do Heinricha Himmlera. Sam ocalił życie kilkuset osobom, m.in. 130 Żydom, których ukrywał w katedrze św. Jura we Lwowie.
W 1941 r. banderowcy powołali do życia Ukraińską Powstańczą Armię (UPA), która podjęła walkę z Niemcami, Polakami i komunistami. Melnykowcy z kolei zasilili szeregi powołanej w 1943 r. Dywizji SS Galicja (Galizien-Hałyczy-na). Celem tej jednostki były wyłącznie zmagania z Sowietami. Wraz z upadkiem Rzeszy Hały-
czyna wycofała się aż na tereny Jugosławii, gdzie przekształciła się w I dywizję Ukraińskiej Armii Narodowej. Poddała się aliantom, a jej żołnierze trafili do Wielkiej Brytanii, która nigdy nie deportowała ich do ZSRR, mimo długotrwałych nacisków Moskwy. Wbrew oczekiwaniom Niemcy nie utworzyli na Ukrainie odrębnego państwa, lecz tylko własną administrację okupacyjną.
Ukraińcy walczyli także po drugiej stronie  w Armii Czerwonej było ich 1 min. II wojna światowa pochłonęła na Ukrainie do 7 min ofiar, z czego około 1,5 min to żołnierze (ogólne straty całego ZSRR - 20 min ludzi, w tym 13 min żołnierzy). W ramach deportacji na roboty do Rzeszy wywieziono ponad 2 min Ukraińców, a straty materialne Ukrainy stanowiły ponad 40% strat całego Związku Radzieckiego. Aleksander Dowżenko, wybitny reżyser i pisarz ukraiński, w 1943 r. pisał:  Ukraina została zrujnowana... Wszystkie miasta zrujnowane i rozgrabione. Nie mamy już ani szkół, ani instytutów, ani muzeów, ani bibliotek. Przepadły nasze archiwa historyczne, przepadło malarstwo, rzez
ba, architektura. Zniszczone są wszystkie mosty, drogi, wojna zrujnowała gospodarkę, uczyniła z ludzi nędzarzy, pobiła, wywieszała, popędziła w niewolę..." Warto podkreślić, że tych strat Ukraina doznała nie tylko ze strony Wehrmachtu, ale również Armii Czerwonej, która wycofując się w 1941 3., stosowała taktykę spalonej ziemi.
ZSRR
Po upadku ( Rzeszy na Ukrainę, zajmującą już dzisiejsze terytorium, powrócił reżim komunistyczny (choć oddziały UPA walczyły aż do 1956 3.). Stalin podjął nowe akty terroru: w obozach koncentracyjnych osadzono wracających jeńców wojennych, przymusowych robotników pracujących w Niemczech oraz tysiące kolaborantów, do których zaliczono wszystkich podejrzewanych o sympatie niepodległościowe. Do Rosji deportowano ogółem 500 tys. osób. Powróciła rusyfikacja. W 1954 3., w ramach obchodów 300-lecia ugody perejasławskiej, do Ukrainy włączono Krym. Kolejne lata przynosiły, jak i w pozostałych republikach ZSRR, pogorszenie sytuacji gospodarczej i społecznej.
Mimo represji, w podziemiu wciąż tlił się nurt niepodległościowy. Powstawały nielegalne wydawnictwa (samwydaw), działały kościoły katakumb - unicki i katolicki. Prawdziwym wstrząsem, który spowodował odrodzenie dążeń patriotycznych, była katastrofa atomowa w Czarnobylu w 1986 r. Próby wyciszania całej sprawy, wobec zagrożenia kilku milionów mieszkańców Kijowa, wywołały rozgoryczenie. Powstawały kolejne organizacje, a główną siłą opozycji stał się Ukraiński Związek Helsiński z Wiaczesławem Czornowo-łem na czele. W 1989 r. powstał jeszcze silniejszy Ukraiński Ruch Narodowy na Rzecz Przebudowy oraz niekomunistyczne partie polityczne. W lipcu 1990 r. Rada
Najwyższa Ukrainy uchwaliła ustawę o suwerenności w ramach ZSRR, a na jej przewodniczącego powołano Leonida Krawczuka.
Odzyskanie niepodległości
W sierpniu 1991 r. w Moskwie doszło do nieudanego puczu G. Ja-najewa. Reakcją na ten akt, oznaczający zupełny rozkład ZSRR, było ogłoszenie 24 sierpnia 1991 r. przez Radę Najwyższą niepodległości Ukrainy. Polska pierwsza uznała nowe państwo. Zdelegalizowano partię komunistyczną, a pierwsze wolne wybory prezydenckie na jesieni 1991 r. wygrał Leonid Krawczuk. Przeprowadzono wówczas referendum, w którym niepodległość poparło ponad 90% głosujących. W kolejnych wyborach prezydenckich w 1994 r. zwyciężył Leonid Kuczma. W czerwcu 1996 r. uchwalono konstytucję. W 2000 r. prezydentem ponownie został L. Kuczma.
W wyborach prezydenckich jesienią 2004 r. najcięższa walka o najwyższe stanowisko w kraju rozgorzała między Wiktorem Ja-nukowyczem a Wiktorem Jusz-czenką. W następstwie sfałszowania wyników drugiej tury wyborów 21 listopada 2004 3., kiedy to według posłusznej rządowi Centralnej Komisji Wyborczej Januko-wycz uzbierał 49%, a Juszczenko 46% głosów wyborców, doszło do tzw. pomarańczowej rewolucji. W ciągu prawie dwóch tygodni nieustającego protestu mieszkańców Ukrainy, którego centrum był plac Niepodległości (Majdan Ne-
załeżnosti) w Kijowie, a także poparcia polityków i społeczeństw demokratycznych państw Europy i USA, Sąd Najwyższy Ukrainy unieważnił wyniki drugiej tury. Szczególną rolę w rozwiązaniu kryzysu ukraińskiego odegrały władze polskie z prezydentem Aleksandrem Kwaśniewskim i Lechem Wałęsą na czele. Wielkie znaczenie miało poparcie przemian demokratycznych na Ukrainie całego społeczeństwa polskiego, a przede wszystkim studentów, których kilka tysięcy wyjechało do Kijowa i wzięło udział w protestach opozycji ukraińskiej. W wyniku powtórzenia drugiej tury wyborów 26 grudnia 2004 r. zwycięzcą został Wiktor Juszczenko.
Wielką rolę w zachowaniu tradycji patriotycznych na Ukrainie odegrała diaspora mieszkająca w Europie Zachodniej i Ameryce Północnej. Ta emigracja, po części chłopska (w Kanadzie), po części polityczna (na Zachodzie), nigdy nie zerwała kontaktów ze swoim krajem. Wręcz przeciwnie  w rozlicznych ośrodkach intelektualnych, instytutach i fundacjach przez cały okres zależności usilnie pracowano nad zachowaniem i rozwojem ukraińskiej tożsamości.
GEOGRAFIA
Ukraina leży nad Morzem Czarnym i Morzem Azowskim, a jej wybrzeże liczy ponad 1,7 tys. km długości. Północno-zachodni zakątek kraju zajmuje piaszczyste
i bagienne Polesie. Na południe od Polesia ciągnie się rozległa Wyżyna Wołyńsko-Podolska, zwieńczona Gołogórami, Woroniakami i Wzgórzami Krzemienieckimi. Przedłużeniem tej krainy jest Wyżyna Naddnieprzańska, która zajmuje teren na wschód od Dniepru, przechodząc w Wyżynę Doniecka. Przestrzeń od ujścia Dunaju aż do Morza Azowskiego wypełnia ogromna Nizina Czarnomorska, przecięta dolinami Dniestru, Bohu i Dniepru. Szczególnym zjawiskiem są jary - głębokie doliny lewobrzeżnych dopływów Dniestru. Skrajny południowy wschód zamykają Wzniesienia Nadazowskie. Góry wznoszą się na południowym zachodzie (Karpaty z najwyższym szczytem Ukrainy, Howerlą w Czarnohorze; 2061 m n.p.m.) oraz na południowym brzegu Krymu (Góry Krymskie ze szczytem Roman Kosz; 1545 m n.p.m.).
Sieć wodna Ukrainy jest gęsta (73 tys. cieków wodnych). Liczne są rzeki długie - 131 przekracza długość 100 km. 96% powierzchni kraju należy do zlewisk Morza Czarnego i Azowskiego, a tylko 4% do zlewiska Bałtyku (dorzecza Bugu i Sanu). Główną rzeką jest Dniepr, liczący w granicach Ukrainy 981 km długości (całość  2285 km). Dorzecze Dniepru zajmuje 50% terytorium państwa, a jego głównymi dopływami są m.in. Prypeć, Desna, Teterew, Roś, Suła, Psioł i Worskła. Na rzece ustawiono wiele zapór, przy których utworzyły się sztuczne
zbiorniki wodne, np. Kijowski, Krzemieńczucki czy Kachowski. Inne wielkie rzeki to płynące przez południowy zachód Dniestr i Boh. Największą rzeką na wschodzie jest Doniec (dorzecze Donu). 2 ważnych rzek europejskich przez Ukrainę przepływają jeszcze Prut i Cisa (w górnym biegu), a także graniczny z Rumunią Dunaj (dolny bieg). Spośród nielicznych jezior wyróżniają się Jałpug i Kaguł na terenach zalewowych Dunaju oraz nadmorskie limany: Sasyk (Kunduk), Dniestrowy oraz Alibej. Z jezior w tradycyjnym tego słowa znaczeniu uwagę zwracają Jeziora Szackie, położone między Bugiem a Prypecią, z których najgłębsze to Świtez
(ponad 58 m).
Klimat Ukrainy jest określany jako umiarkowany ciepły kontynentalny. Na krańcach południowo-wschodnich panuje klimat suchy, a na południu Krymu  podzwrotnikowy typu śródziemnomorskiego. Zimą średnie temperatury wynoszą od 0�C na Krymie do -8�C na północnym wschodzie. Z kolei latem na Krymie jest średnio 23 24�C, a na wschodzie 18 19�C. Ukraiński rekord zimna wynosi poniżej -40�C (we wschodniej części kraju), rekordowy upał - około 39�C, a w stepie nawet do 41�C. Średnie opady roczne to od 300 mm na południowym wschodzie do 1600 mm w Karpatach. Osobliwością południa i wschodu Ukrainy są częste su-chowieje  wschodnie wiatry niosące tumany pyłu.
Flora i fauna
Północna i zachodnia część kraju należą do strefy lasów liściastych; charakterystyczne są tu dąbrowy z dębem szypułkowym, buczyny z bukiem zwyczajnym oraz bory sosnowe z sosną zwyczajną. Na Polesiu występują rozległe bagna. Środkowa Ukraina to łasostep z dąbrowami i stepami łąkowymi, a południowa (poniżej linii Bał-ta-Połtawa) znajduje się w strefie tzw. suchych stepów ostnicowych. Jednakże te legendarne stepy w dużej mierze należą już do przeszłości, zamienione na tereny rolnicze. Przetrzebieniu uległy także lasy, obejmujące dziś niespełna 14% terytorium kraju. Karpaty reprezentują przyrodę charakterystyczną dla gór: regiel dolny z buczynami sięgający 1250 m n.p.m., regiel górny z lasami świerkowymi do 1550 m n.p.m., kosodrzewina do 1850 m n.p.m. i wreszcie najwyżej położone połoniny, odpowiednik polskich hal. Południowe wybrzeże Krymu porasta roślinność śródziemnomorska.
W Karpatach spotyka się typowe dla tych gór zwierzęta, takie jak: niedz
wiedz
brunatny, ryś, jeleń, dzik i orzeł. Na Polesiu występują łosie i bobry (podobno w izolowanych rejonach można jeszcze zobaczyć niedz
wiedzia), a na terenach stepowych - rozmaite jaszczurki, węże Eskulapa (w Besarabii) oraz sokoły, orły i dziesiątki innych gatunków ptaków. Bogatą ichtiofauną wyróżniały się niegdyś Morze Czarne i Azowskie.
W dobie przynależności do ZSRR naturalne środowisko Ukrainy uległo znacznemu zniszczeniu. Wydarzeniem na skalę globalną była awaria w Czarnobylskiej Elektrowni Atomowej, w której wyniku izotop cezu 13'Cs skaził 21% powierzchni kraju. Z kolei prace górnicze doprowadziły do całkowitego zniszczenia gleb w Zagłębiu Donieckim i Zagłębiu Krzy-woroskim. Powszechnym zjawiskiem jest erozja, która dosięgła m.in. 60% słynnych ukraińskich czarnoziemów. Skażone zostały morza i rzeki, np. w Morzu Azow-skim nastąpił zanik ryb nadających się do połowu. Najbardziej zanieczyszczonym miejscem na Ukrainie (poza zamkniętą strefą wokół Czarnobyla) jest Krzywy Róg.
Parki narodowe i rezerwaty
Na Ukrainie utworzono dziewięć parków narodowych. Szacki Park Narodowy na Wołyniu, na granicy z Polską i Białorusią, powstał w 1983 r. dla ochrony zespołu Jezior Szackich. Góry chroni Karpacki Park Narodowy na Zakar-paciu, założony w 1968 3., Park Narodowy Synewyr, również na Zakarpaciu, oraz Park Narodowy Beskidy Skolskie wokół Skola w obwodzie lwowskim. Jaworowski Park Narodowy obejmuje ukraińską część Roztocza, a Park Narodowy Podilśki Towtry  ogromny kompleks zalesionych wzgórz na północ od Kamieńca Podolskiego. W pobliżu Swiatoroska leży Narodowy Park Przyrodniczy  Święte Góry", ze skałami kredowymi
i monastyrem Zaśnięcia Bogurodzicy. Poza zasięgiem tego przewodnika występują: Park Narodowy Desniańsko-Starohutski na północnych krańcach obwodu sumskiego oraz Park Narodowy Zatoki Siwasz i Morza Azowskiego.
Działa również kilkanaście rezerwatów przyrody: Poleski w północnej części Wołynia, stepowe rezerwaty Strilciwśkyj Step w obwodzie łuhańskim, Kamienne Mogiły w obwodzie zaporoskim oraz Step Jełaniecki w obwodzie mi-kołajowskim, olbrzymi Rezerwat Czarnomorski na południe od Chersonia (z wyspami ptasimi, które można zwiedzać), rezerwat Askania Nowa, także w obwodzie chersońskim (założony przez niemieckiego księcia Anhalt, z ogrodem zoologicznym z 1874 r. oraz botanicznym z 1887 3.), krymskie rezerwaty Jałtański Górsko-Leśny, Przylądek Martan, Karadahski i Opucki, wreszcie Dunaj ski w delcie rzeki. Osobliwym pomnikiem nie tyle ochrony przyrody, ile ochrony przed skutkami działalności człowieka jest zamknięta strefa wokół Czarnobyla.
PAC
STWO
Ustrój
Konstytucja z czerwca 1996 r. czyni Ukrainę republiką z prezydenckim systemem władzy. Prezydent jest głową państwa. Wybiera się go w głosowaniu powszechnym co pięć lat. Parlament  Rada Najwyższa  ma jedną izbę złożoną z 450 deputowanych, także z pię-
cioletnią kadencją. Władzę wykonawczą sprawuje rząd, zwany Gabinetem Ministrów, powoływany przez Radę Najwyższą na wniosek prezydenta. Rząd jest podporządkowany bezpośrednio prezydentowi.
W kraju działa wiele partii politycznych  do najsilniejszych należy Nasza Ukraina najpopularniejszego polityka ostatniej dekady, Wiktora Juszczenki. W wyborach 2002 r. partia zdobyła 23,58% głosów. Drugie miejsce (20% głosów) zajęła Komunistyczna Partia Ukrainy, niegdyś część niesławnej KPZR, z przewodniczącym Pe-trom Symonenką na czele. Trzecie miejsce należało do bloku Za Jedyną Ukrainą (prawie 12%) Julii Tymoszenko, innej gwiazdy ukraińskiej polityki. Dalej uplasowała się Socjalistyczna Partia Ukrainy (6,88%) Ołeksandra Moroza, także o komunistycznym rodowodzie, a tuż za nią - Socjaldemokratyczna Partia Ukrainy Jewhena Marczuka. Spośród innych 28 partii biorących udział w wyborach parlamentarnych 2002 r. żadna nie uzbierała nawet 4% głosów.
Symbolika narodowa
Tradycyjne godło ukraińskie  tryzub, czyli trójząb  wywodzi się od symboli używanych w X i XI w. przez pierwszych Rurykowiczów, Swiatosława i Włodzimierza Wielkiego. Tryzub można zobaczyć na monetach z tamtego okresu i cegłach znalezionych w miejscu cerkwi Dziesięcinnej w Kijowie. Sam znak jest o wiele starszy. Należy
do najbardziej pierwotnych symboli stosowanych przez ludzkość od paleolitu. Podobno jest ponad 100 hipotez wyjaśniających znaczenie tryzuba.
W póz
niejszych czasach symbol Rurykowiczów został zastąpiony lwem, używanym na Rusi Halicko-Wołyńskiej (póz
niej także w województwie ruskim), oraz Srebrnym Archaniołem (św. Michał Archanioł), występującym m.in. na flagach kozackich oraz chorągwi województwa kijowskiego. W czasach Chmielnickiego pojawił się nowy symbol  sylwetka Kozaka, potem uzbrojonego w muszkiet.
W dobie przebudzenia się ukraińskiej świadomości narodowej Hołowna Rada Ruska przyjęła za godło Ukrainy złotego lwa halickiego na błękitnym polu (co było też proklamacją barw narodowych). Funkcjonował także wizerunek św. Michała Archanioła.
Po uzyskaniu niepodległości w 1917 r. UNR przyjęła propozycję godła zgłoszoną przez pierwszego prezydenta kraju, Mychajła Hruszewskiego, aby przywrócić symbol Rusi Kijowskiej  tryzub. Z kolei ZUNR posługiwała się znakami przyjętymi przez Hołowna Radę Ruską. Ostatecznie symbolami niepodległej od 1991 r. Ukrainy zostały tryzub oraz niebiesko-żółta flaga.
Hymnem państwowym jest pieśń Szcze ne wmerła Ukrajina, z muzyką Mychajła Werbyćkoho (1815 1870). Za tekst posłużył wiersz lwowskiego poety, Pawła Czu-
bynśkoho (1839-1884), opublikowany w 1863 r. w czasopiśmie  Meta", omyłkowo pod nazwiskiem Tarasa Szewczenki. Hymn przyjęto wraz z ogłoszeniem niepodległości w 1917 r.
Podział regionalny
Na terenie Ukrainy wyróżnia się 13 regionów, dzielonych czasami jeszcze na mniejsze jednostki.
Najbardziej na zachód wysunięte jest Zakarpacie (Zakarpattia), Zajmujące południowe stoki Karpat Wschodnich oraz północno--wschodnie skrawki Wielkiej Niziny Węgierskiej. Obwody lwowski, tarnopolski i iwano-frankowski stanowią Hałyczynę, czyli historyczną Ruś Halicką i Galicję Wschodnią. Pomniejszymi regionami Hałyczyny są poszczególne pasma górskie w jej południowej części (Gorgany, Czarnohora). Wyróżnia się również jednostki etnograficzne, jak Bojkowszczyzna, Huculszczyzna i Pokucie. Bardzo bliska kulturowo Hałyczynie, choć pod wpływami rumuńskimi, jest Bukowina (Bukowyna), tożsama Z obwodem czerniowieckim. Kolejnym z regionów i zarazem krainą historyczną jest Wołyń Z ośrodkiem w A
ucku. Na lewym brzegu Dniestru i w dolinie Bohu rozciąga się Podole (Podilla) Z Winnicą, Chmielnickim (Płoski-rów) i Kamieńcem Podolskim. Dalej na południe, wzdłuż granic Z Mołdową i Rumunią, leży Ode-szczyna, czyli ziemia odeska złożona z Pobereża (na północ od Odessy i Budziaku), fragmentu hi-
storycznej Besarabii. Obwody odeski, mikołajowski i chersoński określa się łącznie jako Południe (Piwdeń). Północ środkowej części kraju zajmuje Czernihowsz-czyzna (Czernihiwszczyna). Na południe od niej leżą Kijowszczy-zna (Kyjiwszczyna) i Połtawsz-czyzna (Połtawszczyna). Z kolei dolny bieg Dniepru określa się jako Zaporoże (Zaporiżżja). Wschodnią Ukrainę dzieli się na Char-kowszczyznę (Charkiwszczyna) na północy i Doniecczyznę (Do-neszczyna) z A
uhańskiem, Donieckiem i Mariupolem. Oddzielnym regionem jest Krym.
LUDNOŚĆ
Ukrainę zamieszkuje 49,325 min ludzi. Liczba ta wciąż spada. Od 1991 r. przyrost naturalny jest ujemny i ma jeden z najniższych wskaz
ników w Europie. Dodatkowo trwa emigracja sięgająca nawet 300 tys. osób rocznie (w 1992 3.). Przeciętny czas życia mężczyzn to 64 lata, kobiet - 74 lata. Od II wojny światowej utrzymuje się liczebna przewaga kobiet nad mężczyznami (1000:1151).
Największe skupiska
Ukraina jest krajem średnio zaludnionym  gęstość zaludnienia wynosi około 85 osób na km2. Najwięcej osób mieszka w obwodach: donieckim, lwowskim, dnieprope-trowskim, czernihowskim i cher-sońskim, w najsłabiej izolowanych okolicach Polesia oraz Karpatach. Ludność miejska stanowi 67,2%
ogółu mieszkańców. Największymi miastami są: Kijów (2,61 min), Charków (1,471 min), Dniepro-petrowsk (1,080 min), Donieck (1,033 min) i Odessa (1,029 min). Najwyższy odsetek ludności miejskiej mają obwody: doniecki (90%), dniepropetrowski (83%) i łuhański (86%); najniższy: Zakarpacie (37%), tarnopolski (43%), iwano-frankowski (42%) i czernio-wiecki (40%).
Struktura narodowa
Według spisu powszechnego z 2001 r. Ukraińcy stanowią 77,8% mieszkańców (37,54 min). Najbardziej jednorodne narodowościowo są obwody: tarnopolski (97,8%), iwano-frankowski (97,5%), wołyński (96,9%), rówieński (95,9%) oraz lwowski (94,8%). Jedynym regionem, gdzie Ukraińcy są w mniejszości (24,4%), jest Krym. W 2002 r. Rosjan było 17,3% (17,3 min). Największe rosyjskie skupiska to Krym (58,5%), obwód łuhański (39%), doniecki (38,2%), charkowski (33,2%) oraz Zaporoże (32%). Wyjątkowo rzadko spotyka się osoby narodowości rosyjskiej w obwodzie tarnopolskim (1,2%), iwano-frankowskim (1,8%), wołyńskim (2,4%) i na Zakarpaciu (2,5%). Trzecią pod względem liczebności grupą są Białorusini (275,8 tys.; 0,6%). Następne miejsca zajmują Mołdawianie (258 tys.; 0,5%) i Tatarzy Krymscy (248 tys.). Zwartą terytorialnie wspólnotę stanowią Bułgarzy (204,6 tys.; 0,4%), zamieszkujący od XVIII w. okolice Odessy. Na Zakarpaciu
mieszka 150-tysięczna mniejszość )/ węgierska. Porównywalną grupą są Rumuni (151 tys.), których spoty- z ka się na Bukowinie (obwód czer- o niowiecki) oraz na Zakarpaciu. g W porównaniu z danymi spisu po- * wszechnego z 1989 r. znacznie  zmniejszył się procent mniejszo- o ści żydowskiej. Jak wskazują sta- 6 tystyki z 2001 3., obecnie na > Ukrainie mieszka 103,6 tys. A (0,2%) Żydów (w 1989 r. było ich  486 tys., tj. 0,9%, a przed II woj- Ł ną światową niemal 3 min, czyli �-ponad 6%). Chociaż wielu Żydów o w ciągu nieco ponad 10 lat wyemi- n-growało do Izraela i Europy Zachodniej, to jednak Wszechukra-iński Kongres Żydowski podaje, że na Ukrainie nadal mieszka 550 tys. obywateli pochodzenia żydowskiego. Tak więc żydowska społeczność na Ukrainie byłaby czwartą co do wielkości na świecie (po USA, Izraelu i Rosji). Największymi ośrodkami żydowskimi są Kijów, Odessa, Humań, Mohylów, Berdyczów, Zmerynka i Żytomierz. Spośród innych społeczności warto jeszcze wymienić Ormian (100 tys.) oraz Greków (90 tys.), z których większość zamieszkuje obwód doniecki. Oprócz tego istnieją mniejszości Cyganów (34,2 tys.), Azerów (45,2 tys.), Gnizinów (34,2 tys.), Niemców (33,3 tys.; przed II wojną światową 590 tys.), Gagauzów w Besarabii (31 tys.), Czechów (6 tys.)  potomków czeskich kolonistów na Wołyniu, wreszcie mieszkających na Krymie Karaimów (1196 osób) i Krymczaków  tatarskojęzycz- 49
nych Żydów ze starych dzielnic Symferopola i Eupatorii (406 osób). Według danych z 2001 r. na Ukrainie mieszkają przedstawiciele 130 narodowości.
O liczebności Polaków na Ukrainie zob. s. 41 - Polacy na Ukrainie.
RELIGIA
Najliczniejszą grupę wierzących na Ukrainie stanowią chrześcijanie, a pośród nich prawosławni, którzy są podzieleni na trzy cerkwie. Najwięcej wyznawców liczy Ukraińska Cerkiew Prawosławna Patriarchatu Moskiewskiego (ok. 10 310 parafii), następnie Ukraińska Cerkiew Prawosławna Patriarchatu Kijowskiego (ponad 3354 parafii), wreszcie Ukraińska Autokefaliczna Cerkiew Prawosławna (UAPC; 1154 parafii). Staroobrzędowcy skupiają się w 61 parafiach, szczególnie w obwodach odeskim i winnickim. Z innych kościołów wschodnich reprezentowany jest Ormiański Kościół Apostolski i Kościół katolicki obrządku ormiańskiego (we Lwowie i na Krymie).
Na zachodzie kraju dominuje Ukraińska Cerkiew Greckokatolicka (3328 parafii), wywodząca się z kościelnej unii brzeskiej. Kościół rzymskokatolicki na Ukrainie liczy 7 diecezji (Lwowska, Kijowsko-Zytomierska, Kamieniecka, A
ucka, Mukaczewska, Char-kowsko-Zaporoska i Odesko-Sym-feropolska), 804 parafie i 3 wyższe seminaria duchowne (Lwowskie w Brzuchowicach, Kijowsko-Zyto-mierskie w Worzelu i Kamienieckie
w Gródku). Władzę w archidiecezji lwowskiej sprawuje kardynał Marian Jaworski, który jednocześnie jest przewodniczącym Konferencji Rzymskokatolickiego Episkopatu Ukrainy.
Wielu wyznawców mają kościoły protestanckie, szczególnie baptyści (2311 rozmaitych organizacji religijnych), następnie ewangelicy (1349 parafii), wreszcie adwentyści dnia siódmego (941 parafii i domów modlitwy). Węgierscy kalwini na Zakarpaciu należą do 107 parafii. Sporą grupę stanowią świadkowie Jehowy  579 organizacji.
Z wyznań niechrześcijańskich najliczniejszą grupą są muzułmanie, mieszkający przede wszystkim na Krymie. Gmin żydowskich jest 239. Pojawiają się także grupy wyznawców Kryszny oraz oryginalne neopogańskie formacje w rodzaju Rodzimej Ukraińskiej Wiary Narodowej ( #V@0) w Kijowie.
Więcej informacji o poszczególnych wyznaniach na Ukrainie można znalez
ć w Internecie, na stronach: www.orthodox.org.ua (Ukraińska Cerkiew Prawosławna Patriarchatu Moskiewskiego), www.kievpatr.org.ua (Ukraińska Cerkiew Prawosławna Patriarchatu Kijowskiego), www.uapc. org.ua (Ukraińska Autokefaliczna Cerkiew Prawosławna), www.ugcc. org.ua (Ukraińska Cerkiew Greckokatolicka), http://rkc.lviv.ua (Kościół rzymskokatolicki), www. ukrlc.org (Ukraiński Kościół Lute-rański), www.baptist.org.ua (bap-
tyści), www.goodsamaritan.lviv.ua (ewangelicy), www.jewish.kiev.ua,  40.jewukr.org (Żydzi), www.is-lamyat.org (muzułmanie).
OBYCZAJE I TRADYCJE
Tak u wszystkich licznych narodów, także u Ukraińców wyróżnia się wiele grup etnicznych. Szczególnie znane są grupy zamieszkujące Karpaty: A
emkowie, Bojkowie i Huculi, o bogatej kulturze z wieloma archaicznymi elementami. Wymienia się także Opolan na zachodnim Podolu, Dolinian, Podo-lan, Wołynian i Poleszczuków.
Dla ukraińskich wsi charakterystyczne są malowane na niebiesko ściany chat, czasami także framugi okien i drzwi. Barwa ta ma podobno odstraszać muchy. Wśród wielu rodzajów tradycyjnego odzienia trzeba wyróżnić charakterystyczne soroczki, koszule o wyszywanych, bufiastych rękawach. Jak wszędzie wśród wschodnich Słowian funkcjonowała i częściowo nadal funkcjonuje rozwinięta obrzędowość weselna i pogrzebowa.
Pomimo dziesięcioleci walki władzy sowieckiej z ukraińskimi świętami i obrzędami, kiedy to próbowano je zastąpić wymyślonymi uroczystościami wynikającymi z ideologii marksistowskiej (np. Nowy Rok zamiast Bożego Narodzenia, pożegnanie zimy zamiast Jordanu i Masnyci czy dzień narodzin Lenina i święto pracy zamiast Wielkanocy), na Ukrainie przetrwał i nadal obowiązuje bogaty
kalendarz obrzędowy, rozpoczynający się 4 grudnia świętem Ofiarowania NMP (Wwedennia). Następnie obchodzony jest Swiat--Weczir (albo Bahata Kutia, odpowiednik Wigilii; 1 stycznia), Boże Narodzenie (Rizdwo Chry-stowe; 7 9 stycznia) oraz Jordan (19 stycznia), tradycyjne święto prawosławne, poprzedzone wigilią zwaną Hołodna Kutia. Swiat-We-czir pod wieloma względami przypomina polską Wigilię. Podobnie czeka się na pierwszą gwiazdkę, a póz
niej zasiada do stołu. Świąteczna wieczerza zaczyna się od modlitwy, często w intencji zmarłych lub nieobecnych członków rodziny. Dla nich też pozostają puste nakrycia. Według tradycji na stole powinno się znalez
ć bahato (tj. dużo), czyli 12 postnych dań, m.in. kutia, kapuśniak, potrawy rybne, gołąbki i pierogi. Po kolacji rozdawane są prezenty - kiedyś dostawały je wyłącznie dzieci, a dziś w wielu regionach Ukrainy również i dorośli. Na drugi dzień zaczynają się pochody kolędników, zazwyczaj dzieci i młodzieży. Szczególnie na zachodzie kraju (przede wszystkim w małych miasteczkach i wsiach, nawet w pociągach podmiejskich) można spotkać wiele malowniczych grup kolędników z wymalowanymi twarzami, ubranych w kożuchy, wśród których zazwyczaj jest osoba niosąca podświetlaną gwiazdę lub księżyc.
Święta wiosenne to m.in. Zwiastowanie NMP (Błahowiszczen-nia; 25 marca  pierwszy dzień
wiosny) i Wielkanoc (Wełykdeń). Chcąc w pełni przeżyć to święto na Ukrainie, koniecznie należy zacząć od całonocnego nabożeństwa wielkanocnego, które zaczyna się w Wielką Sobotę przed północą. Do cerkwi przychodzi się ze święconką. W koszyku obowiązkowo muszą się znalez
ć pisanki oraz pascha - słodkie drożdżowe ciasto z rodzynkami. Dokładnie o północy rozpoczyna się Chresnyj chid. Duchowni z krzyżem, ewangelia-rzem, ikonami, a za nimi wierni z zapalonymi świecami idą w uroczystej procesji wokół cerkwi. Nabożeństwo zaczyna się przed zamkniętymi drzwiami świątyni, a póz
niej już wewnątrz odprawiana jest liturgia świąteczna kończąca się nad ranem. Niedzielę Wielkanocną rozpoczyna świąteczne śniadanie. W tym dniu, witając się z kimkolwiek, należy zamiast  dzień dobry" powiedzieć  Chrystos wo-skres" (Chrystus zmartwychwstał), a odpowiedzią jest  woistynu woskres" (rzeczywiście zmartwychwstał) .
Lato rozpoczynają Zielone Świątki (Zełeni Świata) wraz z pochodzącym z czasów przedchrześcijańskich tzw. Tygodniem Rusalnym (Rusalnyj tyżdeń). Wielkim świętem jest również pogańska Kupała, połączona w chrześcijańskiej tradycji ukraińskiej z dniem św. Jana Chrzciciela (7 lipca). Właściwie nie ma na Ukrainie miejscowości, gdzie nie obchodzono by tego święta. Scenariusz jest wszędzie taki sam: ogromne ognisko, przez które
skaczą chłopcy, oraz wianki puszczane na wodę przez dziewczęta. To prehistoryczne święto najlepiej przeżyć w jakiejś małej mieścinie na Wołyniu (koniecznie musi leżeć nad rzeką).
Świat ponadzmysłowy niegdysiejszego Ukraińca zamieszkiwała galeria postaci, m.in. domowyk (pilnował przybytku domowego), lisowyk (dziki człowiek albo zły duch, grasujący w lesie), po-lowyk (odpowiednik lisowyka zamieszkujący pola i stepy), wo-dianyk (wodnik) oraz rusałki i mawki, opisywane jako harni diwczata (piękne dziewczęta), którym jednak prześwitują wnętrzności (np. wątroba). Siły negatywne to bohyni albo mamuny, bisy (biesy), czorty, merci (nocami opuszczający swe groby) oraz wid'my (wiedz
my) w różnych odmianach.
Ludową muzykę ukraińską cechuje bogactwo dorocznych pieśni obrzędowych o rozbudowanej melodyce. Szczególnie typowe są epickie dumy, wykonywane przy akompaniamencie bandury, kobzy czy liry korbowej. Tańcami narodowymi są kozak i koło-myjka. Tradycyjne instrumenty to fujarka, trombita, flet, fletnia Pana, dudy, łuk muzyczny, skrzypce, cymbały, a także bębny. Ukraińska sztuka ludowa jest jedną z najbardziej rozwiniętych w Europie. Odznacza się oryginalnością i bogactwem we wszystkich uprawianych dziedzinach - tkactwie, hafcie, ceramice i rzez
bie.
KUCHNIA
Podstawą kuchni ukraińskiej jest chleb oraz potrawy z mąki i kaszy. Istotną rolę odgrywają także warzywa, ryby i mięso. Chleb, pieczony niegdyś w specjalnych piecach, pełni też funkcje obrzędowe, szczególnie tzw. korowaj. Często spotyka się potrawy z ciasta gotowanego we wrzątku  warenyky, z różnymi nadzieniami: twarogiem, ziemniakami, wiśniami. Do tej samej grupy należą sławne pierogi ruskie, wypełnione przyprawionym białym serem, oraz pochodzące z kuchni ludów ural-skich pielmieni. Daniem narodowym jest barszcz ukraiński z burakami, kapustą, warzywami oraz dużą ilością śmietany. Z innych zup popularnością cieszy się kapuśniak (kapuśniak) oraz juszka. Z mięs jada się wołowinę, wieprzowinę, baraninę i drób. Z napojów warto wymienić kwas, czasami podawany z jagodami czy dodatkiem soku brzozowego, oraz dziesiątki gatunków win, piw i wódek.
SZTUKA Architektura
Początków ukraińskiej myśli architektonicznej można się doszukiwać w inspirowanej przez Bizancjum monumentalnej architekturze świątyń Rusi Kijowskiej. Pierwszą w ogóle znaną budowlą murowaną była cerkiew Dziesię-cinna w Kijowie (zapewne 989 996), z której pozostały zarysy fundamentów. Zachował się za to
m.in. sobór Sofijski w Kijowie (1017-1033), a także sobór Przemienienia Pańskiego w Czerniho-wie (ok. 1036).
Rozpad Rusi Kijowskiej spowodował wyodrębnienie się kilku szkół w architekturze staroruskiej: kijowskiej, czernihowskiej, wołyńskiej i halickiej. Dalsze koleje losu Ukrainy spowodowały, że dzieje architektury wiązały się ze sztuką krajów sąsiednich. Część prawobrzeżna, należąca do Rzeczypospolitej, dzieliła losy architektury polskiej, przechodząc kolejne przemiany stylowe od gotyku przez renesans, manieryzm (Lwów), barok (A
awra w Poczajowie) i rokoko (ratusz w Buczaczu) do klasycyzmu i eklektyzmu. Także na Ukrainie Lewobrzeżnej zaznaczyły się wpływy zachodnie: architektura, pozostając w tradycji ruskiej, przejęła w XVI-XVIII w. wiele elementów renesansowych i barokowych. Największy stopień oryginalności prezentowało budownictwo drewniane, m.in. cerkiew św. Paraskewy w Krechowie (obwód lwowski) z 1724 r. i sobór Trójcy Świętej w Nowomoskowsku (obwód dnie-propetrowski) z lat 1775 1780.
W wyniku mieszania się wpływów wschodnich i zachodnich wytworzył się swoisty styl, zwany barokiem ukraińskim. Dominował w I połowie XVIII w. Cechowało go dekoracyjne spiętrzenie brył, malownicze ukształtowanie bryły budowli oraz bogata dekoracja wewnętrzna i zewnętrzna, z wieloma elementami ornamentyki (m.in. w tym stylu Stepan Kownir
rozbudował A
awrę Peczerską). Czołowym reprezentantem baroku ukraińskiego był Iwan Hryho-rowicz-Barski (1713 1785), twórca cerkwi św. Mikołaja na Nabrzeżu w Kijowie (1772 1775) oraz autor rozbudowy soboru Narodzenia Matki Boskiej w Kozielcu w obwodzie czernihowskim (1752-1763). W tym okresie rozwinęła się monumentalna architektura cerkiewna i klasztorna, a jej przykładem jest np. sobór Opieki Matki Boskiej w Charkowie (1689).
W okresie panowania rosyjskiego działało kilku obcych architektów, którzy początkowo tworzyli w stylu póz
nego baroku (W. Ra-strelli  cerkiew św. Andrzeja w Kijowie, 1747 1753), a potem stali się propagatorami klasycyzmu (np. G. Quarenghi, Ch. Cameron, Th. de Thomon). Rozwijało się budownictwo miejskie  wznoszono od podstaw nowe miasta, przede wszystkim Odessę, Chersoń, Sewastopol i Mikołajów. Pojawiały się także interesujące rezydencje wiejskie w rodzaju pałacu Gałaganów w Sokiryńcach (obwód czernihowski, 1829). Koniec XIX stulecia przyniósł eklektyzm (np. gmach Nowej Giełdy w Odessie), a potem modernizm, którego przedstawiciele nawiązywali niejednokrotnie do ludowego budownictwa ukraińskiego.
Okres władzy sowieckiej to przede wszystkim architektura industrialna (Dnieproges w Zaporo-żu; proj. O. Winter, W. Wiesnin; 1927 1932) oraz reprezentacyjna
(tzw. Derżprom w Charkowie-proj. S. Serafimowicz; 1926-1930). Po II wojnie światowej budowano formy uproszczone, funkcjonalne, czego przykładem jest np. Pałac Sportu w Kijowie (1958-1960) czy kino Ukrajina w Charkowie (1963).
Malarstwo
Podobnie jak w architekturze, również początki malarstwa ukraińskiego łączą się z sakralnymi budowlami Rusi Kijowskiej. Szczególne znaczenie mają freski i mozaiki soboru Sofijskiego w Kijowie, ze słynną Orantą (1017-1033), malowidła ścienne w soborze Przemienienia Pańskiego w Czernihowie (ok. 1036), freski w cerkwi św. Cyryla w Kijowie (XII w.) a także miniatury, m.in. w Ewangeliarzu Ostromira (1056-1057). Z nieco póz
niejszego okresu znane jest imię jednego z malarzy ikon, Olimpija (? 1134), który pracował m.in. w soborze Zaśnięcia w A
awrze Peczerskiej. Ciekawe, że niektóre z
ródła ukraińskie zaliczają do dzieł malarstwa tamtego okresu również wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej, zabrany z Bełza przez Władysława Opolczyka w 1382 r.
W póz
niejszych czasach malarstwo ukraińskie pozostawało pod wpływem nurtów dominujących w sąsiednich kulturach. W XVIII w. rozwijał się portret, bliski tzw. portretowi sarmackiemu. W 1758 3., wraz z powołaniem Akademii Sztuk w Peters-
Ikona - okno ku wieczności
Ikona (greckie eikon - obraz, wizerunek) jest obrazem o tematyce religijnej, związanym z kościołem prawosławnym, ale nie ma charakteru dewocyjnego czy dekoracyjnego. Ludziom wychowanym w kulturze łacińskiej bardzo trudno to zrozumieć. Dla prawosławnych ten święty wizerunek uobecnia Trójje-dynego Boga, dlatego istotę kultu ikon stanowi wcielenie Jezusa Chrystusa, a obrazy są tylko jego odbiciem. Oddawanie czci tkonie jest istotnym elementem liturgii Kościoła prawosławnego. Obraz i słowo wzajemnie się przenikają i uzupełniają. Ikona czyni to za pomocą symboli, mówi się więc, że jest to  teologia w kolorach".
Ikona powstała w cesarstwie bizantyńskim w V-VI w. Pierwsze obrazy znalezione w klasztorze św. Katarzyny na Synaju przypominają nagrobne portrety fajumskie. Przez wielu badaczy są uznawane za protoikony. Sposób malowania ikon jest ściśle określony poprzez kanon ikonograficzny, który został ukształtowany w ciągu wieków na podstawie orzeczeń soborowych: Soboru TruSIańskiego z 692 r. (uzupełnił dwa wcześniejsze - Konstantynopolitański II z 553 r. i Konstantynopolitański III z lat 680-681) oraz Soboru Nicejskiego II z 787 r. Sobór w Konstantynopolu w 843 r. potwierdził wszystkie wcześniejsze postanowienia jako prawomocne. Uzupełniają je dodatkowo pisma Ojców Kościoła, hymnografia i teksty liturgiczne. Po upadku Konstantynopola (1453) centrum malarstwa ikonowego stała się Rosja. Najsłynniejszą w Polsce ikoną jest obraz Matki Boskiej Częstochowskiej.
Ikony malowane są na deskach z drzew liściastych. Na nie nakłada się płótno, a następnie specjalny grunt. Używa się wyłącznie farb temperowych, jako medium stosuje się żółtka kurze zmieszane w odpowiednich proporcjach z wodą lub winem. Tłem są płatki złota, rzadziej szlakmetalu. Malowanych postaci artysta nie wymyśla sam, ale korzysta z gotowych już wzorców, tak zwanych podlinnijników. Niezwykle istotny jest dobór kolorów, z których każdy ma swoją symbolikę i nie może być używany dowolnie.
Złoto, stosowane jako tło i fragmenty szat, oznacza jasność Bożej chwały i przynależność do świata wiecznych wartości, w którym przebywają święci. Ze względu na dużą wartość złota, w ruskiej ikonie można spotkać tło czerwone, zielone lub żółte. Czerwień i błękit, bardzo często występujące obok siebie, symbolizują miłosierdzie, prawdę, piękno, dobro, ziemię i niebo, a także krew i ogień. W tych kolorach maluje się szaty Chrystusa, Matki Bożej, aniołów i męczenników. Zieleń jest symbolem życia wiecznego, nadziei, a także Ducha Świętego. Bieli używa się bardzo rzadko i w śladowych ilościach. Symbolizuje czystość i wspólnotę ze światem boskim, jest równocześnie kolorem i światłem. Czerń stosuje się jeszcze rzadziej niż biel, również w minimalnych ilościach. Kolor ten oznacza piekło, a więc maksymalne
oddalenie od Boga.
Jacek Tokarski
burgu, artyści ukraińscy zaczynają uczestniczyć w rozwoju sztuki rosyjskiej, jak np. A. A
osienko (1737-1773), który został rektorem wspomnianej uczelni. Inne znane postacie z tego okresu to Dmitrij Lewicki (1735-1822) oraz Władimir Borowikowski (1757-1825).
Za jednego z twórców nowoczesnego malarstwa na Ukrainie uważa się Tarasa Szewczenkę (1814-1861), który stworzył wiele kompozycji rodzajowych i pejzaży. Rzeczywiście, niektóre jego dzieła, jak np. Portret Księżnej Kejkuato-wej, dowodzą talentu twórcy. Artysta jest duchowym ojcem narodowej szkoły malarstwa ukraińskiego, rozwijającej się w II połowie XIX i na początku XX w. Jej reprezentantami są m.in. Kost' Tru-towski (1826-1893), Opanas Sła-stion (1855-1933), Porfyr Marty-nowycz (1856-1906). Znanym malarzem był także Mykoła Py-monenko (1862-1912).
Ukraina dochowała się także grupy impresjonistów, w dużej mierze absolwentów uczelni artystycznych Krakowa, Monachium i Paryża. Na pierwszym miejscu wymienia się Ołeksandra Murasz-kę (1875-1919), jednego z pierwszych ukraińskich malarzy wystawiających swoje prace na Zachodzie. Nie wypada pominąć Iwana Pochitonowa (1850-1923), Petra A
ewczenka (1859-1917) i Hryho-rija Djadczenka (1869-1921) oraz absolwentów Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie: Oleksego
Nowakiwśkoho (1872-1935), Osy pa Kurytasa (1870-1951) i Iwan Trusza (1869-1941).
W czasach ZSRR sztukę ukraiń ską scentralizowano. W 1925 r. powołano do życia Asocjację Malarzy Czerwonej Ukrainy (AchCzU), żądającą od swych członków fotograficznego realizmu, oczywiście na zadany temat, oraz Asocjację Rewolucyjnej Sztuki Ukrainy (ARMU), która grupowała tzw. bojczukistów, uczniów monu-mentałisty Mychajła Bojczuka (1882-193?). Podobnych organizacji było więcej, m.in. Zowteń (Paz
dziernik), zrzeszający rewolucyjnych naśladowców malarstwa Diega Rivery. Cały ten żywioł, choć odgórnie sterowany, dawał pole działania aż tysiącowi malarzy. Jednak od 1930 r. uznano tylko jeden styl  realizm socjalistyczny - i sztuka ukraińska zapadła, jak i sztuka w całym ZSRR, w stan niemal agonalnej śpiączki. Dopiero ostatnie dwa dziesięciolecia przynoszą ożywienie, i to nie tylko pod wpływem aktualnych prądów artystycznych docierających z Zachodu, ale także dzięki oryginalnej twórczości artystów ukraińskich (S. Did-kowśkyj).
Muzyka
W średniowiecznej muzyce Rusi Kijowskiej, jak i całej ówczesnej Europy, dominowały formy wokalne i wokalno-instrumentalne. Śpiewano byliny (wykonawcami byli profesjonaliści, jak odnoto-
Ikonostas to przegroda (ściana) pokryta ikonami, oddzielająca w cerkwi część ołtarzową od nawy głównej. Pierwowzorem ikonostasu była zasłona świątyni jerozolimskiej, a następnie templon w kościołach bizantyjskich. Dzisiejsza forma, tzw. wysoki ikonostas, pochodzi z Rosji, gdzie ukształtowała się na przełomie XIV i XV stulecia. Można spotkać ikonostasy bardzo skromne lub w innej formie niż ściana (np. w kościele podo-minikańskim we Lwowie). Klasyczny ikonostas ma pięć rzędów. Układ ikon we wszystkich rzędach jest stały, choć dopuszczalne są pewne zmiany. Ikonostas symbolizuje granicę między tym, co świeckie (profanum), a tym, co święte (sacrum). Jest swoistym komiksem przedstawiającym niebo na ziemi.
W centrum najniższego rzędu, miejscowego, znajdują się dwuskrzydłowe drzwi zwane Królewskimi Wrotami, Rajskimi Wrotami lub Bramą Królewską. Na nich umieszczona jest ikona Zwiastowania Matki Bożej oraz ewangelistów bądz
ich symbole. Po obu stronach widać jednoskrzydłowe drzwi diakońskie, przez które przechodzą posługujący. Na nich zwykle widnieje ikona św. Szczepana (grecki Stefanos, pierwszy diakon męczennik) i archaniołów, Michała i Gabriela. Nad Królewskimi Wrotami można dostrzec ikonę Ostatniej Wieczerzy, a na płaszczyznach miedzy drzwiami -ikony Chrystusa i Matki Bożej, ikonę patrona cerkwi i wizerunek czczony lokalnie. Rząd drugi to Deesis (gr.  błaganie"). Jego środek zajmuje ikona Chrystusa Pantokratora. Po prawej stronie widać Bogurodzicę, a po lewej św. Jana Chrzciciela. Mogą się tu też pojawić (bądz
w trzecim rzędzie) ikony apostołów, Ojców Kościoła i świętych. W trzecim rzędzie (ewentualnie w drugim) umieszcza się dwanaście wielkich świąt, w czwartym ikonę Bogurodzicy oraz proroków Starego Testamentu, a w piątym ikony starotesta-mentowych patriarchów, od Adama do Mojżesza. Pośrodku znajduje się ikona Trójcy Świętej w symbolu starotestamentowym, ukazującym trzech aniołów, albo w ujęciu nowotestamentowym - jako gołębica (Bóg Ojciec, Syn Boży, Duch Święty).
konostas wieńczy krzyż, a po obu jego stronach widnieją tablice z dziesięciorgiem przykazań, laska Aarona i naczynie z manną.
Jacek Tokarski
wany w XI w. Bojan) oraz skomo- szym i największym ośrodkiem
rochy, wykonywane jednocześnie był Kijów.
przez śpiewaków, tancerzy, a na- Nieco póz
niej pojawili się lirni-
wet iluzjonistów. Istniała religijna AC, postacie szczególne dla kultury
muzyka cerkiewna, a jej pierw- ukraińskiej  częstokroć niewido-
mi starcy prowadzeni przez dzieci, wykonujący nabożne pieśni. Lirni-cy przetrwali aż do lat 30. XX w., kiedy zostali wymordowani na rozkaz Stalina.
Od 1632 r. działało w Kijowie kolegium, które w 1701 r. przekształcono w Akademię Muzyczną. Muzykę tworzono także w rezydencji hetmana Kyryła Razu-mowskiego w Głuchowie, gdzie była nawet biblioteka muzyczna. Powstawały pieśni a cappella (Artem Wedel, 1767-1808) oraz liryczne pieśni z towarzyszeniem instrumentów. Największymi postaciami początków profesjonalnej twórczości muzycznej na Ukrainie byli Maksim Berezowski (1745-1777) i przede wszystkim Dmytro Bortnianski (1751-1825). Obaj tworzyli opery wystawiane we Włoszech. Berezowski, wykształcony w Bolonii, skomponował operę Demofont (1772), Bortnianski zaś, który pobierał nauki w Wenecji, opery Kreont (1776) iKwintusz Fabiusz (1778).
W XIX w. dominowały dążenia do wypracowania stylu narodowego. Kwitło zbieractwo folkloru muzycznego. W 1862 r. Semen Hułak-Artemowski (1813-1873) skomponował pierwszą operę w języku ukraińskim - Zaporożec za Dunajem, wystawioną pierwszy raz w Petersburgu w 1863 r. Jednak najważniejszym kompozytorem był Mykoła A
ysenko (1842-1912), wykształcony w Kijowie, Lipsku i Petersburgu, autor min. kantaty Radujsia, nywo nepołytaja i Bjut' po-
rohy, fortepianowej Suity ukraińskiej, śpiewogry i operetki. Największymi dziełami A
ysenki są opery Rizdwjana nicz, Utopłena i przede wszystkim Taras Bulba.
W XX w. rolę ośrodków muzyki ukraińskiej przejęły konserwatoria w Kijowie i założone w 1913 r. konserwatorium w Odessie, którego absolwentem był jeden z najsłynniejszych skrzypków w dziejach muzyki światowej - Dawid Ojstrach (1908-1974). Wczasach ZSRR początkowa eksplozja rozmaitych rewolucyjnych stowarzyszeń twórczych została zahamowana w 1932 r. przez stworzenie jednego związku kompozytorów. Podobna urawniłowka dotknęła również samą twórczość, która miała wykorzystywać elementy rodzimej muzyki ludowej.
Literatura
Początki literatury, jak i całej sztuki ukraińskiej, sięgają czasów Rusi Kijowskiej. W XI i XII w. powstawały pieśni obrzędowe, historyczne, liryczne, epickie dumy, a także inspirowane literaturą greckobi-zantyjską i południowosłowiańską przekłady ksiąg biblijnych, liturgicznych, utworów homiletyczno--oratorskich, apokryfów, kronik i żywotów. Na tym podłożu powstała literatura oryginalna, reprezentowana przez pierwszego znanego z imienia ukraińskiego autora - Iłariona (XI w.) oraz św. Teodozjusza Peczerskiego (XI w.), Kłyma Smolatycza (XII w.) i biskupa Cyryla z Turowa (ok. 1130-
1182). Oddzielne miejsce zajmuje Nestor (działał ok. 1180 3.), prawdopodobnie autor słynnego latopi-su zwanego Powieścią lat minionych (Powist' wremennych lit). Dziełem nieznanego autora jest poetycki utwór Słowo o wyprawie Igora (Słowo o połku Ihorewi), pochodzący z XII w.
Po upadku Rusi Kijowskiej rozwój literatury został zahamowany. Powstawały tylko pojedyncze dzieła nawiązujące do dawnych tradycji ośrodka kijowskiego, jak Patery-kon Kijowsko-Peczerski i Latopis Halicko-Wołyński.
Piśmiennictwo ukraińskie odrodziło się pod koniec XVI w. Zawarta wówczas unia brzeska wywołała falę literatury polemicznej, której najwybitniejszym reprezentantem był Iwan Wyszenski (?-ok. 1625). Szczególną rolę odegrała Akademia Kijowsko-Mohylańska. Pod jej wpływem twórcy ukraińscy nawiązali związki z Zachodem.
Pod koniec XVIII w. pojawiły się wybitne postacie: najpierw najważniejszy filozof ukraiński Hryhorij Skoworoda (1722 1794), a potem Iwan Kotlarewski (1769-1838), uważany, dzięki trawestacji Eneidy Wergiliusza, za ojca nowoczesnej literatury ukraińskiej. Niebawem dali się poznać także pierwsi romantycy: Petro Hułak-Artemowski (1790-1865) i Hryhorij Kwitka-Osnow-janenko (1778-1843). Ważną rolę odgrywała tzw. charkowska szkoła romantyków z Lewkiem Borowykowskim (1806-1889),
Amwrosijem Metłynskim (1814 1870) i Mykołą Kostomarowem (1817-1885).
Wielki przełom nastąpił po powołaniu we Lwowie tzw. Ruskiej Trójcy: romantycznych poetów Markijana Szaszkewycza (1811 1843), Iwana Wahyłewycza (1811-1866) i Jakiwa Hołowackiego (1814-1888). Wydali oni w 1836 r. tomik Rusałka Dnistrowa, który zapoczątkował nowoczesny okres w literaturze na terytoriach dzisiejszej zachodniej Ukrainy.
Wszystkie inne zjawiska zaćmiła jednak najjaśniejsza gwiazda ukraińskiej literatury  Taras Szewczenko (1814-1861). Badacze jego twórczości uważają, że głoszone przezeń ideały wolnościowe (należał do antycarskiego tajnego Bractwa Cyryla i Metodego) docierały do wielu czytelników, a nieprawdopodobny warsztat poetycki i mistrzostwo, z jakim posługiwał się rodzinną mową, pozwalają uważać go za jednego z twórców współczesnego języka ukraińskiego. Twórczość Szewczenki była postrzegana przez władze carskie za tak niebezpieczną i wywrotową, że został on zesłany na 10 lat do Kazachstanu z zakazem czytania i pisania.
Szewczenko zaczął pisać w wieku około 17 lat podczas pobytu na studiach malarskich w Petersburgu. W 1840 r. ukazał się debiutancki Kobzar (tak też jest niekiedy nazywany sam autor), a póz
niej Hajdamacy. Pisarz posługuje się słowami-kluczami, dającymi poję-
AVT > jego programie:  sława" to tradycja,  słowo"  kultura narodowa,  prawda"  wspólne dla całej ludzkości wymagania etyczne. W cieniu Szewczenki pozostawał inny wybitny twórca tamtego okresu - Pantełejmon Kulisz (1819-1897).
Ciężkie czasy dla języka ukraińskiego rozpoczęły się w II połowie XIX w. Akty restrykcyjne spowodowały usunięcie ukraińskiego ze szkół (1863) i w ogóle ze słowa drukowanego (1876). Mimo zakazów i prześladowań, powstawały wtedy wybitne dzieła realistyczne Marka Wowczoka (właściwie Mariji Wilinskiej-Markowycz, 1834-1907), Iwana Neczuja-A
e-wyckiego (1838-1918) oraz Panasa Myrnego (1849-1920).
Centrum życia umysłowego przeniosło się wówczas do Austro--Węgier, gdzie panowały nieporównanie większe swobody. Głównym ośrodkiem był Lwów. Na przełomie XIX i XX w. rozwinęły się nowe kierunki: neoromantyzm, symbolizm i ekspresjonizm. Pierwszoplanowymi postaciami byli kolejni, obok Szewczenki, najczęściej spotykani patroni ukraińskich ulic: modernistyczny pisarz Mychajło Kociubynski (1864-1913), a szczególnie Iwan Franko (1856-1916), będący jednocześnie pisarzem, uczonym, tłumaczem, wydawcą i publicystą. Na Bukowinie tworzył Osyp Jurij Fedkowycz (1834 1888), początkowo piszący w języku niemieckim, a na Wołyniu Lesia Ukrainka (właściwie Larysa Kosacz, 1871-1913).
Na początku XX w. literatura ukraińska, szczególnie ta uprawiana we wschodniej Galicji, była aktywnym uczestnikiem kultury europejskiej, z jej wszystkimi najnowszymi prądami. Poza wspomnianym Ko-ciubynskim prozę modernistyczną tworzyli Wasyl Stefanyk (1871-1936), ludomański Marko Czerem-szyna (1874-1927), Olha Kobylańska (1865-1942) i Ahatanheł Krymski (1871-1942) oraz pisarze skupieni we lwowskim ugrupowaniu literackim Mołoda Muza, powiązanym z Młodą Polską. Bardzo popularnym pisarzem był realista Władimir Wynnyczenko (1880 1951), który wraz z nadejściem bolszewików wyemigrował do Francji.
Władza radziecka początkowo, poza ograniczeniami wolności słowa, nie była wymierzona przeciwko językowi ukraińskiemu. Wręcz przeciwnie, o wczesnych latach dwudziestych mówi się niekiedy jako o renesansie narodowym, wspieranym polityką tzw. korie-nizacji (indoktrynowania przez rozwój kultury danego narodu). Nastąpił rozkwit symbolizmu z czołową postacią Mykoły Chwy-lowego (1893 1933), który popełnił samobójstwo, dramaturga Mykoły Kulisza (1892-1937) oraz Pawła Tyczyny (1891-1967). Ten ostatni potem wybrał drogę piewcy reżimu, zostając nawet stalinowskim ministrem oświaty. Futuryzm reprezentował Mychajło Semenko (1892-1937). Działali także tzw. neoklasycy z Mykołą Zerowem (1890-1937), Pawłem Fyłypowyczem (1891-1937) i naj-
wybitniejszym z nich, Maksymem Rylskim (1895-1964) na czele. Inne ważne postaci tego okresu to twórca ukraińskiego teatru A
eś Kurbas (1887-1937) i Mykoła Ba-żan (1904-1983). Nieprzypadkowa jest taka sama data śmierci niektórych wymienionych wyżej twórców (1937), którzy zostali straceni na rozkaz władz sowieckich.
Działały liczne organizacje literackie: Związek Pisarzy Proletariackich Hart, Związek Pisarzy Chłopskich Płuh, Wolna Akademia Literatury Proletariackiej (WAPLITE). Straszliwym ciosem dla literatury sowieckiej Ukrainy były represje stalinowskie. Rozwiązano wszelkie grupy literackie, zastępując je programowo socrealistycznym Związkiem Pisarzy Ukrainy. Wszyscy wybitniejsi twórcy zostali wymordo-
wani  okres ten nazywany jest rozstrzelanym odrodzeniem (rozstrila-ne widrodżennia  zob. ramka).
Literatura ukraińska rozwijała się również w Polsce i Czechosłowacji. Najwybitniejszymi jej reprezentantami byli łemkowski poeta Bohdan Ihor Antonycz (1909-1937), Bohdan Lepki (1872-1941), Jurij A
ypa (1900-1944), OłenaTeliha (1907-1942) i Ołeh Olżycz (1909-1944).
Okres stalinowski zakończyła  odwilż", po której na scenę wkroczyło pokolenie tzw. szestydesiatny-ków, na czele z Iwanem Draczem (ur. 1936), Wasylem Stusem (1938-1985; zmarł w karcerze), Ihorem Kałyńcem (ur. 1939) i wieloma innymi na czele. Także i oni musieli spłacić  dług" władzy radzieckiej  za czasów Breżniewa skazywano ich na długoletnie pobyty
Rozstrzelane odrodzenie
Na początku swego panowania wtadze sowieckie w Moskwie tolerowały pewne elementy ukraińskiej odrębności, zwłaszcza w dziedzinie kultury. Główny ideolog ukraińskiego odrodzenia, założyciel grupy literackiej WAPLITE oraz twórca własnej szkoły literackiej, Mykoła Chwyłowyj, autentycznie uwierzył w internacjonalizm, pisząc m.in.:  Rosja niezależne państwo? Niezależne. A więc bądz
my i my niezależni. Przed nami stoi zadanie niezależnego rozwoju kultury narodowej, a to wystarczy, byśmy przestali oglądać się tylko na moskiewskiego dyrygenta. Opanujmy najlepsze wzorce kultury europejskiej z myślą o niezależnej twórczości". Moskwa szybko zdała sobie sprawę z zagrażającego niebezpieczeństwa końca dominacji rosyjskiej na Ukrainie I przystąpiła do niszczenia wszelkicń przejawów ukraińskiej odrębności kulturalnej. Na rozkaz Stalina rozpoczęto fizyczną likwidację inteligencji ukraińskiej, przede wszystkim pisarzy, artystów, uczonych, badaczy kultury. Z analizy wydanego w 1959 r. przez paryską  Kulturę" tomu Rozstrzelane Odrodzenie. Antologie 1913-1933 wynika, że spośród 259 ukraińskich pisarzy tworzących w 1930 3., w roku 1938 pozosta jedynie 36-17 osób rozstrzelano, 8 popełniło samobójstwo, 175 zesłano t łagrów (większość z nich nigdy nie wyszła na wolność), 1 6 zniknęło bez wie: i tylko 7 zmarło śmiercią naturalną.
w łagrach. Po odzyskaniu niepodległości pojawiło się wielu interesujących pisarzy, min. popularny w Polsce Jurij Andruchowycz (ur. 1960).
J
ZYK
Język ukraiński należy do języków indoeuropejskich, a pośród nich do wschodniej grupy języków słowiańskich. Posługuje się nim ponad 50 min ludzi, poza Ukrainą także w Kanadzie, USA, Australii, Polsce, Rosji i wielu innych krajach. Alfabet ukraiński pochodzi z południo-wosłowiańskiej cyrylicy uczniów św. św. Cyryla i Metodego i był używany na ziemiach ukraińskich do XVIII w. Potem został nieco uproszczony do formy tzw. graż-danki, różniącej się od alfabetów białoruskiego i rosyjskiego m.in. literami W, T, �. Dawną wersję cyrylicy spotyka się po dziś dzień w niektórych drukach cerkiewnych.
Wymowa i pisownia
Nie sposób w paru zdaniach wymienić chociażby kilku najważniejszych osobliwości języka ukraińskiego. Jednak większość podróżujących po Ukrainie Polaków, dzięki wspólnym słowiańskim korzeniom, już w krótkim czasie, słysząc język ukraiński i próbując porozumieć się z Ukraińcami, będzie mogła zrozumieć, co się mówi i poprawnie odczytać potrzebną informację.
Alfabet ukraiński liczy 33 litery i opiera się na cyrylicy (w nawiasach podano wymowę polską).
Ukraińskie a wymawia się jako [0], 1 - [b], 2 - [w], 3 - dz
więcz-
ne [h]; �  [g] występuje rzadko, przede wszystkim w wyrazach obcych oraz w nielicznych ukraińskich, takich jak np. ę@C=B, �20;B, ęC478:.
4- [d], 5- [5], T- [je], 6- [ż], 7-[z];
8 - [C] - ta litera jest często odczytywana przez Polaków (pod wpływem rosyjskiego) jako i, przez co niekiedy zmienia się sens wyrazu;
-.W-.9-.:-;
;  wymawia się jako [1] w połączeniach z samogłoskami V, T, N, O oraz kiedy występuje połączenie ;L; w pozostałych przypadkach ;-;
m - [m], h - [n], o - [>], ? - [p], P - M. c- [s], T- [t], y- [u], D-.,E-[A,],F-[A],G-[A3], H - [sz], I - [szcz], L - [znak miękki], N - [ju]; O - [ja].
Problemów z wymową wyrazów ukraińskich zapewne dostarczy ruchomy i swobodny akcent, który może padać na dowolną sylabę wyrazu (@C:0 -  ręka", @C:C - rękę"), co w niektórych przypadkach zmienia nawet znaczenie danego słowa, np. 70<>: - budowla" V 70<>: -  zamek w drzwiach".
Spotyka się również wymianę spółgłosek i samogłosek, np. i na o (<VAB - <>AB8), o na T (=5AB8 -=>A8B8), T ?0 V (;5BVB8 - ;VB0B8), 8 ?0 V (A84VB8 - AV40B8).
Ponadto w języku ukraińskim istnieją podwójne długie spółgłoski miękkie (AB>;VBBO, 7=0==O, 7V;;O), a także charakterystyczne dla języków wschodniosłowiańskich zjawi-
sko pełnogłosu, tzn. występowanie imię V<'O
grup: oro, oio, ei skami (4>@>30, 'e między spółgło- nazwisko ?@V728I5
<>;>:>, 15@53), wiek 2V:
i wiele innych osobliwości. Zainte- data 40B0
resowani nauką tego języka powin- miejsce urodzenia <VAF5
ni sięgnąć do Podręcznika języka =0@>465==O
ukraińskiego Jana Spiwaka, wydane- obywatelstwo 3@><04O=AB2>
go w Warszawie w 1998 r. Spośród podręczników wydanych na Ukra- narodowość =0FV>=0;L=VABL
kobieta 6V=:0
inie najlepszy jest autorstwa Neo- mężczyzna G>;>2V:
niły Zajczenko oraz Susanny Wo- paszport ?0A?>@B
robjowej pt. @0:B8G=89 :C@A Bardzo mi przykro 5=V 4C65
C:@0W=AL:>W <>28 4;O V=>75<FV2: ?@8:@>.
CA=5 <>2;5==O. 02G0;L=89 To przypadek. &5 28?04:>2>.
?>AV1=8: (Kijów, 2005). Pomocy! >?><>6VBL!
Należy pamiętać, że forma Czy mógłby (-aby) '8 8 <>65B5
?0=/?0=V (odpowiadająca polskiej mi Pan/Pani <5=V
pan/pani) jest powszechnie używa- pomóc? 4>?><>3B8?
na w Galicji-Hałyczyni, podczas Proszę wezwać @>HC
gdy w pozostałej części Ukrainy za- karetkę. 28:;8:0B8
zwyczaj używa się zwrotu 8 (wy). H284:C
4>?><>3C.
Rozmówki Proszę wezwać @>HC
Zwroty grzecznościowe policję. 28:;8:0B8
dzień dobry (rano) 4>1@>3> @0=:C <V;VFVN.
dzień dobry 4>1@89 45=L Rozumiem. >7C<VN.
dobry wieczór 4>1@89 25GV@ Nie rozumiem. 5 @>7C<VN.
dobranoc 4>1@0=VG Nie rozumiem / =5 @>7C<VN
do widzenia 4> ?>10G5==O po ukraińsku. ?>-C:@0W=AL:8.
cześć ?@82VB Nie mówię / =5
(na powitanie) po ukraińsku. @>7<>2;ON
cześć 1C209 ?>-C:@0W=AL:8
(pożegnanie) Czy ktoś tutaj '8 EB>AL BCB
proszę 1C4L ;0A:0, mówi po polsku? @>7<>2;OT
?@>HC ?>-?>;LAL:8?
dziękuję 4O:CN, A?0A81V Czy Pan/Parii '8 8 <5=5
dziękuję bardzo 4C65 4O:CN rozumie? @>7C<VTB5?
przepraszam 2810GB5 Jak to się mówi /: F5 A:070B8
po ukraińsku? ?>-C:@0W=AL:8?
Przydatne wyrazy i zwroty Jak się Pan/Pani /: 0H5
tak B0: nazywa? ?@V728I5?
nie =V Jestem turystą / BC@8AB
Ile? !:V;L:8? (turystką). (BC@8AB:0).
Proszę poczekać. C4L ;0A:0 tor (kolejowy) :>;VO
?>G5:09B5. autobus 02B>1CA
Czy to miejsce '8 F5 <VAF5 przystanek 7C?8=:0
jest wolne? 2V;L=5? autobusowy, tramwajowy
Komunikacja stanowisko ?;0BD>@<0
Chcę pojechać / E>GC ?>WE0B8 autobusowe
do... 4>... na dworcu
Chcę kupić bilet / E>GC :C?8B8 przystanek AB0=FVO
do... :28B>: 4>... kolejowy, metro
bilet (komunikacja :28B>:
międzymiastowa^ Pytanie o drogę
bilet (komunikacja B0;>=, :28B>: Gdzie jest? 5
miejska) 7=0E>48BLAO?
bilet w obie strony :28B>: BC48 Jak się dostanę /: 4>1@0B8AO
9=0704 do...? 4>...?
bilet normalny ?>2=89 Czy to blisko/ &5 1;87L:>/
:28B>: daleko? 40;5:>?
bilet ulgowy ?V;L3>289 Jaka to ulica? /:0 F5
:28B>: 2C;8FO?
O której  :>B@V9 Jakie to miasto/ /:5 F5
odjeżdża...? 3>48=V wieś? <VAB>/A5;>?
2V4'W6460T...? prosto ?@O<>
Z którego toru 3 O:>W :>;VW lewo 2;V2>
odjeżdża...? 2V4'W6460T...? prawo 2?@02>
Jak długo trwa !:V;L:8 północ ?V2=VG
podróż? B@820T południe ?V245=L
?>4>@>6? wschód AEV4
Gdzie muszę się 5 B@510 zachód 70EV4
przesiąść? @>18B8 tu BCB
?5@5A04:C? tam B0<
rezerwacja 1@>=N20==O wszędzie 2AN48
przyjazd ?@81CBBO nigdzie A:@V7L/=V45
odjazd 2V4?@02;5==O
pociąg ?>W74, ?>BO3 Napisy
dworzec 70;V7=8G=89 informacja 4>2V4:0
kolejowy 2>:70; nie palić =5 :C@8BL
dworzec 02B>1CA=89 ciągnąć (drzwi) 4> A515
autobusowy 2>:70; pchać (drzwi) 2V4 A515
przechowalnia :0<5@0 AE>2C wejście 2EV4
bagażu wyjście 28EV4
samolot ;VB0: policja <V;VFVO
port lotniczy 05@>?>@B toaleta BC0;5B
płatne bezpłatne ?;0B=5 ...kempingu ...:5<?V=3
157?;0B=5 ...mieszkania ...?@820B=C
przerwa obiadowa >1V4=O :20@B8@C
?5@5@20 ...kierownika ...48@5:B>@0
zabronione 701>@>=5=> ...właściciela ...2;0A=8:0
pokój (w hotelu/ =><5@
W mieście motelu)
Gdzie jest...? 5 pokój :V<=0B0
7=0E>48BLAO...? (w mieszkaniu)
ambasada ?>A>;LAB2> Czy mają państwo '8 C 0A
apteka 0?B5:0 wolny pokój? T 2V;L=89
bank 10=: =><5@?
biuro turystyczne 1N@> Proszę o pokój... C4L ;0A:0
?>4>@>659 409B5 <5=V...
centrum F5=B@ ...1-osobowy ...>4=><VA=89
cerkiew F5@:20 =><5@
dom towarowy C=V25@<03 ...2-osobowy ...42><VA=89
jezioro >75@> =><5@
kantor ?C=:B >1<V=C ...3-osobowy ...B@8<VA=89
20;NB =><5@
konsulat :>=AC;LAB2> ...4-osobowy ...G>B8@8<VA=89
kościół :>AB5;, =><5@
F5@:20 ...na jedną noc =0 >4=C =VG
morze <>@5 ...na dwie, trzy, =0 42V, B@8,
muzeum <C759 cztery noce G>B8@8 =>GV
pałac ?0;0F ...na tydzień =0 B8645=L
park ?0@: Ile kosztuje za !:V;L:8
plac ?;>I0 osobę/za dobę? :>HBCT 70
plaża ?;O6 >A>1C/
poczta ?>HB0 70 4>1C?
przychodnia ?>;V:;V=V:0 Zarezerwowałem / 701@>=N20
restauracja @5AB>@0= (-am) pokój na (2)-;0 =><5@
rzeka @VG:0 nazwisko... =0 ?@V728I5...
sklep spożywczy 30AB@>=>< Czy mogę '8 <>6=0
szpital ;V:0@=O obejrzeć pokój? >3;O=CB8
targ 1070@, ^ =><5@?
@8=>: To bardzo drogo. &5 4C65
ulica 2C;8FO 4>@>3>.
Jest bardzo "CB 4C65
Noclegi brudno/głośno. 1@C4=>/
Szukam... (C:0N.../ 30;0A;82>.
/ HC:0N... Wyjeżdżam (y). 8W6460-
" " " hotelu ...3>B5;L -(N)T<>.

H Proszę mnie @>HC <5=5 banany 10=0=8
obudzić @>71C48B8 bułka 1C;:0
^ > szóstej rano. 702B@0 chleb E;V1
55 > H>ABV9 cukier FC:>@
L5 Q 3>48=V. frytki :0@B>?;O
H Czy jest... '8 T... D@V
u ciepła woda B5?;0 2>40 gruszki 3@CH:8
< czysta pościel G8AB0 ?>ABV;L jabłka O1;C:0
55 klucz :;NG jajka O9FO
> prysznic 4CH kanapka z serem/ 1CB5@1@>4
z telefon B5;5D>= z wędliną 7 A8@></
telewizor B5;52V7>@ 7 :>210A>N
44 >G kapusta :0?CAB0
N Jedzenie ketchup :5BGC?
Jestem głodny (a). / 3>;>4=(89) -0 marchewka <>@:20
Chciałbym %>BV2 18 musztarda 3V@G8FO
(chciałabym) coś (E>BV;0 1) ogórek >3V@>:
zjeść/napić się. I>AL 7'WAB8, owoce D@C:B8
28?8B8. pieprz ?5@5FL
śniadanie A=V40=>: pierogi 20@5=8:8
obiad >1V4 pomarańcze 0?5;LA8=8
kolacja 25G5@O pomidor ?><V4>@
jadłospis <5=N przyprawy ?@8?@028
sklep spożywczy 30AB@>=>< sałatka A0;0B
targ 1070@, @8=>: sól AV;L
restauracja @5AB>@0= śliwki A;82:8
stołówka W40;L=O warzywa >2>GV
bar 10@ ziemniaki :0@B>?;O
kawiarnia :02'O@=O, :0D5 zupa AC?
kelnerka >DVFV0=B, Napoje bezalkoholowe
:5;L=5@ bez cukru 157 FC:@C
kelner >DVFV0=B:0, herbata G09
:5;L=5@:0 jogurt 9>3C@B
Czy są wolne '8 T 2V;L=V kakao E;V1
stoliki? AB>;8:8? kawa (z mlekiem) :020
Zamawiam... / 70<>2;ON... (7 25@H:0<8)
pierwsze danie ?5@H5 kefir :5DV@
drugie danie 4@C35 mleko <>;>:>
deser 45A5@B sok jabłkowy AV: O1;CG=89
Proszę o rachunek. C4L ;0A:0 sok pomarańczowy AV:
?@8=5AVBL 0?5;LA8=>289
66 @0EC=>:. sok pomidorowy AV: B><0B=89
woda mineralna <V=5@0;L=0 za duży/mały 70 25;8:89/
2>40 <0;89
z cukrem 7 FC:@>< Czy mogę '8 <>6=0
obejrzeć...? >3;O=CB8...
Napoje alkoholowe Czy mogę '8 <>6=0
likier ;V:5@ przymierzyć...? ?@8<V@OB8.
piwo ?82> Czy mają państwo '8 T V=H89
wino białe 28=> 1V;5 inny kolor/ :>;V@/
wino czerwone 28=> G5@2>=5 rozmiar? @>7<V@?
wino słodkie 28=> A>;>4:5 większy 1V;LH89
wino wytrawne 28=> ACE5 mniejszy <5=H89
wódka 3>@V;:0 tani/tańszy 45H5289/ 45H52H89
Mięso biały 1V;89
baranina 10@0=8=0 czarny G>@=89
cielęcina B5;OB8=0 czerwony G5@2>=89
drób :C@OB8=0 niebieski A8=V9
kotlet mielony :>B;5B0 zielony 75;5=89
pieczeń ?5G5=O żółty 6>2B89
ryba @810
schabowy 2V4182=0 Czas
(18B:8) Kiedy? >;8?
wieprzowina A28=8=0 dzisiaj AL>3>4=V
wołowina O;>28G8=0 jutro 702B@0
pojutrze ?VA;O702B@0
Zakupy wczoraj 2G>@0
dom towarowy C=V25@<03 przedwczoraj ?>702G>@0
targ 1070@, rano @0=:><
@8=>: wieczorem 225G5@V
sklep z AGD 3>A?>40@AL:V przez cały tydzień FV;89
B>20@8 B8645=L
sklep odzieżowy >4O3 przez cały dzień FV;89 45=L
kiosk :V>A: codziennie I>45==>
otwarte 2V4:@8B> wolne 28EV4=V
zamknięte 70G8=5=> poniedziałek ?>=54V;>:
Ile kosztuje? !:V;L:8 wtorek , 2V2B>@>:
:>HBCT? środa A5@540
He płacę? !:V;L:8 czwartek G5B25@
?;0GC? piątek ?'OB=8FO
Chciał (a) bym / E>BV2 18 sobota AC1>B0
kupić... (E>BV;0 1) niedziela =54V;O
:C?8B8... styczeń AVG5=L
Za drogie 4>@>3> luty ;NB89
�VVV 
<<  marzec 15@575=L ...witaminy ...2VB0<V=8
- kwiecień :2VB5=L ...antybiotyk ...0=B81V>B8:
< maj B@025=L ...lek przeciw-
55 czerwiec G5@25=L gorączkowy ...B01;5B:8
> lipiec ;8?5=L 2V4
H sierpień A5@?5=L B5<?5@0BC@8
u wrzesień 25@5A5=L ... środek nasenny .. .A=>B2>@=5
< paz
dziernik 6>2B5=L
A5 listopad ;8AB>?04 Liczby
> u. grudzień 3@C45=L 0 =C;L
z Która godzina? >B@0 1 >48=
3>48=0? 2 420
46 3 B@8
N 01- Zdrowie 4 G>B8@8
Zle się czuję. / ?>30=> 5 ?'OBL
A515 6 HVABL
?>GC20N. 7 AV<
Jestem chory / 70E2>@V2 8 2VAV<
(chora). (70E2>@V;0). 9 452'OBL
Jest mi niedobrze. 5=V ?>30=>. 10 45AOBL
Boli mnie...  <5=5 11 >48=04FOBL
1>;8BL... 12 420=04FOBL
...brzuch ...682VB 13 B@8=04FOBL
...głowa ...3>;>20 14 G>B8@=04FOBL
...ząb ...7C1 15 ?'OB=04FOBL
...gardło ...3>@;> 16 HVAB=04FOBL
Mam wysoką  <5=5 28A>:0 17 AV<=04FOBL
temperaturę. B5<?5@0BC@0. 18 2VAV<=04FOBL
Choruję na... / E2>@VN =0... 19 452'OB=04FOBL
...cukrzycę ...4V015B 20 4204FOBL
...serce ...A5@F5 30 B@84FOBL
...astmę ...0AB<C 40 A>@>:
Mam alergię na...  <5=5 50 ?'OB45AOB
0;5@3VO =0... 60 HVAB45AOB
biegunka ?>=>A 70 AV<45AOB
Gdzie jest 5 =091;86G0 80 2VAV<45AOB
najbliższa apteka? 0?B5:0? 90 452'O=>AB>
Proszę o... 09B5 1C4L 100 AB>
;0A:0... 1000 B8AOG0
...aspirynę ...lek przeciwbólowy ...0A?V@8= ..>1571>;NNG5 1 000 000 <V;L9>= Język opracował
68 ...lekarstwa ...;V:8 Oleg Aleksejczuk
POLACY NA UKRAINIE
O dziejach Polaków na Ukrainie do ^buchu I wojny światowej nie spo-ób opowiedzieć w kilku słowach. Przez długie stulecia Polska i Ukraina nie były krajami sąsiadującymi, lecz nawzajem się przenikały, i to na wszystkie możliwe sposoby - od ruchów migracyjnych przez współzależności i awanse społeczne aż po wzajemne wpływy językowe i artystyczne. Można więc powiedzieć, że dzieje Ukraińców są do pewnego momentu historii dziejami Polaków
- i odwrotnie, że losy Polski są zarazem losami Ukrainy.
Po ustaniu zawieruchy I wojny światowej i ustanowieniu władzy Sowietów na większej części terytorium dzisiejszej Ukrainy mieszkało tu ponad 600 tys. Polaków. Głównymi obszarami polskości były kresy dawnej Rzeczypospolitej, z Kijowem, Żytomierzem, Berdyczowem i Płoskirowem (Chmielnicki). Pokaz
ne społeczności polskie zamieszkiwały również Odessę i Kamieńskie (obecnie Dnieprodzier-żyńsk), co może być o tyle interesujące, że z tego ostatniego miasta pochodził Leonid Breżniew. W 80% byli to chłopi (m.in. tzw. Mazurzy z okolic Płoskirowa) i drobna szlachta. Podstawę identyfikacji stanowiła tradycja rodowodu oraz religia rzymskokatolicka. Język polski nie był już wyróżnikiem
- władała nim, jako prymarnym, połowa Polaków.
W latach 20. XX w. polityka ko-nenizacji wyrażała się wobec Polaków w postaci programu polskiej
autonomii socjalistycznej, przyjętego w 1925 r. Utworzono wówczas tzw. Marchlewszczyznę  Polski Rejon Narodowościowy na Ukrainie im. Juliana Marchlewskiego. Działający w Kijowie Polski Instytut Pedagogiczny uzyskał status wyższej uczelni. Działalność prowadziły nawet parafie katolickie.
Represje rozpoczęły się, jak i w przypadku ludności ukraińskiej, wraz z kolektywizacją. W 1935 r. doszło do masowego prześladowania duchowieństwa katolickiego i pierwszych deportacji. Tragiczny był rok 1937, kiedy to deportowano (głównie do Kazachstanu) 60% ludności niektórych rejonów. Wygnanie propaganda komunistyczna przedstawiała jako walkę z wrogami władzy ludowej, szkodnikami, szpiegami itd.
Zajęcie przez Armię Czerwoną wschodnich terenów II Rzeczypospolitej i jednoczesne przesunięcie granic Ukraińskiej SRR spowodowało, że na terytoriach sowieckiej Ukrainy znalazło się w 1939 r. jeszcze 2,5 min Polaków (2,3 min miejscowych, 200 tys. uchodz
ców). Z tej grupy kilkaset tysięcy zostało deportowanych lub zesłanych na Syberię, Ural i do Kazachstanu przed agresją Niemiec na ZSRR. Także na terenie Ukrainy dokonano mordów na polskich oficerach - w Charkowie i Miednoje.
Na obszarze okupowanym przez ZSRR polskie organizacje konspiracyjne powstawały od września 1939 r. Były to m.in. Tajna Organizacja Wojskowa w Stanisławowie i Orzeł Biały na Wołyniu. Po-
tem tworzono ogniwa Państwa Podziemnego: obszar Związku Walki Zbrojnej (ZWZ)  Lwów z okręgami wołyńskim, stanisławowskim i tarnopolskim, a także oddziały Szarych Szeregów. Działała Armia Krajowa (następczyni ZWZ), wojewódzcy delegaci rządu RP na kraj, Bataliony Chłopskie, Narodowa Organizacja Wojskowa i Narodowe Siły Zbrojne. W 1944 r. walkę z Niemcami podjęła 27. Wołyńska Dywizja Piechoty Armii Krajowej (w ramach akcji  Burza"). Po usunięciu Niemców i powrocie Armii Czerwonej żołnierzy Armii Krajowej przymusowo wcielano do Armii Polskiej w ZSRR, oficerów zaś wywieziono do obozów, m.in. w Diagilewie.
W latach 1939-1944 Polacy, szczególnie na Wołyniu, padali ofiarą licznych aktów przemocy ze strony niektórych ukraińskich organizacji niepodległościowych oraz uzbrojonych band chłopstwa. Zginęło wówczas do 100 tys. osób, a 300 tys. uciekło na Zachód.
Po ustaleniu się tzw. porządku jałtańskiego rozpoczęły się przesiedlenia Polaków na terytoria znajdujące się w granicach powojennej Polski. W latach 1944-1948 oraz po 1956 r. wysiedlono do obecnych województw północnych i zachodnich około miliona osób. Ci, którzy pozostali (oficjalnie ponad 300 tys.), byli pozbawieni możliwości kultywowania własnej
odrębności, a wszelkie przejawy aktywności oświatowej, kulturalnej czy religijnej szykanowano. Dopiero rozpad ZSRR umożliwił zawiązanie się organizacji i stowarzyszeń polskich. W 1988 r. powstało Towarzystwo Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej, w 1991 r. -Związek Polaków na Ukrainie, a w styczniu 1992 r. - Federacja Organizacji Polskich na Ukrainie. Ilu jest na Ukrainie Polaków, pozostaje kwestią otwartą. Oficjalny spis z roku 2001 podaje liczbę 144 tys., co stanowi 0,3% ogółu mieszkańców Ukrainy. Rozmaici działacze polscy mówią o 1,5-3 min. Co ciekawe, dzisiaj najwięcej osób deklaruje narodowość polską w obwodach żytomierskim (ok. 49 tys.) i chmielnickim (ok. 23 tys.), czyli na obszarach, skąd w 1936 r. wywieziono Polaków do Kazachstanu. Inne miejsca (wg danych oficjalnych), gdzie mieszkają Polacy to obwody: lwowski (18,9 tys.), kijowski (9,7 tys.), winnicki (3,7 tys.), do-niecki (4,3 tys.), tarnopolski (3,9 tys.), Krym (3,8 tys.), odeski (3,2 tys.), dniepropetrowski (5,4 tys.), czernio-wiecki (3,4 tys.), łuhański (2,1 tys.), charkowski (3,4 tys.), iwano--frankowski (1,9 tys.), chersoński (1,6 tys.), Zaporoże (1,8 tys.) i rówieński (2 tys). Jak widać z powyższych danych, ponad 50% Polaków mieszka na ziemiach, które nie weszły w skład II Rzeczypospolitej i nie były dotknięte repatriacją.
�
Informacje praktyczne
Ukrainę najlepiej zwiedzać wczesnym latem - potem upał może być trudny do zniesienia, zwłaszcza na wschodzie kraju, gdzie gorący wiatr gna tumany piachu (tzw. suchowieje), a step nie daje cienia. Korzystne warunki panują wczesną jesienią (do 20 X), jednak noce są już wtedy chłodne. Kilka miejscowości pełni rolę ośrodków narciarskich, np. Sławsk, ale na ogół wycieczka zimą z powodu krótkiego dnia i niedogodności komunikacyjnych nie jest najlepszym pomysłem. Na Ukrainie panuje klimat kontynentalny, dlatego pory roku są tu bardziej wyraziste niż w Polsce.
Wyjątkowe warunki do turystyki oferuje Krym. Południowe wybrzeże półwyspu leży w strefie klimatu podzwrotnikowego śródziemnomorskiego. Nawet zimą w tej części kraju nie ma mrozów, a temperatura morza nie spada poniżej 7�C. Tylko w górach przez
trzy tygodnie lutego zalega gruba na 40 cm warstwa śniegu. Lato na Krymie trwa aż pięć miesięcy  od połowy maja do około 15 paz
dziernika. Średnia temperatura powietrza w dzień w Jałcie wynosi kolejno 17 (V), 20 (VI), 24 (VII), 24 (VIII), 19 (IX), 15�C (X), a temperatura wody morskiej: 18 (V), 21 (VI), 23 (VII), 25 (VIII), 21 (IX), 18�C (X). Jak widać, są to warunki niemal idealne.
PODRÓŻ
Komunikacja z Ukrainą nie nastręcza trudności. Bezpośrednie i pośrednie połączenia umożliwiają dojazd nawet do odleglejszych zakątków kraju.
Samolot
Utrzymywane są regularne połączenia między Warszawą a Kijowem (pn. 2 dziennie, wt. nd. 1 dziennie; bilet ok. 230 $), Lwo-
wem (1 dziennie) i Odessą (1 dziennie). Biuro LOT-u w Kijowie: Iwana Franka 36; /0038044/ 2465620, 2465621, 2967781, fax [phone]; pn.-pt. 8.30-17.00. Biuro LOT-u we Lwowie: Lu-bynśka; B0038032/2692985, 692 500, fax 971155, [e-mail]; wt.-sb. 9.00-17.00.
Pociąg
Polacy najchętniej podróżują na Ukrainę pociągiem. Koszt przejazdu w wagonie sypialnym zależy od tego, czy wykupuje się miejsce w wagonie PKP, czy ukraińskich kolei UZ (#). Wagonów ukraińskich jest znacznie więcej, ale polskie oferują wyższy standard. W przedziale są 3 4 miejsca sypialne, przy czym w wagonach PKP zachowano podział na przedziały żeńskie i męskie. Przejazd na trasie z Polski do Kijowa kosztuje 150-250 zł. Najbardziej dogodne i tanie połączenie kolejowe z Ukrainą to pospieszny  Roztocze" z Warszawy do Rawy Ruskiej, skąd dalej mar-szrutką, autobusem albo pociągiem lokalnym dojeżdża się do Lwowa bądz
Sokala. Ceny biletów w połączeniach transgranicz-nych są wysokie. Aby zapłacić mniej, należy kupować bilet do granicy państwa, a nie do stacji docelowej. Podobnie, powracając z Ukrainy przez Rawę Ruską czy Chyrów, korzystniej kupić bilety od polskiego konduktora. Na trasie Rawa Ruska Warszawa daje to oszczędność rzędu 20 zł od osoby.
Kolejowe przejścia graniczne
Dorohusk-Jagodzin (Jahodyn) - na &I) Rejowiec Kowel. Odprawiane są dwa pociągi z Polski na Ukrainę:  Kasztan" relacji Berlin Lichtenberg Warszawa Zachodnia Kijów Pasażerski oraz  Kiev Express" relacji Warszawa Zachodnia Kijów Pasażerski.
Hrebenne-Rawa Ruska - na linii Bełżec Przeworsk. Odprawiany jest jeden pociąg:  Roztocze" relacji Rejowiec-Rawa Ruska (wagon do przewozu rowerów). Z Rawy Ruskiej kursują pociągi m.in. do Lwowa (4 dziennie; 3 godz. 10 min; 2,50 hm) i Sokala (2 dziennie). Autobusy sprzed stacji w Rawie Ruskiej odjeżdżają kilka razy dziennie m.in. do Czerwonogrodu, Lwowa, Niemirowa i Tomaszowa Lubelskiego.
Medyka-Mościska (Mostiśka) - na linii Przemyśl-Lwów. Odprawiane są trzy pociągi: relacji Przemyśl Główny-Odessa, Przemyśl Główny Czerniowce i Kraków Kijów Pasażerski. Zmiana wózków na szerokotorowe następuje między stacją w Przemyślu a Medyką, tak że można wówczas wyjść do miasta.
Krościenko-Chyrów (Chyriw) - na linii Zagórz Chyrów. Odprawiane są dwa pociągi, oba relacji Zagórz Chyrów. Na przejściu w Chyrowie nie ma kantoru -pieniądze można próbować wymieniać w sklepach w rynku.
Autobus
Przejazd autobusem jest najtańszą formą dojazdu na Ukrainę. Połączenia z Ukrainą utrzymują miasta na południowym wschodzie Polski. Istotnym węzłem komunikacyjnym jest dworzec PKS Warszawa Stadion, skąd wyruszają autobusy do Chmielnickiego, Czer-
wonogrodu, Czortkowa, Doliny, Twano-Frankowska, Kałusza, Kijo-Kołomyi, Kowla, Lwowa, A
ucka Mikołajowa, Równego, Stryja, Tarnopola i Truskawca. Także z dworca PKS Przemyśl odjeżdżają codziennie autobusy do Chmielnickiego, Iwano-Frankows-ka Kałusza, Kołomyi, Lwowa, Podwołoczysk, Sambora, Stryja, Tarnopola i Truskawca.
Samochód
Między Polską a Ukrainą działa pięć granicznych przejść drogowych. Dorohusk-Jagodzin - na drodze Chełm-
Kowel (E373, na Ukrainie M07); Zosin-Uścitug  na drodze Hrubieszów Włodzimierz Wołyński (na Ukrainie M08); Hrebenne-Rawa Ruska - na drodze Za-mość-Lwów (E372, na Ukrainie M09); Korczowa-Krakowiec - na drodze Radymno Lwów (na Ukrainie M10); Medyka-Szeginie - na drodze Przemyśl Lwów (E40, na Ukrainie Mil). Na wszystkich przejściach praktykowany jest archaiczny system karteczek, na których trzeba zebrać cztery wymagane stemple (polskich służb wizowych i celnych oraz ich odpowiedników ukraińskich). Dodatkową przeszkodę stanowi niedostępność albo brak infrastruktury (np. toalet) w terminalach granicznych, nieprzystosowanych do obsługi ruchu o takim natężeniu. Można wybrać położone nieco na uboczu przejście drogowe Zosin Uściług, gdzie granicę przekracza się najszybciej, mimo panującego tam bałaganu.
INFORMACJA, MAPY I INTERNET
Na Ukrainie właściwie nie ma profesjonalnej informacji turystycznej. Wraz z upadkiem  centralnego sterowania" przestał istnieć system obsługi (czy raczej dozoru) turystów, ogólnie zwany Intu-ristem. Wiele biur podróży i agencji turystycznych, które zajęły jego miejsce, nastawionych jest wyłącznie na obsługę zamożnych turystów zagranicznych i związany z tym szybki zysk. Gdzieniegdzie funkcjonują jeszcze niedobitki rozbudowanych miejskich systemów informacyjnych w rodzaju kijowskiej Miśkdowidky. Warto z nich korzystać, gdyż pracownicy są zazwyczaj znakomicie poinformowani, a na dodatek podają informacje o tanich kwaterach. Organizacje zajmujące się obsługą ruchu turystycznego zostały wymienione w informatorach poszczególnych miejscowości.
Mapy i plany miast
Najlepiej rozejrzeć się za mapami jeszcze przed wyjazdem na Ukrainę, bo często w polskich wyspecjalizowanych sklepach wybór jest lepszy niż w ukraińskich. Interesująca jest oferta warszawskiego Sklepu Podróżnika przy ul. Kaliskiej oraz krakowskiego Nestora przy ul. Kanoniczej 15 (www.nestor.cracow.pl). Godne polecenia są reprinty wydawane przez warszawską oficynę DTR Kartografia  oprócz samej mapy można tam otrzymać wiele szczegółowych informacji o regio-
nach i miejscowościach. Wyruszając w Karpaty, warto się zaopatrzyć w reprinty stosownych map austriackich, węgierskich, czechosłowackich czy polskich, które mogą być bardzo pomocne.
Na Ukrainie sytuacja jest złożona. Jeżeli chodzi o przydatne mapy regionalne, to najlepiej (jak i przy całej obsłudze turystów) sytuacja przedstawia się na Krymie, gdzie zawsze jest kilka map do wyboru. W pozostałej części kraju, także w Karpatach, panuje posucha, choć w ostatnim czasie sytuacja znacznie się poprawiła. Można kupić mapy poszczególnych obwodów, które jednak nie informują o istotnych dla turysty obiektach, np. świątyniach czy przejściach granicznych, ale za to bardzo dokładnie ukazują usytuowanie budynków kołchozowych. Dostępne są także mapy sztabowe w skali 1:100 000, obejmujące całe terytorium Ukrainy.
Dobrze przedstawia się sytuacja, jeżeli chodzi o plany miast, których są trzy rodzaje: przydatne mapy z serii Mista Ukrajiny, wydawane przez kijowską Kartografię (z zieloną lub niebieską okładką; ok. 5 6 hrn), mapy-przewodniki tarnopolskiego wydawnictwa Nasz Świt, dostępne w większych księgarniach, oraz upstrzone ogłoszeniami, ale aktualne mapy wydawane przez biura reklamowe. W sytuacjach skrajnych trzeba szukać mapy w miejscowej gazecie reklamowej, lokalnej książce telefonicznej, muzeum krajoznawczym lub bibliotece miejskiej.
Internet
Internet rozwija się szybko, rośnie też liczba miejsc, które zapewniają do niego dostęp. Najwięcej jest kafejek internetowych, w których godzina surfowania kosztuje 4 6 hrn, ale stanowiska są najczęściej zajęte przez miłośników gier on-line. Wygodniej jest korzystać z Internetu w dużych hotelach, agencjach turystycznych i biurach podróży, co jednak kosztuje nieco drożej. Warto także zajrzeć na pocztę, szczególnie w mieście obwodowym.
PRZEKRACZANIE GRANICY
Przekraczanie granic z Ukrainą nie wiąże się z jakimiś nadzwyczajnymi przeżyciami. Można narzekać co najwyżej na opieszałość celników, ale wiele tu zależy od służb granicznych drugiego państwa, a nawet od konkretnego przejścia.
Drogowe przejścia graniczne
Wymienione niżej przejścia, tylko dla obywateli państw trzecich, czynne są całą dobę albo działają na drogach klas M i P, Białoruś Domanowe (całą dobę, na drodze E85 Kowel Brześć), Horodyszcze (na drodze M21 Sarny-Stolin), Nowi Jaryłowyczi (całą dobę, na drodze MOI Czernihów Homel), Wystupowy-czi (całą dobę, na drodze PIO Żytomierz Mozyrz) . Mołdowa Kuczurhan (na drodze E58 Odessa Tyraspol), Mamałyha (na drodze M19), Mohyliw Podiłśkyj (na drodze E583), Płatonowe (na drodze M13 Kirowohrad Kiszyniów), Reni, Serpne-we I, Tiras (zjazd z drogi E87).
Rosja Bacziwśk (na drodze M02), Do-wżanśkyj (na drodze M03), Hoptiwka (na drodze E105/M27), Izwaryne (na drodze M04), Junakiwka (na drodze POI), Kateryniwka (na drodze E38), Milowe, Nowoazowśk (na drodze E58/ M14)> przeprawa promowa w Kerczu.
Rumunia Djakowo (na drodze E81), Porubne (na drodze E85/M20).
Słowacja Użhorod (na drodze E50/M06).
Węgry Czop (na drodze E573/M06).
Kolejowe przejścia graniczne
Białoruś (w nawiasie nazwy połączeń kolejowych) Chorobyczy (Bachmacz Homel), Hornostajywka (Czernihów Homel), Udryck (Sarny-A
uniniec), Wystupowyczi (Owrucz Kalinkowi-cze), Zabłocie (Kowel-Brześć).
Mołdowa Kuczurhan (Odessa-Kiszy-niów), Sokirjany (Czerniowce-Oknica), Tymkowe (Bałta-Bielce).
Rosja Birjukowe (Dowżanśka Gornaja), Czihinok (Chutor Mychajłowśkyj Uniecza), Dowżanśka (Dowżanśka Za-mczałowo), Izwaryne (Rodakowe Licha-ja), Karpowyczi (Woroniż Nowozyb-kow), Kozacza A
opań (Charków Biełgorod), Krasnopole (Sumy Gotnia), Kwaszino (Iłowajśk Taganrog), Odno-robiwka (Charków Gotnia), Topoli (Kupjanśk-Waljuki), Wowczanśk (Ku-pjanśk-Biełgorod), Ziernowo (Chutor Mychajłowśkyj-Briańsk).
Rumunia Djakowo (Batjowo-Satu Marę), Waduł Siret (Czerniowce Suczawa).
Słowacja Czop (Czop-Koszyce).
Węgry Czop (Czop-Budapeszt).
DOKUMENTY
Turyści przebywający na Ukrainie nie dłużej niż 90 dni i niepodejmu-
jący pracy zarobkowej nie potrzebują wiz. Paszport musi być ważny jeszcze co najmniej 6 miesięcy od chwili wjazdu. Nie ma obowiązku okazywania biletu powrotnego ani posiadania określonej sumy pieniędzy. Podczas przekraczania granicy podróżny może być poproszony o wykupienie ubezpieczenia medycznego. Warto mieć przy sobie kilkanaście hrywien na nieoczekiwane opłaty, bo przy uiszczaniu należności dolarami czy złotówkami (co jest możliwe) pojawiają się dowolne kursy. Wszystkie dokumenty, jakie zostaną oddane czy wręczone przez służby graniczne lub celników, trzeba zachować do wyjazdu z Ukrainy.
Osoby, które chcą wjechać na Ukrainę samochodem, nie muszą mieć ani międzynarodowego prawa jazdy, ani ubezpieczeń komunikacyjnych. Wystarczy polskie prawo jazdy. Może się zdarzyć, że służby graniczne zażądają wykupienia podstawowego pakietu odpowiedzialności cywilnej, dlatego należy mieć przy sobie kolejne kilkanaście hrywien. Jeżeli samochód nie jest własnością kierowcy, trzeba mieć poświadczone notarialnie upoważnienie do korzystania z pojazdu, przetłumaczone na ukraiński. Jeśli cel wyjazdu jest inny niż turystyczny, samochód po 10 dniach musi być przerejestrowany na tymczasowe numery ukraińskie.
Warto pamiętać, że Ukraina jest krajem zbiurokratyzowanym. Przy niemal każdej urzędowej okazji wypełnia się jakieś ankiety lub składa podpisy, nie zaszkodzi więc
n
u
>-
DC
<(
S 55
o
 o
D
76
przyswoić sobie umiejętność zapisania swoich podstawowych danych cyrylicą.
OWiR
W połowie 2001 r. został zniesiony na Ukrainie powszechny w krajach dawnego ZSRR obowiązek meldunkowy, tzw. OWiR. Żądania okazania OWiR-u, np. ze strony milicji, są bezprawne. W razie próby ukarania mandatem za niedopełnienie obowiązku meldunkowego, należy zażądać przedstawienia podstawy prawnej, a w przypadku uporu władz -skontaktować się z polską placówką dyplomatyczną.
Legitymacje
EURO<26 Europejska Karta Rabatowa EURO < 26 zapewnia rozmaite zniżki, szczególnie przy zakupie biletów do instytucji kulturalnych i biletów lotniczych. W wersji podstawowej obejmuje także całoroczne ubezpieczenie turystyczne od następstw nieszczęśliwych wypadków oraz pokrycie kosztów leczenia do określonej sumy i transportu medycznego podczas podróży trwającej nie dłuższej niż 90 dni. Istnieje również wersja EURO<26 STUDENT. Posiadaczem karty mogą być osoby w wieku 12-26 lat. W Polsce sprzedażą kart zajmują się agendy Almaturu (www.almatur.pl), Biura Turystyki Młodzieżowej Campus (www.campus.pl), PTSM (www.ptsm.pl), Gdańska Fundacja Integracji Europejskiej (Gdańsk, Długi Targ 11/13; s058
3016322), Orbis, Polski Związek Motorowy (Biuro Turystyki; Warszawa, ul. Madalińskiego 2; e022 8497322) oraz samorządy studenckie. Na Ukrainie zastosowanie karty jest bardzo ograniczone, a niektóre zniżki nieco humorystyczne, np. posiadacz EURO < 26 może zaopatrzyć się w materiały budowlane. Aktualne informacje na temat karty oraz listę oferowanych zniżek podają strony www. euro.org.pl oraz www.euro26.org.
ISIC Z kart wydawanych przez International Student Travel Con-federation (ISTC) na Ukrainie respektowana jest tylko karta ISIC (International Student Identity Card), wydawana przez Alma-tur. Karty GO'25 (International Youth Travel Card) oraz ITIC (International Teacher Identity Card) nie są uznawane. ISIC uprawnia do zniżki 50% przy wstępach do niektórych zabytków i muzeów. Jej posiadacze mogą korzystać z ISIC Help Linę - telefonicznej linii, dzięki której można próbować załatwić pomoc prawną, organizacyjną i lekarską (co w rzeczywistości ukraińskiej jest raczej wątpliwe). Karta upoważnia także do korzystania ze specjalnej taryfy lotniczej (zniżka do 40%). Instytucje oferujące zniżki oraz szczegółowe informacje: www.istcnet.org.
PTSM Schronisk młodzieżowych na Ukrainie właściwie nie ma. Czasami działają jakieś hoteliki o standardzie schroniska (Pod-
hajce) czy akademiki (Kijów), ale trudem mieści się to w uznawanej na świecie formule. Tym bardziej trudno mówić o jakichś youth hostels w pełnym tego słowa znaczeniu. Ukraina nie jest członkiem ani agentem Hostelling International.
PRZEPISY CELNE
Na Ukrainę można wwiez
ć do 10 tys. Ź , przy czym, jeśli kwota przekracza 1000 Ź , należy ją zgłosić i wpisać do odpowiednich rubryk deklaracji celnej. W przeciwnym razie może zostać skonfiskowana. Wartość wwożonych towarów nie powinna przekraczać 50 Ź . Osoby wjeżdżające na Ukrainę samochodem na okres dłuższy niż 10 dni (służbowo) muszą wypełnić deklarację celną na samochód. Jest ona wymagana przy przerejestrowaniu pojazdu na tymczasowe numery ukraińskie.
PLACÓWKI DYPLOMATYCZNE
We wszystkich takich przypadkach, jak zagubienie paszportu lub zatrzymanie przez milicję należy bezzwłocznie porozumieć się z polskimi placówkami na Ukrainie. Kontakt z ambasadą czy konsulatami przyspieszy przy okazji działania lokalnych organów władzy.
Na Ukrainie
Ambasada Kijów, Jarosławiw Wał 12 ("0038044/2300703, 2300701/7, fax 464
1336, [e-mail], www. polska.com.ua). Konsulaty Kijów (Chmelnyćkoho 60; �38044/2349278, 2349236, 2345184, 2356977, fax [phone], [e-mail], www.polska.com.ua); Lwów - Konsul Generalny, wydział prawny i polonijny (ul. Kociubynśkoho lla/3; �00380322/729301, fax [phone], [e-mail]); Lwów  wydział wizowo-paszportowy i spraw obywatelskich (Iwana Franka 110; �2970861, 2970864, fax 760974, konsulat@mail. lviv.ua, www.konsulat.lviv.ua); Charków (Artioma 16; 038057/7578801, fax [phone], [e-mail]); A
uck (Kafedralna 7; 00380332/770 610, 770613, fax 770615, konsulluck@ utel.net.ua); Odessa (Uspenśka 2/1; O00380048/7293936, fax [phone]).
W Polsce
Ambasada Warszawa, J.Ch. Szucha 7 (/0226250127, fax [phone], emb_pl @mfa.gov.ua, www.ukraine-poland.com). Wydział Konsularny: e/fax [phone]; pn., śr., pt. 8.00-12.00.
Konsulaty Gdańsk (ul. Chrzanowskiego 60 ; /0583460690, fax [phone], [e-mail]; pn.-pt. 8.00 16.00); Kraków (Krakowska 41; �012 4296066, fax [phone], [e-mail], www.plk.internetdsl.pl; pn., śr., pt. 9.00-12.00); Lublin (ul. Kunickiego 24, 510815318889, fax [phone], [e-mail], www.ukr--konsulat.lublin.pl).
PIENI
DZE
Nie należy brać dolarów starszych niż z 1992 r. i tych, które nie mają platynowej nitki. Na
Ukrainie wciąż kursuje wiele fał-
aszywych banknotów dolarowych, dlatego żaden kantor nie zde-H cyduje się wymienić czegoś, co jj uzna za podejrzane. Chętnie wy-2 mieniane są banknoty euro. Wy-fij miana jest prosta, szczególnie / w dużych miastach, gdzie liczba �- punktów jest oszołamiająca. Trze-UJ ba jednak pamiętać, że prawie ^ wszystkie kantory  oznaczone s obmin walut -wymieniają tylko do-
0 lary amerykańskie, euro i ruble z rosyjskie. Czasami spotyka się ___ też kantory przyjmujące polskie
ro złote i dolary kanadyjskie, ale nie A należy na to liczyć. Wymiany do-n konują wszystkie banki. Lepiej
1 nie korzystać z usług cinkciarzy, 5" chyba że ktoś kolekcjonuje fal-xi syfikaty.
Kursy walut: 1 $ = około 5,20 hrn, 1 Ź = 6,5 hrn.
Ukraińską walutą, obowiązującą od 1996 3., jest hrywna (hrn, UHR), która dzieli się na 100 kopiejek. W obiegu są banknoty o nominałach 1, 2, 5, 10, 20, 50 i 100 hrywien oraz monety 1, 2, 5, 10, 25 i 50 kopiejek. Banknoty o tych samych nominałach mają po dwie wersje.
Korzystanie z kart kredytowych, a szczególnie czeków podróżnych jest wciąż ograniczone. Kartami można płacić tylko w najdroższych hotelach i niektórych sklepach w wielkich miastach. Za to bankomaty są już tak samo powszechne jak w Polsce. Najlepiej szukać ich przy głównych ulicach, w hotelach i domach to-78 warowych.
UBEZPIECZENIA Ubezpieczenia osób
O ubezpieczeniach najlepiej p0_ myśleć jeszcze w Polsce.
Ubezpieczenie od kosztów leczenia gwarantuje zwrot kosztów bezpośredniej opieki lekarskiej, transportu do szpitala, dalszej kuracji do chwili, w której stan chorego pozwoli na przewiezienie go do kraju, podróży powrotnej. Cena polisy zależy od czasu jej obowiązywania oraz kwoty gwarancyjnej, do której ubezpieczający zwraca poniesione wydatki.
Ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwego wypadku przewiduje wypłatę odszkodowania, jeśli ubezpieczony doznał trwałego uszkodzenia ciała, ucierpiał na zdrowiu lub zmarł.
Można też ubezpieczyć bagaż podróżny (podstawą do wypłaty odszkodowania jest raport milicji) oraz wykupić ubezpieczenie assi-stance, rozszerzające zakres ubezpieczenia samochodowego.
Wykupując polisę, należy wiedzieć, że Ukraina jest uważana za kraj podwyższonego ryzyka, wobec czego stawka ubezpieczeniowa będzie wyższa i realizacja ubezpieczenia trudniejsza. Warto pamiętać, że niektóre ubezpieczenia nabywa się automatycznie wraz z legitymacją (np. EURO<26) oraz kartami płatniczymi (np. Visa).
Na przejściu granicznym można, a nawet powinno się wykupie ubezpieczenie (najlepiej Ukrain-medstrach; 2 hrn plus 0,30 $ za każdy dzień pobytu w kraju) dają-
prawo do pomocy medycznej na2łycn wypadkach, ale nieobej-uiące kosztu dalszego leczenia.
Ubezpieczenia samochodowe
O ubezpieczeniu pojazdu warto oornyśleć w Polsce, ponieważ na Ukrainie możliwości są bardzo ograniczone. Nie uznaje się tam polskich polis, nie ma także obowiązku posiadania tego rodzaju ubezpieczeń. Można wykupić tzw. pakiet ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej (równowartość 2 $, czyli ponad 11 hrn). W razie kolizji należy się liczyć z koniecznością pokrycia powstałych szkód, także niezawinionych.
ZDROWIE
Standard usług medycznych na Ukrainie nie jest wysoki. Mimo to wielu Polaków korzysta z pomocy ukraińskich lekarzy z powodu bardzo niskich kosztów leczenia. Ceny zależą od kategorii szpitala, miasta i regionu kraju. Przeciętnie wizyta u lekarza kosztuje około 10 $, a doba pobytu w szpitalu - 20 $. Wykupione na granicy ubezpieczenie Ukrainmedstrach zwalnia tylko od kosztów ratowania życia. Za wszystkie inne usługi trzeba płacić, także dodatkowo za leki, materiały opatrunkowe, igły i strzykawki.
W zasadzie nie występują zagrożenia sanitarno-epidemiologiczne, ale są wyjątki. Latem na Krymie n�tuje się przypadki cholery, a na Południowym wschodzie kraju -Pogryzienia przez jadowitego pająka karakuta (czarna wdowa), wy-
magające natychmiastowego ratowania życia osób uczulonych.
BEZPIECZEC
STWO
Mimo nie najlepszej opinii, Ukraina sprawia wrażenie kraju bezpiecznego. Trzeba jednak uważać, tym bardziej że ulice, nawet w wielkich miastach, są nieoświetlone, a w starych dzielnicach panują egipskie ciemności. Na dworcach (szczególnie w Odessie) snują się rozmaite niesympatyczne typy oraz nieletni złodzieje, zwani bezpryzornymi. Zdarzają się kradzieże w pociągach, szczególnie w płackartach. Lepiej nie zabierać obcych do samochodu, zwłaszcza gdy starają się usiąść na tylnym siedzeniu. W wielkich miastach i na noc samochód powinno się bezwzględnie zostawić na strzeżonym parkingu (do 10 hrn za dobę). W razie przestępstwa należy bezzwłocznie skontaktować się z polską placówką dyplomatyczną.
KOMUNIKACJA
Ukraina ma niezwykle rozbudowany system połączeń pasażerskich, utrzymywanych przez wszystkie możliwe środki lokomocji: pociągi, autobusy, trolejbusy międzymiastowe, prywatne samochody, marszrutki, samoloty, latem także statki żeglugi śródlądowej i morskiej. Niektóre środki komunikacji (szczególnie autobusy) mogą sprawiać wrażenie siermiężnych, ale (raczej) docierają one do celu.
Pociąg
Pociągi to środek lokomocji numer jeden, chociaż również w przypadku kolei zaczyna się proces likwidacji nierentownych połączeń i zamykania linii drugorzędnych. A
ączna długość linii szerokotorowych wynosi 23,35 tys. km, z czego 8,6 tys. km zelektryfikowano. Działają także nieliczne kolejki wąskotorowe. Wadą pociągów jest ich powolność, ale w kraju o takich rozmiarach i nie najlepszych drogach są po prostu niezastąpione. Standard usług kolejowych nie odbiega od środkowoeuropejskiego (może poza osławioną płackartą  zob. dalej).
Pociągi dzielą się na prymiśki (lokalne) i miżmiśki (dalekobieżne). Połączenia lokalne mogą obejmować setki kilometrów, np. z Kijowa do podolskiej Zmerynki, ale standard kursujących na tych trasach dużych składów osobowych (tzw. elektryczky) jest niski - nie ma przedziałów, siedzenia są pokryte drewnem lub skajem, przez cały czas przechodzą przekupnie oferujący gazety, pierogi itd. Pociągi lokalne mają odrębne rozkłady jazdy i zatrzymują się na wszystkich stacjach, bijąc przy tym rekordy powolności. Bilety na połączenia podmiejskie (bardzo tanie) kupuje się na większych stacjach w specjalnych kasach na peronach.
Połączenia międzymiastowe są znacznie wygodniejsze i szybsze. Bilety (imienne, dlatego trzeba mieć ze sobą paszport) można kupić w głównych kasach na dworcach. Najlepiej korzystać z pocią-
gów pośpiesznych (szwydkyj) i eks-presowych (ekspresnyj), choć i one miewają godzinne postoje na stacjach węzłowych. Nazwy mniejszych stacji są często nieczytelne, ii Wagony sypialne dzielą się na trzy kategorie:
Płackartą  (specjalność kolei byłego ZSRR) bezprzedziałowy wagon sypialny z szeregiem piętrowych miejsc do leżenia. Mimo że w pociągach ukraińskich jest nieco spokojniej niż w rosyjskich, i tu można się natknąć na opowiadających historię swojego życia byłych kosmonautów czy weteranów z Afganistanu. Kupując bilety, należy prosić o miejsce na dole, jako że pod nim stoi obita blachą skrzynia, w której osłonięte ciałem turysty bagaże są względnie bezpieczne. W przypadku nocowania na innym miejscu, trzeba pilnować bagażu, bo kradzieże w płac-kartach zdarzają się bardzo często. Atutem jest cena biletów, wynosząca około 20% ceny biletu w przedziale sypialnym kategorii luks. Kupę  przedział, zazwyczaj dla czterech osób. Spokojniej niż w ptackartnym, ale i tu warto pamiętać o zasadzie dolnego miejsca i skrzyni na bagaż oraz o zamknięciu przedziału na łańcuch i zamek. Konduktor ma własny klucz, dlatego na pukanie podczas jazdy nocnej lepiej nie odpowiadać. Luks  przedział dwuosobowy. Warunki podobne jak w kupę, ale oczywiście jest więcej miejsca (cena biletu zazwyczaj trzycyfrowa). Za wszelkie specjały wystawione na stoliczku pod oknem płaci się osobno. Warto pamiętać, że ważnym elementem systemu kolejowego Ukrainy są stacje węzłowe. Często ich
zwy niewiele mówią, ale oferu-one dogodne przesiadki nie-
z lędnione na rozkładach jazdy oszczególnych stacji. Są to: Zme-rvnka na Podolu, Szewczenko koło Czerkas, Znamjanka na północ od Kirowogradu oraz wołyńskie stacje w Kowlu i Zdołbunowie. Postoje na stacjach węzłowych są bardzo długie- Można wówczas wyjść z pociągu, np. na obiad, ale trzeba koniecznie sprawdzić długość postoju na żółtym rozkładzie jazdy na początku korytarza każdego wagonu. Uzyskaną informację najlepiej potwierdzić u konduktora. Ceny potraw w wagonach restauracyjnych UZ są kilkakrotnie wyższe niż w mających podobną ofertę kioskach gastronomicznych na peronach. Ogrzewanie wagonów sypialnych jest węglowe (piec mieści się na początku wagonu)  wieczorem panuje w nich upał, a rankiem dokucza chłód.
I jeszcze jedna ważna informacja dotycząca pociągów. Pod koniec XIX w. na terenie Ukrainy, wchodzącej w skład Imperium Rosyjskiego, w obiegu oprócz banknotów były również złote monety. Jeden złoty rubel miał równowartość 1,5 rubla papierowego. Nikomu to nie przeszkadzało, oprócz kasjerów na dworcach kolejowych, którzy przed wydaniem specjalnego rozporządzenia nie chcieli przyjmować złotych monet, żeby nie obciążać się dodatkową operacją przeliczania pieniędzy. Dziś często ma się wrażenie, że bilet można dostać wyłącznie za złoto. Przede wszystkim dotyczy to bile-
tów na pociągi letnie kursujące na wybrzeże Morza Czarnego i Azow-skiego. Najłatwiej wyruszyć z Kijowa, ale wyjazd z innych miast jest o wiele bardziej skomplikowany. Chcąc zarezerwować bilet, najlepiej poprosić o taką przysługę znajomych na Ukrainie. Jeżeli to niemożliwe, warto skorzystać z usług biur turystycznych. Pobierają one prowizję, ale jednocześnie gwarantują wyjazd w terminie. Bilety można zarezerwować w wyspecjalizowanych biurach turystycznych w Polsce, które zajmują się organizacją wycieczek na Ukrainę i mają tam swoje kontakty. Nie zaszkodzi również skontaktować się z biurem ukraińskim za pośrednictwem telefonu lub Internetu. Uwaga! Bilet można rezerwować już na 45 dni przed datą planowanego wyjazdu. Trzeba też pamiętać, że rezerwacja jest konieczna na przejazd w obie strony.
Autobus i marszrutka
Sieć połączeń autobusowych jest jeszcze gęstsza niż kolejowa. Autobusy są szybsze i droższe. Bilety kupuje się w kasie lub u kierowcy. Podróżni z biletem z kasy mają pierwszeństwo (miejsce należy zajmować zgodnie z podanym numerem). Będąc na dworcu autobusowym, warto się rozejrzeć za zaparkowanymi zazwyczaj gdzieś w zasięgu wzroku pojazdami prywatnymi: autobusami, marszrutka-mi i zwykłymi samochodami. Marszrutka to najczęściej mikrobus albo niewielki autobus oznaczony tablicą z podaną trasą. Często ich
H
>-
<
s
kierowcy czekają na zebranie się określonej liczby pasażerów. Pod względem prędkości pojazdy prywatne (szczególnie marszrutki) biją na głowę inne środki komunikacji, tak więc mając dostateczną ilość pieniędzy, lepiej korzystać z marszrutek.
Samochód
W odległej przyszłości Ukraina zapewne będzie mieć wspaniałe autostrady. Wielkie, puste i płaskie przestrzenie to wymarzone miejsce dla tego rodzaju dróg. Na razie jednak, przemierzając 176,31 tys. km ukraińskich dróg, z czego tylko 1,77 tys. km spełnia kryteria drogi ekspresowej, trzeba się mieć na baczności przed koleinami i dziurami, które pojawiają się w najbardziej nieoczekiwanych miejscach.
Od 1999 r. drogi na Ukrainie dzielą się na kilka kategorii. Drogi państwowe mogą być główne i regionalne, a lokalne można podzielić na terytorialne i okręgowe.
Drogi główne Drogi międzynarodowej kategorii E na Ukrainie oznacza się literą M. M01 Kijów Kipty Czernihów przejście
graniczne w Nowych Jaryłowyczach
Homel (Białoruś). M02 Kipty Kroleweć Głuchiw przej ście
graniczne w Baczewśku Briańsk (Rosja). M03 Kijów Połtawa Charków Debalce-
we przejście graniczne w Dowżanś-
kom Rostów nad Donem (Rosja). M04 Kijów Znamenka Dniepropetrowsk 82 Donieck Debalcewe A
uhańsk Krasno-
don przejście graniczne w Izwaryne-. Wołgograd (Rosja).
M05 Kijów Odessa.
M06 Kijów Żytomierz Równe-Lwów-Mukaczewo Użhorod Czop.
M07 Kijów-Korosteń-Sarny-Kowel-przej-ście graniczne do Polski w Jagodzinie.
M08 Uściług-A
uck-Równe.
M09 Lwów Rawa Ruska.
M10 Lwów Krakowiec.
M11 Lwów przejście graniczne w Szegi-nie Przemyśl.
M12 Lwów-Tamopol-Chmielnicki-Win-nica Kirowograd Znamjanka.
M13 Kirowograd-przejście graniczne w Platonowie Kiszyniów (Mołdowa).
M14 Odessa-Mikołajów-Chersoń-Me-litopol Berdiańsk-Mariupol-Nowo-azowśk.
M15 Odessa-Reni.
M16 Odessa-przejście graniczne w Ku-czurhanie-Kiszyniów (Motdowa).
M17 Symferopol Teodozja-Kercz.
M18 Symferopol Jałta Sewastopol.
M19 Brześć (Białoruś) przejście graniczne w Domanowie-Kowel-A
uck-Dubno-Tarnopol Czerniowce przejście graniczne w Mamałydze-Kiszyniów (Mołdowa) .
M20 Żytomierz Starokonstantynów-Chmielnicki (Płoskirów)-Dunajowce-Kamieniec Podolski Chocim-Czemiow-ce przejście graniczne w Tereblecze.
M21 Brześć-Pińsk-Stolin (Białoruś) - przejście graniczne w Horo-dyszczu Sarny Równe Zdołbunów Ostróg Sławuta-Szepietówka-Staro-konstantynów.
M22 Odessa-Illicziwśk.
M23 Uljaniwka-Jużnoukraińsk-Wozne-senśk Mikołajów.
M24 Chersoń Krasnoperekopśk Symferopol.
/25 Krasnoperekopśk Dżankoj Teodozja.
�/|26 Charków-Symferopol-Sewastopol.
#27 Charków-przejście graniczne w Szczerbakiwce-Biełgorod (Rosja).
progi regionalne A
ączą Kijów ze stolicami obwodów oraz Symferopolem i Sewastopolem. Dochodzą do głównych przejść granicznych, międzynarodowych portów lotniczych, ośrodków przemysłowych itd. Oznacza się je literą P. P01 Kijów-Romny-Sumy-przejście graniczne w Junakiwce Kursk (Rosja). P02 Boryspol Perejasław-Krzemieńczuk
Dniepropetrowsk Zaporoże.  Rohatyn Iwano-Frankowsk Rachów
Mukaczewo. P04 Stryj Dolina Kałusz Iwano Fran-kowsk-Kołomyja Śniatyń-Czerniowce. P05 Stryj Chodorów Rohatyn Brzeża-
ny-Tarnopol. P06 Dniepropetrowsk-Krzywy Róg
Mikołajów. P07 Symferopol-Eupatoria. P08 Ałuszta-Sudak-Teodozja. P09 Czuhujiw-Kupjanśk Starobilśk przejście graniczne Miłowe Millerowo (Rosja). P10 Mozyrz (Białoruś) przejście graniczne w Wystupowiczach Owrucz Koro-steń Żytomierz Berdyczów Winnica Zmerynka Mohylew Podolski. P11 Niemirów-Tulczyn Wapniarka
Jampol. P12 Kijów Obuchów. P13 Mironiwka Kaniów Sofijiwka. P14 Zołotonosza Czerkasy Smiła. �15 Kaniów Czerkasy Czehryń Krze-
mieńczuk. P' 1 Aleksandriwka Kirowograd Mikołajów.
P17 Sumy Trościaniec Połtawa Krze-
mieńczuk Aleksandria. P18 Połtawa-Krasnograd. P19 Sławjanśk-Kramatorśk Donieck-
Mariupol. Na wymienionych powyżej drogach panują w miarę przyzwoite warunki jazdy. Tu także można się zetknąć z legendarną milicją drogową DAI (), której nazwę dowcipni ukraińscy kierowcy łączą z gestem wyciągniętej jak po datek dłoni. Wobec zagranicznych kierowców DAI zachowuje się raczej przyzwoicie - trzeba tylko pamiętać o zredukowaniu prędkości przed posterunkiem (lepiej nie lekceważyć znaków dawanych z naprzeciwka światłami  znaczą to samo, co u nas). Posterunki DAI są poprzedzone osobliwą tablicą z napisem (w tłumaczeniu)  punkt pomocy uczestnikom ruchu drogowego". Wyglądają zazwyczaj jak przeszklone wieże wznoszące się ponad skrzyżowaniami, czasami zaś do złudzenia przypominają przejście graniczne. Kontrole milicji drogowej są bardzo częste.
Należy dołożyć wszelkich starań, aby jechać zgodnie z przepisami i nie narazić się funkcjonariuszom drogówki. Ukraińscy kierowcy życzą sobie: ni cwiacha wam, ni żezła, co znaczy  ni gwoz
dzia, ni lizaka policyjnego". W przypadku zatrzymania prawdopodobnie trzeba będzie okazać paszport, prawo jazdy, dowód rejestracyjny i, co najważniejsze, deklarację (tzw. dokument migracyjny  immihracijna kartka, V<<V3@0FV9=0 :0@B:0) wy-
daną na granicy i zaświadczającą, że samochód został wwieziony na Ukrainę tymczasowo. W deklaracji muszą być zawarte dane właściciela i osób z nim podróżujących oraz samochodu. Koniecznie trzeba dopilnować, żeby została na niej przybita pieczątka. Brak im-mihracijnoji kartky może oznaczać nieprzyjemności zarówno podczas zatrzymania przez drogówkę, jak i wyjazdu z kraju. Ubezpieczenie i Zielona Karta mogą się okazać przydatne. Oprócz tego samochód powinien mieć na wyposażeniu trójkąt, gaśnicę i apteczkę.
Jeżeli dojdzie do stłuczki lub innego zdarzenia drogowego, należy wezwać milicję (O02). Niezawia-domienie milicji o wypadku jest traktowane jako wykroczenie. Lepiej nie zgadzać się na propozycje polubownego załatwienia sprawy, szczególnie jeśli sprawcą jest ktoś inny. Zgodnie z prawem ukraińskim milicja drogowa nie może wypisać mandatu na miejscu. Sporządza protokół i przesyła sprawę do sądu rejonowego, na którego terenie zostało popełnione wykroczenie. Winowajcy wydawany jest dokument uprawniający do poruszania się wyłącznie na terytorium Ukrainy. Pomoc drogowa działa tylko w dużych miastach.
Warto jeszcze w Polsce zaopatrzyć się w porządną mapę drogową, a najlepiej atlas samochodowy Ukrainy. Nawierzchnia głównych dróg jest w dobrym stanie, ale lepiej unikać dróg lokalnych, które mogą być fatalne (niektórych odcinków nie remontowano od cza-
sów II Rzeczypospolitej). Utrzymaniem dróg zajmują się samorządy terytorialne, więc może się 1 zdarzyć, że do granicy rejonu prowadzi bardzo dobra droga, a za nią zaczyna się pełen głębokich rowów i dziur trakt żwirowy. Niestety, żadna mapa nie pokazuje tych różnic. Wielkim mankamentem jest też słabe oznakowanie dróg. W niektórych miastach nie tylko nie istnieje oznakowanie poziome na jezdni, ale również znaki i światła często są wyblakłe, niewyraz
ne i zasłonięte drzewami. Za stan nawierzchni miejskich dróg odpowiadają miejscowe władze, w związku z czym w wielu miastach jezdnie są usiane dziurami, np. we Lwowie, A
ucku czy Odessie. Znacznie lepiej sytuacja przedstawia się w Równem i Ży- ) tomierzu.
Dopuszczalne prędkości: strefa zamieszkania 20 km/godz., teren zabudowany (miasto) 60 km/ godz., poza terenem zabudowanym 90 km/godz., droga ekspresowa 110 km/godz., autostrada 130 km/godz. Znaki drogowe i zasady poruszania się na drodze są I bardzo podobne do tych w Polsce, warto jednak pamiętać o kilku róż-1 nicach. Już 100 m przed przejściem dla pieszych obowiązuje za- i kaz wyprzedzania. Na jezdni, gdzie jest kilka pasów ruchu w jednym kierunku, kierowca powinien bezwzględnie zajmować pierwszy wolny pas od prawej. Na głównych drogach krajowych mniej więcej co 100 km są ustawione posterunki milicji drogowej, o których infor-
uia odpowiednie znaki: w czer-0nym kółku lub w niebieskim prostokącie napis  DAI" (). Często przed samym posterunkiem jest jeszcze jeden znak:
czerwonym kółku napis  STOP __ :>=B@>;L" (kontrola), co oczywiście oznacza, że trzeba się zatrzymać. Nierzadko ten znak widnieje na szlabanie, który może zamykać tylko prawy pas, lewy pozostawiając wolnym, co i tak nie zwalnia od obowiązku zatrzymania się. Do tych punktów kontrolnych można zwrócić się o pomoc, tu zazwyczaj są zlokalizowane parkingi z zapleczem gastronomicznym i sanitarnym, tutaj także stacjonują samochody pomocy drogowej.
Szczególną uwagę warto zwrócić na znak regulujący przejazd przez rondo: trójkąt z trzema strzałecz-kami tworzącymi kółko. Na Ukrainie przejeżdża się przez rondo odwrotnie niż w Polsce, a więc kierowcy wjeżdżający na tego typu skrzyżowanie mają pierwszeństwo, wyjeżdżający zaś powinni ustąpić samochodom wjeżdżającym. Osobliwością jest również tabliczka ze  śnieżynką" (gwiazdką), oznaczająca działanie danego znaku (szczególnie zakazu wjazdu) w soboty, niedziele i święta.
Należy uważać na samochody uprzywilejowane, z tzw. kogutem. Oczywiście trzeba im ustąpić pierwszeństwa, ale to nie wszystko. Jeżeli taki pojazd podaje czerwony sygnał (na Ukrainie czerwony jest ważniejszy niż niebieski), obowiązkiem innych kierowców jest nie tylko umożliwienie mu
przejazdu, ale również zatrzymanie się na poboczu prawej strony jezdni. Przy czym, jeżeli droga nie ma rozgraniczającego pasa, dotyczy to również kierowców pojazdów jadących z naprzeciwka. Widząc samochód z włączonym kogutem, należy się zatrzymać. Jazdę można kontynuować dopiero po udzieleniu zezwolenia przez osobę regulującą ruchem.
Warto pamiętać, że kierowców na Ukrainie obowiązuje bezwzględny zakaz spożywania alkoholu.
Ukraińscy kierowcy często jeżdżą wbrew zasadom bezpieczeństwa. Nagminne jest ścinanie zakrętów, nocna jazda bez włączonych świateł lub na światłach postojowych, spadanie z
le przymocowanych ładunków z ciężarówek oraz fatalny stan techniczny pojazdów. Nie należy się spodziewać, że kierowcy zwolnią, widząc pieszego na pasach. Wskazana jest maksymalna koncentracja w terenie zabudowanym. Zdecydowanie odradza się jazdę po zmroku i zabieranie nieznajomych.
Paliwo Ceny paliwa są na Ukrainie niższe niż w Polsce, ale rozstrzygnięcie, czy jest ono bezołowiowe, to zadanie godne Herkulesa Po-irot. Z jednej strony obsługa stacji zapewnia, że wszystkie rodzaje benzyny nie zawierają ołowiu (co jest niemożliwe) i że  na tym też pojedzie", z drugiej zaś istnieją stacje z paliwem ewidentnie bezołowiowym (ze skreślonym Pb), np. na Bukowinie. Najlepiej zabrać ze sobą kanister. Wzdłuż dróg M
V  przybywa stacji benzynowych, ale są też obszary wiejskie całkowicie ich pozbawione, o czym warto pamiętać, zwłaszcza planując dłuższą podróż. Najczęściej duże stacje działają w miejscu, gdzie główna droga dojazdowa do danego miasta krzyżuje się z obwodnicą. Ceny paliw wynoszą około 4 5 hrn za litr. Stosowane oznaczenia: etylina 95 - A-95, etylina 92 - -92, etylina 76 - -76, olej napędowy - ". Benzyna bezołowiowa oznaczana jest dodatkową literą 8 - A-95 8.
Wynajem samochodu Usługi tego typu (bardzo drogie) są oferowane tylko w wielkich miastach, np. w Kijowie. Można wynająć (np. przez ogłoszenia w gazetach) samochód z szoferem, co kosztuje 1 hrn za kilometr. Przy dłuższych okresach wynajmu nie zaszkodzi negocjować. Przykładowo na Krymie za miesiąc płaci się 100 $ plus koszty paliwa.
NOCLEGI
Baza noclegowa Ukrainy opiera się na hotelach i kwaterach prywatnych. Inne typy obiektów spotyka się rzadko bądz
na ograniczonym terytorium (turbazy w górach).
Jak powiadają w ukraińskich przewodnikach: kożnyj podorożu-juczyj musy t' znaty, szczo hoteli w Ukrajini  ce szcze ne Szeraton, Meriot czy Holidej-in. Są to święte słowa. W wielkich miastach jest, co prawda, pod dostatkiem hoteli, ale niemal wyłącznie bardzo dro-
gich. Noc w takim miejscu może kosztować od 300 do nawet ponad 1000 hrn. W miastach obwodowych można znalez
ć przeważnie trzy lub cztery hotele. Również tu ceny nie należą do niskich (ok. 100-250 hrn za pokój). Czasami przyjemnym wyjątkiem są hoteliki prowadzone przez kluby sportowe. Można je zidentyfikować dzięki nazwie tożsamej z lokalnym stadionem, np. Awangard czy Dynamo.
Teoretycznie, w każdym mie- j ście rejonowym powinien być hotel, jednak nie zawsze tak jest. Hotele na prowincji są na ogół tanie, lecz w fatalnym stanie i poza możliwością przeczekania nocy (czasami okraszoną opędzaniem się od różnych ciemnych typów) nie oferują właściwie niczego. Zazwyczaj nie ma w nich ciepłej wody.
Nowym zjawiskiem są hotele prywatne, pojawiające się w naj- i bardziej rozwiniętych częściach kraju. Ich standard jest bardzo wysoki, a wynajęcie pokoju kosztuje setki hrywien.
Schroniska młodzieżowe w europejskim znaczeniu tego słowa nie istnieją. Rolę tego typu obiektów pełnią latem akademiki, ale zainteresowanych jest znacznie więcej niż miejsc. Warto dowiadywać się o tego rodzaju nocleg, bo cena zazwyczaj nie przekracza 30 hrn. Turbazy, postsowiecki od- ! powiednik schronisk górskich, mogą być bardzo różne  od przypominających upstrzone balkonami bloki do dawnych domków łowieckich. Koszty noclegów w turbazach
 nieduże i proporcjonalne do poziomu oferty.
Kempingi przechodzą niezrozumiałą ewolucję. Podobno po zaleceniach milicji, która nie mogła zapewnić bezpieczeństwa śpiącym w namiotach, działają tylko ich części hotelowe i domki (taki los spotkał m.in. sławną Polanę Skazok koło Jałty). Nocowanie w namiotach jest niemal niespotykane - na biwakowanie decydują się tylko turyści w Karpatach. Z powodu wielkich odległości, nie najlepszych dróg i braku infrastruktury nie funkcjonuje także karawaning.
W tej sytuacji jedynym sposobem zdobycia taniego i wygodnego noclegu jest skorzystanie z kwater prywatnych. Aby znalez
ć takie miejsce w wielkim mieście, najlepiej udać się do stanowiska informacji miejskiej na dworcu kolejowym lub autobusowym. Jest prawdopodobne, że pracownicy dysponują adresem znajomej osoby wynajmującej pokoje. W razie niepowodzenia warto się rozejrzeć po dworcowym holu za tzw. ba-buszkami trzymającymi tekturowe tabliczki. Przy wyborze gospodyni trzeba się kierować zdrowym rozsądkiem. Należy unikać osób młodych, ponieważ może dojść do niezręcznych sytuacji (np. pragnienia rewizyty, prośby o pracę w Polsce itp). Na wsi szukanie kwater jest łatwiejsze; trzeba po prostu pytać w domach. Emerytura na Ukrainie ledwo przekracza 300 hrn, dlatego chętnych do udzielenia noclegu za 15-25 hrn będzie pod dostatkiem.
Na Krymie informacje o miejscach noclegowych są zamieszczane w gazetach. Można w ten sposób wynająć całe mieszkanie z kuchnią i łazienką już za 250 hrn za dobę.
GASTRONOMIA
Większe posiłki jada się w restauracjach. Narodowym daniem jest barszcz ukraiński (borszcz), gęsty, niesłodki, z dodatkiem śmietany oraz dużą ilością kapusty i mięsa (5-10 hrn). Oprócz tego podaje się gołąbki (hołubci) z kaszą i grzybami, galaretę z nóżek wieprzowych (studenyna), zrazy cielęce. Z zup (juszky) popularne są jarzynowa, kartoflanka z zacierką {kartoflana juszka), kapuśniak (kapuśniak, może być np. z kaszeju, z hrybamy) i rosół. Inne danie narodowe to pierogi ruskie (wareny-ky). Do tak tłustych posiłków pija się mocne alkohole, szczególnie wódkę. Trzeba pamiętać, że w wielu restauracjach podaje się już posłodzoną herbatę; o gorzką trzeba poprosić. Wegetarianie nie mają na Ukrainie łatwego życia. W restauracjach zwykle zostawia się napiwek wynoszący około 10% sumy rachunku.
Liczba kiosków z żywnością jest imponująca, ale wybór skromny i monotonny. Z dań ciepłych (ceny 3-5 hrn) najczęściej podaje się bilasz (mięso zapiekane w cieście), czeburek (tatarski placek z mięsem), karaimski (większy placek z mięsem), pielmieni (małe pierożki z mięsem, podobne do znanych w Polsce uszek do barszczu - spe-

( "WW
u
>-
<
<
: >
88
cjalność kuchni udmurckiej), sosi-ska (parówka w cieście). O wpływach kultury zachodniej świadczą takie specjały, jak gamburgier czy fiszburgier. Wśród słodyczy dostępnych w rozmaitych budkach jest słojka (ciasto z różnymi dodatkami, np. rodzynkami, serem, orzechami) , mołocznyj koktejl (zmiksowane mleko, posłodzone i zmrożone) oraz sniżok (rodzaj kefiru z dodatkiem owoców).
ZAKUPY
Sklepów na Ukrainie jest pod dostatkiem. Zazwyczaj placówki handlowe są czynne bardzo długo, także w święta. Niestety, zdarza się, że na rynek ukraiński trafiają produkty wycofane z obrotu w innych krajach, dlatego zawsze należy sprawdzać daty ważności, szczególnie słodyczy.
Przykładowe ceny
Alkohol Piwa: czernihiwśke  1,50 hrn, oboioń z browaru w dzielnicy Obołoń w Kijowie (premium, switłe, a szczególnie oryginalne aksamitowe)  2 hm, siawutycz z Kijowa (dobre portery) -2,50 hm, taller z browaru Czernihów (na belgijskiej licencji)  2 hrn, żygu-liowskoje (importowane z Rosji)  2 hrn. Wino: kahor (lokalny specjał; czerwone, słodkie, 15% alkoholu)  od 12 hrn (krymski - najlepszy, zakarpacki, bułgarski) do 25 hrn (mołdawski). Wódka (ogromny wybór; ostatnio najwyżej ceniony niemiroff): od 1 hrn za litr.
Baterie Paluszki: 4-. hrn.
Filmy do aparatów Fujicolor Super 100: 11-13 hrn, Fujicolor Super 200: 12-
15 hrn, Fujicolor Super 400: 16 hrn Kodak 200: 14-17 hrn, Kodak 40o' 18 hrn, Konica VX 100: 10-13 hrn, Koni-ca VX 200: 10-14 hrn, Konica VX 400-13-17 hrn, Konica Centuria 100: 10^ 12 hm, Konica Centuria 200: 12-14 hrn
Leki Aspiryna Bayer 10 hrn, aspiryna miejscowa 1 hrn, biovital 27 hrn, bisep-tol 15 hrn, bronchicum syrop 21 hrn coldrex 10 hrn, efferalgan 10 hrn, pa. nadol 8 hrn, tabletki przeciw kaszlowi 1 hrn, tylenol 10 hrn, upsarin 12 hrn, witamina ! 6 hrn, witamina E 14 hrn.
Mięso i wędliny (kg) Boczek 22 hrn, kiełbasa 10-32 hrn, pasztet 7,50 hrn, sadło 14,50 hrn, parówki 9 hrn, salami 30 hrn.
Mleko i nabiał (niewielki wybór) Jogurt 2-4 hm, kefir 1,50 hrn, masło 11 hrn/ kg, riażanka (coś między kefirem i śmietaną) 1,50 hrn, śmietana 2-3 hrn. Sery (kg): suługuni 15 hrn, cierpki mono-mach 17 hrn, pektorał 16 hrn, kostromś-kyj 15 hrn, hołłandśkyj 13-14 hrn, twaróg 4,50 hrn.
Napoje Kwas chlebowy 3,50 hrn/litr (najlepszy monastyrśkyj), woda 1 hrn/litr.
Papierosy Kosmos 1,50 hrn, Watra j 1,50 hrn, zagraniczne 4-8 hrn.
Pieczywo i mąka Chleb 1,50 hrn, mąka 1,50 hrn/kg.
Przybory do pisania Długopis 1 hrn, ołówek 0,50 hrn, klej do papieru 3 hrn.
Ryby (kg) Sardynki 9 hrn, skumbrie 15 hrn, śledzie 10 hrn.
Słodycze Chałwa 6 hrn, czekolada 2-3 hrn.
Środki higieniczne Szampon 5-12 hrn, szczotka do zębów 3-10 hrn, pasta do zębów 2 12 hrn, prezerwatywy 9 hrn, ! puder dla dzieci 9 hrn.
Warzywa (kg) Ogórki 1,50 hrn, pomidory 1,50 hrn, ziemniaki 1 hrn.
POCZTA, TELEKOMUNIKACJA I |V1ASS MEDIA
?,ja Ukrainie nie brakuje urzędów cztowych, jednak ich wyposaże-ie i zakres usług nie jest zadowalający- Znaczek na widokówkę do Polski kosztuje około 3 hrn. Jeżeli nrzed urzędem pocztowym są żółte i niebieskie skrzynki, list do Polski należy wrzucić do niebieskiej.
W ostatnich latach masowo montowane są niebieskie, płaskie automaty na kartę mikrochipową, z których można bez problemu telefonować w dowolne miejsca w kraju i na świecie. Ceny kart telefonicznych: 90 impulsów - 5,40 hrn (dwuminutowe połączenie z Polską), 120 impulsów - 7,20 hrn, 180 impulsów - 10,80 hrn, 240 impulsów - 14,40 hrn, 480 impulsów - 25,90 hrn, a minuta rozmowy z Polską kosztuje 3,20 hrn.
Zamawiając rozmowę na poczcie (co jest droższe niż telefonowanie z automatu), trzeba zostawić w odpowiednim okienku pewną sumę pieniędzy, będącą przybliżoną równowartością zamierzonej rozmowy (np. 5-minu-towe połączenie z Warszawą kosztuje 20 hrn). Pracownica poczty podaje następnie numer kabiny i albo samemu wybiera się w kabinie numer telefonu, albo - w bardziej archaicznych wersjach - numer zapisuje się na kartce i oddaje w okienku. Przy samodzielnym wybieraniu numeru trzeba w ciągu pierwszych 1 sekund rozmowy nacisnąć przycisk # albo inny, nP- zaznaczony na czerwono, po-
twierdzając uzyskanie połączenia. W przeciwnym wypadku rozmowa będzie przerwana. Jeśli koszt rozmowy przekroczy równowartość pozostawioną w okienku, połączenie również zostanie przerwane. W przypadku krótszej rozmowy można wrócić do okienka po resztę.
Wybieranie numeru odbywa się według wzoru: 8 + 10 + numer kierunkowy kraju (Polska e48) + numer abonenta + # (po uzyskaniu połączenia). Telefonując z Ukrainy do Wydawnictwa Pascal w Bielsku-Białej, należy wykręcić e8-10-48-338282828 i po 6 sekundach wcisnąć #.
Numer kierunkowy z Polski na Ukrainę: s00/380.
Telefony komórkowe
Najwięksi operatorzy telefonii komórkowej na Ukrainie to Kyjiwstar GSM900 (www.kyivstar.net) oraz UMC (darmowa infolinia s8800 5000500, http://www.umc.com.ua) oferujący pełny pakiet usług, szczególnie z możliwością wysyłania SMS-ów. Zasięgiem objęte jest ponad 50% terytorium Ukrainy. W miejscach opisanych w przewodniku nie powinno być kłopotów z połączeniem.
Mass media
Radio i telewizja Radio na Ukrainie działa od 1924 3., nadając programy po ukraińsku i rosyjsku. Prawdziwy rozkwit nastąpił wraz z przywróceniem wolności wypowiedzi i złamaniem monopolu państwowego po upadku ZSRR. Obecnie nadają 134 stacje w paś-

87
u
>-
<
u
<
90
mie , 289 na falach FM i 4 na falach krótkich. Nadawców telewizyjnych jest 33, a jeszcze 21 re-transmituje program z Rosji. Najciekawszy program oferuje prywatna stacja 1 + 1 (40% widowni), nadająca w paśmie drugiego kanału telewizji państwowej. Główny kanał publiczny to UT1 (nie przekracza 10% widowni). Działa także wiele stacji lokalnych, prywatnych. Telewizyjne programy kolorowe są emitowane w systemie K/SECAM.
Prasa Na Ukrainie ukazuje się ponad 1,5 tys. tytułów i blisko 200 czasopism, głównie w językach ukraińskim i rosyjskim. Wydawcami są zazwyczaj organa lokalnej władzy, czasem partie polityczne i profesjonalne koncerny prasowe. Najwyższy nakład mają dzienniki kijowskie:  Silśki wisti" (2,53 min egz.), reklamowa gazeta  RIO" (wersja kijowska; 1 min),  Hołos Ukrajiny" (448 tys.),  Prawda Ukrainy" (358 tys.). Wybór gazet lokalnych jest dla przybysza z Polski zaskakujący. Działają cztery agencje prasowe: oficjalna Ukrinform, powiązana z Ludowym Ruchem Ukrainy Ruch-Inform oraz niezależne Re-spublika i Ukraińska Agencja Prasowa. Cena gazet jest zazwyczaj do-howirna, co przeważnie mieści się w przedziale 0,50 1,50 hrn.
Z tytułów mogących przydać się jako z
ródło informacji ogólnej czy turystycznej warto wymienić: stołeczne  Deń",  Hołos Ukrajiny",  Kijewskije Wiedomosti",  Nasza Riespubłika" (przegląd prasy z ca-
łego kraju),  Zierkało Niediej; W dawnej Galicji wydaje s; lwowskie  Postup" i  Wysokyj 7 mok", iwano-frankowskie  Halv czyna" i  Ridna Zemla", tarnop0] ski tygodnik  Zachidna Ukrajina" Bukowina drukuje pisma:  Buko. wyna",  Bukowynśke Wicze" ora? mający jeszcze przedwojenne tradycje  Czas". Na Zakarpaciu ukazują się  Nowyny Zakarpattia", na Wołyniu - łucki  Wołyń", równień-skie  Riwne Weczirnie" i  Wołyń" a na Podolu - wydawane w Chmielnickim  Podilśki Wisti", winnickie  Podilla" oraz  Wieczierniaja Winnica". W Żytomierzu pojawia się  Zytomyrszczyna", w Odessie - Odiesskij Wiestnik" (najstarsza gazeta w kraju, od 1827 r.) i  Wieczierniaja Odiessa", a na Krymie -sewastopolskie  Sława Siewasto-pola" i  Wiecziernij Siewastopol" oraz symferopolskie  Krymskije Izwiestija" i  Krymska Switłycia". Jedyną polskojęzyczną gazetą na Ukrainie jest  Dziennik Kijowski", który po raz pierwszy ukazał się w 1906 r. W 1992 r. został wznowiony jako miesięczny dodatek do rządowego dziennika  Hołos Ukrajiny" (redakcja: Kijów, Hoholiwś-ka 23; /2168758, 2163177).
GODZINY PRACY
Obowiązuje ośmiogodzinny dzień pracy (zazwyczaj 8.00-16.00, tylko urzędy 9.00-17.00). Sklepy są otwarte do 19.00-20.00, a restauracje najczęściej od 12.00 do 23.00 (czasami z przerwą po południu). Przedstawienia i koncerty zaczy-
. "  przeważnie o 19.00. Ko-
�ają 'kacja działa w godzinach
B?;124 00, metro 5.30-00.30. 6.W
Dni świąteczne
, stycznia Nowy Rok
7 stycznia Boże Narodzenie
arca Międzynarodowy Dzień Kobiet
Wielkanoc (ruchome), tylko niedzie-]a. 08.04.2007; 27.04.2008; 1.04.2009; 04.04.2010; 24.04.2011
1_2 maja Dzień Międzynarodowej Solidarności Pracujących
9 maja Dzień Zwycięstwa
Świętej Trójcy (Pięćdziesiątnica, niedziela 8 tygodni po Wielkanocy)
24 sierpnia Dzień Niezależności Ukrainy (święto narodowe)
CO ZABRAĆ
O spartańskich warunkach życia na Ukrainie powinni pamiętać szczególnie podróżni wybierający się na prowincję. Oprócz wygodnej odzieży, odpowiedniego plecaka, butów itd., koniecznie trzeba zabrać latarkę, która przyda się również na nieoświetlonych głównych ulicach miast i w zaułkach
starych dzielnic (przede wszystkim Eupatorii i Bakczysaraju), zwłaszcza że na jezdniach wystają niczym nieosłonięte studzienki o głębokości kilku metrów.
Podróżując poza okresem letnim, warto zabrać śpiwór, który przydaje się nad ranem w nocnych pociągach oraz w tańszych hotelach, gdzie nie ma kołder, tylko koce. Osoby przyzwyczajone do kuchni europejskiej powinny się zaopatrzyć w sporą dawkę car-bo medicinalis. Niestety, im dalej na wschód, tym komplikacje tego rodzaju są trudniejsze do uniknięcia. Przydadzą się także drobne pamiątki z Polski - zwłaszcza wtedy, gdy nocuje się na kwaterach prywatnych. Wielu ludzi, szczególnie na ukraińskiej prowincji, spędziło całe życie w jarzmie systemu kołchozowego, dlatego nawet banalna pocztówka z zagranicy może mieć dla nich szczególną wartość. Należy również pomyśleć o lekach. Co prawda aptek na Ukrainie jest bardzo wiele, ale często nazwy medykamentów są inne niż w Polsce.
>
HH g IjOW
W
2,6 min mieszkańców " e44
cieniu złotych kopuł świątyń, na wysokim brzegu Dniepru, na wzgórzach i w jarach leży  gród prastary, mocno historyczny i arcysłowiań-ski", a zarazem tętniąca życiem, elegancka metropolia. Kijów (ukr. Kyjiw, 8W2) oferuje niemal wszystkie rodzaje atrakcji turystycznych - są tutaj zabytki wpisane na listę światowego dziedzictwa
|lsgfMi

" Sofia Kijowska - jeden z najwspanialszych zabytków Europy Wschodniej, wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
" A
awra Kijowsko-Peczerska -duchowa kolebka Rusi o fascynującej architekturze.
" Monastyr Wydubicki - malowniczy zakątek na przedmieściu z pertą baroku ukraińskiego - cerkwią św. Jerzego.
" Padół wokół Kontraktowej płoszczy - historyczna dzielnica handlowa z pięknie wyremontowanymi starymi kamienicami.
UNESCO, święte miejsca prawosławia, dzieła architektury, pomniki wielkiej historii, bogate życie intelektualne i umysłowe, ważne polonika, wspaniałe parki i ogrody. We wszystkim jest jakaś nieodparta magia, która każe powracać do tego miasta przy każdej okazji. Wspaniały portret Kijowa zawarł M. Bułhakow w powieści Biała Gwardia.
...G9
Cerkiew św. Cyryla - ogra
freski z XI! w.
Ulica Wołodymyrśka - je
z zabytkowych ulic Kijowa.
^KAtORUS
P0LSKA\ m ,J\
/( HH~'''-7H
% 4$
745 %' -..,..,:.::..k
K[a tle reszty kraju stolica jest iastem wyraz
nie doinwestowa-
vm, W ostatnich latach przeprowadzono wiele remontów, a z oka-
% % 10-lecia niepodległości przebudowano główny plac, Majdan ^ezałeżnosti. Kopuły świątyń pokryły się złotą warstwą, odbudowano nawet to, co zostało zniszczone za czasów stalinowskich. Dzięki tym zabiegom Kijów wraca do świetności godnej wielkiej stolicy w Europie Wschodniej, staje się też jednym z najbardziej ożywionych i najbogatszych miast imperium niegdyś sięgającego wybrzeży Pacyfiku.
HISTORIA
Korzystnie położony na skrzyżowaniu szlaków lądowych i wodnych, Kijów od najdawniejszych czasów był wymarzonym miejscem dla osadnictwa. W trakcie wykopalisk odkryto ślady osad od paleolitu aż po wczesne średniowiecze. Znaleziono m.in. cmentarzysko szkieletowe z V VI w., bogato wyposażone kurhany i pozostałości kamiennych budowli z X i XI stulecia.
Teorii co do założenia Kijowa, jak i pochodzenia jego nazwy jest co nie miara. Wydaje się, że był tu ośrodek Polan, którymi być może władał kiedyś Kij, mityczny założyciel miasta. W każdym razie, już w początkach średniowiecza Kijów (opisywany w latopisach jako stare horodyszcze) stanowił jeden Z największych ośrodków wschodniej Słowiańszczyzny. Od IX w. pełnił
rolę stolicy Rusi i należał do najbogatszych miast ówczesnej Europy. Szczególne znaczenie dla jego rozwoju miał okres panowania Włodzimierza Wielkiego (980-1015) i jego syna Jarosława Mądrego (1019-1054). W 988 r. miasto było świadkiem wiekopomnego wydarzenia - chrztu Rusi. W 1018 r. na krótko zostało zajęte przez Bolesława Chrobrego.
Wraz z rozdrobnieniem Rusi Kijów stracił znaczenie, a na domiar złego w 1240 r. zniszczyli go Mongołowie. Odrodził się dzięki włączeniu w 1363 r. do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Był wówczas ośrodkiem udzielnego księstwa Gie-dyminowiczów. W 1471 r. został stolicą województwa, a w latach 1494-1497 otrzymał prawo magdeburskie. Po unii lubelskiej w 1569 r. wszedł w skład Korony Polskiej, co przyczyniło się do jego rozwoju. Pośredniczył w kontaktach handlowych między Moskwą, Polską, Krymem i Mołdawią. Był też ośrodkiem religijnym (metropolia obejmującej prawosławne diecezje Rzeczypospolitej) oraz intelektualnym (Akademia Kijowska założona przez metropolitę Petra Mohyłę).
Po rozejmie andruszowskim Kijów przyznano Rosji na dwa lata, a od 1686 r. bezterminowo, co spowodowało upadek miasta, odciętego przez granice państw od zaplecza gospodarczego. W 1797 3., po rozbiorach, zyskał rangę stolicy guberni.
Wiek XIX był dla Kijowa okresem rozwoju. W mieście urządzano jarmarki (tzw. kontrakty), rozwijał się przemysł, a w 1866 r. otwarto
KIJÓW
2
' % 4\\X;'^'Z' \G
%Tl
A
\ u e.ł. TTiS ą u T" i
^HŁ^^(($V %B/G, "9 '-'12
8^7
A lVyszgorod, Białoruś
'0~21"%
" ^. %park:-' %  Wotodymyrśkas^.

,/ """.....^ą'
f9 M ^
^ Ogród Botaniczny 5 f im'.kO. Fomina C
40" (
41 .,
/ / '1 r0ts

'i-i li I l
Pl � ł '; ' '-; 50
55&
3ii
�
&, ^S
], Park , -'V. \ Wicznbj Stawy
m
PECZERSK

Dworzec autobusowy
'W Obuhiw, Śmita (A285)
/
Kijów - centrum, legenda
: 1 Cerkiew św; Mikołaja na Nabrzeżu 32 Filharmonia Narodowa
2 Muzeum Czarnobyla 33 Muzeum T. Szewczenki
3 Dom Piotra I 34 Muzeum Sztuki
4 Akademia Ktjowska-Mohytańska 35 Akademia Muzyczna im. R Czajkowskiego
5 Gościnny Dwór 36 Kenesa
6 Cerkiew Zaśnięcia Matki Soskigj Pyfohosta;: 37 Złota Brama
7 Cerkiew Wniebowstąpienia 38 Narodowa Opera Ukrainy
8 Muzeum-Apteka 39 Sobór św. Włodzimierza
9. Cerkiew-Refektarz 40 Narodowe Muzeum Naukowo-Przyrodnicze
10 Cerkiew Zmartwychwstania 41 Muzeum Literatury
11 Cerkiew Podniesienia Krzyża Świętego 42 Muzeum Tarasa Szewczenki
12 Cerkiew św. Mikołaja 43 Rosyjski Teatr Dramatyczny
13 Zamek Ryszarda Lwie Serce 44 Pałac Maryjski
14 Softa.Kijowska % % %.; 45 Rada Najwyższa Ukrainy (parlament)
15 Muzeum Michaiła Bułhakowa 46 Siedziba Rządu Ukrainy
16 Muzeum Jednej Ulicy :) 47 Narodowy Bank Ukrainy
. % 17:MUzeum Iwana Kawaieridże :." 48 Teatr Dramatu Ukraińskiego im. (. Franki
18 Cerkiew św. Andrzeja ;; %; :=!-;;: 49 Kościół św. Katarzyny
19 Narodowe Muzeum Historii Ukrainy 50 Hala targowa Bessarabka
ZGlDworzec Rzeczny. ) 51 Kijowskie Muzeum Sztuki Rosyjskiej
21 Kolejka ."; ' % %'; %": . 52 Muzeum Sztuki Zachodniej i Orientalnej
22 Pomnik.księcia Włodzimierza 53 Muzeum A. Puszkina
23 Sobór św.; Mićbała Archanioła o.Złotych Kopułach 54 Uniwersytet im. T. Szewczenki
24 Monastyr św. Michała Archanioła o Złotych kopułach 55 Muzeum Historii Kijowa
.25.'Pomnik księżnej Olgi 56 Cerkiew św. Mikołaja
26: Teatr Na Podoii . 57 Cerkiew Zbawiciela na Berestowie
. 27;; Teatr Awangardowy Kołeso % 58 Cerkiew św. św. Antoniusza i Teodozjusza
28: Teatr Marionetek .. 59 Cerkiew Ofiarowania NMP
% 29 Pomnik -. Chmielnickiego )(WV(((H()-V 60 Operetka
((B58B Literatury i Sztuki ; 61 Kościół św. Mikołaja
31 j-KHśctóf św. Aleksandrą.::-
połączenie kolejowe z Odessą. Po rewolucji rosyjskiej Kijów proklamowano stolicą pierwszego współczesnego państwa ukraińskiego  Ukraińskiej Republiki Ludowej (UNR), ale niebawem stał się terenem zaciekłych walk. W czasie wojny polsko-sowieckiej oddziały wspólnej polsko-ukraińskiej wyprawy (m.in. 3. Armii gen. E. Ry-dza-Smigłego) wkroczyły 7 maja 1920 r. do miasta, ale 10 czerwca musiały się wycofać. Po zwycięstwie bolszewików Kijów stracił z powodów politycznych funkcje stołeczne (na rzecz Charkowa), ale w 1934 r. ponownie proklamowano go stolicą
- Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W łatach 30. i 40. XX w. w mieście odbywały się masowe egzekucje  stalinowskie (w Bykowni) oraz hitlerowskie (w Babim Jarze). Od odzyskania niepodległości Kijów jest stolicą państwa ukraińskiego. W 2001 r. do  Matki Miast Ruskich" pielgrzymował papież Jan Paweł II.
ORIENTACJA
Kijów dzieli się na dwie wielkie części: historyczne miasto na prawym brzegu Dniepru i lewobrzeżną nową dzielnicę Darnica (Dar-
% ) Wszystkie interesujące obiekty znajdują się na prawym brzegu- W historycznym Kijowie próżnia się wiele dzielnic i kwartałów. Podstawowy podział to Śródmieście z historycznym Górnym Miastem oraz przedmieścia (od północy, odwrotnie do ruchu wskazówek zegara): Obołoń, Padół (Dolne Miasto; Podił), Swiato-szyn (Swiatoszyn), Sołomenka, Peczersk (Peczerśk) oraz Hołosi-jewo na południu. Przy zwiedzaniu można dla wygody podzielić miasto na trzy części: Śródmieście (nad stacjami � Chreszczatyk, �Majdan Nezałeżnosti, @ Zołoti Worota, � Teatralna), Padół (nad stacjami � Posztowa płoszcza i � Kontraktowa płoszcza) oraz Peczersk (wzdłuż trasy trolejbusu #20). Bardzo pomocny będzie plan miasta (6 hm) - najlepszy, wydany przez Kyjiwśką Wojen-no-Kartohraficzną Fabrykę, ma zieloną okładkę i zawiera odrębne schematy dla wszystkich rodzajów komunikacji.
INFORMACJA
Podobnie jak w innych ukraińskich miastach, w Kijowie nie ma biura informacji turystycznej, w tej sytuacji najbardziej użyteczna jest Kyjiwmiśkdowidka (s061, www.gorspravka.kiev.ua) - informacyjna służba miejska, Zwana niekiedy z rosyjska gor-sprawką. Pracownicy, władający Zazwyczaj tylko ukraińskim i rosyjskim, pomagają w kupnie biletów, wyborze hoteli, rezerwują
miejsca, poszukują kwater prywatnych, informują o funkcjonowaniu komunikacji miejskiej. Takie usługi są płatne (ok. 1-3 hrn). Punkt informacyjny Kyjiwmiśkdo-widki jest w kasie nr 4 na dworcu kolejowym (s2241292).
KOMUNIKACJA
Kijów jest głównym węzłem komunikacyjnym na Ukrainie. Stąd prowadzą szlaki do wszystkich ważniejszych miejscowości w krajach należących do Wspólnoty Niepodległych Państw. Szczególne znaczenie mają pociągi oraz samoloty.
Pociąg
Wielki dworzec kolejowy Kijów Pasażerski (Zaliznycznyj wokzał Kyjiw Pasażyrśkyj), zwany po prostu wokzał albo że-de-wokzał, jest zlokalizowany w południowo-za-chodniej części miasta, na Wok-zalnij pł. (�2231111). Po przebudowie w 2001 r. stanowi zapewne najefektowniejszą stację kolejową w tej części Europy. Dojazd: � Wokzalna, autobus #7, tramwaje #lk, 10, 15 i 18 do pętli Sta-rowokzalna, trolejbusy #2 i 14 do pętli Zaliznycznyj wokzał. Całodobowa przechowalnia bagażu działa w podziemiu przed dworcem (wchodzi się na prawo i lewo od wejścia na dworzec, z prawej strony za pawilonem; przerwy 13.00 14.00 oraz 24.00-1.00; zmiany personelu 7.30-8.00 oraz 19.30-20.00; 2-4 hrn). Informacja: b005. Przedsprzedaż biletów: bul-
97
war Szewczenki 38/40 (w hotelu Ekspres; 2336616; 8.00-21.00; dojazd � Uniwersytet). Zamawianie biletów kolejowych wraz z dostarczeniem: e050.
Przy wyborze połączenia należy zwrócić uwagę na to, czy pociąg kursuje codziennie (szczodenno), czy też w dni parzyste (parni) bądz
nieparzyste (neparni).
Połączenia międzynarodowe: Berlin, Budapeszt, Kiszyniów, Mińsk, Moskwa, Warszawa (2 dziennie), Kraków (pn., śr., pt.), Przemyśl (codziennie). Pociągi dalekobieżne: Charków, Chersoń, Chmielnicki, Czernihów, Debalcewe, Dniepropetrowsk, Donieck, Iwa-no-Frankowsk, Kamieniec Podolski, Kirowograd, Kowel, Kremień-czuk, Krzywy Róg, Lwów, A
uck, A
uhańsk, Mariupol, Mohylew Podolski, Mikołajów, Odessa, Po-łtawa, Sewastopol, Sumy, Truska-wiec, Zaporoże, Zmerynka, Żytomierz. Połączenia lokalne (elek-tryczka): Berdyczów, Bobrowica, Bojarka, Czernihów, Chwastów (24 dziennie), Hrebinka, Jahotyn (9 dziennie), Mironówka, Mon-towiłówka, Nieżyn (11 dziennie), Popelne, Rotok, Szepietówka, Te-teriw (12 dziennie), Trypole, Wap-niarka, Winnica, Zdołbunów, Zmerynka. Aktualny rozkład jazdy można sprawdzić w Internecie: www.uz.gov.ua.
Autobus
Główny dworzec autobusowy
(Centralnyj Awtobusnyj Wokzał) jest usytuowany przy Moskowśkij pł.  (82650430). Dojazd: autobu-
sami #17, 19, 28, 44, 92 i 112 aj bo do stacji � A
ybidśka, a dalej trolejbusem #1 i 2 do przystanku Moskowśka pł. Przedsprzedaż biletów: ul. A
esi Ukrajinky 14 (�2255015, 2252056, pod drugi,! z numerów można także rezerwować bilety).
Połączenia ekspresowe (awto-luks): Charków (7 godz. 20 min), Lwów (10 godz. 10 min), A
uhańsk (14 godz.), Odessa (9 godze Równe (6 godz. 10 min), Zapor że (10 godz.). Połączenia zwykłe: Aleksandria, Berdiańsk, Berdyczów, Białogród nad Dniestrem, Boryspol, Charków, Chersoń, Chmielnik, Chust, Czerkasy, Czernihów, Czerniowce, Czerwo-nogród, Czortków (pt.), Dniepropetrowsk, Donieck, Dubno, Ho-mel (Białoruś), Horochów, Humań, Iwano-Frankowsk, Izmaił, Kałusz, Kamieniec Podolski, Kosów, Lwów, A
uck (dni parzyste), A
uhańsk, Mikołajów, Mohylew Podolski, Nowa Kachowka, N0-wodnistrowśk, Nowogród Siewierski, Nowowołyńsk, Odessa, Pocza-jów, Połtawa, Reni (pn.), Równe, Szepietówka, Tarnopol, Tulczyn, Włodzimierz Wołyński, Wołodarsk Wołyński, Zaporoże, Żytomierz.
Samolot
W Kijowie są dwa porty lotnicze -Boryspol i Zulany. Pierwszy z nich obsługuje przede wszystkim połączenia z krajami Europy, Bliskiego Wschodu oraz Rosją, a drugi i połączenia lokalne oraz niektóre międzynarodowe. Sprzedaż biletów w biurach agencji Kyjawia:
Charkiwśke Szosę 2 (�5527119), pmytriwśka 1 (/4904907), Horo-dećkoho 4 (�4904949), Maja-kowśkoho 26 (�5150633), Prospekt Peremohy 2 (S4904902/99), Rokossowśkoho 4 (�4322766) oraz na lotniskach Boryspol (�490 4955) i Kyjiw (Zulany; �241 2639). Informacja: �056, 4904901. Rezerwacje przez telefon: �056, 062; spoza Kijowa: �2749081-85. W Internecie: www.kiyavia.com, [e-mail]. Bilety można również kupić w przedstawicielstwach firmy AeroSwit (Szew-czenka 58; �2358710, fax [phone], [e-mail], www.ae-rosvit.ca), Air Ukrainę (2V0:><?0=VO 2V0;V=VW #:@0W=8; prospekt Peremohy 14; �2167109, fax [phone]) oraz Air Ukrainę International (2V0:><?0=VO V6=0@>4=V 2V0;V=VW #:@0W=8; prospekt Peremohy 14; �2218380, fax [phone], [e-mail], www. ukraine-international.com/ukr).
Międzynarodowy Port Lotniczy Boryspol (Miżnarodnyj aero-port Boryspil; http://kbp.kiev. ua/ukr) jest usytuowany między Kijowem a Boryspolem, 21 km od stolicy, przy Boryśpilśkomu szosę (M03). Na lotnisko kursuje specjalny autobus oznaczony jako Po-lit (>;VB), odjeżdżający w godzinach 6.00-22.00 z pł. Peremohy, z pł- Leningradśka albo sprzed dworca kolejowego, z postoju taksówek (co 30-40 min). Informacja: �2967243, 2967609, 2352252. vIP-Service: �2967154, 2967739. doszukiwanie bagażu (Lost&Fo-und): �2967498, 2967539. Na lot-
nisku jest hotel z barem, restauracją, rozmównicą telefoniczną do połączeń międzynarodowych i przechowalnią bagażu (�2967105, 2967953). Połączenia: Amman, Amsterdam, Aszchabad, Ateny, Baku, Barcelona, Bejrut, Belgrad, Berlin, Bruksela, Budapeszt, Damaszek, Dniepropetrowsk, Du-baj, Erewan, Frankfurt nad Menem, Helsinki, Hurgada, Kair, Kiszyniów, Kopenhaga, Larnaka, Londyn, Moskwa, Nowosybirsk, Paryż, Pekin, Petersburg, Praga, Ryga, Rzym, Sofia, Stambuł, Sur-gut, Sztokholm, Tallin, Taszkient, Tbilisi, Teheran, Tel Awiw, Tunis, Warszawa (1 dziennie), Wiedeń, Wilno, Zurych.
Zulany, mniejsze kijowskie lotnisko, oficjalnie zwane Portem Lotniczym Kijów (Aeroport Kyjiw), znajduje się w granicach miasta, przy prospekcie Wozducho-flotśkim (http://airport.kiev.ua). Dojazd: trolejbusami #9 i 22 do pętli Aeroport Kyjiw, autobusem #78 relacji pętla Zulany Aeroport Kyjiw (do pętli Zulany autobusem #75). Informacja: �2271201, 227 1202, 2271203, 2712633, 276 2034. Połączenia: Charków, Chersoń, Dniepropetrowsk, Donieck, Lwów, A
uhańsk, Mińsk, Moskwa, Odessa, Symferopol, Użhorod, Zaporoże.
Żegluga śródlądowa i morska
Kijów, położony nad jedną z większych rzek Europy, ma duży port rzeczny dostępny także dla statków morskich o wyporności do 5 tys. ton. Niestety, rozbudowana



%>

* Syreć
' %iifP! lii- : jska
%^
66# linie metra
  stacJe przesiadkowe metra (M)  stacje końcowe metra
KIJÓW-LINIE METRAJ
-
100
niegdyś pasażerska żegluga śródlądowa znalazła się w regresie, o czym zadecydowały m.in. czynniki ekonomiczne oraz odcięcie szlaków wodnych na Prypeci przez ustanowienie granicy z Białorusią. Dziś, sprzed dużego gmachu Dworca Rzecznego (Riczkowyj wokzał; informacja �4161268; dojazd � Posztowa płoszcza) odpły-
wają właściwie tylko statki-dysko-teki pływające w kółko po Dnieprze. Nieliczne rejsy pasażerskie (tylko latem) to propozycja wyłącznie dla zamożnych turystów. Organizacją rejsów po Dnieprze zajmują się: Ekskursijno-Pasażyrś-ke Agentstwo (w budynku Dworca Rzecznego  wejście od strony rzeki; �4161229, 4625019), Czer-j
wona Ruta/Mandriwnyk (Posztowa pł 3; �4637604-05 i 2392935, [e-mail]) oraz Turystyczna Kompanija (Luterań-ska 24; �0E 2539247, 2535236, [e-mail], www.ru-ta-cruise.com). Oferta letnia (V-*)) obejmuje rejs Kijów Se-wastopoł-Odessa i z powrotem (15 dni) na statkach  Generał Wa-
tutin",  Pryncesa Dnipra" i  Mar-szał Rybałko" (bilety 899-1669 $). Dla uczestników przygotowano dodatkowe atrakcje, m.in. zwiedzanie wsi rybackiej i kozacki show konny. Krótsze wycieczki to rejs Kijów Kaniów (8.00, powrót 19.30) oraz wyprawa do ujścia Desny (11.00, powrót 18.15).
KOMUNIKACJA MIEJSKA
Koszt przejazdu wszystkimi środkami komunikacji jest taki sam (0,50 hrn). Bilety należy kupować u konduktora albo w malutkich kioskach na większych przystankach.
Metro
Budowane od 1960 3., jest podstawowym środkiem komunikacji miejskiej, bez którego nie sposób wyobrazić sobie zwiedzania miasta. Obecnie funkcjonują trzy linie: swiatoszynśko-browarśka przebiega w kierunku wschód-za-chód, łącząc oba brzegi Dniepru; syrećko-peczerśka prowadzi z północno-zachodnich rejonów centrum także na drugi brzeg, niemal na Charkiwśke szosę (południowo-wschodnia); kureniwśko-czer-wonoarmijśka biegnie w kierunku północ południe na prawym brzegu Dniepru. Wielkie znaczenie mają zespoły stacji: � Teatralna/ � Zołoti Worota, � Płoszcza Lwa Tołstoho/� Pałac Sportu oraz @ Chreszczatyk/� Majdan Neza-łeżnosti, umożliwiające przesiadki między liniami bez wychodzenia na powierzchnię. Należy pamię-
tać, że poziomy stacji przesiadkowych mają różne nazwy. Aby skorzystać z metra, trzeba przy wejściu na każdą stację kupić zielone plastikowe żetony (0,50 hrn). W metrze można przebywać dowolnie długo i przesiadać się bez ograniczeń (oczywiście tylko wgodz. 5.40-0.10).
Marszrutki
Uzupełniają i tak rozbudowany system komunikacji miejskiej. Odjeżdżają z licznych punktów miasta, m.in. sprzed dworca kolejowego i wielu stacji metra. Koszt przejazdu wynosi 0,75 1 hrn.
Kolejka linowo-szynowa
Mimo krótkiej trasy, jest niezwykle pożytecznym środkiem transportu. Kursując od stacji � Po-sztowa płoszcza na tyły Mychaj-liwśkoho Zołotowerchoho monasty-ra, umożliwia wygodny dojazd do najciekawszych zabytków miasta, a poza tym pozwala dotrzeć z centrum na brzeg Dniepru, do przystani rzecznej i letnich kawiarenek na nabrzeżu.
ZWIEDZANIE
Historyczna część miasta leży na prawym brzegu Dniepru, na kilku wzgórzach przedzielonych głębokimi jarami, z których najważniejsze, Górne Miasto (także Góra Starokijowska), wznosi się w okolicy soboru Sofijskiego. Północnym stokiem biegnie zjazd św. Andrzeja (Andrijiwśkyj uzwiz)  ulica łącząca Górne Miasto z położonym
w dole dawnym miastem targ0. wym o nazwie Padół (Podił), dochodzącym do Dniepru. Opodal Górnego Miasta, w dzielnicy zwanej Peczersk (Peczerśk), na wzgó-rzu ponad Chreszczatykiem stoi najważniejszy monastyr Kijowa -A
awra Kijowsko-Peczerska.
Górne Miasto
W najstarszej części Kijowa, na niewielkiej powierzchni między Sofijśką pł., ul. Desiatynną, stokiem Andrijiwśkoho uzwizu i wałami biegnącymi wzdłuż obecnej ul. Wełykoji Zytomyrśkoji był gród mężnego poganina, a potem świętego chrzciciela Rusi, Włodzimierza, panującego w latach 950-1015. Bramy miasta stały na dzisiejszym skrzyżowaniu ulic Wołodymyrśkiej z Wełyką Zyto-myrśką, na terenie Mychajliwśko-ho monastyru i u wylotu Andrijiwśkoho uzwizu. Już wówczas, w X stuleciu, Kijów miał swoją historię - jako siedziba Gotów, faktoria handlowa kupców arabskich i chazarskich, wreszcie stolica le-' gendarnych książąt Askolda i Dira oraz babki św. Włodzimierza, księżnej Olgi.
Cerkiew Dziesięcinna Najstarszym zabytkiem Kijowa jest cerkiew Narodzenia Bogurodzicy Dziesięcinna (cerkwa Rizdwa Bohorodyci Desiatynną, F5@:20 V7420 >3>@>48FV 5AOB8==0; Wołodymyrśka 2), a dokładniej -i jej fundamenty. Pozostałości budowli widnieją na rozległym skwerze u zbiegu ul. Wołodymyrśkiej
" Andrijiwśkoho uzwizu (trzeba %>Ł po schodach). Świątynię
7niósł Włodzimierz Wielki (póz
niejszy święty) po swym hrzcie, także w akcie pokuty za
nrzednie złożenie w tym miejscu dwojga chrześcijan na ofiarę Peru-nowi. Nazwa pochodzi od dziesięciny, czyli dziesiątej części dochodów księcia, przeznaczonej na utrzymanie cerkwi. Obiekt był wielokrotnie grabiony i niszczony (m.in. przez Połowców i Tatarów). Dziś można obejrzeć pozostałości wykopalisk oraz rekonstrukcje elementów świątyni z lat 989-996. Pierwotnie była to budowla na planie krzyża greckiego, z kopułą i trzema apsydami. Następnie cerkiew rozbudowano - poszerzono i przedłużono, dostosowując ją do celów reprezentacyjnych. Fundamenty były kamienne, oparte na ruszcie dębowym, zalewanym zaprawą wapienną. Wykopaliska odsłoniły jeszcze ślady trzech dużych budynków - zapewne siedziby księcia, rodziny książęcej i dworu. Ogromną lipę, zdobiącą skwer, zasadził podobno metropolita Petro Mohyła ponad 300 lat temu.
Z tyłu monumentalnej budowli mieści się Narodowe Muzeum Historii Ukrainy (Nacionalnyj 835] Istoriji Ukrajiny; 10.00-17.30 z wyj. śr., kasa do 16.45; 8 hrn).
Sofia Kijowska Monastyr (oficjalna nazwa Nacionalnyj zapowidnyk bofija Kyjiwśka) jest jednym z najwspanialszych zabytków Europy Wschodniej, wpisanym na listę światowego dziedzictwa UNESCO
(wejścia od Sofijśkiej pł. i ul. Wo-łodymyrśkoji 24). Na miejsce można dojechać trolejbusami #2, 12, 16 i 18 albo metrem do stacji � Zołoti Worota lub � Posztowa płoszcza i dalej kolejką linowo-szy-nową (funikulor).
Centalnym punktem monastyru jest sobór Sofijski (Sofijśkyj Sobór, !>DV9AL:89 !>1>@; O228 6152, http://sophia.org.ua; 10.00-18.00, wstęp do 17.30, śr. 10.00-17.00, wstęp do 16.30; czw. zamkn.; bilet ogólny 12 hrn, ulgowy 5 hrn, dzwonnica 3 hrn, zdjęcia 10 hrn, wideo 25 hrn), wzniesiony w latach 1017-1031, a rozbudowywany w XVII i XVIII w. Budowla stanowi przykład wspaniałej architektury cerkiewnej Rusi. Nazwa pochodzi od słynnej Hagia Sophia w Konstantynopolu, choć Sofia Kijowska nie jest do niej podobna. Tę monumentalną świątynię Z 13 kopułami (od XVII w. liczy 19 kopuł) zbudowano według bizantyjskiego schematu pięcioko-pułowego, który wzbogacono, dodając więcej przęseł. Wnętrze składa się jakby z małych pomieszczeń przedzielonych szerokimi filarami. Obiekt jest bliz
niaczo podobny do soboru Sofijskiego w Nowogrodzie Wielkim (w Rosji). Historycy sztuki łączą go także Z póz
noromańskimi kościołami w zachodniej Europie (Wormacja, Trewir), doszukują się też wpływów ormiańskich i syryjskich. Lepiej nie zwracać się po angielsku do obsługi, gdyż może ona nakłaniać do zwiedzania w zorganizowanej grupie z przewodnikiem.
Pierwsze chrześcijańskie budowle kultowe istniały na tym terenie już podobno w czasach św. Olgi (zm. w 969 3.). Budowę obecnej świątyni zaczęto w XI stuleciu, m.in. jako akt dziękczynny za zwycięstwa Jarosława Mądrego nad Pieczyngami. Od początku sobór stanowił główną cerkiew miasta, siedzibę biskupów, a w czasach litewskich (od 1362 r.) -niezależnych od Moskwy metropolitów. Znalazła tu także pomieszczenia pierwsza na Rusi Kijowskiej biblioteka.
Wspaniały monastyr przetrwał napady chanów Edigeja (w 1416 r.) i Mengli Gireja (w 1482 3.), 0 także trudności związane z wprowadzeniem unii z Rzymem. Gdy zawaliła się zachodnia ściana świątyni, zaprzestano odprawiania nabożeństw. Przywrócił je metropolita kijowski Petro Mohyła (1632-1647), przystępując z pomocą Włocha Manciniego do odbudowy i jednocześnie przebudowy soboru. Prace kontynuowali następni metropolici. Co charakterystyczne, materiał budowlany czerpano z rozbiórki innych średniowiecznych świątyń - św. Katarzyny i.św. Bazylego. Odbudowę ukończył metropolita Warłaam Jasiński (1690-1697), nadając budowli dzisiejszy wygląd. Świątynia była na początku lat 90. XX w. zamknięta z powodów politycznych (chodziło m.in. o kwestię przyznania jej jednej z działającej na Ukrainie cerkwi).
Zachowały się wspaniałe freski z XI i XII stulecia oraz mozaiki au-
torstwa artystów bizantyjskich i ruskich (dokładne opisy widnieją na specjalnych pulpitach). Umiesa* czona nad ikonostasem, w centralnej apsydzie soboru, pochodząca z XI w. cudowna mozaika Matki Boskiej z uniesionymi dłońmi -słynna Oranta (Bohomatir Oran-ta, >3><0BV@ @0=B0), symbol Kijowa - dowodzi wielkości sztuki dawnej Rusi. Dzieło ma 1 m wyso- j kości. Poniżej widać scenę zwaną Eucharystią oraz postaci Ojców Kościoła (wszystko z XI w.). Mozaiki (łącznie 260 m2) w kopule cerkwi, także XI-wieczne, przedstawiają głowę Kościoła, Chrystusa Pantokratora (Chrystos-Wse-derżytel, %@8AB>A-A545@68B5;L), niżej apostołów, ewangelistów, sceny z Ewangelii, historię zbawienia i oblicza świętych. Szczególnie dobrze zachowały się mozaiki ukazujące ewangelistę Marka oraz Zwiastowanie (Błahowiszczennia, ;03>2VI5==O) z pięknymi postaciami Dziewicy Maryi i Archanioła Gabriela. Nie mniej słynne są freski (prawie 3 tys. m2) z połowy XI stulecia, które w XVIII i XIX w. zamalowano olejnymi farbami. Odsłonięto je częściowo w 1934 r. (farby olejne pozostawiono w tych miejscach, gdzie nie zachowały się oryginały). Co ciekawe, do dziś me są znane sposoby nanoszenia tych malowideł, dlatego szczególnym zadaniem jest ich restauracja.
Freski w soborze Sofijskim ukazują m.in. sceny cyklu ewangelicznego (zejście Chrystusa do piekieł, objawienie się niewiastom, Ukrzyżowanie, niewierność Toma-
sza, zesłanie Ducha Świętego, ponadto sceny z życia św. Piotra)
raz cyklu maryjnego. Poza wartościami artystycznymi i religijnymi, fflają także ogromną wartość historyczną- Unikatem są widoczne naprzeciw głównego ołtarza przedstawienia ceremonialnej procesji Jarosława Mądrego (978-1054), jego żony, synów i córek oraz zachowane w tzw. wieżach schodowych malowidła upamiętniające wizytę księżnej kijowskiej Olgi (re-gentki od 945 r.) u cesarza bizantyńskiego Konstantyna VII Porfiro-genety. Na lewo od wejścia widać imponujący sarkofag z doczesnymi szczątkami Jarosława Mądrego i jego małżonki - jedyny ocalały z grobowców książąt. Niegdyś były tu także trumny Wsiewołoda, Rościsława i Włodzimierza Mo-nomacha. Sam sarkofag powstał w VII w. i jest pochodzenia greckiego. Badanie w 1930 r. szczątków osób w nim pochowanych potwierdziło m.in., że Jarosław Mądry rzeczywiście był kulawy. Niezwykle cenne są zachowane fragmenty wyposażenia z XI stulecia: tron metropolity, elementy chórów oraz ponad 300 napisów
(graffiti) wydrapanych na freskach. Jeden z nich podaje datę śmierci Jarosława Mądrego: 20 lutego
1054 r. Ikonostas pochodzi z lat 1731-1747.
W otoczeniu soboru jest jeszcze kilka wartych obejrzenia zabytków. Nad bramą od strony Sofijś-kiej pł. zwraca uwagę 76-metrowa, czteropoziomowa niebiesko-biała dzwonnica (dzwinycia, 472V=8FO)
ze złotą kopułą, wzniesiona w XVIII w. i przebudowana w XIX w., z elementami barokowymi i pseudobizantyńskimi. Wchodząc od strony Wołodymyrśkiej, mija się tzw. południową basztę wjazdową (piwdenna wjizna baszta, ?V245==0 2'W7=0 10HB0) z przełomu XVII i XVIII w. Z lewej strony przylega do niej konsystorz (konsystorija, :>=A8AB>@VO) z lat 1722-1730, a z prawej - cele mnisze (keliji, :5;VW). Dalej po prawej, między soborem a celami stoi tzw. Mała Sofia - charakterystyczna na Ukrainie cerkiew-refektarz (trape-zna cerkwa, B@0?57=0 F5@:20), zbudowana w latach 1722-1730 według projektu I. Hryhorowicza--Barskiego. Mimo wielokrotnych przeróbek, zachowała cechy barokowe. Na terenie kompleksu, na wprost soboru jest również dom metropolity (budynok mytropoły-ta, 1C48=>: <8B@>?>;8B0; 1722-1730), za nim zamurowana brama Zaborowskiego (1@0<0 01>@>2AL-:>3>; 1745-1746) autorstwa J. Scha-deła, a na prawo od domu metropolity - tzw. bracki korpus (bratś-kyj korpus, 1@0BAL:89 :>@?CA), dawna siedziba Sofijskiej Akademii Duchownej z 1763 3., i wreszcie usytuowana najdalej od wejścia bursa (1C@A0) wspomnianej akademii, wybudowana w latach 1763-1767 zgodnie z projektem M. Ju-rasowa. W tej ostatniej można zwiedzić niewielkie Muzeum Literatury i Sztuki (Muzej Literatury i Mystectwa).
Przed monastyrem Sofijskim rozciąga się Sofijśka płoszcza, wy-
Jl
o-
105
tyczona w XVII i XVIII w. w miejscu niegdysiejszej przyklasztornej osady. Ozdobą placu jest charakterystyczny pomnik Bohdana Chmielnickiego (pamjatnyk Chmel-nyćkomu), wzniesiony w 1888 r. Rzez
bę zaprojektował W. Nikoła-jew, a wykonał M. Mykeszyn. Hetman zatrzymał konia na kurhanie i skierował buławę na północ, w stronę Moskwy. Dzisiejszy napis zastąpił pierwotny, który brzmiał: Bogdanu Chmielnickomu jedinaja, niedielimaja Rossija (Bogdanowi Chmielnickiemu jedyna, niepodzielna Rosja).
Monastyr św. Michała Archanioła 0 Złotych Kopułach Klasztor (My-chajliwśkyj Zołotowerchyj monastyr, 8E09;V2AL:89 >;>B>25@E89 <>=0AB8@; Mychajłiwśka pł.) stoi naprzeciwko Sofii Kijowskiej, oddzielony od niej ul. Mychajłiwśka i Mychajłiwśka pł. Najłatwiej się tam dostać, jadąc do stacji � Po-sztowa pł. i wjeżdżając na Górne Miasto kolejką linowo-szynową (funikulor).
Za założyciela klasztoru uważa się (choć są różne zdania) księcia Swiatopełka II, który miał tego dokonać w 1108 r. (jego grób odnaleziono w monastyrze w 1888 3.). Patronem został Michał Archanioł, opiekun imperium bizantyjskiego i jego armii, którego kult trafił na Ruś wraz z chrześcijaństwem. Monastyr zburzyły władze stalinowskie w 1936 r. Odbudowano go w latach 90. XX w. Uwagę przyciąga jaskrawa kolorystyka budynków  kopuły rzeczywiście są
pokryte złotą warstewką, a ściam, uderzają ostrą niebieską barwą.
Nad placem góruje dzwonnice wzniesiona w latach 1716-1720 zniszczona w 1936 r. i odbudowa-na w 1997 i 1998 r. Umieszczono w niej komputer odgrywający me. lodię graną przez 36 dzwonów. W środku wieży jest cerkiew Trzech Świętych Hierarchów (cer-kwa Trioch Swiatyteliw, F5@:20 "@L>E !2OB8B5;V2; %'2286646; 10.00-18.00 z wyj. pn.; 5 hrn) -św. Bazylego Wielkiego, św. Grzegorza Teologa i św. Jana Złoto-ustego. Ekspozycja przedstawia odbudowę monastyru.
Główną budowlą klasztoru jest sobór św. Michała Archanioła o Złotych Kopułach (Swiato-My-chajliwśkyj Zołotowerchyj sobór, !2OB>-8E09;V2AL:89 >;>B>25@E89 A>1>@; 7.00-20.00). Obecna bryła to rekonstrukcja z 1998 r. (obiekt został wysadzony przez Stalina), oparta na kształcie, jaki sobór przybrał w wyniku XVII-i XVIII-wiecznej przebudowy w stylu baroku ukraińskiego. Co ciekawe, oryginalna jest część wyposażenia, gdyż przed zniszczeniem świątyni wywieziono je do Galerii Tretiakowskiej w Moskwie i innych muzeów. Sobór stanowi centralną świątynię Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Kijowskiego.
Na prawo od soboru, w stronę ul. Triochswiatytelśkiej, stoi cer-kiew-refektarz (trapezna cerkwa, B@0?57=0 F5@:20), zbudowana w 1713 r. w stylu baroku ukraińskiego. Wschodnią stronę zajmu-
. cz?ść sakralna, zachodnią -
kuchnia i pomieszczenia gospo-
j  -7P Fronton został ozdobio-darcit-
sztukateriami, a portal połko-1 mnami. Na dziedzińcu monastyru, na lewo od świątyni, pod
cialnym zadaszeniem widać zachowane fragmenty dawnych fundamentów.
Przed monastyrem Mychajliwś-kim, na wytyczonej w XVII w. My-chajliwśkij pł. wznosi się po lewej stronie dyskretny pomnik Ofiar Głodu (Żertwam Hołodomoru), postawiony w 1993 3., w 60 rocznicę narodowej tragedii Ukraińców: sztucznie wywołanego głodu (1931-1933), który pochłonął miliony ofiar. W centrum placu stoi pomnik księżnej Olgi (kniahyni Olzi), póz
niejszej świętej (żona księcia Jarosława i matka Swiatopełka, od 945 r. regentka, która przyjęła chrzest 40 lat przed chrztem Rusi), apostoła Andrzeja oraz św. św. Cyryla i Metodego. Wzniesiony w 1911 r. przez Iwana Kawaleridze, stał się przedmiotem miażdżącej krytyki  nie podobał się ani wygląd postaci św. Olgi, ani też beton jako materiał rzez
biarski. Rzez
ba znikła z placu po 1920 3., ale powróciła po odzyskaniu niepodległości. Monumentalna budowla w głębi to siedziba Ministerstwa Spraw Zagranicznych (budynok Ministerstwa Zakordon-nych Spraw, 1C48=>: V=VAB5@AB20 0:>@4>==8E !?@02; Mychajłiwśka pł. 1) - pomnik monumentalnego socrealizmu. Wieńczący gmach symbol Ukrainy za-s4pił godło ZSRR.
Zjazd Św. Andrzeja A
adna, wijąca się brukowana ulica (Andrijiwśkyj uzwiz, =4@VW2AL:89 C72V7), łącząca Padół z sercem miasta, należy do turystycznych atrakcji stolicy. To jedna z najstarszych ulic Kijowa. Wiadomo, że w czasach św. Włodzimierza biegła tędy droga dojazdowa do jednej z bram grodu. Obecnie pełno tu restauracji, są muzea, kilkanaście galerii oraz stragany ulicznych artystów i sprzedawców pamiątek (szczególne okazje dla amatorów radzieckich flag i koszulek klubów, w których grywał Andrij Szewczenko). Dojazd: � Kontraktowa płoszcza albo � Posztowa płoszcza i kolejką linowo-szynową (funikulor).
Idąc od szczytu ulicy od Górnego Miasta, warto wspiąć się po monumentalnych schodach do cerkwi św. Andrzeja (Andrijiwśka cerkwa, =4@VW2AL:0 F5@:20; Andrijiwśkyj uzwiz 23; /2285861; codz. 10.00-18.00, wt. 10.00-17.00, śr. zamkn.; 5 hrn, fotografowanie 20 hrn, filmowanie 50 hrn). Tę wspaniałą barokową świątynię z zielonym dachem zbudowano w latach 1747-1753 według projektu B. Rastrellego, dla uświetnienia wizyty carycy Elżbiety w Kijowie. Podobno niegdyś na tym samym wzgórzu stał chram Peruna, ale zburzył go św. Włodzimierz w 988 r. Wnętrze, także zaprojektowane przez Rastrellego, to wspaniały zabytek stylu rokokowego.
Poniżej cerkwi, po tej samej stronie ulicy, przy Andrijiwśkyj uzwiz 21 jest Muzeum-pracownia Iwana Kawaleridze (Muzej-maj-
sternia Iwana Kawaleridze; O416 3397; codz. 11.00-18.00 z wyj. pn.). Kawaleridze (1887-1978) -w wydawnictwach muzealnych przesadnie zwany Mikelandżelo XX stolittia (Michał Anioł XX wieku)  jest autorem kilkudziesięciu rzez
b, jak również pomników, m.in. św. Olgi na Mychajliwśkij pł., serii pomników Tarasa Szewczenki (m.in. żelbetowego w Sumach), pomnika Gorkiego i Lenina, a także słynnego posągu Jarosława Mądrego trzymającego w dłoniach makietę soboru Sofijskiego.
Jeszcze niżej, po tej samej stronie, za drewnianym XIX-wiecz-nym budynkiem, przed zakrętem ulicy, widać zwieńczoną narożną wieżą monumentalną kamienicę zwaną zamkiem Ryszarda Lwie Serce (zamok Riczarda Lewowe Serce; 70<>: VG0@40 52>25 !5@F5), wzniesioną w 1902 3. w stylu gotyku angielskiego, z elementami imitującymi budownictwo forteczne. Budowla pozostaje w ciągłym remoncie.
Na wysokości posesji przy An-drijiwśkyj uzwiz 20, po obu stronach ulicy wiodą wejścia na żelazne schody prowadzące do punktów widokowych. Widoczne z góry ulicy stopnie po prawej stronie kierują na brukowany taras, skąd widać Padół i dolinę Dniepru. Latem urządza się tu niekiedy kawiarenkę. Schody po lewej stronie doprowadzają na szczyty dwóch sąsiadujących ze sobą wzgórz, zwanych Górą Zamkową albo Ky-seliwką, skąd widok jest nieporównanie ciekawszy i ładniejszy.
W dole ulicy można znaleŁx dwa świetne muzea. Muzeum Mj. chaiła Bułhakowa (Muzej CA, ła Bułhakowa; Andrijiwśkyj uzwiz 13. /4163188; codz. 10.00-18.00,  zamkn., kasa do 17.00; 3 hrn) urządzono w domu, w którym pj] sarz mieszkał w latach 1906 1919 Po rewolucji nie mógł już tam p0. wrócić, bo zbyt wiele wiedziano w mieście o jego antybolszewic-kich sympatiach. Warto odwiedzić to miejsce, choćby po to, by posłuchać niezwykłej przewodniczki (rosyjsko- i ukraińskojęzycznej), ilustrującej swoją opowieść m.in. efektami optycznymi z pomocą lustra. Muzeum  z gabinetem lekarskim, w którym Bułhakow przyjmował, mnóstwem zdjęć i pamiątek - to prawdziwa mekka dla wielbicieli autora Mistrza i Małgorzaty oraz Białej Gwardii. Nostalgiczne Muzeum Jednej Ulicy (Muzej Odnijeji Wułyci; Andrijiwśkyj uzwiz 26, /4160398; codz. 12.00-18.00 z wyj. pn.; 1 hrn) ukazuje wspaniałą przeszłość przedrewolucyjnego Kijowa przez pry-j zmat dziejów Andrijiwśkoho uzwi-zu. Wśród eksponatów są stare szyldy, bilety, ubiory z epoki i fotografie oraz muzyka z patefonu.
Śródmieście
Serce Kijowa to obszar między monastyrem o Złotych Kopułach, Majdanem Nezałeżnosti, Bessa-rabśką pł., soborem św. Włodzimierza i Lwiwśką pł. W tej części miasta znajduje się główny plac, Majdan Nezałeżnosti, największa arteria Chreszczatyk, najwspanial-
ilice (Wołodymyrśka, Wełyka
lytomyrśka i Jarosławiw Wał),
7łota Brama, a ponadto muzea,
>3O V wszystko, co decyduje opera C " i "
metropolitalnym genius loci.
Chreszczatyk, ciągnący się od Tewropejśkoji do Bessarabśkoji pł., bardzo póz
no został główną arterią Kijowa. Nazwa ulicy pochodzi od istniejącej w tym miejscu doliny Chreszczatej, poprzecinanej (chreszczata) głębokimi wąwozami. Jeszcze w XVIII w. było tu zupełnie pusto, a środkiem płynął aż do 1888 r. sielski ruczaj. W II połowie XIX w., wraz z rozwojem miasta Chreszczatyk awansował błyskawicznie do rangi głównej ulicy. Zabudowano go wówczas kilkupiętrowymi kamienicami, przekształcając w wielkomiejski bulwar. Niestety, taki Chreszczatyk (poza reliktami po prawej stronie, przed Bessarabśką pł.) nie dotrwał do dziś. W dobie sowieckiej został zapełniony monumentalną architekturą, która z upływem lat stała się swoistym pomnikiem socrealizmu.
Prawą stronę ulicy zajmuje ściana gmachów, wśród których wyróżnia się konstruktywistyczny Centralny Dom Towarowy (Cen-tralnyj Uniwermah, &5=B@0;L=89 #=V25@<03; Chreszczatyk 38/2), zbudowany w latach 1936-1939 według projektu O. Szczusewa 1 jego współpracowników. Po lewej stronie, oprócz ciągów monumentalnych budowli kojarzących się z architekturą starożytnego Babilonu,
realist
wznoszą się gigantyczne soc-
yczne wieżowce, spośród
których wyróżnia się hotel Ukraina (nad Majdanem Nezałeżnosti) i stojący nieco dalej, w stronę Bessarabśkoji pł., Dom Związków Zawodowych (budynok Profspiłok).
Głównym placem miasta jest Majdan Nezałeżnosti (plac Niepodległości), usytuowany u zbiegu Chreszczatyku i pięciu promieniście rozchodzących się ulic. Do 2000 r. było to założenie typowo socrealistyczne, z fontanną pośrodku, otoczone bliz
niaczymi budynkami wzniesionymi na łuku placu. Z okazji 10 rocznicy odzyskania niepodległości plac przebudowano, ustawiając na środku 62-metrową kolumnę zwieńczoną rzez
bą, wzorowaną na Orancie z soboru Sofijskiego. Ow symbol niepodległości wspiera się na częściowo podziemnej konstrukcji, w której ma być umieszczone Muzeum Niepodległości Ukrainy. Zawsze zatłoczony Majdan Nezałeżnosti stanowi ulubione miejsce spotkań kijowian. W święta i weekendy plac wraz z całym Chreszcza-tykiem jest zamykany dla ruchu kołowego. Odbywają się wówczas rozmaite imprezy i koncerty, na które rzeczywiście warto popatrzeć (szczególnie w maju).
Aby na chwilę odetchnąć od monumentalnej architektury, warto podejść do góry wychodzącą z Majdanu Nezałeżnosti pierwszą od prawej ulicą Kostiolną. Na jej końcu, po lewej stronie wznosi się katolicki kościół św. Aleksandra (Ołeksandriwśkyj kosteł, ;5:-A0=4@V2AL:89 :>AB5;; Kostiolną 17), zbudowany w stylu klasycystycz-
nym w latach 1817-1847, początkowo według projektów prawdopodobnie V. Berettiego, a dokończony przez F. Miechowicza. W 1937 r. świątynię odebrano wiernym, a w 1990 r. zwrócono. Kościół jest miejscem spotkań wspólnoty polskiej (msze po polsku).
Idąc w stronę Bessarabśkoji pł., nie zaszkodzi przespacerować się pod górę ulicami po lewej stronie, łączącymi Chreszczatyk z wysokim wzgórzem zwanym Lipki (A
ypky). Ulica Instytutśka swą nazwę wzięła od Instytutu dla Szlachetnie Urodzonych Panien (Instytut Szlachetnych Diwczat, =AB8BCB (;OE5B=8E V2G0B; Instytutśka 1-3), zaprojektowanego w stylu póz
nego klasycyzmu przez V. Berettiego. W latach 90. XIX w. obiekt rozbudowywano. W czasach ZSRR była tu siedziba NKWD, w której piwnicach dokonywano egzekucji. Obecnie budynek zajmuje Międzynarodowe Centrum Kultury i Sztuki (Miżna-rodnyj Centr Kultury ta Mystec-
twa). Przy Instytutśkij wznosi  jeszcze jeden pomnik rozkwit,, miasta w czasach przedrewolucyj.. nych, Narodowy Bank Ukrain, (Nacionalnyj Bank Ukrajirm 0FV>=0;L=89 0=: #:@0W=8; In. stytutśka 9), wybudowany w la. tach 1902-1905 przez A. Kobiele, wa i A. Werbickiego (nadbudowa pochodzi z 1934 3.). Gdzieś w tym miejscu stał budynek, w którym do 1845 r. odbywały się zjazdy miejscowej szlachty polskiej.
Sąsiednia ulica, Architektora Horodećkoho (przedrewolucyjna Nikołajewska), dziś nosząca imię wybitnego architekta, to jedna Z najładniejszych ulic miasta. Zachował się dawny hotel Continental (3>B5;L >=B8=5=B0;L; Architektora Horodećkoho 1/3), wzniesiony w latach 90. XIX w., a obecnie służący Akademii Muzycznej im. Piotra Czajkowskiego. Gmach został zniszczony podczas II wojny światowej i odbudowany w latach 1955-1958. Dalej ulica wychodzi na niewielki plac Iwana
Architektor Horodećkyj
Patron ulicy, Wtadystaw Horodecki (1863-1930), byt twórcą, który odcisną) silne piętno na architekturze Kijowa, ale także jedną z bardziej niezwykłych postaci swej epoki, opisaną m.in. przez Bułhakowa. Pochodził z polskiej szlachty z Podola, ukończył Akademię Petersburską, po czym zaczął niezwykłą karierę, projektując z równym zapałem kościoły, rzez
nie, pałace, cukrownie i baseny na terenie carskiej Rosji, a po i wojnie światowej w Polsce i w tranie. Architektura nie była jedyną pasją Horodeckiego, który ponadto znakomicie malował, a także projektował obuwie, kapelusze i ekstrawaganckie suknie. Był właścicielem jednego z pierwszych w Kijowie samochodów. Przyjaz
ni! się z póz
niejszym konstruktorem helikopterów Igorem Sikorskim, a nawet polował na Iwy, co opisał w książce W dżunglach Afryki.
 i,,, gdzie w odnowionej bu-@30?:0, 5 . , .
.. 1898 r. mieści się leatr
pr^natu Ukraińskiego im. I. Frank
(Teatr Ukrajinśkoji Dramy), prezentujący klasykę ukraińską: dzieła Szewczenki, Franka, A
esi Ukrainki i Karpenki-Karoho.
Kfa prawo od teatru warto poszukać schodów, u szczytu których, naprzeciwko Pałacu Prezydenta, stoi modernistyczna kamienica Horodeckiego (budynok Horodećkoho, 1C48=>: >@>45FL-:>3>; Bankiwśka 10) - najbardziej oryginalny zabytek architektury Kijowa epoki fin de siecle, zwany też Domem z Chimerami. Obiekt wybudowano w latach 1902-1903, wykorzystując elementy wielu stylów. Oryginalne są cementowe dekoracje o motywach mitologicznych i myśliwskich, a także naśladujące elementy morskiego dna. Budowa kamienicy na tak stromym zboczu dowodzi maestrii inżynieryjnej twórcy. We wnętrzu obserwuje się niezwykłe rozwiązania: okna salonów wszystkich mieszkań wychodzą na wspaniałe schody, oświetlone witrażowym oknem. Sam projektant wraz z rodziną zajął mieszkanie na parterze.
Jeśli sprzed kamienicy pójdzie się w prawo ul. Bankową, następnie skręci w lewo, w Luterańską i dalej ponownie w lewo, w Szow-kowyczną, to przy pierwszej przecznicy Szowkowycznej, ul. Pyłypa Urłyka, ukaże się odsunięty od osi ulicy Pałac Kłowski (Kłowśkyj pałac, ;>2AL:89 ?0;0F; Orłyka 8) Projektu J. Schadela, zbudowany w latach 1752-1756, z malowidła-
mi z 1757 r. Rezydencję nazwano od osady Kłów. Obecnie nie ma możliwości dostać się do wnętrz pałacu ze względu na trwające tu prace konserwatorsko-budowlane. Przy ul. Orłyka 1/15 stoi zabytkowa kamienica B. Aloszyna z 1911 3., z motywami zaczerpniętymi ze sztuki romańskiej i renesansu.
Bessarabśka płoszcza (5AA0@01AL:0 ?;>I0) zamyka Chreszczatyk od strony południowej. Plac, podobnie jak okolica potocznie zwany Bessarabką, od zawsze pełnił rolę targu. Był tu także cmentarz luterański, od którego wzięła nazwę sąsiednia ulica. Znaczenie Bessarabki jako miejsca handlowego wzrosło po wzniesieniu w latach 1910-1912 hali targowej (bessarabśkyj krytyj rynok, 15AA0@01AL:89 :@8B89 @8=>:; Bessarabśka pł.), zaprojektowanej w stylu art nouveau przez G. Gaja i do dziś pełniącej swoje funkcje.
Równoległe do Chreszczatyku biegnie ul. Wołodymyrśka (Włodzimierska), którą warto przejść całą. U zbiegu Wołodymyrśkiej, Jarosławiw Wał i Proriznej stoi rekonstrukcja Złotej Bramy (Zołoti Worota, >;>BV >@>B0; Wołodymyrśka 40a). Główną bramę miejską zbudowano w 1037 r. Architektura wiąże się Z przyjęciem przez Ruś bizantyjskiej techniki obronnej, a nazwa pochodzi od złotej kopuły cerkwi Zwiastowania, wznoszącej się nad częścią przejezdną, oraz wrót pokrytych niegdyś pozłacaną miedzią. Bramę
PD
7
%o
3
zniszczyli Mongołowie w 1240 r. i tak zrujnowana dotrwała do 1750 3., kiedy to zasypano ją ziemią. To, co widać obecnie, jest betonowo-drewnianą imitacją z 1982 r. Wewnątrz mieści się ekspozycja historyczno-archeolo-giczna (10.00 18.00 z wyj. czw., śr. 10.00-17.00), a także schody. Z umieszczonych na kilku poziomach tarasów można popatrzeć na miasto. Na skwerze obok bramy ustawiono w 1997 r. pomnik księcia Jarosława Mądrego, zrealizowany na podstawie głośnego projektu I. Kawaleridze.
Od Złotej Bramy do Lwowskiej pł. biegnie Jarosławiw Wał  elegancka ulica z siedzibami ambasad, przed rewolucją zwana Wielką Podwalną. Obie nazwy wiąże się z istniejącymi na tym miejscu przed tysiącem lat umocnieniami, wzniesionymi przez Jarosława Mądrego. Szczególnym zabytkiem jest kenesa karaimska (kenasa, :5=0A0; Jarosławiw Wał 7)  obecnie Dom Aktora  postawiona w 1900 r. według projektu słynnego architekta W. Horodeckiego. Mroczna budowla wyróżnia się stylizowanymi formami mauretańskimi, fantastycznymi zdobienia-
mi oraz półokrągłymi drzwiarł i oknami.
Idąc dalej ul. WołodymyrśkJ na południe, wchodzi się do dziel, nic Śródmieścia zbudowanych w okresie wielkiego boomu pój koniec XIX w. Na skrzyżowanie z ul. Chmelnyćkoho stoi gmach Narodowej Opery Ukrainy (Nal cionalna Opera Ukrajiny, 0FV>-=0;L=0 ?5@0 #:@0W=8; A
yseJ ka 5) z lat 1897-1901, zaprojektowany przez W. Schretersa. Obiekt pełni swe funkcje do dziś. W żelaznym repertuarze jest ukraińska opera narodowa Taras Bulba M. A
ysenki i Traviata G. Verdiego. Warto zwrócić uwagę na budynek Domu Nauczyciela (Budynok Uczytela, C48=>: #G8B5;O; Wo-łodymyrśka 57), dawną siedzibę Muzeum Pedagogicznego, gdzie 22 stycznia 1918 r. Centralna Rada Ukrainy ogłosiła po raz pierwszy niepodległość kraju. Nie przypadkiem więc z gmachem sąsiaduje nowy (z 1998 r.) pomnik Mychajła Hruszewskiego (pam-jatnyk Hruszewśkomu), przewodniczącego Centralnej Rady Ukrainy w latach 1917-1918 i zarazem pierwszego prezydenta państwa.
Zagadka Szczerbca
Spoglądając na breżniewowską wersję Złotej Bramy, warto przypomnieć sobie popularną legendę o tym, jak Bolesław Chrobry uderzył swym mieczem we wro-j ta Kijowa. Dzięki rysie powstałej po tym ciosie ów miecz otrzymał miano Szczerbca. Byt to czyn doprawdy niezwykły, jako że Chrobry odwiedził Kijów w 1018 3., 0 Złotą Bramę wzniesiono 19 lat póz
niej. Miecz ignorujący pryncypia czasoprzestrzeni można dziś oglądać w skarbcu wawelskim.
112
B^0 prawo od skrzyżowania bulwarem Szewczenki, między licami Leontowycza i Franka wznoSi się sobór katedralny świętego Księcia Włodzimierza (kafedralnyj sobór Swiatoho Kniażą Wołodymyra, 0D54@0;L=89 !>1>@ !2OB>3> =O7O >;>48<8@0; Szewczenka 20; 7.30-19.30, nd. i święta 6.30 20.00, wycieczki &.00-16.00; bezpł., zdjęcia 10 hrn, wideo 15 hrn). Pseudobizantyńska świątyni powstała w latach 1862 1882 (projekt wykonali I. Strom i P. Sparro) dla uczczenia 900--lecia chrztu Rusi. Od 1885 do 1896 r. kierowana przez prof. A. Prachowa grupa malarzy ukraińskich (W. Zamyrajło, S. Kostenko, M. Pymonenko), polskich (P. Świedomski i W. Kotarbiński) i rosyjskich (W. Wasniecow, M. Niesterow, M. Wrubel) ozdobiła wnętrze freskami, dziś uważanymi za największą atrakcję soboru.
Innym ważnym punktem miasta jest Uniwersytet im. Tarasa Szewczenki (Nacionalnyj uniwersytet im. T. Szewczenka, 0FV>=0;L=89 C=V25@A8B5B V<. ". (52G5=:0; Wołodymyrśka 60), niegdyś pod wezwaniem św. Włodzimierza, założony w 1834 r. Obiekt - projekt V. Berettiego - zbudowano w tzw. stylu rosyjskim. Ściany budynku rektoratu pomalowano, zgodnie Z tradycją uczelni, na czerwono, a kapitele kolumn na czarno, wedle barw wstęgi Orderu św. Włodzimierza. Dzieje uniwersytetu są ściśle powiązane z losami Polaków w Kijowie. Uczelnię powołano do zycia, opierając się na przeniesio-
nym w to miejsce Liceum Krzemienieckim, a jednym z profesorów był brat Adama Mickiewicza. W 1863 r. grupa tutejszych studentów utworzyła oddział kawalerii, który przyłączył się do powstania styczniowego.
Wokół ul. Tereszczenkiwśkiej, w pobliżu stacji � Uniwersytet i pętli trolejbusów #5 i 9, jest kilka ważnych muzeów. Kijowskie Muzeum Sztuki Rosyjskiej (Ky-jiwśkyj Muzej Rosijśkoho Mystec-twa; Tereszczenkiwśka 9; 8224 6107; pn. 11.00-18.00, pt.-nd. 10.00-18.00, wstęp do 17.00, śr. i czw. zamkn.; 5 hrn) zajmuje niebieski budynek z pomnikiem Riepina przed fasadą. Obok, w różowym jednopiętrowym domu z charakterystycznymi schodami mieści się Muzeum Sztuk im. Bohdana i Warwary Chanenkiw (Muzej Mystectw imeni Bohdana ta Warwary Chanenkiw), upamiętniające małżeństwo przedrewolucyjnych kolekcjonerów. Czasem placówka występuje pod nazwą Muzeum Sztuki Zachodniej i Orientalnej (Muzej Zahidnoho ta Schidnoho Mystectwa; Tereszczenkiwśka 15; �2255269; śr.-nd. 10.30-17.00, kasa do 16.30; 5 hrn). Na rogu Tereszczenkiwśkiej i bulwaru Szewczenka działa Muzeum Tarasa Szewczenki (Muzej Tarasa Szewczenka; Szewczenka 12; �2242556, 2242523; wt.-nd. 10.00-18.00, kasa do 17.00). Z kolei na rogu Tereszczenkiwśkiej i ul. Bohdana Chmelnyćkoho, w ogromnym gmachu z głazami na schodach urządzono Narodowe Muzeum
Naukowo-Przyrodnicze (Nacio-nalnyj Naukowo-Pryrodnyczyj Mu-zej; Chmelnyćkoho 15; �234 9383,2255296; 10.00-16.00 z wyj. pn. i wt.; 8 hrn), będące właściwie zespołem kilku muzeów tematycznych (archeologiczne, botaniczne, geologiczne, paleontologiczne i zoologiczne).
Z gmachów wzniesionych w Kijowie na przełomie dwóch ostatnich stuleci warto zobaczyć drugą świątynię katolicką w mieście - kościół św. Mikołaja (Mykołajiwśkyj kosteł, 8:>;0W2AL:89 :>AB5;; Wełyka Wasylkiwśka-Czerwono-armijśka 75), w południowej dzielnicy zwanej Nowa Zabudowa, wzniesiony w stylu neogotyckim w latach 1899-1909 według projektów S. Wałowskiego, pod kierownictwem W. Horodeckiego (zainspirowanego wiedeńskim Vo-tivkirche). Obecnie, oprócz pełnienia funkcji kultowych, jest także siedzibą Domu Muzyki Organowej i Kameralnej (Budynok Orhannoji i Kamernoji Muzyky). Do kościoła można dojechać trolejbusami #11 i 12. Ciekawą bryłę ma też synagoga (synahoha, A8=03>30; Rustaweli 13), wybudowana w latach 1897-1898 w stylu  mauretańskim" przez H. Schle-ifera (dojazd: � Pałac Sportu).
Na uwagę zasługuje również monastyr Opieki Matki Bożej (Pokrowśkyj monastyr, >:@>2-AL:89 <>=0AB8@; prowułok Bech-terewśkyj 15), założony w 1889 r. przez bratową cara, księżnę Aleksandrę. Niegdyś zespół klasztorny był ogromny, a sobór św. Mikołaja
(Mykołajiwśkyj sobór, 8:>;0W2. AL:89 A>1>@) nadal pozostaje ?0O większą świątynią Kijowa. Po > zyskaniu niepodległości prze Ukrainę monastyr wrócił do wiernych, a obecnie słynie z szerokiej działalności dobroczynnej.
Jeszcze jednym świadectwem bogatej historii miasta są cmentarze. Cmentarz Bajkowy (Bajkowe kładowyszcze, 09:>25 :;04>-28I5; Bajkowa) założono w 1833 3., wydzielając trzy części: prawosławną, luterańską i katolicką. Zaskakująca nazwa pochodzi od nazwiska właściciela gruntu, który zakupiono pod cmentarz. Stara część jest usytuowana po lewej stronie, nowa, wytyczona w 1880 3., po prawej. W 1884 r. zbudowano czynną do dziś murowaną cerkiew cmentarną. Na cmentarzu spoczywają tysiące istotnych dla Ukrainy postaci, m.in. pierwszy ukraiński prezydent Mychajło Hruszewski (1866-1934), kompozytor Mykoła A
ysenko (1842-1912), poetka Lesia Ukrainka (1871-1913), pisarz Iwan Neczuj-A
ewycki (1838-1918), aktorka Marija Zańkowec-ka (1854-1934), rzez
biarz Iwan Kawaleridze (1887-1978), poeci Maksym Rylski (1895-1964), Pawło Tyczyna (1891-1967), Mykoła Bażan (1904-1983) i Wasyl Stus (1938-1985), rodzina włoskich architektów Beretti. Można też znalez
ć sporo polskich grobów, m.in.  kolekcjonera starożytności" Józefa Choynowskiego (1830-1915), malarza Wilhelma Kotarbińskiego (1849-1922) -brata filozofa, wydawcy Leona
Akowskiego (1827-1865). Autorem wielu nagrobków jest wybitny polski architekt z Kijowa, Władysław Horodecki. Dojazd: autobusem #29 oraz tramwajami #9 " 10. Cmentarz A
ukianowski (A
u-kjaniwśke kładowyszcze, C:'O=V2-AL:5 :;04>28I5; Szamryła 7) powstał w 1870 r. jako nowy cmentarz centralny. Obecnie ma status muzeum, istotnego dla Ukraińców, gdyż pochowano na nim członków rządu Ukraińskiej Republiki Ludowej i tysiące rozstrzelanych w więzieniach stalinowskich. Jest także grób malarza Mykoły Pymonenki (1862-1912). Dojazd: trolejbusem #16.
Parki na skarpie dnieprowej
Kijów ma rozległy zespół parków sięgający od końcowego odcinka Andrijiwśkoho uzwizu aż do A
awry Peczerskiej, z wieloma godnymi uwagi obiektami. Na tyłach monastyru św. Michała Archanioła rozciąga się park Górka św. Włodzimierza (Wołodymyrśka Hirka), z charakterystycznym pomnikiem sw. Włodzimierza (pamjatnyk kniaziu Wołodymyru), wzniesionym w 1853 r. przez architekta O. Tona przy współudziale rzez
biarzy W. Demuta-Malinowskiego i P. Klodta.
Po drugiej stronie ulicy Woło-dymyrśkyj uzwiz jest usytuowany park Chreszczatyj. Na końcu schodów prowadzących z Wołody-myrśkoho uzwizu na Nabereżne szosę stoi pomnik upamiętniający przywrócenie prawa magdeburskiego (pamjatnyk na czest' po-
wernennia mahdeburz
koho prawa) i chrzest Rusi, postawiony w latach 1802-1808 zgodnie z projektem A. Melenskiego.
Dalej na południe, nieco nad ulicą Wołodymyrśkyj uzwiz wznosi się dobrze widoczny z doliny Dniepru słynny pomnik zjednoczenia Ukrainy i Rosji (pamjatnyk wozzjednannia Ukrajiny z Rosije-ju), wzniesiony z okazji 300 rocznicy ugody perejasławskiej (1954), a przez kijowian nazywany jarzmem. Jeszcze dalej na południe wzdłuż rzeki, w parku miejskim (Miśkyj Sad), pomiędzy Pałacem Maryj skim a Petriwśką Aleją (w stronę centrum), jest zlokalizowany stadion klubu piłkarskiego Dynamo Kijów, koło którego stoi pomnik piłkarzy Dynama  uczestników meczu śmierci (pamjatnyk futbolistam kyjiwśkoho Dynamo  uczasnykam matczu smer-ti), najbardziej dramatycznego epizodu w historii wielkiej drużyny. Otóż podczas hitlerowskiej okupacji Kijowa Niemcy zmusili piłkarzy do rozegrania meczu z reprezentacją Luftwaffe. Kijowianie wygrali 3:0, po czym zostali zamordowani.
Naprzeciw pałacu Maryj skiego rozciąga się park Maryjski (Mari-jinśkyj Park), przez który można zejść po schodach na drogę Parkowa Doroha, prowadzącą do mogiły Askolda (Askoldowa Mohyła). Stoi tutaj zbudowana w 1810 r. cerkiew-rotunda projektu A. Melenskiego, upamiętniająca opisane przez latopis miejsce śmierci książąt kijowskich, Waregów (Norma-
nów) Askolda i Dira. Pierwotnie był to budynek parterowy zwieńczony kopułą z krzyżem. Współczesna górna część pochodzi z 1934 r. Obecnie jest to czynna greckokatolicka cerkiew Św. Mikołaja (Mykołajiwśka cerkwa, 8:>;0W2AL:0 F5@:20).
Peczersk
Historyczna część Kijowa  Peczersk (Peczersk) - położona na wysokiej skarpie dnieprowej na południe od Górnego Miasta, ma dzieje dłuższe niż gród św. Włodzimierza. Znajdowano tu monety antyczne, arabskie i bizantyjskie, a także nieznanego pochodzenia baby kamienne, przeniesione potem do ogrodu botanicznego. W tym miejscu były też podobno siedziby normańskich Waregów, uważanych przez część historyków za założycieli Rusi. Jednakże podstawowe znaczenie Peczerska opiera się na tysiącletnim funkcjonowaniu ośrodka monastyczno--pielgrzymkowego, zwanego ławrą. W czasach panowania rosyjskiego wzniesiono także twierdzę mającą gwarantować przewagę Rosji nad Polską, Tatarami i Kozakami. Obecnie nad Peczerskiem góruje potężny pomnik Matki-Ojczyzny ze wzniesionym mieczem, ustawiony w parku krajobrazowym Peczerśkyj. Dzieło to stanowi zwieńczenie gmachu Muzeum Historii Wielkiej Wojny Ojczyz
nianej 1941-1945.
Najatrakcyjniejsza droga do Peczerska prowadzi ulicami Hru-szewśkoho i Sicznewoho Powstan-
nia (według niektórych z
ródeł uli.! ca ta zwie się oficjalnie Iwana Mazepy, ale póki co funkcjonuje wyłącznie stara nazwa). Warto' zwrócić uwagę na dawny gmach Muzeum Towarzystwa Starożytności i Sztuki (Muzej Towarystwa Starożytnostej i Mystectwa; 3F. szewśkoho 6), zbudowany w latach 1897-1899 na podstawie projektu W. Horodeckiego i G. Bojco-wa. Charakterystyczna budowla miała nawiązywać do świątyń an-i tycznej Grecji. Obecnie mieści się w niej Narodowe Muzeum Sztuki Ukrainy (Nacinalnyj Chudożnij Muzej Ukrajiny; s2286429; 10.00-17.00, z wyj. pt.), gdzie podczas kilkugodzinnej wycieczki można się dokładnie zapoznać z tradycjami obecnymi w sztuce kraju. Szczególnie ciekawa jest bogata kolekcja ikon.
Między parkami miejskim i Maryj skim, po lewej stronie ulicy stoi gmach Rady Najwyższej Ukrainy (budynok Werchownoji Rady Ukrajiny, 1C48=>: 5@E>2=>W 048 #:@0W=8; Hruszewśkoho 5), czyli siedziba parlamentu. Wzniesiony w stylu monumentalnego socrealizmu w latach 1936-1939 według projektu W. Zabołotnego, został przebudowany przez tegoż architekta w roku 1949. Dodano wówczas od strony parku półokrągłą dwupiętrową część z wewnętrznym dziedzińcem. Za siedzibą parlamentu wznosi się zasłonięta od strony ulicy, interesująca, choć trudno dostępna dla turystów, carska rezydencja - barokowy Pałac Maryjski (Marijinśkyj Pałac, Ma-
"V=AL:89 0;0F, Hruszewśko-h 5), postawiony w latach 1750-1755 dla carycy Elżbiety (autorem projektu był W. Rastrelli). Dach spłonął w 1819 3., A> spowodowało konieczność odbudowy, podjętej jednak dopiero w 1870 r. nod kierownictwem K. Majewskiego w związku z przyjazdem do Kijowa cara Aleksandra II i jego żony Marii (stąd nazwa pałacu). Dziś obiekt pełni funkcje reprezentacyjne, dlatego dostęp do niego jest bardzo utrudniony. Aby zwiedzić rezydencję, trzeba wziąć udział w wycieczce zorganizowanej przez Muzeum Historii Kijowa (e2934909; śr., pt. 10.00-12.00 i 14.00-16.00). Należy pytać w samym muzeum bądz
zasięgnąć informacji telefonicznie.
Wzdłuż ul. Sicznewoho Po-wstannia, na odcinku między hotelem Salut a A
awrą Peczerska zachowały się fragmenty wałów Twierdzy Peczerskiej (Peczerska fortecia, 5G5@AL:0 D>@B5FO; Sicznewoho Powstannia), założonej przez hetmana Iwana Samojło-
wycza w 1679 r. Prace kontynuowali Iwan Mazepa, Iwan Skoro-padski i inni. Forteca była rozbudowywana aż do końca XIX w. Zajmowała ogromny teren, obejmując prawie cały Peczersk. Do dnia dzisiejszego obok wałów przetrwały pojedyncze budynki, m.in. tzw. koszary na przełęczy i dom komendanta (budynok Ip-silanti). Mury zostały rozebrane.
Do opisanych powyżej obiektów najwygodniej dojechać trolejbusem #20 (przystanek Prowułok Kripostnyj).
A
awra Krjowsko-Peezerska Kyje-wo-Peczerśka A
awra (8T2>--5G5@AL:0 02@0; Sicznewoho Powstannia 21), zwana oficjalnie i na przystankach komunikacji miejskiej Kijowsko-Peczerskim Rezerwatem Historyczno-Kultu-ralnym (Kyjewo-Peczerśkyj Istory-ko-Kulturnyj Zapowidnyk), nadal jest przede wszystkim wielkim ośrodkiem kultu religijnego. Zajmuje 27 ha, na których stoi ponad 80 budynków. Dzieli się na dwie
Zachowanie na terenie A
awry Peczerskiej
W pełniącej funkcje religijne części A
awry Peczerskiej obowiązuje kiika zasad, które warto zapamiętać, gdyż są w większym iub mniejszym stopniu przestrzegane w cerkwiach Ukrainy, a ściśle egzekwowane w miejscach szczególnego kultu religijnego. Kobiety i mężczyz
ni nie mogą wchodzić do świątyni czy klasztoru w krótkich spodenkach. Wykluczone są też krótkie spódniczki. Nie wolno odstaniać ramion ani dekoltu. Podczas zwiedzania monastyrów męskich kobieta musi mieć zasłonięte włosy (chusty można pożyczyć w budynku oznaczonym jako Korpus 39). Należy zachowywać się cicho, a w niektórych miejscach, nP- w podziemiach ławry, obowiązuje bezwzględne milczenie. Złamanie tych reguł spowoduje wyproszenie ze świątyni czy klasztoru.
części: jedna stanowi muzeum, druga pełni funkcje kultowe. A
awrę uważa się za duchową kolebkę Rusi. Staroruski kronikarz Nestor nazywa monastyr  miejscem, skąd zaczęła się ruska ziemia". Tutaj złożono doczesne szczątki św. Antoniego Peczerskiego i św. Teodo-zjusza, Alipija, twórcy ikon, fresków i mozaik, kierującego szkołą malarską w klasztorze, lekarza Włodzimierza Monomacha, a także wspomnianego Nestora. A
ącznie w ławrze spoczywa 118 świętych mężów dawnej Rusi.
Ze względu na ogrom klasztoru warto się zaopatrzyć w plan sprzedawany w kasach biletowych (5 hrn). Bilet ogólny do części muzealnej (codz. 9.30-18.00) kosztuje 16 hrn (dzieci 8 hrn). Dodatkowo za wstęp do Wielkiej Dzwonnicy płaci się 3 hrn, a opłata za robienie zdjęć i filmów wideo wynosi 36 hrn. Dojazd: trolejbusem #20 do przystanku Kyje-wo-Peczerśkyj Istoryko-Kulturnyj Zapowidnyk.
Początki klasztoru wiążą się z osobą św. Antoniego, który po pobycie na górze Atos przywędrował do Kijowa około 1050 r. i zamieszkał w pieczarze (stąd nazwa), prowadząc wolne od pokus życie pustelnika. Szybko zdobył sławę. Przybył do niego po błogosławieństwo wielki książę kijowski Izasław. Święty zgromadził wokół siebie 12 uczniów. Wśród nich był św. Teodozjusz, który po 1055 r. nadał wspólnocie regułę, zakładając w ten sposób monastyr.
W 1073 r. rozpoczęto budowę kamiennej cerkwi Zaśnięcia Matki Bożej, póz
niejszego soboru p0(j tym samym wezwaniem. Klasztor wielokrotnie padał ofiarą napadów Połowców i czterokrotnie Tatarów. Po unii brzeskiej w 1596 r. ławra była głównym ośrodkiem intelektualnym prawosławia w Rzeczypospolitej: w 1616 r. wydrukowano tu pierwszą książkę, Czaso-słow, mając do dyspozycji dwie typografie i własną wytwórnię papieru. W 1632 r. niegdysiejszy ar-chimandryta ławry, metropolita Petro Mohyła założył w Kijowie pierwszą uczelnię - Akademię Ki, jowsko-Mohylańską. Ciężkie czasy przyszły dla klasztoru wraz z powstaniem ZSRR. W 1929 r. został zamknięty i przekształcony w muzeum. Mnichom pozwolono powrócić w latach II wojny światowej, gdy władze stalinowskie chwytały się wszelkich sposobów, by skonsolidować społeczeństwo wobec ataku hitlerowskich Niemiec. Klasztor jednak zamknięto ponownie w 1961 r. - tym razem przerwa trwała do 1988 3., kiedy przywrócono kult w Dalekich Pieczarach. Kłopoty skończyły się wraz z odzyskaniem niepodległości przez Ukrainę. Obecnie w monastyrze przebywa 70 mnichów, z czego połowę stanowią nowicjusze.
A
awrę otaczają mury z XVII-XIX w. Wejście do części muzealnej (^2903071) prowadzi przez bramę od strony ul. Sicznewoho Powstannia, na którą od razu warto zwrócić uwagę, gdyż mieści się w niej cerkiew Trójcy Świętej
(Trojićka nadbramna cerkwa, Tpo-" FL:0 =041@0<=0 F5@:20), wznie-V>ęV0 w latach 1106 1108, a następnie przebudowana w XVIII w. Po zrujnowaniu przez wojska Ba-tu-chana w 1240 r. soboru Zaśnięcia była ona główną świątynią monastyru. Ciekawe są freski (1734 1744), nie zaszkodzi także przyjrzeć się posadzkom.
Po przejściu przez bramę na wprost ukazuje się dominująca nad otoczeniem Wielka Dzwonnica (Wełyka dzwinycia, 5;8:0 472V=8FO), wysoka na 96 m i stanowiąca centrum kompozycji architektonicznej ławry. Została zbudowana w latach 1731-1744 według projektu J. Schadla. Dwa dolne z czterech poziomów przeznaczono na biblioteki, na trzecim umieszczono 13 dzwonów (przetrwały 3), a na czwartym kuranty.
Po lewej stronie od bramy widać barokową cerkiew św. Mikołaja (Mykołajiwśka cerkwa, 8:>;0W2AL:0 F5@:20) z końca XVII w., przebudowaną w II połowie XIX w., %%-wieczny szpital klasztorny (monastyrśki likarniani po-koji, B>=0AB8@AL:V ;V:0@=O=V ?>:>W), obecnie siedzibę Muzeum Teatru, Muzyki i Kina (Muzej teatralnoho, muzycznoho ta kinomystectwa; e2905131; wt. zamkn.), oraz aptekę z XIX w., dziś mieszczącą Bibliotekę Historyczną Ukrainy. W podłużnych budowlach z XVIII w. po obu stronach były niegdyś pomieszczenia działającego przy katedrze przytułku dla starców. Teraz w budynkach oznaczonych jako Korpus 3
i Korpus 4 znajdują się sale wystawowe. Za Wielką Dzwonnicą jest usytuowany XVIII-wieczny dom przełożonego ławry (budynok na-misnyka A
awry, 1C48=>: =0<VA=8:0 02@8) oraz Biblioteka Fla-wiana (V1;V>B5:0 $;02V0=0) z 1908 3., a za nimi stoją dwie baszty  Iwana Kusznika (10HB0 20=0 CH=8:0) V, nieco głębiej, wieża zegarowa (hodynnykowa węża, 3>48==8:>20 2560), obie z lat 1696-1701.
Za Wielką Dzwonnicą wznosi się główna świątynia ławry  odbudowany w 2000 r. sobór Zaśnięcia Matki Boskiej (Uspenś-kyj sobór, #A?5=AL:89 A>1>@), który wzniesiono w latach 1073-1078 jako pierwszą kamienną budowlę na terenie monastyru. Świątynia była wielokrotnie rujnowana lub burzona przez hordy barbarzyńców nawiedzających Kijów. Szczególnie mocno ucierpiała od Mongołów Batu-chana w 1240 r. i agentów NKWD w listopadzie 1941 r. Ci ostatni starali się odpowiedzialnością za wysadzenie w powietrze soboru obciążyć nacierających Niemców. Obecna budowla pochodzi z lat 90. XX w. i stanowi niejako sumę remontów, przebudów i dobudów, dokonanych pomiędzy XI a XX w. Wnętrze świątyni wciąż nie jest wykończone.
Na prawo od soboru widnieje Dom Metropolity z 1727 r. wraz z cerkwią metropolitalną (1904-1905) oraz refektarz z kaplicą św. św. Antoniego i Teodozjusza (trapezna pałata z cerkwoju
Antonija i Feodosija, "@0?57=0 ?0;0B0 7 F5@:2>N =B>=VO V $5>4>AVO), wzniesione w latach 1893-1895 przez W. Nikołajewa, z freskami I. Jiżakiewicza i G. Popowa. W Domu Metropolity mieści się Muzeum Ukraińskiej Ludowej Sztuki Dekoracyjnej (Mu-zej Ukrajinśkoho Narodnoho Dekoratywnoho Mystectwa; =290 1343; 10.00-18.00, wt. zamkn.).
Uliczka na lewo od soboru Zaśnięcia Matki Boskiej prowadzi do XVII-wiecznej barokowej Bramy Gospodarczej (Ekonomiczna brama, :>=><VG=0 1@0<0), w którą wkomponowano nadbramną cerkiew Wszystkich Świętych (Wsich-swiatśka cerkwa, AVEA2OBAL:0 F5@:20) z lat 1696-1698, z wnętrzem ozdobionym na początku XX w. Warto na chwilę wyjść przez bramę, by przejść kilkadziesiąt metrów do cerkwi Zbawiciela na Berestowie (cerkwa Spasa na Berestowi, F5@:20 !?0A0 =0 5@5AB>2V; Sicznewoho Powstannia 15), poza ławrą. Świątynia, wzniesiona w latach 1113 1125, następnie przebudowywana, należy do najstarszych budowli Kijowa. Atrakcją jest symboliczny grób Jerzego Dołgorukiego, księcia rostowsko--suzdalskiego w latach 1125-1157, założyciela Moskwy. Aby wejść do środka, trzeba mieć bilet do A
awry Peczerskiej.
Za soborem Uspeńskim widać kolejno, od lewej strony, budynek gospodarczy (ekonomicznyj korpus, 5:>=><VG=89 :>@?CA) z XVII-XIX w., dom Kownira (Kowniriwś-kyj korpus, >2=V@V2AL:89 :>@?CA)
z XVII-XVIII w. oraz drukarnię (4@C:0@=O) z XVIII-XIX w. Za nl mi stoją dwie baszty - po 5< stronie na rogu Malarska Baszta (Malarna węża, 0;O@=0 2560) i bliżej soboru duża baszta św. Onufrego (Onufrijiwśka węża, =C. D@VW2AL:0 2560), obie z lat 1696-1701. W budynku drukarni urządzono Muzeum Książki i Drukarstwa Ukrainy (Muzej Knyhy ta Drukarstwa Ukrajiny; /2902210; wt. zamkn.), a w domu Kownira-bardzo ciekawe Muzeum Skarbów Historii Ukrainy (Muzej Isto-rycznych Kosżtownostej Ukrajiny; /2901396; pn. zamkn.), w którym zgromadzono złote ozdoby wydobyte z grobu scytyjskiej królowej z około 400 r. p.n.e. oraz wiele innych starożytnych ozdób z Egiptu, Grecji, Persji i Indii, a także skarby wykopane przez ukraińskich archeologów.
Turyści odwiedzający ławrę są kierowani na specjalną trasę, która daje słabe pojęcie o tym, co dzieje się w pieczarach. Chcąc zobaczyć więcej, powinno się kupić przy wejściu świecę (0,50 hrn) i zapaliwszy ją, pójść tam, gdzie udają się modlący. Należy pamiętać o zachowaniu bezwzględnego milczenia, gdyż szklane sarkofagi zawierają relikwie będące wielką świętością dla wyznawców prawosławia. Trzeba iść ostrożnie, ponieważ często się zdarza, że przy sarkofagach leżą osoby pogrążone w modlitewnym transie. We wszystkich świątyniach ławry są wyznaczone stałe pory liturgii (5.30, 9.00, 17.00).
Sławne podziemne pustelnie, peczery (pieczary), dzielą się na dwa kompleksy, do których można dojść bądz
zwyczajną drogą, bądz
drewnianymi krytymi galeriami, szczególnie z Bliskich do Dalekich Pieczar. Bliskie Pieczary (Błyżni peczery, ;86=V ?5G5@8) - bliskie wobec soboru Uspeńskiego - zaczęto kopać w 1051 r. Część podziemna znajduje się na głębokości od 5 do 20 m, a długość korytarzy mających metr szerokości i 2 m wysokości wynosi 228 m. Podłoga od około 1760 r. jest wyłożona płytami. Początkowo mnisi mieszkali tutaj, potem, z uwagi na specyficzne warunki geologiczne i klimatyczne, Błyżni peczery zaczęły pełnić funkcje krypty, w której spoczęły relikwie 75 mnichów, wśród nich św. Antoniego Peczer-skiego  jego cela (kelija Antonija Peczerśkoho, :5;VO =B>=VO 5G5@AL:>3>) to najbardziej czczone miejsce - i autora latopisów, Nestora. Zachowały się trzy podziemne cerkwie: św. Antoniego (Antonijiwśka cerkwa, =B>=VW2-AL:0 F5@:20) z XI w., najstarsza, Związana z kultem założyciela klasztoru, św. Warłaama (Warłaamśka cerkwa, 0@;00<AL:0 F5@:20) 2 1641 r. oraz Ofiarowania NMP (Wwedenśka cerkwa, 2545=AL:0 &5@:20). Nad Bliskimi Pieczarami wznosi się dzwonnica z 1763 r. oraz Pochodząca z 1700 r. cerkiew Podniesienia Krzyża Świętego (Chre-stowozdwyżenśka cerkwa, %@5AB>-2�742865=AL:0 F5@:20) z ikonostasem z 1769 3., przez którą Wchodzi się do podziemi.
W Dalekich Pieczarach (Dalni peczery, 0;L=V ?5G5@8), mających nieco dłuższe korytarze (280 m), spoczywają zmumifikowane szczątki tylko 45 mnichów. Zostały wydrążone także w 1051 3., 0 kult wiąże je ze św. Teodozjuszem Peczerskim. W podziemiach są trzy cerkwie: Zwiastowania (Błahowiszczenśka, ;03>2VI5=AL:0), św. Teodozju-sza (Feodosijiwśka, $5>4>AVW2-AL:0) oraz Narodzenia Pańskiego (cerkwa Rizdwa, F5@:20 V7420). Na powierzchni stoi cerkiew Poczęcia św. Anny (Annozaczati-jiwśka cerkwa, ==>70G0BVW2AL:0 F5@:20) z XVII-XIX w. (z wejściem do pieczar), cerkiew Narodzenia Matki Boskiej (cerkwa Rizdwa Bohorodyci, F5@:20 V7420 >3>@>48FV) z 1696 3. oraz dominująca nad budynkami dzwonnica z 1761 r. (41 m). Do pieczar można wchodzić do 16.00 (osoby cierpiące na klau-strofobię powinny zrezygnować Z tej wizyty).
Na terenie ławry jest cmentarz oraz kilka oddzielnie stojących grobów. Szczególną uwagę zwraca mogiła Piotra Stołypina (1862 1911), rosyjskiego polityka, od 1906 r. premiera i ministra spraw wewnętrznych, zamordowanego w zamachu. Na cmentarzu pochowano wielu rosyjskich generałów, m.in. bohaterów wojny 1812 3.: gen. P. Kajsarowa, gen. A. Krasowskiego, księcia feldmarszałka F. von den Osten Sakena, a także ofiary komunistycznej przemocy w latach 30. i 60. XX w.
Monastyr Wydubicki
Drugi monastyr Kijowa, Wydubicki Monastyr Męski (Wydubyć-kyj czołowiczyj monastyr, 84C-18FL:89 G>;>2VG89 <>=0AB8@; podczas nabożeństw bezpł., poza nabożeństwami 2 hm, fotografowanie 5 hrn, filmowanie 10 hrn), jest usytuowany na przedmieściu, w Zaciszu na wysokim brzegu Dniepru, nad komunikacyjną arteria. Nabereżne szosę. Został założony w 1070 r. przez Wsiewoło-da, księcia kijowskiego w latach 1078-1093. Z powstaniem klasztoru wiąże się legenda o wypłynię-clu ( wydobyciu") z Dniepru właśnie w tym miejscu posągu Peru-na, Zatopionego w chwili chrztu Kusi. Patrząc od bramy, po lewej stronie widzi się cerkiew-refektarz Zbawiciela, po prawej cerkiew sw. Jerzego, a w głębi kamienny sobór św. Michała Archanioła (sobór Archystratyha Mychajiła, A>1>@ @E8AB@0B830 8E0W;0)  najstarszą budowlę monastyru. Pierwszą cerkiew wzniesiono w .70 3., ale już w 1095 r. zniszczyli ją Połowcy. Pod koniec "" I w. świątynia częściowo zawaliła się, ale została odbudowana -najpierw użyto drewna, a potem (1765-1780) kamienia. Uważana za perłę ukraińskiego baroku cerkiew św. Jerzego (cerkwa Heor-
hija,
&5@:20 5>@3VO) pochodzi
z lat 1686-1701. Najmniej atrakcyjna cerkiew-refektarz Zbawiciela (Spaśka trapezna, !?0AL:0 B@0?57=0) zajmuje podłużny, jakby mało sakralny budynek po lewej stronie, z odnowioną fasadą, ale
zaniedbanym wnętrzem pokryty^, freskami. O malowniczości teg0! zakątka decyduje też mnóstwo uli ustawionych pod murami klaszto. ru. Trolejbusem #10 albo autobu. sem #3, 112 lub 229 dojeżdża si? do przystanku Bulwar Drużby Narodiw, następnie trzeba pójść od przystanku w stronę rzeki, pj tern skręcić w prawo wzdłuż szosy z biegiem Dniepru, przejść 50 m i udać się dalej odchodzącą w prawo drogą do góry. Z przystanku tramwajowego (tramwaj #21, 27, 31 i 34) idzie się przejściem podziemnym - dalsza trasa jest taka sama jak z przystanku autobusowego.
Z tyłu monastyru, na skarpach wysokiego brzegu Dniepru rozciąga się Centralny Ogród Botaniczny (administracja Tymiria-ziewśka 1; 2954527; 10.00-20.00). Założony w 1936 3., szczyci się prawie 13 tys. gatunków traw, krzewów i drzew ze wszystkich kontynentów. Warto zwrócić uwagę na jedną z największych na świecie kolekcji bzów, które najpiękniej wyglądają w pierwszej połowie maja.
Padół
Padół (Podił) to kolejna dużej rangi atrakcja turystyczna Kijowa. Niegdyś było to rzemieślniczo--handlowe serce miasta, którego centrum kilkakrotnie przenosiło się właśnie tutaj. Dziś tę pełną wyrazu modną dzielnicę zdobią pięknie wyremontowane stare kamienice, a i ulice są mniej zatłoczone niż w okolicy Chreszczatyku. Szczególnie interesujące dla zwie-
dzających mogą się okazać Kontraktowa pł- i ul. Sahajdacznoho, łącząca plac z brzegiem Dniepru. Abv najwygodniej dotrzeć na Pa-;'\ trzeba pojechać metrem do (/) Kontraktowa płoszcza.
Nazwa dzielnicy wiąże się z jej położeniem względem sąsiedniego Górnego Miasta. Taka lokalizacja i pewnością utrudniała obronę, ale za to czyniła Padół wymarzonym miejscem wymiany handlowej. Już w średniowieczu ta część Kijowa nabrała kosmopolityczno-kupiec-kiego charakteru. Mieszkali tutaj Grecy, Arabowie, Wenecjanie, Niemcy i Żydzi. Działała genueńska faktoria handlowa, a do XVI w. istniała też dzielnica ormiańska. Niestety, wciąż wybuchały pożary, z których ostatni, w 1811 3., zniszczył Padół tak bardzo, że w 1812 r. wyznaczono na nowo plan dzielnicy. Z tych samych przyczyn nie zachował się żaden z dawnych kościołów katolickich (dominikański, jezuicki i bernardyński), wzniesionych w czasach Rzeczypospolitej, w XVI i XVII w.
Centrum Padołu stanowi Kontraktowa płoszcza. Nazwa placu pochodzi od kontraktów, czyli umów handlowych, zawieranych na specjalnych zjazdach-jarmar-kach, które przeniesiono tu w 1797 r. z Dubna (gdzie trafiły w 1774 r. ze Lwowa). Ostatnie kontrakty odbyły się w 1927 r. Środek zajmuje Gościnny Dwór (Hostynnyj dwir, >AB8==89 1 ), rodzaj niegdysiejszego domu handlowego, z oddzielnymi miejscami, riadami, dla poszcze-
gólnych branż (m.in. żelaznej, warzywnej). W sumie mieszczą się tu 53 sklepy. Budynek wzniesiono w stylu klasycystycznym w 1809 r. według projektu Luigi Rusca. Został ukończony tylko do wysokości parteru, gdyż dalsze prace przerwał pożar w 1811 r. oraz wojna z Napoleonem. W 1828 r. ponownie przystąpiono do budowy zgodnie z planami A. Melenskiego, rekonstruując jednocześnie to, co już wzniesiono. Po następnych przeróbkach w połowie XIX w. budowla uzyskała teraz
niejszy wygląd. W XIX stuleciu przedstawienia opery włoskiej i baletu w sali koncertowej Gościnnego Dworu oglądali A. Mickiewicz, F. Liszt, H. Bal-zac i A. Puszkin. Obecnie wnętrza zajmuje teatr (O4165489) oraz droga restauracja obsługiwana przez kelnerów w strojach ludowych (12.00-1.00). Można też zajrzeć na wewnętrzny dziedziniec.
Przed Gościnnym Dworem od strony ul. Kostiantyniwśkiej stoi fontanna Samsona (fontan Sam-son, D>=B0= !0<A>=), wykonana w latach 1748-1749 według pomysłu Hryhorowicza-Barskiego. Wodotrysk jest zabytkiem nie tylko architektury, ale i sztuki hydrotechnicznej, jako że stanowił fragment pierwszego w Kijowie wodociągu. Ma postać okrągłego pawilonu, przykrytego barokową kopułą opartą na kolumnach z ko-rynckimi kapitelami. Około 1780 r. Brouillon, wykładowca Akademii Kijowskiej, umieścił na fontannie zegar słoneczny. Rzez
ba, którą można oglądać wewnątrz, pocho-
dzi z początku XIX w. i przedstawia Samsona rozdzierającego paszczę lwu. Perspektywę ulicy Sahajdacznoho zamyka pomnik jej patrona z 2001 r.
Róg Kontraktowoji pł. i ul. Sko-worody zajmuje dawny monastyr Bractwa (Bratśkyj monastyr, @0BAL:89 <>=0AB8@; Skoworo-dy 2), gdzie mieści się odnowiona po odzyskaniu niepodległości najstarsza uczelnia miasta, Akademia Kijowsko-Mohylańska (Ky-jewo-Mohylanśka Akademija). Sama nazwa monastyru wskazuje na genezę uczelni. Założone w 1588 r. Bractwo Kijowskie było wspólnotą prawosławną, która postawiła sobie za cel powstrzymanie latynizacji przez działalność edukacyjną. W tym celu, po długich staraniach powołano do życia w 1701 r. akademię, zwaną póz
niej Kijowsko--Mohylańską od nazwiska ówczesnego metropolity Petra Mohyły. W skład zespołu wchodzą barokowe budynki uczelni z lat 1704-1740 oraz dawna cerkiew Ducha Świętego (cerkwa św. Ducha, F5@:20 A2. CE0; ul. Skoworody 2) z XVII XVIII w. Dziś w części monastyru urządzono szpital (wejście przez bramę od ul. Skoworody). Funkcje religijne pełni tylko cerkiew Zwiastowania NMP (cerkwa Błahowiszczennia Preswiatoji Bo-horodyci, F5@:20 ;03>2VI5==O @5A2OB>W >3>@>48FV; ul. Skoworody 2; pn., wt., czw. i pt. 10.00-18.00, śr. 12.00-20.00, sb. 10.00-20.00, nd. 10.00-16.00), odebrana wiernym w 1937 3., a zwrócona 60 lat póz
niej. Zacho-
wały się fragmenty malowidei Wejścia należy szukać na końn' dziedzińca po lewej stronie.
Sobór Patriarszy Zaśnięci Matki Boskiej Pyrohosta (patr; jarszyj sobór Uspinnia Bożoji -. teri Pyrohoszczoji, ?0B@VO@IIV A>1>@ #A?V==O >6>W 0B5@] 8@>3>I>W; 8.00-19.00; bezpl.) zajmuje południową część Kon-traktowej pł. Upamiętniony w we-zwaniu Pyrohost przywiózł ikonę Zaśnięcia z Konstantynopola. Cerkiew została zbudowana w latach 1132 1136 przez Mścisława, syna Włodzimierza Monomacha, zruj-nowana w 1935 3., 0 następnie odbudowana w pierwotnej formie w 1998 r. Dawna główna świątynia rzemieślniczo-handlowej dzielnicy Padół od XVI do XVII stulecia pełniła funkcję najważniejszej świątyni miasta. Była przebudowywana w latach 1613 1614 przez włoskiego architekta S. Bracciego w stylu renesansowym, a w 1770 r. przez I. Hryhorowicza-Barskiego w stfl lu barokowym. Jasna, odznaczająca się niezwykłą harmonią budowla kojarzy się z architekturą Grecji czy Bułgarii. Niewielka (13 x 19 m) trójnawowa świątynia niegdyś była wewnątrz pokryta freskami. Otaczający ją plac odnowiono.
Za cerkwią Zaśnięcia Matki Boskiej Pyrohosta zaczyna się interesująca ul. Prytyśko-Mykilśka, przy której znajduje się monastyr św. Flora (Fłoriwśkyj monastyr, $;>@V2AL:89 <>=0AB8@; Prytyśko--Mykilśka 5), czynny żeński klasztor zajmujący kompleks budyń-
:harakterystyczną dzwonni-
ków z ci
wzniesiony
Monastyr istniał w tym miejscu
już
WXV stuleciu. W 1710 r. przyjęły do niego z Peczerska zakonni-z monastyru Woznesenśkoho, zadecydowało o wybudowaniu wiatach 1722-1732 cerkwi Wniebowstąpienia (Woznesenśka cerkwa, >7=5A5=AL:0 F5@:20). Po rozbudowie w zespole monastyru znalazł się refektarz {trapezna) wraz pomieszczeniami gospodarczymi z XVII i XVIII stulecia, a także dzwonnica z 1740 3., budynek przełożonej (ihumeni) z 1822 r. oraz (z tyłu, u podnóża góry) cerkiew Zmartwychwstania (Wo-skresenśka cerkwa, >A:@5A5=AL:0 F5@:20) z 1824 r. - klasycystyczna świątynia-rotunda projektu A. Me-lenskiego, ceniona za doskonałe proporcje. Obecnie w klasztorze przebywa aż 150 mniszek i nowi-cjuszek (warto przyjść o 18.00, gdy schodzą się na nabożeństwo). Monastyr jest ośrodkiem kultu św. Heleny (Kateryny Bachtieje-wej), kijowskiej piękności z przełomu XVIII i XIX w., która porzuciła światowe życie i 60 lat spędziła w nabożnej izolacji. Na końcu ulicy widać cerkiew św. Mikołaja Prytyska (Mykilśko-Prytyśka cerkwa, 8:V;LAL:>-@8B8AL:0 &5@:20; Chorywa 5a). Postawiona w latach 1695-1707, została przebudowana po wielkim pożarze Padołu w 1811 r. według planów A. Melen-skiego. Świątynia należy do autoke-talii ukraińskiej. Zagadkowe ciemne Wnętrze sprawia, że w tym miejscu Panuje szczególna atmosfera.
Po drugiej stronie Padołu, niemal nad Dnieprem wznoszą się jeszcze dwie zabytkowe cerkwie. Pierwsza z nich, cerkiew św. Eliasza (Illinśka cerkwa, ;;V=AL:0 F5@:20; Poczajnynśka 2  Illinśka, róg Nabereżno-Chreszczatyćkoji) z 1692 3., stoi niemal na brzegu rzeki. Na początku XVII stulecia wzniesiono tutaj jeszcze niewielką dzwonnicę z dachem namiotowym i bramę. W I połowie XIX w. budowlę wzbogacono formami klasy-cystycznymi. Zachowały się fragmenty XVII-wiecznych fresków. Co ważne, uważa się, że to właśnie w tym miejscu nastąpił chrzest Kijowa w 988 r. Na lewo od świątyni widać dawny monastyr. Z kolei cerkiew św. Mikołaja na Nabrzeżu (Nabereżno-Mykilśka cerkwa, 015@56=>-8:V;LAL:0 F5@:20; Skoworody 12) - przykład baroku ukraińskiego  została wybudowana przez I. Hryhorowicza-Barskiego w łatach 1772 1775 w miejscu wcześniejszej cerkwi drewnianej. Ozdobę świątyni stanowią malowidła i póz
noklasycystyczny ikonostas. Dzwonnica z 1863 3., projekt M. Ikonnikowa, reprezentuje tzw. styl eparchiczny.
Cerkiew św. Cyryla i Babi Jar W dosyć odległej części Padołu zachowała się niezwykła cerkiew św. Cyryla (Kyryliwśka cerkwa, 8@8;V2AL:0 F5@:20; ul. Frun-ze 103; 10.00-18.00, wejście do 17.30, czw. 10.00-17.00, wejście do 16.30, pt. zamkn.; 10 hrn, fotografowanie 10 hrn, filmowanie 25 hrn). Do świątyni wchodzi się
od ul. Ołeny Telihy (biegnącej po wiadukcie nad ul. Frunze). Cerkiew została wzniesiona około 1150 r. z fundacji żony księcia Wsiewołoda, Marii, jako mauzoleum dynastii książęcej. Spoczął w niej w 1194 r. bohater Słowa o wyprawie Igora, książę Swiato-sław Wsiewołodowicz. W wyniku przebudowy pod koniec XVII w. przez I. Monastyrskiego, budowla nabrała cech baroku ukraińskiego, ale mimo to zachowała wiele z pierwotnej formy. Obecnie stanowi oddział muzeum Sofija Ky-jiwśka. Wnętrze odnowiono, dzięki czemu można podziwiać mury pokryte pięknymi ogromnymi freskami z XII w., które wyłaniają się spod nowszych warstw. Malowidła o powierzchni 800 m2 przedstawiają Sąd Ostateczny, życie św. Cyryla, zaśnięcie Matki Bożej i narodzenie Chrystusa.
Do cerkwi dojeżdża się mar-szrutką #219 od � Kontraktowa płoszcza, tramwajem #11 oraz trolejbusami #6 i 18 do stadionu Spartak. Dalej należy pójść w stronę widocznego wiaduktu, przed nim skręcić w lewo, podejść około 200 m do góry, tak by obejść stadion, po czym udać się prawą odnogą schodów na zboczu wzgórza. Można jeszcze pojechać do stacji ( Petriwka i stamtąd trolejbusem #27 do przystanku Muzej Kyry-liwśka Cerkwa.
Niedaleko od cerkwi (idąc ul. Ołeny Telihy do skrzyżowania z ul. Ol-życza) ciągnie się Babi Jar (Babyn Jar)  niezabudowany wąwóz między ulicami Korotczenka, Melny-
kowa i Dorohożyćkoho, będąfl miejscem męczeństwa tysięcy mies> kańców Kijowa podczas II womv światowej, przede wszystkim Ży. dów, ale także Ukraińców, Polaków i Rosjan. Tragedię upamiętniają pomniki Menora oraz pomnij Ofiar Faszyzmu. W 2001 r. Babi Jar odwiedził Jan Paweł II. Do-jazd: � Dorohożyczi.
Skansen
We wsi Pyrohiw, na południe od Kijowa, działa Muzeum Architektury Ludowej i Tradycji Ukrainy
(Muzej Narodnoji Architektury ta Pobutu Ukrajiny; H2662416; 10.00-17.00, śr. zamkn.; 10 hrn)-duża atrakcja turystyczna, choć raczej dla znawców. W imponującym gigantycznym skansenie (150 ha) każdemu z regionów Ukrainy poświęcono odrębny sektor. Można zobaczyć atrakcje istniejące chyba tylko w dawnym ZSRR  w każdym obiekcie jest oddzielny przewodnik, na połaci pracują (na serio) siewcy, oracze i żeńcy, a w kuz
ni kowal. Z uwagi na rozmiary ekspozycji na wizytę w tym miejscu trzeba poświęcić cały dzień (przyda się sportowe obuwie). Już w kasie warto się zaopatrzyć w plan skansenu (jeżeli tam nie będzie, nie zaszkodzi zapytać w pierwszej wsi, w budynku szkoły). W muzeum zwiedza si? wioski z kilkoma typami chat wraz z wyposażeniem, cerkwi i wiatrakiem z regionów Naddnie* prza, Połtawszczyzny, Polesia) Podola, Karpat, południa Ukrainy i Wołynia. Uwaga: skansen jest
łaściwie przedłużeniem Lasu
Hołosijewskiego, dlatego można
nim spotkać leśne zwierzęta
np
wiewiórki, ale także zaskrońce lepiej chodzić wytyczonymi alejkami, a nie po trawie. Ekspozycję da się zwiedzić szybciej, wynajmując woz
nicę z koniem i wozem drabiniastym. Na terenie skansenu działa kilka restauracji
i barów.
Do muzeum kursuje marszrutka #155 oraz autobus #24 odjeżdżający z pętli przy Narodowym Centrum Wystaw i Targów Ukrainy (Nacionalnyj Centr Wystawok i Jarmarkiw Ukrajiny), do której jedzie się autobusami #1, 51, 56, 60, 61, 63 i 75.
NOCLEGI
Trudno znalez
ć w Kijowie tanie miejsce noclegowe. Stolica Ukrainy może się okazać pułapką, która poważnie nadweręży budżet podróży. Kto chce pozostać w granicach budget traveling, niech szuka kwatery prywatnej albo wcześniej zarezerwuje przez telefon miejsce w akademiku. W miarę niedrogie są noclegi na II piętrze dworca (80-100 hrn).
Hotele
jmjów ma ogromną bazę hotelową. W poniższym spisie wymieniono hotele najbardziej znane, najkorzystniej usytuowane lub w inny sposób atrakcyjne dla turystów, ^ezmiennym problemem pozo-4e> oczywiście, drożyzna, tym
dotkl
iwsza, że obywatele Ukrainy,
a także krajów WNP często płacą za te same usługi cenę kilkakrotnie niższą. Warto wcześniej rezerwować miejsca, gdyż w wielu hotelach, szczególnie w centrum, niemal zawsze brakuje wolnych pokoi. Pomocą w szukaniu noclegów w hotelach służy Hotel Servi-ce Predsława (a/fax [phone]; całą dobę).
Akademicznyj. Hotel Akademii Nauk Ukrainy (ul. Sofiji Perowśkoji 6/11; 2 4466453, 4469031, 4569031). Bardzo tanio, od 40 hrn za dobę; dwójka 86 hrn. Alionka (bulwar A
epse 40a; s4837 085, 4838145). Nieduży piętrowy budynek. Na piętrze pokoje z łazienką, wyposażone w TV, telefon i wentylator; na parterze bar. Strzeżony parking (w cenie pokoju). Cena wraz ze śniadaniem: 1-osobowy od 220 hrn, 2-osobo-wy od 250 hrn. Minusem jest zbyt bliska odległość od linii tramwajowej. Najbliższa stacja metra: �Berestejśka. Andrijiwśkyj (Wozdwyżenśka 60; e416 2256, 4166328, fax [phone]). Luksusowy obiekt tuż obok hotelu Wozdwyżenś-kyj, w kamienicy z napisem  Kijewskij Russkij Kulturnyj Centr" (wejście od Andrijiwśkoho uzwizu 24). Jedynka 62 $, dwójka 73 $, apartament z dwoma łóżkami 118 $. Dojazd: � Kontraktowa Płoszcza. Chreszczatyk*** (Chreszczatyk 14; e229 7193, http://www.khreschatik.kiev.ua/). Przy głównej ulicy, z barem, dwiema restauracjami, sauną i biurami wielu linii lotniczych (m.in. LOT-u). Dwójka 495-550 hm. Dojazd: � Chreszczatyk lub � Majdan Nezałeżnosti. Desna (Milutenko 46, B5184090). Jedynka 74 hrn, dwójka 85 hrn, luks 216 hrn. Dojazd: � Lisowa.
O-
S
127
Dnipro (Chreszczatyk 1/2; e2546777, 2298287, fax [phone], www.dnipro. com.ua). Potężny gmach na początku Chreszczatyku. Jedynka 598-630 hm, dwójka 840-884 hm. Ceny pokoi ze śniadaniem. Można rezerwować miejsca przez Internet ([e-mail]), co powoduje doliczenie 5 $ do rachunku. Dojazd: � Chreszczatyk lub � Majdan Nezałeżnosti.
Domus (Jarosławska 19; e4625120, 4909009, fax [phone], [e-mail], www.domus-hotel. kiev.ua). Kolejny z serii drogich, komfortowych hoteli, jakie ostatnio pojawiają się w Kijowie, w starannie odrestaurowanych kamienicach. Najtańsza jedynka 746 hrn, dwójka 1012 hrn; 21 jedynek, 3 dwójki, 6 apartamentów, restauracja z kuchnią ukraińską i śródziemnomorską. Dojazd: � Kontraktowa płoszcza.
Drużba** (bulwar Drużby Narodiw 5; a 2683406, 2683387). Ceny od 100 hrn za osobę. Parking, restauracja, bar, kantor, basen, sauna, fryzjer, kosmetyczka, zamawianie biletów. Dojazd do stacji metra �A
ybidśka.
Ekos (ul. Tampere 8a, ł?5593236; ul. Iwana Mykytenka 9, e5420443, fax [phone]; ul. Oswity 14, e2439177, 2439 110). Bardzo niskie ceny, od 40 hrn do 142 hrn.
Ekspres (bulwar Szewczenka 38/40; �2218995). W wieżowcu na jednej z głównych ulic śródmieścia. W każdym pokoju lodówka, TV, telefon, prysznic, kawiarnia na I piętrze, restauracja na XVI piętrze, bilard. Jedynka 70 $, dwójka 99 $. Dojazd: � Uniwersytet.
Feofanija (ul. Teremkiwśka 19; e2664 027). Tanio, ceny od 56 hrn, ale również bardzo daleko od centrum. Do-
jazd: od głównego dworca autobusoJB go autobusem #119; od stacji metft �A
ybidśka trolejbusem #2.
Hotel Akademii Rolniczej (prowułok 7( kowśkoho 6; �2572223). Niedrogo. D jazd: od stacji metra �A
ybidśka, n, stępnie trolejbusem #2, 4, 11, 12 Hotel Minzwiazku, tj. Ministerstwa Te. lekomunikacji (ul. Wołodymyrśka 451). �2252273). Tani hotel w centrum. Konieczna rezerwacja. Ceny od 100 hrn.
Hotel NAU, tj. Akademii Lotniczej (ul. Hi. żynśka 29e; �4577302, 4849059, fax [phone]). Pokój 3-osobowy od 30 hrn za osobę, pokój 2-osobowy od 40 hrn za osobę, luks 100 hrn. Dojazd tramwajem od głównego dworca kolejowego #lk lub z płoszczi Peremohy tramwajem #3.
Impresa (Sahajdacznoho 21; �4170027, 4637903, taras@pulse .com.ua, www.im-pressa.com.ua). Bardzo elegancki, w odnowionej kamienicy przy głównej ulicy Padołu. Pokoje (990-1620 hrn) z klimatyzacją, barkiem, TV satelitarną i włoskimi meblami. Na parterze najlepszy angielski pub w Kijowie. Dojazd: � Pocztowa płoszcza.
Kooperator (ul. Saksahanśkoho 53/80; �2272463). Jedynka 182 hrn, dwójka 202 hrn.
Kyjiw (ul. Hruszewśkoho 26/1; �2930 155, 2930042, [e-mail], http://htl.kiev.ua). Jedynka od 980 hrn, dwójka 1480 hrn. W pokojach oprócz wszystkich możliwych wygód są nawet prywatne sejfy i telefony w łazienkach. Parking, bar, restauracja, kantor, zamawianie biletów, fryzjer, wynajem samochodu, Internet. Dojazd: od stacji � Arsenalna autobusem #24 do przystanku Kriposnyj prowułok.
Kyjiwmiśkbud (Petra Zaporiżcia 13; 5105982, fax [phone]). Być może najeży hotel z wszystkimi wygodami Kijowie, w lewobrzeżnej dzielnicy parnica (trzeba przejść przez bramę ' skręcić w lewo koło sklepu z wannami). Jedynka 75 hrn, dwójka 150 hrn, dodatkowe miejsce 65 hrn. Dojazd: Centrum do � Czemyhiwśka i dalej na północ, cztery przystanki tramwajami #22, 33, 35.
Kyjiwśkyj. Prezydent-hotel (ul. Hospi-talna 12; � 2204144, 2201934, 2563956, fax [phone], [e-mail]. ua http://www.president-hotel.com.ua). Jak sama nazwa wskazuje, jest to jeden z najdroższych hoteli w mieście, wybudowany przez firmy tureckie w 1980 roku jako hotel Inturist. Restauracje, bary, kasyno, sauna, sala kongresowa, fitness klub, fryzjer i inne. Ceny jedynki od 556 hrn, dwójka od 758 hrn, apartament prezydencki 2348 hrn. Dojazd: DPałac Sportu.
LEL-u (ul. Sołomjanśka 20; �2497868, 2497867, http://ukraine.by.ru/). Hotelik niedaleko od dworca kolejowego; dojazd trolejbusem #3. Bardzo niskie ceny. Doba kosztuje od 60 do 100 hrn za dwie osoby.
A
ybid (pi. Peremohy 3; �2369572, fax [phone], [e-mail], http://www.hotellybid.com. ua). 17-pię-trowy blok górujący nad placem w dzielnicy niedaleko dworca od kolejowego. Irzy restauracje, bar, dyskoteka, a nawet American sports bar Playoffs International. Ceny: od 600 hrn. Dojazd: tramwajami #3 i 6.
beryh (prospekt Czerwonozorianyj 5/ 16; �4280010, fax [phone]). Ceny od 240 hrn.
Park-Hotel (ul. Ciurupynśka 2; �422 0344, park-htl carrier.kiev.ua). Ceny od 200 do 600 hrn. W pobliżu stacji metra �Nywky.
Predsława (ul. Predsławynśka 51; �269 4284, [e-mail], www. predslava.kiev.ua). Stosunkowo niedrogi hotel w 8-piętrowym gmachu. 80 pokoi o różnym standardzie (jedynka 200 hrn, lux 300 hrn), restauracja, fryzjer. Dojazd: � Lybid'śka lub � Pałac Ukrajina.
Ruś (Hospitalna 4; �2564000, 2943020, [e-mail], www.ho-telrus.kiev.ua). W sąsiedztwie hotelu Kyjiwśkyj, w wieżowcu z 1979 3., w którym można także obejrzeć pochodzące z tego okresu mozaiki i rzez
by. 385 pokoi, 2 restauracje, 2 sale bankietowe, 3 bary, sala konferencyjna. Śniadanie wliczone w cenę pokoju. Ceny: od 650 hrn. Dojazd: � Pałac Sportu, tramwaje #1, 5 i 6.
Saturn (ul. Herojiw Kosmosu 2; �4783 263). Ceny od 50 do 110 hrn za dobę.
Teatralny (ul. Hołosijiwśka vel 40-ricz-czia Zowtnia 7; �2658988). Jeden z najtańszych hoteli.
Turyst (Rajisy Okipnoji 2; �5178830, 5178832, reservation@hotel-tourist. kiev.ua, www.hotel-tourist.kiev.ua). Na lewym brzegu Dniepru, tuż koło stacji � Liwobereżna. Wygodny, ale drogi (choć konkurencyjny wobec hoteli na drugim brzegu Dniepru), w 27-piętro-wym wieżowcu górującym nad okolicą. Sala konferencyjna na 300 osób, business service, restauracja na 400 miejsc, klub nocny, pub angielski, strip-bar, sauna, basen, salon fryzjerski, gabinet stomatologiczny. Najtańsza jedynka kosztuje 65 $, dwójka 87 $.
U Walentyny (Strutynśkoho 4; 8295 6085, 2961341, http://www.u-valentiny. kiev.ua/). W dzielnicy peczerskiej, za budynkiem oznaczonym Peczerśka 2/16. W pokojach lodówka, prysznic, TV. Atutem może być usytuowanie w malowniczej półwiejskiej dzielnicy pełnej sadów. Jedynka 170 hrn, dwójka 290 hm. Dojazd: trolejbusem #1, autobusami #3, 112 i 229 do przystanku Strutynśkoho, a stamtąd na piechotę uliczką pod górę (hotel jest po prawej stronie).
Wozdwyżenśkyj (Wozdwyżenśka 60; �5319931, 4625843, http://www.vozdvy-zhensky.com/). Piękna lokalizacja nad Andrijiwśkim uzwizem, na III piętrze odrestaurowanej kamienicy (wejście od An-drijiwśkoho uzwizu 24). Jedynka 750 hrn, dwójka 990 hrn, dwójka o podwyższonym standardzie 1809 hrn. W 23 pokojach klimatyzacja, barek, 24 kanały telewizji satelitarnej, telefon. Dojazd: (S Kontraktowa Płoszcza.
Zatyszok (ul. Bohdaniwśka 10; �2453895, 2453896). Ceny od 80 do 100 hrn. Niedaleko od Południowego Dworca Kolejowego, skąd można się przejść pieszo lub podjechać tramwajem #9 do przystanku Kurśka.
Zdorowja (perewułok Wołgo-Donśkyj 12; �5661075). Jeszcze jeden niedrogi hotel; ceny od 120 do 180 hrn. W dzielnicy Nowa Darnica, daleko od centrum, w pobliżu stacji kolejowej Darnica. Dojazd do stacji metra �Charkiwśkyj Masyw, następnie tramwajem #25 do przystanku Wołgo-Donśkyj prowułok.
Znannia (Mykilśko-Botanicza 31; �244 2672, 2442681, fax [phone], hotel� znannya.org.ua, www.hotel.znannya. org.ua). Hotel, jeden z tańszych w Kijowie, zajmuje trzy pierwsze kondygnacje 12-piętrowego budynku niedaleko od
centrum miasta. Wszystkie pokoje z ła. I zienkami, telewizorem, telefonem, wieję. szość również z lodówką. Jedynka 132 i 156 hrn, dwójka 84-132 hrn od osoby> trójka 84 108 hrn od osoby, luks dwupo. kojowy: 600 hm (1 os.), 660 hrn (2 os.jB 720 hm (3 os.). Dojazd: do stacji � Uni-wersytet lub Płoszcza Lwa Tołstoho.
Kwatery prywatne
Wobec wysokich cen w kijowskich hotelach i trudności z otrzymaniem miejsc w akademikach, kwatery prywatne dają jedyną szansę na to, by pobyt w mieście nie nadszarpnął budżetu. Można, jak we wszystkich dużych miastach ukraińskich, rozglądać się na dworcu za osobami trzymającymi tekturowe tabliczki. Bezpieczniejszą metodą jest znalezienie w głównym holu dworca kasy nr 4, oznaczonej jako Kyjiwmiśkdowidka (8W2 <VAL:4>2V4:0), pełniącej rolę informacyjnej służby miejskiej. Pracownicy umożliwiają (nieoficjalnie) kontakt z osobami wynajmującymi pokoje na Sołomence (5-. min od � Wokzalna).
Firmy wynajmujące mieszkania Absolut (ul. Cwietajewoji 10/87; �530 8181, e/fax [phone], [e-mail], www.hotelse-rvice.kiev.ua). Standard i ceny mieszkań w centrum podobne do tych przedstawionych niżej. Firma proponuje również mieszkania w nowych dzielnicach miasta, gdzie ceny zaczynają się już od 20 $ za dobę. Kiev Accommodation (ul. Mała Zyto-myrśka 5, p. 46; �2281615, 5781464, 2375652, �/fax [phone], rent@Kiev-
rommodation.com, www.kievaccom-odation.com). A
adnie umeblowane % dobrze wyposażone mieszkania w centrum Kijowa (minimum TV SAT, magnetowid, klimatyzacja, lodówka, mikrofalówka, pralka itd.; 40-200 $/dobę; w cenę wliczono sprzątanie dwa razy na tydzień). Wynajmując mieszkanie na dłuższy czas, można negocjować cenę.
Kemping
W Kijowie, podobnie zresztą jak i na całej Ukrainie, brakuje miejsc kempingowych. Oficjalnym kempingiem stolicy jest turystyczny kompleks Prolisok (prospekt Pere-mohy 139; 24519037, fax [phone], http://iprinet.kiev.ua/proli-sok). W ofercie są motele (jedynka 87 $, dwójka 55 $), pole kempingowe z asfaltowymi dojazdami, 2 restauracje, 4 bary, kasyno i sauna.
GASTRONOMIA
Oferta gastronomiczna Kijowa, jak przystało na metropolię, jest bogata. Nie brakuje różnorodnych restauracji, a jedyny problem stanowią ceny. Najlepsze restauracje działają w okolicach Chreszczaty-ku i na południe, w stronę ul. Ho-spitalnoji, a także przy większości przecznic głównej ulicy Kijowa. Lokale Padołu są tańsze i niejednokrotnie ciekawsze. Poniżej opisano tylko niektóre kijowskie restauracje. Aby zorientować się w najnowszej ofercie, najlepiej zajrzeć do Internetu: www.resto-ran.ua; http://chicken.kiev.ua. Apollo (Chreszczatyk 15, pasaż; �229 �437; 12.00-15.00 i 17.00-23.00). Re-
stauracja dla zamożnych gości z Europy Zachodniej. Kuchnia włoska specjalizująca się w risotto.
Arizona Grim (Nabereżno-Chreszczatyć-ka 25; �4163535; od 8.00 do ostatniego klienta). Kuchnia Południowego Zachodu USA. W lokalu, działającym od grudnia 1995 3., spotyka się anglojęzyczna wspólnota Kijowa (sb. pizza parties).
Awgustin (Husowśkoho 12/7; �2904114; 12.00-23.00). Restauracja w stylu bawarskiej tawerny ze stosownymi napisami gotykiem; kuchnia południo-woniemiecka; piwo paulaner. Ceny: 50-100 hrn.
Azteca (Worowśkoho 310; �2168656). Kuchnia meksykańska. Ceny: 30 50 hrn. Od 11.00 do ostatniego klienta.
Baskerville (Prospekt Peremohy 33; �2434802; od 11.00 do ostatniego klienta). Kuchnia międzynarodowa (obiad od 50 hrn).
Budapeszt (Leontowycza 3; �2340347, 2355375; 14.00-18.00, 19.00-3.00). Ogromna restauracja z licznymi kelnerkami; w dzień ogródek dla dzieci, nocami kasyno, karaoke i pokazy tańca erotycznego. Kuchnia zakarpacko-wę-gierska.
Columbus (Prorizna 15; �2289370; 10.00-23.00, pt.-sb. 10.00-2.00). Kuchnia genueńska; wybór win, 10 rodzajów pizzy, sprowadzany chleb foccaccia.
Czumaćkyj Dwir (Andrijiwśkyj uzwiz 22; �4162221; 10.00-23.00). Restauracja stylizowana na ludowo (potrawy tradycyjne). Ceny: 30 50 hrn.
Czelentano (Sahajdacznoho 41; �416 0046; 10.00-22.00). Miejsce godne polecenia. Kilkanaście rodzajów smacznej pizzy (10-30 hrn), sałatki (4-. hrn), desery (5 10 hrn).
Da Vinci Fish Club (Wołodymyrśka 12; �4903434; 8.00-24.00). Kuchnia włoska, ale przede wszystkim dania z ryb.
Deja Vu (Chmelnyćkoho 30; �2359802; 12.00-2.00). Potrawy z kurczaka; muzyka na żywo.
Double Bass (Kostantyniwśka 34; �467 6018; od 12.00 do ostatniego klienta). Restauracja jazzowa z muzyką na żywo.
Edem na uzwozi (Andrijiwśkyj uzwiz 13*1 10.00-23.00), bar Szynok Uzwiz (Andrijiwśkyj uzwiz 34; �4163516). Kuchnia europejska i ukraińska; ogródek na tarasie od ulicy; ceny bardzo zróżnicowane (sięgają 25 hrn).
Fellini (Architektora Horodećkoho 5; �2295462; całodobowy). Kuchnia francuska i włoska.
Himałaji (Chreszczatyk 23; �4620437; 11.30-24.00). Restauracja indyjska; potrawy gotowane w specjalnym naczyniu tandur (obiad ok. 40 hrn).
Hostynnyj Dwir (Kontraktowa pł. 4; �4162271; 12.00-17.00 i 19.00-23.00). W słynnej zabytkowej budowli na środku placu. Specjały kuchni ukraińskiej i rosyjskiej; obsługa w strojach ludowych. Dania firmowe to warenyky z malinami oraz kurczak po kijowsku. Ceny: do 100 hrn.
Jarosława (Jarosławiw Wał 13; �212 4260). Afisze głoszą, że jada się tu w atmosferze z X stulecia (personel w pseu-dohistorycznych strojach). Popularny lokal, gdzie przychodzi się zazwyczaj, żeby coś wypić ze względu na duży wybór alkoholi. Ceny umiarkowane (10-20 hrn).
Jewropejśkyj (Hospitalna 12; �2943047; 7.00-23.00). W hotelu Kyjiwśkyj. Kuchnia ukraińska i europejska; ceny odpowiednie do rangi hotelu; koktajle i bankiety, muzyka na żywo.
Korsar (Sahajdacznoho 142; �416557g. od 8.00 do ostatniego klienta). Wnętrz stylizowane na statek piracki, włącznie ze strojami kelnerów. Kuchnia między, narodowa.
Kozak Mamaj (ul. Prorizna 4; �2284273-od 12.00). Ekskluzywna restauracja-kuchnia typowa dla Ukrainy; bardzo ciekawy wystrój w stylu ukraińskim (chłodnik 18 hrn, zupa fasolowa z grzy-1 bami 24 hrn, sztuka mięsa wieprzowego I z warzywami 53 hrn, łosoś 75 hrn).
La Bella (Puszkinśka 7; �2292701; 10.00-24.00). Pizzeria z muzyką na żywo i płonącym kominkiem. Można także zamawiać pizzę pod wskazany adres.
Limpopo (prospekt Herojiw Stalingra-da 162; �4120010; od 11.00 do ostatniego klienta). W dzielnicy Obołoń. Potrawy przyrządzają kucharze ze Sri Lanki.
Miami Blues (Wełyka Wasylkiwśka 114; �2391133; całodobowa). Restauracja oferująca dania kuchni europejskiej; jazz na żywo.
Oleksandrija (Sahajdacznoho 6; �416 0109; 10.00-6.00). Kawiarnia z cenami rzędu 15 hrn. Ciemne wnętrze urządzone z przeciętnym gustem, ale panuje tu dobra atmosfera.
Peczera (Tarasiwśka 100; �2443372; 11.00-24.00). Rzeczywiście w pieczarze. Specjalność zakładu:/ondue z mięsa i ryb.
Perwak (Sicznewoho Powstannia 42/1; �5739775, 2903066; od 11.00 do ostatniego klienta). Kuchnia ukraińska i europejska; obiad od 30 hrn (surówka, barszcz lub zupa jarzynowa, kotlet z kurczaka albo pierogi). Latem dodatkowo ogródek ZSRR (interesujący wystrój oraz kuchnia narodów byłego Związku Radzieckiego).
% a-Bot (Wołodymyrśka 38, róg Jaro-
P'sławśkoho Wału: �2291489). Dobra " zza w cenie 20-30 hrn.
podwirja (Andrijiwśkyj uzwiz 19;
4164844; 11.00-23.00). Bardzo ładny
>B-ódek z widokiem na Dniepr; potra-
kuchni ukraińskiej i europejskiej
(0k. 25 hrn).
primavera (Melnykowa 6; �2399729; od 10.00 do ostatniego gościa). Kuchnia włoska i marokańska. Specjalności: pizza i dania z kuskusu.
San Tori (Sahajdacznoho 41; �4624994; 11.00-23.00). Wejście od Kontraktowej pł- Kuchnia japońska i tajska (50-100 hrn). Restauracja zajmująca antresolę.
Sławuta (Hor'koho 14; �2270391; 12.00-24.00). Bar i restauracja; kuchnia fińska (obiad 110-170 hrn).
Swing (Wołodymyrśka 11; �2292865; od 8.00 do ostatniego klienta, sb. i nd. od 10.00). Modna restauracja jazzowa; kuchnia francuska (jak głoszą reklamy -w stylu de Fusion).
Swittycia (Andrijiwśkyj uzwiz 136; �4163 186). Bardzo dobra restauracja w budowli z okiennicami, stylizowanej na karczmę portową. Kuchnia bretońska i włoska, duży wybór win; ceny rzędu 25 hrn.
Szwydko Sieć restauracji typu fast food, oferujących dania ukraińskie i otwartych 8.00-23.00 (www.shvydko.ua). Adresy: � Majdan Nezałeżnosti (przejście podziemne; �5374025), płoszcza Stawy (przejście podziemne; �537 4025), � Drużby Narodiw (�5374025), Dworzec Południowy (�5374025), �Wydubyczi (�5374025). Pierogi z kapustą 2,90 hrn, z mięsem 3,55 hrn, 2 serem 2,55 hrn, z ziemniakami 3.80 hrn, barszcz 3,75 hrn.
Time Out (Hor'koho 50; �2487396; 8.00-2.00). Kuchnia amerykańska; specjalne menu dla dzieci. Tokio (Zoolohiczna 10; �4900604; 12.00-24.00). Restauracja japońska ze sprowadzonym z Japonii szefem kuchni; wiele rodzajów sushi. VIP-room z ka-raoke i strzeżony parking. Bardzo drogo. Uncle Sam (Wołodymyrśka 101; �227 3216, www.unclesam.com.ua; 11.00 24.00). Kuchnia amerykańska; za obiad trzeba zapłacić równowartość 8 $. Wernisaż (Andrijiwśkyj uzwiz 30; �416 2403). Jeden z licznych lokali przy tej ulicy. Smutne wnętrze, zapach tłuszczu, a ceny równie przeciętne jak obsługa (20-40 hrn). Wołodymyrśka Hirka (Triochswiatytelś-ka 8; �2290447; 11.00-24.00). Godna polecenia restauracja w piwniczce, blisko Mychajliwśkoji pł. Przyjemne wnętrze wyłożone białymi płytami, ogródek (20-40 hrn). Przygrywa rosyjska house musie. Za dwoma zajciamy (Andrijiwśkyj uzwiz 34; �2297972; 11.00-23.00). Bardzo interesujący wystrój w stylu myśliwskim; kuchnia ukraińska (obiad od 35 hrn). Zamok Wydubyczi (Nabereżno-Pe-czerśka 5; �2479940, 2962707, www. zamok.com.ua; 12.00-24.00).  Kuchnia średniowiecznych rycerzy"; duży wybór ryb. Zdoroweńki buły (Luteranśka 3; �2783 348; 8.00-22.00). 50 metrów od stacji O Chreszczatyk. Smaczne, niedrogie jedzenie (obiad 20 hrn). Popularna restauracja typu Quick&Casual Dużo obcokrajowców. Bardzo interesujące wnętrza (5 sal). Lokal godny polecenia.

Podróżując z dziećmi, warto pomyśleć o dodatkowych rozrywkach w przerwach między zwiedzaniem licznych wspaniałych zabytków ukraińskiej stolicy. Dobrym pomysłem może być wycieczka do ogrodu zoologicznego (prospekt Peremohy 32; �2366054; codz. 10.00-19.00, sb.-nd. 10.00-20.00; 9 hm, dzieci 5 hrn). Na miejsce dojeżdża się trolejbusem #5 do przystanku Zoopark lub metrem do stacji � Politechniczny] Instytut, następnie trzeba przejść przejściem podziemnym na drugą stronę prosp. Peremohy i skręcić w lewo. Dalej albo idzie się nieco pod górkę (5-. min), albo podjeżdża jakąkolwiek marszrutką.
Kijowskie zoo, założone w 1908 3., zajmuje powierzchnię 40 ha. Bardzo ład-nie i ciekawie jest urządzony pawilon Wyspa Zwierząt z lwami, jaguarami, tygrysami amurskimi oraz niedz
wiedziami malajskimi, chociaż w upalne dni zwierzęta trudno dostrzec, gdyż chowają się między drzewami i głazami. W innym pawilonie przez szklaną szybę można obejrzeć zabawy małych niedz
wiedzi brunatnych, które mają do dyspozycji dość rozległy teren z drzewami, skatami, stawem, a nawet wodospadem. Na uwagę zasługuje też pawilon z ptakami, przy samym wejściu. Dzięki ogromnym klatkom widzowie ulegają złudzeniu, ze ptaki są na wolności. Pośrodku ogrodu urządzono zwierzęce przedszkole, gdzie można samemu nakarmić (1 hrn), a nawet pogłaskać różne gatunki kózek, prosiaczków, króliczków czy świnek morskich. Dziś w zoo mieszka okoto 2 tys. zwierząt należących do 350 gatunków. Przed wejściem gtównym, obok kas stoją tadne rzez
by Iwa i żubra dtuta J. Rubana.
Innym pomysłem na spędzenie czasu z dziećmi może być wycieczka do cyrku (prosp. Peremohy 2; �2166008; bilety 8-25 hrn; dojazd metrem do� Wok-zalna lub Uniwersytet). Program, chociaż często się zmienia, zawsze pozostaje
Zoriane (Horodećkoho 10). Przy skwerze naprzeciwko kina Ukrąjina. Niedrogo, smacznie i szybko.
ROZRYWKI
Cyrk Pł. Peremohy 2.
Filharmonia Wołodymyrśkyj uzwiz 2 (� Majdan Nezałeżnosti).
Imprezy kulturalne Ostatnia niedziela maja została ogłoszona Dniem Kijowa. Zamyka się wówczas Chreszczatyk i Majdan Nezałeżnosti dla pojazdów, odbywają się festyny i koncerty, szczególnie muzyki ludowej, a także prezentacje niezależnych galerii z całej
Ukrainy. Wiosną podczas festiwalu Kijowska Wiosna instytucje kulturalne organizują wiele różnych imprez.
Kina W centrum: Kyjiwśka Ruś (Arte-ma 93), Drużba (Chreszczatyk 25), Ki-nopanorama (Szota Rustaweli 19), Ky-jiw (Wełyka Wasylkiwśka 19), Sława (Bastionna 11), Zorianyj (Moskowśka 31/33), Zowteń (Konstiantyniwśka 25), Ukrąjina (Horodoćka 5).
Kluby nocne, kasyna Bingo (ul. Peremohy 112; �4242555; kasyno, bilard), Ca-baret (Hospitalna 12, hotel Kyjiwśkyj; �2943008; wyłącznie erotyka: intim--show, erotik-akwarium i striptiz), Chica-
W Kijowie z dziećmi
wysokim poziomie. Oprócz artystów kijowskich w przedstawieniach biorą idziat również goście z innych cyrków Ukrainy i Rosji. Gekawe są pokazy tresowanych zwierząt: jaguarów, panter, lwów, małp, pytonów, strusi, krokodyli, a nawet jeżozwierzy.
W upalny, letni dzień nie zaszkodzi wybrać się do Hidroparku, na wyspie nośrodku Dniepru. Wysiadając na stacji � Hidropark, można odnieść wrażenie że to jakaś nadmorska miejscowość wypoczynkowa. Przygotowano kilka bardzo dobrych plaż, mnóstwo sklepików, restauracji, barów i kawiarenek. Są również wesołe miasteczka, wypożyczalnie fodzi, skuterów wodnych, kajaków i innego sprzętu wodnego, stoliki do ping-ponga, korty tenisowe, kręgielnie. Wieczorem otwierają swe podwoje kasyna i dyskoteki, ale to już nie jest program dla najmłodszych.
Zwiedzając miasto z '/?5B, -.-..irto obejrzeć ekspozycję sprzętu wojskowego (ul. Sicznewoho Powstannia 44; �2959457; stacja � Arsenalna, dalej każdy trolejbus i marszrutką w kierunku A
awry Kijowsko-Peczerskiej), zlokalizowaną przed Muzeum Historii Wielkiej Wojny Ojczyz
nianej. Można nie tylko zapoznać się z różnego rodzaju bronią z II wojny światowej i wojny sowieckiej w Afganistanie, ale także posiedzieć na miejscu pilota samolotu desantowego czy helikoptera szturmowego.
Najmłodszych z pewnością zainteresuje wycieczka do skansenu we wsi Py-rohiw (zob. s. 98).
W wielu parkach miejskich urządzono nowoczesne place zabaw dia dzieci, np. w parku Wzgórze Włodzimierza (Wołodymyrśka hirka), tuż obok kolejki szynowej, na tyłach soboru św, Michała, w pobliżu wejścia głównego do parku Maryjskiego, a także w parku im. Szewczenki.
go (Rajisy Okipnoji 3; �5174148; m.in. Men Strip oraz Hottest strip show in town), Gabriela (Chreszczatyk 1/2, hotel Dnipro, II piętro; �2288821; loteria, black jack, poker, ruletka), centrum rozrywki Horod (Tyczyny 7; �553840, 5542050; kasyno, striptiz, bilard, kręgielnia), Penthouse (Czerwonoarmijśka 58; kasyno, striptiz), Maksym Rylski (kasyno na statku o tej samej nazwie, Nabe-reżno-Chreszczatyćka), Nika (Dowżen-ka 16; �4555644; dyskoteka i erotic show), Parrot Bar Pool Hall (Karam-oul; w pasażu łączącym Chreszczatyk z ul. Zańkowećkoji  wejście na wysokości Proriznoji; najlepszy bilard w mie-
ście), Pochmillia (róg Worowśkoho i Dmytriwśkoji; �2469996; erotic show with honey taste), Resttown (Zeliznia-ka 3; �4448150; erotic show, a także pri-vate rooms), River Palące (Nabereżne szosę, koło stacji � Dnipro; �4168204; dyskoteka, popularne kasyno), Zaporiż-żia (Sahajdacznoho 27a; �4164508; specjalnością jest poker). Więcej informacji o kasynach i klubach nocnych Kijowa: www.n.kiev.ua/. Kompleksy sportowe Olimpijski narodowy kompleks sportowy, Wełyka Wasylkiwśka 55, wokół Stadionu im. A
oba-nowskiego (100 tys. miejsc), z reprezentacyjnym boiskiem piłkarskim,
stadionem halowym, salą gimnastyczną, basenami, kortami i sauną; hipodrom, Akademika Hłuszkowa 10; korty tenisowe, Witruka 8; Pałac Sportu, Sportywna pł. 1; Pałac Sportów Wodnych, prospekt Herojiw Stalingra-da 20; stadion lodowy, Akademika Hłuszkowa 9. Muzea Historii Ukrainy, Wołodymyrś-ka 2 (e2286545); Historii Kijowa, Pyły-pa Orłyka 8 (82936071, 2932485); Jednej Ulicy, Andrijiwśkyj uzwiz 206 (e4160398); Kijowska Forteca, Ho-spitalna 240 (82241970, 2350146); Spuścizny Kulturowej Kijowa, Mo-skowśka 406 (e2906418); Skarbów Historii Ukrainy, Sicznewoho Powstan-nia 21/12 (/2901387, 2901396); Het-maństwa, Spaśka 166 (O4161613); Sztuk Pięknych Ukrainy, Hruszewśko-ho 6 (B2287454, 2286429); Ludowej Sztuki Dekoracyjnej, Sicznewoho Po-wstannia 21/29 (e2901343); Sztuki Rosyjskiej, Tereszczenkiwśka 9 (B0251 4027, 2246107); Sztuki Wschodu i Zachodu im. Bohdana i Warwary Chanen-ko, Tereszczenkiwśka 15 (s2350206, 2250225); Sztuki Teatralnej, Muzycznej i Kina Ukrainy, Sicznewoho Powstannia 21/24/26 (e22901622, 905131); Tradycji i Architektury Ludowej (skansen), Pyrohiw (e2662416, 2665542); Literatury, Chmelnyćkoho 11 (e2251370); Archiwum Literatury i Sztuki Ukrainy, Wołodymyrśka 22a (e2284481); Archeologiczne, Chmelnyćkoho 15 (e2356286, 2256286); Botaniczne, Chmelnyćkoho 15 (e2352107, 2252107); Geologiczne, Chmelnyćkoho 15 (B2256296); Medycyny, Chmelnyćkoho 37 (/2241574, 2231574); Paleontologiczne, Chmelnyćkoho 15 (e2251 070); Pedagogiczne, Wołodymyrśka 57
(e2343653, 2241009); Sportowej ChWa ły Ukrainy, Espłanadna 1 (e220939c 2201309); Zoologiczne, ChmelnyćU ho 15 (2247016); Sił Zbrojnych, 3F. szewśkoho 30/1 (e2532750, 2938072). Straży Granicznej Ukrainy, Sicznewoho Powstannia 44 (O2951259, 4160398). M. Bułhakowa, Andrijiwśkyj uzwiz & (e4163188, 4165254); I. Honczara, Sicznewoho Powstannia 29 (s5738253 2952419); I. Kawateridze, Andrijiwśkyj uzwiz 21 (e4163397, 4160389); M. A
y. senki, Saksahanśkoho 95 (M2200285)-A. Puszkina, Kudriawśka 9 (AB2124206, 2121067); M. Rylskiego, Rylśkoho 7 (o2652471, 2658572); H. Switłyćkoho,! Dehtiarna 30 (&4174175); ". Szewczenki, bulwar Szewczenka 12 (8234 2556, 2242523); ". Szewczenki (filia), prowułok Szewczenka 8a (22283511); ". Szewczenki (filia), Wyszhorodśka 5 (M4327627); . Tyczyny, Tereszczenkiwśka 5/1,3 (2244327); M. Zańkoweć-koji, Wełyka Wasylkiwśka-Czerwonoar-mijśka 121 (e 2695724, 2695732); Wybitnych Postaci Kultury Ukraińskiej (M. A
ysenki, M. Staryckiego, P. Saksahanśkoho, A
. Ukrainky), Saksahanśkoho 97 (O2205752); Apteka Zabytkowa, Prytysko-Mykilśka 7 (84162437); Cmentarz A
ukjanówka, Dorohożyćka 7 (�4401322); Książki i Drukarstwa Ukrainy, Sicznewoho Powstannia 21/9 (o290 6623, 2902210); Czarnobyla, prowułok Chorewyj 1 (B4175427, 4164329); Historii Wielkiej Wojny Ojczyz
nianej 1941 1945, Sicznewoho Powstannia 44 (w 2959452, 2959457).
Ogrody botaniczne bulwar Szewczenka, � Uniwersytet; Centralnyj, Tymiria-ziewśka 1.
Teatry, opera Opera im. Szewczenki, A
y-senko 5/Wołodymyrśka 50; operetka,
Wełyka Wasylkiwśka 53/3; Teatr Dra-atu Ukraińskiego im. Franka, pł. Franka 3; Rosyjski Teatr Dramatyczny A
esi Ukrainki, Chmelnyćkoho 5; Teatr Awangardowy Kołeso, Andrijiwśkyj uzwiz 8; Eksperymentalny Teatr Dramatu i Komedii, na lewym brzegu Dniepru, prospekt Browarśkyj 25; Teatr na Podoli, Hostynnyj Dwir, Kontraktowa pł.; Teatr Marionetek, Sahaj-dacznoho 29/3. Zoo prospekt Peremohy 32.
INFORMATOR
Ambasada RP Jarosławiw Wał 12 (O2248040, 2246308, 2246655, 224 7030, fax [phone]).
Apteki Jarosławiw Wał 11 (pn.-sb. 10.00-19.00, nd. 10.00-17.00); Natur-Produkt Vega, Jarosławiw Wał 20 (pn.-pt. 8.00-21.00, sb. 10.00-17.00); Jarosławiw Wał 28 (codz. 8.00-20.00); Wołodymyrśka, róg Wełykoji Zyto-myrśkoji (pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 10.00-17.00). Informacja: e067; http:// medserver.tripod.com/apteka.htm.
Banki Aval (oddziały): Dniprowśka Na-bereżna 7, Leskowa 9, Wyszhorodśka 51/1; Banker's House, Jarosławiw Wał 36a; Banąue Nationale de Paris, Mała Zytomyrśka 9a; Berliner Bank AG, Wełyka Wasylkiwśka 9/2 (pokój 51); Commerzbank AG, Puszkinśka 34; Credit Lyonnais, Wołodymyrśka 23a; Deustche Bank AG, Szowkowycz-na 26; Dresdner Bank, Hospitalna 12; Kyjiwśka Ruś, Chmelnyćkoho 526; Nacionalnyj Bank Ukrajiny, Instytutś-ka 9; Oszczadnyj Bank, Hospitalna 12r, prospekt Nauki 7; Prawksbank, Kłowśkyj spusk 9/2; Prominwestbank (oddziały): Balzaka 64, prowułok
Szewczenka 12, bulwar Perowa 28, Wełyka Wasylkiwśka 29a. Informacja o bankach i bankomatach w Kijowie: www.banker.com.ua. Biura podróży Ekspressija-SW, ul. A
y-senko 3, p. 6; dojazd: � Zołoti Wo-rota (e2793327, 2357635, 2350990, 2382147, [e-mail]; [e-mail], http://expres-siysv.kiev.ua). Oferta biura jest szczególnie warta polecenia dla osób, które mają ograniczony czas, ponieważ zawiera wiele propozycji zwiedzania miasta, zarówno autobusem, jak i pieszo. Ceny nie są wygórowane. Dwugodzinne wycieczki statkiem po Dnieprze. Hamalia, pr. Peremohy 22 (22369550, 2380888, fax [phone], [e-mail], www.hamalia.com.ua; wycieczki w Karpaty); Inturyst-Kyjiw, Chmelnyćkoho 26 (82350303, www.intours-kiev. com); Kyjiwśkyj Suputnyk, Puszkinśka 9 (B5319130, fax [phone]), Czerwo-noarmijśka 128 (O5372347, fax [phone], [e-mail], www.sput-nik.kiev.ua, www.travel-to-ukraine.info); Kyjiwzownisztur, Obserwatorna 10 (O0E 2355015, travel2@ kvt.kiev.ua), Artema 58/2 (e/fax [phone], [e-mail], www. kvt.kiev.ua); A
ybid-Kyjiw Turystyczna Agencija, w hotelu A
ybid, płoszcza Peremohy 1 (e/fax [phone], [e-mail], www.lybid-kiev. com.ua; wycieczki po całej Ukrainie); Olymp--Travel, Szowkowyczna 24 (w2537 108, 2538615, fax [phone], [e-mail], www.olymp--travel.kiev.ua); Ukrajina-Ruś Miżna-rodna Turystyczna Agencija, Melnyko-wa 63/310 (e/fax [phone], [e-mail], www.ukraine--rus.kiev.ua).
Biuro rzeczy znalezionych Rzeczy pozostawione w tramwajach i trolejbusach: -2190406.
Domy towarowe (centrum) Centralnyj Uniwermah, Chmelnyćkoho 2; Mo-skowśkyj, Hor'koho 34; Podilśkyj, Sa-hajdacznoho 24; Podilśkyj, Werchnij Wał 16; Torhowyj centr, Lwiwśka pł. 8; Ukrajina, pł. Peremohy 3.
Informacja miejska s09.
Internet Bunker (Artema lla), Chit-Chak (pr. Wozduchofłotśkyj 34), Cyber Cafe (Prorizna 21), Fallout (Telihy 29a), Ha-rvester (Kikwidze 1/2), Infinity (Staro-kyjiwśka 27), Internet Styl (A
esi Ukra-jinky 24), Labirynt 1 (Lwa Tolstoho 96), Mekong (Artema 73, I piętro), NATO (Werbyćkoho lla), Nautilus (Wołody-myrśka 65), Orki (ul. Chmelnyćkoho 29/2), OuerGame (Majdan Nezależnosti 2, I piętro), Pentagon (Chreszczatyk 15), Portal (Mychajliwśka 1/3), Profit Club (Drahomanowa 31), Skrynia (Małysz-ko 15a), SKYnet (Hor'koho 100), Spider (A
esi Ukrajinky 5a), Wazarion (Lute-ranśka lla), Zywczyk (Czerwonoarmijś-ka 132). Godzina w sieci: od 4 hm.
Kościoły rzymskokatolicke Kościół św. Aleksandra, ul. Kostiolna 17 (s229 7309, fax [phone], [e-mail], www.catholic.org.ua; msza św. w języku polskim pn.-sb. 7.30, 10.00, nd. i święta 7.30, 13.00); parafia pw. św. Mikołaja, prowułok A
aborator-ny 17 (q2687851, delomi@pubhc. ua.net); parafia pw. Podwyższenia Krzyża Pańskiego, ul. Szepetiwśka 6 (s4247565); parafia pw. Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła, bulwar Perowa 16 (o5108587, ofm_cap@ uprotel.net.ua).
Linie lotnicze LOT, Chreszczatyk 14 (hotel Chreszczatyk; �2287150); Ukra-
inę International Airlines, prospekt ' remohy 14, A
ysenka 4 (�2218380), \ou nisko Boryspol.
Poczta Główny urząd pocztowy, Chresz. czatyk 22, na rogu Majdanu NezałeżnJ sti (b065; całą dobę). Rozmównice wejście od Chreszczatyku (można zamawiać rozmowy z Polską w systernie awans' 12 hrn/3 min). Biuro numerów s009. Zamawianie rozmów międzymiastowych: O071. Zamawianie rozmów międzynarodowych z krajami WNP: M071, z innymi krajami: M079. Zamawianie rozmów międzynarodowych z hotelu: s074. Operatorzy obcojęzyczni: angielski S8/192, francuski e8/191, hiszpański O8/195, niemiecki s8/193, rosyjski -8/194.
Pogotowie ratunkowe e03. Informacje o pacjentach przebywających aktualnie w szpitalach udzielane są pod nr. W3; przychodnia i szpital pogotowia ratunkowego, Bratysławska 3 (o5182677, 5180496).
Policja b02.
Straż pożarna �01.
Szpitale, kliniki Porada przez telefon: s083; dla dorosłych, Szowkowyczna 39/1 (B2242022, 2251153); całodobowa przychodnia kliniczna, Profesora Pi-dwysoćkoho 4a (pomoc cudzoziemcom; traumatologia i ortopedia; s2864 014); dziecięca klinika specjalistyczna Ochmatmed, Kosiora 28/1; mikrochirur-gii oka, prospekt Kosmonawta Komarowa 3 lub Metrobudiwśka 12; onkologiczna, Werchowynna 69; pediatrii, położnictwa i ginekologii, Manujilśkoho 8; całodobowe pogotowie stomatologiczne ( %S4520580); centrum stomatologii 3#' zma, Sahajdacznoho 25 (�4161404). j
Taksówki �058, 2388238, 2401036, 2391515.

Ziemia kijowska
Ziemia kijowska (ukr. Kyjiwsz-czyna, 8W2I8=0) zajmuje północną część środkowej Ukrainy. Obejmuje obwody: kijowski, żytomierski, czernihowski i czerka-ski. A
agodnie podnoszącą się ku południowemu zachodowi nizinę przecina Dniepr, do którego na północy regionu wpada kilka dużych dopływów: Desna, Prypeć i Teterew (Te-terwa). Jedynie w okolicach Owru-cza teren urozmaicają moreny polo-dowcowe. W tej części kraju panuje klimat umiarkowany kontynentalny. Średnia temperatura stycznia wynosi około -6�C, a w lipcu nie przekracza 20�C. Ziemię kijowską najlepiej zwiedzać w maju, czerwcu i wrześniu.
^ miast wokół Kijowa wyróżniają S1? Biała Cerkiew, Browary i Bory-8P�1, w obwodzie czernihowskim -. 2# V Pryłuki, w żytomierskim -żytomierz, Berdyczów, Korosteń
Pascal poleca

Czernihów Zamel _ : forem Przemienienia Pańskiego, najstarszą czynną chrześcijańską świątynią Ukrainy; klasztory w Górach Botdynych.
Żytomierz i I i ...;.;" zabytki przy ul. Kijowskiej i w dzielnicy Padót. Warto wybrać się także na polski cmentarz.
Aleksandria w Białej Cerkwi -arcydzieło sztuki parkowej. Zofiówka w Humaniu jeden z najpiękniejszych parków Europy, dar Szczęsnego Potockiego dla pięknej Zofii Wittowej Potockiej.
i ! a w
owogród Wołyński (Zwiahel), cZerkaskim - Humań i Śmiła.
ZIEMIA klJOWSKAfe^^^lJ->-v- .

BIAA
ORUŚ J|
'"";f l-'A'-""i J 1 CZERNIHÓW4
m
"4
(^
^-^Korosten
"
\ ' 1-W1- * > - "^B/ )?'^5(=) V Konotop
G     - ' ^J
MC71 -' L 'POI Romrw*
 
\
żytomierz-*T" Chwastów ; (7. -V . //
..-V-..<" " -  Beidyczjw- - ' ( ^^;, / HHB5~ . 
% % % % % % % %: )?. / �(
> " % "" - @V7;
pTŚykozialyru 05 **-*%.
<,- - '- ( \
" F - ** *? '
\ ,'NNICA4 Vjj 
: /: ivil/ ,. _______
. G V^ ^ Browary Prytuki*
ZYTOMIEBZ-^r"' Chwastów C V\ '""""^:-.
UMSa
.-,"" - %-..
^Niemirow v ;>;" V@'"": " ~-'-.^Humań
|"A1N0
37A
'_' ' ,__V
____________________ź% Krzywy Róg
Historia
Od V w. istniały na tym obszarze siedziby Słowian, którzy w IX w. utworzyli państwo zwane Rusią Kijowską. Póz
niej nadszedł okres waśni i najazdów. Najbardziej dotkliwa była inwazja mongolska w latach 1239-1240. W 1362 r. Kijowszczyzna przeszła pod władzę Litwy, a po unii lubelskiej znalazła się w granicach Rzeczypospolitej jako województwa kijowskie i czernihowskie. W XV w. pojawili się tu Rosjanie, którzy czasowo zajęli Czernihów. XVI
i XVII w. to epoka gwałtownych wojen. W Baturynie (obwód czer-nihowski) i Czehrynie (obwód czerkaski) znajdowały się siedziby hetmanów Ukrainy. Po ugodzie perejasławskiej Zytomierszczy-zna i Humańszczyzna weszły w skład Rzeczypospolitej, a częsc na wschód od Dniepru przeszła pod władzę Moskwy, która w 1708 r. utworzyła gubernię ki' jowską. Ostateczny kształt gubernia zyskała po rozbiorach Polski W latach 1917-1918 region stal się głównym ośrodkiem ruchu na'
. weCTo w środkowej Ukrainie,
j 1920 r. dzielił losy Rosji So-
" ,-tipi W 1986 r. właśnie w tej
eści kraju wydarzyła się kata-
trofa czarnobylska, chociaż więk-
zniszczenia radiacja poczyniła
a białoruskim Polesiu.
CZERNIHÓW
" 311 tys. mieszkańców " =4622 po Czernihowa (ukr. Czernihiw, '5@=V3V2), 150 km na północny wschód od Kijowa, warto zajrzeć, gdyż jest to jeden z najwspanialszych na Ukrainie zespołów zabytkowych. Na dawnej Rusi porównywalną rangę miał jedynie Kijów. W mieście urzekają kopuły cerkwi, cisza klasztorów oraz majestatyczna rzeka Desna.
Historia
Miejsce, w którym dziś leży miasto, było zamieszkane już w II tysiącleciu p.n.e. (uroczysko Jaliwsz-czyna). Około VII w. powstały na tym terenie osady słowiańskie, najpierw w Górach Bołdynych, potem na Zamku. W IX w. gród został stolicą plemienia Siewierzan. Z 907 r. pochodzi pierwsza pisemna wzmianka o Czernihowie -w Powieści minionych lat. Miejscowość była wtedy jednym z głównych ośrodków państwa kijowskiego. W 992 r. utworzono tu biskupstwo, około 1060 r. powstały Podziemne monastery, a w 1120 r. zbudowano sobór św. św. Borysa 1 Weba. Kres rozwojowi miasta położyła inwazja mongolska w latach 1239-1240. Około 1357 r.
Czernihów trafił pod panowanie litewskie. Litwini wznieśli fortecę, co potem bardzo irytowało Moskwę, która ostatecznie podbiła miasto w 1503 r. Po rozejmie w Dywilnie Czernihów przypadł Polsce. Ten krótkotrwały okres (1618-1654) podniósł jego rangę: w 1620 lub 1623 r. dokonano lokacji na prawie magdeburskim, a w 1635 r. utworzono województwo. Po wojnach Chmielnickiego na prawie 350 lat Czernihów wrócił pod rządy Moskwy. Do czasu rozbiorów pełnił rolę ośrodka przygranicznego utrzymującego znaczne siły wojskowe. W XIX w. stał się stolicą guberni (1802-1926), co sprzyjało zakładaniu urzędów, instytucji oświatowych i banków, a w 1861 r. zdecydowało o przeprowadzeniu przez miasto szosy Petersburg-Kijów. Po rewolucji zamęt w Czernihowie i okolicach trwał aż do 1921 r. Dopiero w 1925 r. miejscowość uzyskała połączenie kolejowe z Nieżynem. We wrześniu 1941 r. wkroczyli tu Niemcy, ale zabytkowe centrum umknęło zniszczenia (spalono tylko niektóre budynki).
Ślady polskości w Czernihowie są bardzo skromne. Poza krótkotrwałą przynależnością do Rzeczypospolitej można jeszcze przypomnieć, że przez kilka młodzieńczych lat mieszkał tutaj Józef Konrad Korzeniowski.
Orientacja
W 2001 r. zmieniono nazwy głównych ulic, dlatego nazewnictwo potoczne odbiega od oficjalnego. Pro-
s
>
< 
CZERNIHÓW
H

GÓRA JELECKA
M1 -

ą1
H<
^ 744* ZAMEK ł
142
^ Kijew fMOrj
1 Cerkiew św. Paraskewii Piatnyci
2 Kolegium Czernihowskie
3 Sobór św. św. Borysa i Gleba
4 Sobór Przemienienia Pańskiego
5 Pałac arcybiskupi
6 Wal
7 Patac gubernatora
8 Gimnazjum żeńskie
9 Kancelaria pułkowa
10 Cerkiew św. Katarzyny
11 Monastyr Zaśnięcia Matki Boskiej
12 Monastyr Trójcy Świętej
13 Monastyr św. Eliasza
14 Szkoła ludowa
15 Kasa ubezpieczeń od ognia
16 Bank ziemski
17 Dom gubernatora
18 Dom Tarnowśkoho
19 DwórHlibowa
20 Cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego
21 Cerkiew Św. Michała
spekt Mym to sowiecka ul. Lenina, Prospekt Peremohy - Zowtnewoji Rewoluciji, Het'mana Połubotka -ul. Swierdłowa, Mahistratśka -ul. Kujbyszewa, Mstystawśka -ul. Frunze, Pjatnyćka - ul. Uryćko-ho, Preobrażenśka - ul. Marksa. Istotne są także nazwy wzgórz nad Desną. Na zachód od Zamku (Dy-tyneć), gdzie znajdują się główne zabytki, wznoszą się kolejno: Góra Jelecka (Jelećka hora) i Góry Boldynę (Bołdyni hory). Czasami jest też mowa o Trzeciaku (Tretjak) i Padole (Podił), na północ od dzisiejszej ul. Tołstoho. Komunikacja opiera się na trolejbusach (bilety 0,50 hrn): #3 jedzie na dworzec kolejowy i autobusowy, #2 - do hotelu Hradećkyj, #8 - z Zamku na Góry Bołdyne. Na zwiedzanie Czernihowa warto zarezerwować dwa pełne dni.
Komunikacja
Pociąg Gmach dworca kolejowego przy Prospekcie Peremohy 1 stanowi oddzielną atrakcję architekto-niczno-turystyczną. Chociaż wybudowany w stylu socjalistycznego realizmu (1948-1950), świadczy, że architektom (W. A
oskutow i G. Gra-natkin) nie brakowało polotu. Przedsprzedaż biletów: Prospekt Peremohy 21. Informacja: 8005. Połączenia międzynarodowe: Ho-mel, Mińsk, Moskwa, Sankt Petersburg; dalekobieżne: Charków (dni nieparzyste), Czop, Kijów, Mariu-pol, Odessa, Symferopol; lokalne: Borszagówka, Hornostajiwka, Hre-binka, Jołcza, Kijów, Niedanycze, Nieżyn, Pryłuki, Sławutycz.
o
ż
>
143
Autobus Dworzec autobusowy jest usytuowany przy Wokzalnej płoszczi 1, obok stacji kolejowej. Informacja: w004. Połączenia: Humań, Homel, Kijów (56 dziennie), Korop, Mińsk, Nowogród Siewierski (10 dziennie), Owrucz, Połtawa (pt.-pn.), Pryłuki, Sławu-tycz i Żytomierz.
Zwiedzanie
Miasto stanowi jedną z największych atrakcji Ukrainy, dlatego nawet na bardzo pobieżną wycieczkę trzeba poświęcić jeden dzień. Główną ulicą jest Prospekt Myru (historyczna Szosowa). Dla zwiedzających znaczenie ma ul. Toł-stoho (dawna Podmonasterska), łącząca Zamek i Góry Bołdyne.
Zamek (ukr. Dytyneć, Wał; dytyneć oznacza zamek bądz
gród obronny). Najstarsza część Czer-nihowa leży między ul. Preobra-żenśką, Pidwalną i Gor'koho (dawniej Honcza). Zalicza się do niej także cerkiew Św. Paraskewii Piatnyci przy ul. Pjatnyćkij, mimo że stoi na terenie niegdysiejszego podgrodzia targowego. Na miejsce można dojechać trolejbusem #8, a do cerkwi Piatnyckiej - autobusami #4, 7 i 10.
Już w VII-VIII w. był tu gród, w latach 80. lub 90. X stulecia umocniony przez św. Włodzimierza. Największe znaczenie osada osiągnęła w czasach Mścisława Chrobrego (1024-1036), udzielnego księcia czernihowskiego. W 1239 r. zdobyły ją ordy mongolskie. W XVI w. zbudowano zamek
(tam gdzie pomnik Szewczenki) Z czasem przekształcony w forte cę. Twierdza istniała do 1799  Potem została rozebrana, 0 HF4/ nienia rozkopano. Inne określeni Zamku - Wał (nadane w 1845 )  wiąże się z warownią i mie; scem, w którym ustawiono XVII. i XVIII-wieczne armaty. Dziś ofi. cjalna nazwa to Centralny Pan\ Kultury i Wypoczynku im. M. Ko-ciubynśkoho.
Najbliżej śródmieścia stoi cerkiew św. Paraskewii Piatnyci na Targu (cerkwa Pjatnyci na Torhu, F5@:20 'OB=8FV =0 ">@3C, albo Pjatnyćka cerkwa, 'OB=8FL:0 F5@:20; skwer Chmelnyćkoho) o archaicznej bryle, wybudowana w miejscu targowym na przełomie XII i XIII w. ku czci tradycyjnej opiekunki handlu, św. Paraskewii Piatnyci. Do 1786 r. wokół cerkwi istniał monastyr. Świątynię kilkakrotnie przebudowywano (od 1820 r. miała m.in. dzwonnicę-ro-tundę), ale wszelkie innowacje zostały usunięte w 1962 3., kiedy to nadano jej formę  z okresu najwyższego etapu rozwoju architektury Rusi Kijowskiej". W czasach sowieckich była zamknięta. Potem, w 1972 r. urządzono w niej muzeum. Dziś znów jest czynna. Od cerkwi do centrum części zabytkowej wiedzie ul. Seriożnykowa (historyczna Borysoglebska).
Sercem Zamku są trzy sąsiadujące budowle. Kolegium Czerni-howskie (Czernihiwśkyj kołe-hium, '5@=V3V2AL:89 :>;53VC<) > o ciekawej, choć może nazbyt ozdobnej architekturze, pochodzi
, i 1700 3., ale zawiera ele-Z �n(y wcześniejszych budynków, � V, monastyru Borysoglebskie-Mieściła się tutaj jedna S pierwszych szkół na Ukrainie, łożona na wzór Akademii Kijow-ko-Mohylańskiej. Obecnie dawne kolegium jest miejscem wystaw czasowych, m.in. ikon (także staroobrzędowców) oraz starych przedmiotów. Obok, za wielkim dębem, na fundamentach z XI w. wznosi się sobór św. św. Borysa i Gleba (Boryso-Hlibśkyj sobór, >@8A>-;V1AL:89 A>1>@) z przełomu XII i XIII w., wielokrotnie jednak przebudowywany. W czasach, gdy Czernihów należał do Polski, był tu kościół dominikański. Podczas II wojny światowej budowlę strawił pożar, ale w latach 50. dokonano jej renowacji. Wtedy nadano świątyni archaiczną  sta-roruską" formę. Obiekt znów wymaga remontu i dlatego jest zamknięty. Najcenniejszy zabytek Zamku i najstarsza czynna chrześcijańska świątynia Ukrainy to sobór Przemienienia Pańskiego (Spaso-Preobrażenśkyj sobór, Cna-A>-@5>1@065=AL:89 A>1>@), zbudowany około 1034 3., w czasach panowania księcia Mścisława Chrobrego (fundator został w nim pochowany). Od stuleci ma rangę jednej z najważniejszych budowli kraju. To tutaj 28 stycznia 1654 r. zaprzysiężono ugodę perejasław-ską, która na prawie trzy i pół stulecia związała Ukrainę z Rosją, ^obór wielokrotnie przebudowywano, ale jak i inne świątynie pod-
da
no go pod koniec XIX w. archa-
izującej restauracji. Dwukrotnie zamykany (1926 i 1961), za każdym razem powracał do funkcji religijnych. Ikonostas pochodzi z okresu 1795-1798, a freski powstały w II połowie XIX stulecia. Za soborem stoi pałac arcybiskupi (budynok archijepyskopa, 1C48=>: 0@EVT?8A:>?0) z lat 1780-1804, w którym dziś mieści się archiwum. Udekorowany armatami deptak nad Prospektem Myru (czyli właściwy Wał, gdzie wznosił się zamek) stanowi ulubione miejsce spotkań mieszkańców Czerni-howa. Warto przejść się do końca skarpy, bo ze szczytu stromizny widać duży port rzeczny i malowniczą dolinę Desny. Dworzec wodny na nabrzeżu jest nieczynny od czasu wytyczenia nowych granic państwowych.
Po zlikwidowaniu twierdzy w XIX w. Dytyneć zaczął pełnić rolę centrum miasta. Z tego okresu pochodzą reprezentacyjne gmachy we wschodniej części, dziś zajęte przez muzea. Pałac gubernatora z 1804 r. (budynok huber-natora, 1C48=>: 3C15@=0B>@0; Gor'koho 4) mieści Muzeum Historyczne (Istorycznyj muzej; 72650; codz. 9.00-16.00 z wyj. czw.), założone jeszcze w 1902 r. jako prywatna kolekcja starożytności Wasyla Tarnowśkoho. W gimnazjum żeńskim z 1899 r. (żi-nocza himnazija, 6V=>G0 3V<=07VO; Gor'koho 2) urządzono Muzeum Sztuki (Chudożnij muzej; �74616; codz. 8.00-17.00 z wyj. pn. i wt.) ze skromną kolekcją malarstwa (m.in. Terbrugghe-
na). Biała budowla na skarpie, od strony Pidwalnoji, to kancelaria pułkowa (półkowa kancelarija, ?>;:>20 :0=F5;O@VO) z około 1690 3., określana także jako bu-dynok A
yzohuba. W tradycyjnym ustroju Ukrainy pułk był jednostką administracyjną, a Jaków A
yzo-hub (? 1698) jej szefem. Zyskał sławę jako wybitny dowódca kozacki (m.in. w 1696 r. zdobył dla Rosji Azow). Zabytek jest cenny o tyle, że z gmachów dawnego państwa hetmanów przetrwało bardzo niewiele.
Na zachód od Zamku wznosi się cerkiew św. Katarzyny (Katery-nynśka cerkwa, 0B5@8=8=AL:0 F5@:20; Aleja Herojiw) z 1715 3., postawiona na planie krzyża (tzw. czetweryk) na miejscu wcześniejszej, średniowiecznej, na cześć wspomnianego wyżej pułkownika A
yzohuba. Stylem dominującym w wystroju jest barok ukraiński. W cerkwi mieści się Muzeum Ludowej Sztuki Dekoracyjnej Ziemi Czernihowskiej (Muzej Narodnoho Dekoratywnoho Mystectwa Czerni-hiwszczyny; pt.-wt. 9.00-17.00).
Góra Jelecka i Góry Boldynę Wznoszące się na zachód od Zamku pasma wzgórz nad Desną tworzą drugą część historycznego centrum Czernihowa. Kursuje tam trolejbus #8.
Góra Jelecka (ukr. Jelećka hora, ;5FL:0 3>@0) pełniła we wczesnośredniowiecznym Czernihowie rolę ośrodka handlowo-rzemieślni-czego. Po 1030 r. powstało w tym miejscu centrum religijne. Do
zbudowanego około 1160 r. Tei. kiego Monastyru Zaśnięcia Matl-Boskiej (Jelećkyj Uspenśkyj ^ nastyr, ;5FL:89 #A?5=AL:89 <>=0AB8@; Proletarśka 1) wchód?' się bramą od ul. Proletarśkoi' (historyczna Wozdwyżenśka). D^: siejszy wygląd obiekt zawdzięcza przebudowom w XVI i XVII w ale badania dowodzą elementów XI-wiecznych. Główna świątyni, klasztoru, sobór Zaśnięcia Matki Boskiej (Uspenśkyj sobór, #A?5=AL:89 A>1>@), zaskakuje surowym wnętrzem i wspaniałą lekką formą. Pozostałości fresków są datowane na okres od XII do XVII w. Za soborem, z tyłu po prawej stronie stoi cerkiew-grobowiec Jakowa A
yzohuba (cerkwa-usypalnia Jakowa A
yzohuba, F5@:20-CA8?0;L-=O /:>20 87>3C10), wzniesiona przez syna słynnego Kozaka. Dalej można zobaczyć 36-metrową dzwonnicę (dzwinycia) z 1675 3., XVII-wieczną cerkiew-refektarz św. św. Piotra i Pawła (Petro-pawliwśka cerkwa z trapeznoju; 5B@>?02;V2AL:0 F5@:20 7 B@0?57=>N), wreszcie trój skrzydłowy klasztor (keliji) z XVI-XVII w. Budynek z drewna to dom Feodo-sija Uhlyćkoho (budynok Feodo-sija Uhłyćkoho, 1C48=>: $5>4>AVO #3;8FL:>3>) z 1688 r. Jego właściciel był archimandrytą (zwierzchnikiem) monastyru, a sama budowla jest najstarszym zabytkiem drewnianym na Ukrainie Lewobrzeżnej. Pod klasztorem są podziemia, być może peczery z XI w., które jednak nie zostały zbadane. Monastyr jest czynny, a so-
bór
otwierany jedynie podczas iżeństw. "3>0\5\ na zacn�d teren znacz-
. s{g podnosi. Zaczynają się Gó-
Bołdyne (ukr. Bołdyni hory,
>;48=V 3>@8; słowo bołd oznacza-
, wśród miejscowych Słowian
0,")- Wysokie wzgórza (ok. 30 m wysokości względnej), skąd rozciągają się piękne widoki, stanowią odwieczną nekropolię, czynną aż do początków XX w. W czasach ZSRR w obrębie pasma dobudowano tzw. kompleks me-rnorialny na cześć rozmaitych bohaterów, ale na szczęście, po wdrapaniu się po monumentalnych schodach, okazuje się, że wszystko jest na swoim miejscu. Na zachodnim stoku wznosi się monastyr Trójcy Świętej (Trojićkyj monastyr, "@>WFL:89 <>=0AB8@; Toł-stoho 92), który wraz z monastyrem św. Eliasza tworzy jedną całość zwaną TrojićkoTllinśkyj monastyr. Klasztor w tym miejscu istniał już w II połowie XI w., ale padł pod ciosami Mongołów w 1239 r. Odbudowa zaczęła się w 1649 r. za sprawą jednego z pułkowników Chmielnickiego, Semena Podobajła. Od 1790 r. monastyr jest siedzibą prawosławnego arcybiskupa Czernihowa. W skład kompleksu wchodzi 15 obiektów. Sobór Trójcy Świętej (Trojićkyj sobór, "@>WFL:89 A>1>@) z 1679 r. szczyci się ikonostasem i XVIII--wiecznymi freskami. Stoi tu też cerkiew-refektarz Ofiarowania Matki Boskiej (Trapezna z Wwedenś-koju cerkwoju, "@0?57=0 7 2545=-AL:>N F5@:2>N) z 1677 3., jedyna
dwunawowa cerkiew na Ukrainie Lewobrzeżnej. Niestety, nie jest udostępniana turystom. Koniecznie trzeba wejść po 195 stopniach na 58-metrową dzwonnicę (dzwinycia), skąd rozpościera się świetny widok na klasztor, miasto i dolinę Desny. Znakomicie prezentują się złote strzeliste kopuły soboru Przemienienia Pańskiego i bliższe, okrągłe cerkwi św. Katarzyny (10.00-17.00).
Do drugiego klasztoru Gór Boldyny eh najkrócej dojść spod monastyru Trójcy Świętej drogą wzdłuż klasztornego muru (od strony centrum), tak by zejść w lewo i w dół, na południowe zbocze wzgórz. Monastyr św. Eliasza (Illinśkyj monastyr, ;;V=AL:89 <>=0AB8@; Uspenśkoho 33) założył św. Antoni Peczerski, gdy w 1069 r. musiał opuścić A
awrę Kijowską. 86-letni pustelnik ujrzał i, jak powiadają latopisy,  ukochał Górę Boldyną". Stąd pochodzi druga nazwa monastyru  Pieczary św. Antoniego (Antonijewi peczery, =B>=VT2V ?5G5@8). Klasztor był niewielki i około 1775 r. połączono go z monastyrem Trójcy Świętej. Część nadziemna to właściwie tylko wznoszona od XII w. cerkiew Proroka Eliasza (cerkwa Uli Proroka, F5@:20 ;;V @>@>:0). Na szczególną uwagę zasługuje wspaniała część podziemna (codz. 9.00-16.00, pt. 9.00-15.30). Wyznaczona trasa (należy kierować się strzałkami prodowżennia ohladu) wiedzie najpierw do cerkwi św. Antoniego Peczerskiego (cerkwa Antonija Peczerśkoho, F5@:20
o
S
>
147
=B>=VO 5G5@AL:>3>). Kolejna cerkiew, św. Teodozjusza (cerkwa Feodosija, F5@:20 $5>4>AVO), jest nietypowa dla świątyń podziemnych  wysoka, o bardziej złożonej architekturze. Za nią zaczynają się właściwe podziemia z największą atrakcją  XII-wieczną kostnicą (kimitiria, :V<VBV@VO; kost-nycia, :>AB=8FO), którą zwiedza się ze specjalnego pomostu. Trzecią podziemną świątynią jest cerkiew św. Mikołaja Swiatoszy (cerkwa Mykoły Swiatosza, F5@:20 8:>;8 !2OB>H0). Znana część pieczar ma 315 m długości. Jest pewne, że istnieją nieodkryte korytarze.
Po wyjściu z podziemi można powrócić w stronę miasta wzgórzami. Zaraz mija się stary cmentarz z grobem m.in. wybitnego pisarza ukraińskiego Mychajła Kociubyns-kiego (1864 1913), a na prawo od niego (w stronę obelisku) zachowały się najstarsze zabytki wzgórz  słowiańskie kurhany z %-% w., Bezimennyj i Hulbyszcze.
Śródmieście W śródmieściu, które rozwinęło się na północ od średniowiecznego miasta, głównie wzdłuż ul. Szosowej (obecnie Prospekt Myru), dawnego traktu Ki-jów-Homel, oraz ul. Szewczenka, niegdysiejszej drogi do Nowogrodu Siewierskiego, stoi wiele oryginalnych budowli z przełomu XIX i XX w. Na uwagę zasługuje dom bractwa św. Mikołaja (budynok Mykołajiwśkoho jeparchialnoho bratstwa, 1C48=>: 8:>;0W2AL:>3> T?0@EV0;L=>3> 1@0BAB20; Prospekt Myru 15), zbudowany w la-
tach 1911-1912 dla stowarzyS2e nia cerkiewnego, dziś filharrn0ri' (sala koncertowa to dawna kani' ca). Warto też zwrócić uwagę szkołę ludową (narodna szkoła =0@>4=0 H:>;0; Prospekt Myru 3g\' z początku XX w. (obecnie polik];. nika) oraz sąsiednią błękitno-bia}a budowlę z wieżą - dawną kasę ubezpieczeń od ognia (dobrowil-ne pożeżne towarystwo, 4>1@>2V;L=5 ?>656=5 B>20@8AB2>; 3>_ spekt Myru 38) z 1893 3., teraz salę ekspozycyjną. Najciekawiei prezentuje się modernistyczny bank ziemski (dworianśkyj i se. lianśkyj pozemelnyj bank, 42>@O=AL:89 V A5;O=AL:89 ?>75<5;L=89 10=:; Prospekt Myru 45), wzniesiony w latach 1910-1913 według projektu O. von Gogena, dzisiaj mieszczący bibliotekę. Przy ul. Szewczenka, za tzw. Krasnym Mostem (Krasnyj mist) przecinającym drugą z czernihow-skich rzek - Strzyżeń (Stryżeń), zachował się neoklasycystyczny dom gubernatora (budynok cy-wilnoho hubernatora, 1C48=>: F82V;L=>3> 3C15@=0B>@0; Szewczenka 57) z 1896 r. Niedaleko stoi dom Tarnowśkoho (budynok Tarnowśkoho, 1C48=>: "0@=>2-AL:>3>; Szewczenka 63) z około 1900 3., w którym niegdyś przechowywano słynną kolekcję starożytności, obecnie przeniesioną na Zamek. Parę numerów dalej wznosi się neogotycki podmiejski dwór Hlibowa (sadyba Hlibowa, A04810 ;V1>20; Szewczenka 97) z końca XIX w., obecnie służący instytutowi rolniczemu. Z innych
bytków warto wymienić cer-ia zmartwychwstania Pańskie-
1 (Woskresenśka cerkwa, >A:@5-
ż5=AL:0 F5@:20; Komsomolśka 46)
1 1772-1775, dzieło znanego
architekta kijowskiego Iwana Hry-
horowicza-Barskiego. Pomalowane
a głęboki, ciemnoniebieski kolor wnętrze odznacza się niezwykłym urokiem. Zachowała się także cerkiew św. Michała (cerkwa sw. Mychajiła, F5@:20 A2. 8E0W-0; Het'mana Połubotka 40) z II połowy XVIII w., dawniej seminaryjna. Nie zaszkodzi jeszcze przejść się ulicą Kociubynśkoho (historyczna Siewierska), aby podziwiać  klimatyczne" drewniane budownictwo z początku zeszłego stulecia (np. Kociubynśkoho 39) i odwiedzić Literaturno--memorialnyj muzej M.M. Kociubynśkoho (Kociubynśkoho 5; �40459; 10.00-18.00), gdzie zgromadzono pamiątki po pisarzu. Muzeum jest większe, niż się wydaje na pierwszy rzut oka, gdyż ma podziemne piętro.
Noclegi i gastronomia
Zarówno hotele, jak i restauracje nie należą do najlepszych.
Hotele
Hradećkyj (Prospekt Myru 68; �45025, 44526). 14 -piętrowy wieżowiec w centrum; fryzjer, restauracja, kantor, parking. Za miejsce w pokoju trzeba będzie Zapłacić co najmniej 80 hrn. Dojazd z dworca: trolejbus #3, autobus #7a lub 28.
Ptydesnianśkyj (Szewczenka 99A; �954 802, 954905, reception@chernigivhotel.
com.ua, http://www.chernigivhotel.com. ua). A
adnie usytuowany nad brzegiem Desny, kawałek od centrum; jedynka 135 hrn, dwójka 246 hrn, lux 430 hrn; bar, fryzjer, parking. Dojazd z dworca kolejowego: trolejbus #1, z centrum: #9.
Słowjanśkyj (Prospekt Myru 33; �746 27, 74608, 74604). Hotel w centrum, na niektórych mapach zaznaczony jako Ukraina. Jedynka 129 hrn, dwójka 220 hrn, lux 279 hrn; parking, basen, sauna. Dojazd: trolejbus #3 i 11, autobus #12 i 23.
Hotel Uczbowoho centru profspiłok (Szewczenka 1050; �952369). Jeden z najtańszych hoteli w Czernihowie.
Restauracje
Desna (Prospekt Myru 20). Niezły lokal czynny codz. 12.00 4.00, z przerwą 15.00-17.00.
Etual (Pjatnyćka 50; �185730). Najpopularniejsza restauracja w mieście, otwarta od 11.00 do 5.00.
Inne restauracje Brianśk (Szewczenka 103), Czernihiw (Prospekt Peremo-hy 137), Drużba (Pjatnyćka 50), Majak (Pidwalna 23, dworzec rzeczny), Si-werśkyj (Rokossowśkoho 15), Dynamo (Szewczenka 11), Kazka (Preobra-żenśka 10), Mamma Mia! (Prospekt Myru 47; �175776), Nitra (pr. Peremo-hy 147; �164241; 12.00-23.00), Nowyj Czernihiw (Pjatnyćka 50), Pit-stop (Prospekt Myru 45).
Pizzerie (Prospekt Myru 38, �73962; ul. Szewczenka 22; �125315) Pizza na telefon: Sojuz (�106106), Ba-zys (�054), Sofija (�73705), Imbis (�41129).
Mc'Donald's (pr. Peremohy, obok targowiska) .
Informator
Apteka dyżurna Mahistratśka 1 (e73347, 74977), nr 207 (Wojkowa 13; e74575).
Banki Awal (Prospekt Peremohy 21; bankomat) , Bank Narodowy Ukrainy (Kyr-ponosa 16), Oszczadbank (Prospekt Mym 19), Praweks (Prospekt Mym 49), Prominwestbank (Prospekt Peremohy 133; bankomat), Prywatbank (Se-riożnykowa 6).
Biura podróży Usługi turystyczne proponuje także hotel Prydesnianśkyj. Wycieczki po Czernihowie, a także do Nowogrodu Siewierskiego, Nieżyna, Kozelca. Czernihiwturyst (Szewczenka 103; o381 56), Suputnyk (Prospekt Mym 27; e771 90, fax 40302, [e-mail]).
internet Discovery (Prospekt Peremohy 956/503), Syrius (Odyncowa 17), Ukrtelekom (Prospekt Myru 28, Roko-sowśkoho 33), Internet (Kyrponosa 40), Matrycia (Prospekt Myru 32), Merydian (Kociubynśkoho 49a).
Mapy Budynok knyhy (Prospekt Myru 45; S73718).
Poczta Główny urząd pocztowy, Prospekt Myru 28. Rozmównice: Prospekt Mym 28 i Prospekt Peremohy 92.
Pogotowie O.
Policja a02.
Straż pożarna e01.
Szpitale Przychodnia obwodowa (Woł-kowycza 29), przychodnia dziecięca (Pyrohowa 16), poliklinika obwodowa (Wołkowycza 25).
Taksówki Aiwa (8), Adwa (o0620), Nawihator (a0622).
KOZELEC 1 OKOLICE
" 10 tys. mieszkańców " W34646
W odległości 70 km od Kijowa, nad rzeką Oster leży urocze mia-
steczko Kozelec (ukr. KozeWj >75;5FL). Większość turystów! przejeżdżając przez tę małą rnie:J scowość drogą łączącą Kijów z Czernihowem i widząc zgrorria. dzone obok siebie piękne cerkwie czuje nieodpartą chęć zatrzymania się w tym urokliwym miejscu które tak opisywał w powieści Księżna Taras Szewczenko:  Kozelec swym wyglądem niczym sil nie różni od swych braci, powiatowych miasteczek ukraińskich. Tak, to prawda, miasteczko niczym się nie wyróżnia, a jednak, podróżny jeśli tylko nie śpi, w czasie kiedy zmieniają konie, lub nie podjada u pana Tychonowicza, to na pewno będzie się zachwycać okazałą świątynią wielkiej architektury stylu Rasstrelłego, którą to wybudowała Natalia Rozumycha". Jak mówią legendy, nazwa miał steczka prawdopodobnie pochodzi od kwiatów kozibrodu (ukr. kozelec), które tak bardzo spodobały się przebywającemu w tych okolicach wielkiemu księciu litewskiemu Olgierdowi, że kazał on nadać pobliskiej miejscowości właśnie taką nazwę.
Historia
Są hipotezy, że miasto istniało już pod koniec XIII w. Pierwsze pisemne wzmianki pochodzą jednak dopiero z początku XVII w. Wiadomo, że w XVII stuleciu stała tu twierdza wchodząca w skład Rzeczypospolitej. W 1649 r. Kozelec był stolicą Sotni Kozeleckiej  administracyjnej jednostki państwa kozackiego podporządkowanej Puł-
" Kijowskiemu. W 1654 r. ko*1 J -i % i
trzymał przywilej prawa magdeburskiego- a w 1663 r. pojawił się u z wizerunkiem srebrnego ko-
, ze złotym krzyżem na grzbie-Nąjwrększy rozkwit miasto zeżywało w trzecim ćwierćwieczu XVIII w., kiedy to urodzony w po-hliskiej wsi A
emeszi Aleksy Razu-mowski (właśc. Ołeksa Rozum) dostał tytuł hrabiowski i awansował z roli śpiewaka chóru carskiego do roli męża córki Piotra I, carycy Elżbiety I. Matka Aleksego (a także Cyryla, ostatniego hetmana Ukrainy), Natalia Rozumycha, ufundowała w miasteczku cerkwie i pałacyki. Również jej córka, żona pułkownika Pułku Kijowskiego Ju-chyma Daragana, chcąc dorównać swoim znakomitym braciom, zbudowała budynek kancelarii oraz własny dom.
Komunikacja
Większość autobusów kursujących z Kijowa do Czernihowa zatrzymuje się w Kozelcu. Kupując bilet, należy się jednak upewnić, czy autobus wjeżdża do miasta, ponieważ niektóre omijają go obwodnicą. Cena przejazdu z Kijowa wynosi 10 hm. Samochodem trzeba jechać drogą E95 Odessa-Sankt Petersburg.
Zwiedzanie
Będąc jeszcze daleko przed miastem, widać górującą nad nim dzwonnicę cerkwi Narodzenia Bogurodzicy (jedną z najwyższych na Ukrainie - 50 m wysokości), wzniesioną w latach 1766-1770
przez Andrieja Kwasowa. Dzwonnicę i przecudną cerkiew Narodzenia Bogurodzicy (sobór Riz-dwa Bohorodyci, A>1>@ V7420 >3>@>48FV; codz. 9.00-16.00; nabożeństwa pt. 17.00, sb. 9.00 i 16.00, nd. 9.00), usytuowaną przy głównej ulicy Kozelca -Komsomolśkij (wejście od strony ul. Danewycza), wybudowała w latach 1752-1763 Natalia Rozumycha  w podzięce Bogu za szczęście, które spotkało ją i jej dzieci". Ten piękny przykład architektury baroku ukraińskiego powstał według projektu Rosjanina Andrieja Kwasowa oraz jednego z najwybitniejszych architektów ukraińskich, Iwana Hryhorowicza-Barskiego. Dzięki temu ostatniemu oraz zlece-niodawczyni postawiona na planie greckiego krzyża, pięciokopułowa budowla ma wiele niepowtarzalnych ukraińskich elementów architektonicznych. Wewnątrz zwraca uwagę majestatyczny, pięciorzędo-wy, wyrzez
biony z lipy, wysoki ikonostas, który zdobią wysokiej klasy ikony wykonane przez zespół malarzy pod kierownictwem znanego artysty Hryhorija Stecenki. W cerkwi znajduje się również grobowiec ze szczątkami fundatorki.
Około 200 metrów dalej w kierunku Czernihowa, przy głównym placu Kozelca (Moskowśka płosz-cza) wznosi się cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego (Wo-znesenśka cerkwa, >7=5A5=AL:0 F5@:20) z lat 1866-1874. Budowla nieco przypomina cerkiew Narodzenia Bogurodzicy, ale jej rysy są bardziej surowe. Dziś mieści się tu 1
<
5 o
< 5
o *:
Kyryło Tarłowski
Cyryl (Kyryfo) Tarłowśkyj, znany również w historii jako  dziki pop", to barwna postać w dziejach Ukrainy. Urodzony w rodzinie prawosławnego duchowrJB go, zrobit dość typową karierę (ukończył Akademię Kijowską, póz
niej przejął parafię po ojcu w Kozelcu) aż do czasu, kiedy to w 1744 r. caryca Elżbieta I pol stanowiła w towarzystwie swego faworyta Aleksego Razumowskiego odwiedzić jego rodzinne strony. Właśnie podczas tego wypadu na prowincję odbyt się potajemny ślub Elżbiety z Aleksym, udzielony przez Cyryla Tarłowskiego w cerkwi w Kozelcu. Po oddaniu tej przysługi pop wyjechał do Petersburga i został duchowym opiekunem przyszłej cesarzowej Katarzyny II. Widocznie był zbyt wymagający, skoro po przejęciu władzy przez Katarzynę uciekł z Petersburga do A
awry Kijowsko-Peczerskiej, a potem jeszcze dalej - na Dzikie Pola. Zaporożcy nazwali go  dzikim popem" i przekazali mu we władanie główną świątynię Siczy - cerkiew Opieki Matki Boskiej. To stanowisko Tarłowski zajmował aż do zniszczenia Zaporoża przez carskie wojska. Wkrótce Katarzyna chyba doceniła zalety otrzymanej edukacji religijnej, ponieważ na znak pokoju przekazała duchownemu wielkie majątki ziemskie i nadała tytuł  duchownego przybocznej gwarc.::". Mając już ponad siedemdziesiąt lat, Cyryl Tarłowski uznał, że ma dość tuiaczki po świecie i wybudował w Kozelcu cerkiew pw. św. Mikołaja - popularnego na Ukrainie świętego, uważanego za opiekuna podróżujących na lądzie i morzu.
Muzeum Historii Tkactwa Ziemi Czernihowskiej.
Aby dojść do cerkwi Św. Mikołaja (Mykołajiwśka cerkwa, 8:>;0W2AL:0 F5@:20), trzeba skręcić z ulicy Komsomolśkoji w Nabe-reżnu. Świątynię wybudowano na koszt Kyryła Tarłowskiego (zob. ramka) w latach 1781-1784 w ładnym miejscu nad brzegiem rzeki Oster. Podczas II wojny światowej
strzec wyłaniającą się spośród drzew piętrową kamienicę o bogatej historii. W budynku, którego budowę rozpoczął w 1756 r. A. Kwasów, a zakończył w 1765 r. I. Hryhorowicz-Barski, mieściła się kancelaria Pułku Kijowskiego (budynok połkowoji kancelariji, 1C48=>: ?>;:>2>W :0=F5;O@VW). Po zlikwidowaniu na Ukrainie ustroju pułkowego w 1782 r. była
spłonęła, ale po odzyskaniu nie- tu siedziba magistratu, w czasach podległości przez Ukrainę została sowieckich  NKWD, póz
niej -
152
odnowiona i dziś znów służy wiernym. Wyróżnia się ciekawym ikonostasem wzorowanym na polichromiach soboru św. Włodzimierza w Kijowie.
Będąc na tyłach cerkwi Narodzenia Bogurodzicy, nietrudno do-
KGB, a dziś biblioteka miejska.
Skręciwszy z płoszczi Moskows-koji w ulicę Iwana Franka (w stronę Daniwki), po krótkim spacerze pojawia się po prawej stronie zabytek drewnianej architektury świeckiej z II połowy XVIII w. - budy
, ^yjry Daragan (sadyba Wiry
Oaragan, A04810 V@8 0@030=),
też Pokorszczyną (od słów
zwan> ,, , .  i \
korzyć się",  poddać się ,  ulec ).
Nazwa wzięła się stąd, że właśnie
�. ; ,-O3>A0 Elżbieta poznała mat-tutą] caiy
, Ajeksego Razumowskiego i musiała zostać posłuszną synową. Obok widać powozownię z XVIII w. " stary, dziś nieco zaniedbany park, przez który można dojść do rzeki Oster.
Daniwka (ukr. Daniwka, 0=V2:0).
Na płoszczi Moskowśkij jest drogowskaz wskazujący Daniwśkyj monastyr. Warto tu skręcić, by jakieś 7 km dalej ujrzeć jeden z najładniejszych zabytków baroku ukraińskiego - monastyr św. Jerzego (Daniwśkyj Heorhijiwśkyj monastyr, 0=V2AL:89 5>@3VW2AL:89 <>=0AB8@). Niestety, do klasztoru nie dojeżdża żaden autobus. Rozwiązaniem może być taksówka lub całkiem bezpieczny autostop, a to za sprawą licznych autobusów z pielgrzymami.
Dzisiejszy żeński klasztor został założony w 1654 r. przez mnichów z monastyru Trójcy Świętej w Kozelcu. Główną świątynię - cerkiew św. Jerzego (Heorhijiwśkyj sobór, 5>@3VW2AL:89 A>1>@; nabożeństwa 7.00 i 16.00) - ufundował pułkownik Juchym Daragan wraz 2 zoną. Wewnątrz wielkie wrażenie robi jasny, prawie biały ikonostas. Lewy ołtarz poświęcono Archaniołowi Michałowi, prawy zaś cudownej ikonie Matki Boskiej, namalowanej przez św. Jana 2 Kronsztadtu. To właśnie do niej
przyjeżdżają liczni pielgrzymi. Mówi się, że każda modlitwa-proś-ba złożona przed tym obrazem zostanie wysłuchana. Uwaga! Należy pamiętać, że wejście na teren monastyru jest możliwe w odpowiednim ubraniu: długie spodnie dla mężczyzn, nakrycie głowy i długa spódnica dla kobiet.
A
emeszi (ukr. A
emeszi, 5<5HV). Po obejrzeniu Kozelca i Daniwki, jadąc do Czernihowa, warto zatrzymać się w A
emeszach  rodzinnej wiosce Aleksego Razumowskiego. Już z daleka bardzo dobrze widać na tle wiejskich domów cerkiew Trzech Ojców Kościoła (cerkwa Trioch Swiatyteliw, F5@:20 "@L>E !2OB8B5;V2) -św. Bazylego Wielkiego, św. Grzegorza Teologa i św. Jana Złoto-ustego. Świątynię wybudowała matka Aleksego, Natalia Rozumy-cha. Chociaż cerkiew i dzwonnicę w Kozelcu teściowa rosyjskiej carycy mogła podziwiać z własnego podwórka, widocznie było jej za daleko tam chodzić (ok. 9 km) i chyba dlatego w 1755 r. postawiła obok mogiły swego męża Hryhori-ja tę świątynię. Ikonostas jest nowy. Potomkowie Razumowskich odwiedzając wieś kilka lat temu, podarowali cerkwi nową ikonę Trzech Świętych Ojców Kościoła.
Noclegi i gastronomia
W Kozelcu działa tylko jeden hotel, Berizka (Komsomolśka 40; /21101), tani, ale oferujący dość spartańskie warunki (luks 2-po-kojowy z łazienką bez ciepłej wo-
3 >
o
153
dy 30 hrn, dwójka bez łazienki 20 hrn/os.). Restauracja Switawa (również jedyna), usytuowana naprzeciwko poczty i otwarta w godzinach 11.00-23.00, poleca niedrogie jedzenie.
Informator
Apteki Franka 14 (AB42609), Franka 2. Banki Awal (Komsomolśka 15; O41402),
Oszczadbank (Pionerśka 3; -21576). Muzeum Historii Tkactwa Ziemi Czerni-
howskiej ul. Komsomolśka 28 (O4186). Poczta ul. Komsomolśka 30. Pogotowie ratunkowe e03. Policja 02.
Przychodnia ul. Franka 2. Straż pożarna nOl.
NIEŻYN
" 79 tys. mieszkańców " O4631
Nieżyn (ukr. Niżyn, V68=) nad rzeką Oster, 126 km od Kijowa i 83 km od Czernihowa, ma tysiącletnią historię. Miasto było stolicą Pułku Nieżyńskiego i podobnie jak Kozelec, Pryłuki oraz Perejasław ma wiele ciekawych zabytków Z epoki baroku ukraińskiego. Na zwiedzanie Nieżyna powinien wystarczyć jeden dzień.
Historia
Po raz pierwszy miejscowość o nazwie Niwa Niżatynna wymieniono w kronikach ukraińskich w 1078 r. W roku 1135 zwana była już Niża-tynem, a w 1147 r. Uneniżem. Dokumenty wymieniające współczesną nazwę pochodzą z roku 1514. W 1239 r. miasto spotkał los wielu osad Rusi Kijowskiej  zostało
spalone przez oddziały B>?K skie Mengu-chana. Od 1320 3. 0 leżało do Wielkiego Księstwa T' tewskiego. Po rozejmie w Dywiln; w 1618 r. Nieżyn przypadł PolsCe Największy rozkwit miasta naJB pił w XVII-XVIII w. W 1625 r Zygmunt III Waza nadał mu pra. wo magdeburskie i herb z wize. runkiem św. Jerzego na koniu Wybudowano też nową twierdzę Mieszkańcy brali udział w wielu powstaniach kozackich. Jedno z nich zostało szczególnie brutal-nie stłumione przez starostę nieżyńskiego Mikołaja Potockiego, kiedy to nakazał on wzdłuż wszystkich dróg prowadzących do miasta rozstawić pale i szubienice z ukaranymi buntownikami. Po powstaniu Chmielnickiego (w historiografii ukraińskiej jest to wojna narodowo-wyzwoleńcza) miejscowość została stolicą administracyjną Pułku Nieżyńskiego. Pierwszym pułkownikiem (zarządcą) był Iwan Zołotarenko - jeden z najlepszych dowódców zaporoskich. W 1663 r. odbyło się tu jedno z najbardziej znanych wydarzeń epoki Kozaczyzny, tzw. Czaftj na Rada. Opisana w powieści historycznej Pantełejmona Kuli-sza, doprowadziła do wybrania na urząd hetmański Iwana Brzucho-wieckiego (Briuchowećkoho), który prowadził promoskiewską politykę. Swą nazwę rada wywodzi stąd, że obok starszyzny kozackiej brała w niej udział również czerń (pospólstwo) - prości Kozacy i chłopi. W 1668 r. Nieżyn został spalony przez wojska moskiewskie
Romadanowskiego za po-której mieszkańcy udzielili
Doroszence, próbujące-TJkrainę w jedno nie-
ksi?cia rnoc piotrowi mu złączyć
odległe państwo. P W latach 80. XVIII w. nastąpił zkwit miasta dzięki ożywionemu ^ndlowi z Rosją. W Nieżynie regularnie organizowano targi międzynarodowe. Co ciekawe, największy udział w tych przedsięwzięciach mieli miejscowi Grecy, sprowadzeni jeszcze w 1657 r. przez Bohdana Chmielnickiego. Społeczność grecka liczyła około 10% ogółu mieszkańców. Oprócz handlu rozwijało się również rzemiosło. W mieście istniała słynna fabryka tkacka produkująca cenne tkaniny, a także wiele zakładów jubilerskich. Wzniesiono piękne cerkwie, spośród których wiele przetrwało do dziś. Po likwidacji Pułku Nieżyńskiego w 1782 r. zaczęła się degradacja Nieżyna do roli prowincjonalnego miasteczka Imperium Rosyjskiego. W 1805 r. otwarto jednak słynne Gimnazjum Nauk Wyższych. Jego fundator, pochodzący ze słynnej kozackiej rodziny hrabia Ilja Bezborod'ko, był jednym z najbogatszych ludzi na ówczesnej Ukrainie. W gimnazjum w latach 1821-1828 pobierał nauki Mikołaj Gogol. W mieście prężnie działał teatr, w którym po raz pierwszy wystąpiła jedna z najsłynniejszych ukraińskich aktorek, Maria Zańkowećka (właśc. Ada-sowśka). W latach 1917-1920 stacjonowały tu wojska ukraińskie ^koropadskiego, potem Petlury, a jeszcze póz
niej niemieckie, bia-
łogwardyjskie i bolszewickie. Dziś jest to ładne, zadbane, tętniące życiem miasteczko, które naprawdę warto odwiedzić.
Komunikacja
Do Nieżyna kursują autobusy z Kijowa (kierunek Czernihów). Czas przejazdu może trwać nawet 4 godziny, gdyż autobusy mają przystanki w wielu wsiach. O połowę szybciej (2 godz.) można się dostać, wyjeżdżając z Kijowa pociągiem podmiejskim (elektrycz-ką) lub którymś z pociągów dalekobieżnych. Osoby zmotoryzowane powinny wyjechać z Kijowa drogą E95, a następnie we wsi Kipti skręcić na drogę E101. Jakieś 50 km dalej będzie skręt w prawo na Nieżyn.
W samym Nieżynie wyjątkowo sprawnie, jak na Ukrainę, działa rozbudowana komunikacja miejska. W wielu miejscach są przystanki mikrobusów (marszrutek), gdzie pojazdy czekają na pasażerów. Większość autobusów (dworzec autobusowy: per. Urożajnyj 1; informacja e31211) kursuje do pobliskich miejscowości (Kijów 2 dziennie, Czernihów 5 dziennie). Pociągi dalekobieżne (dworzec kolejowy: pł. Wokzalna; informacja 92394) odjeżdżają do Moskwy (4 dziennie), Sankt Petersburga (dni parzyste, 2 dziennie), Mińska (2 dziennie), Czernihowa (2 dziennie), Charkowa (2 dziennie), Sum, Woroneża (dni nieparzyste), Kijowa (10 dziennie), Ki-szyniowa, Żytomierza, Iwano-Fran-kowska, Chmielnickiego, Odessy,

%
/ ,
<
03
 >
156
Pryłuków, Symferopola. Pociągi podmiejskie do Kijowa odjeżdżają co godzina (pierwszy 3.34, ostatni 21.43).
Zwiedzanie
Na placu przed dworcem kolejowym stoją marszrutki #3 i 9 (cena przejazdu 0,75 hrn), dowożące podróżnych do centrum (płoszcza Lenina). Można również iść cały czas prosto ulicą Szewczenka aż do placu Lenina, określanego również jako płoszcza Centralna. Będąc na placu, trzeba skręcić w lewo, w ulicę Gogola (ukr. Hohola, >3>;O), gdzie już na samym początku pod nr. 2 wznosi się dawna cerkiew Jana Ewangelisty (cerkwa Ioanna Bohosłowa, F5@:20 >0==0 >3>A;>20), dziś archiwum państwowe. W świątyni, wybudowanej w 1751 r. w stylu barokowo-kla-sycystycznym, przetrwała piękna polichromia ścienna. Budowla składa się z dwóch pięter  cerkwi górnej, tzw. ciepłej, która była ogrzewana, i dolnej, tzw. zimnej. Prawdopodobnie autorem projektu był Iwan Hryhorowicz-Barski. W głębi cerkiewnego podwórka widać zabytkowy budynek - kiedyś dom popa.
Nieco dalej przy ul. Gogola 10 można znalez
ć sobór Zwiastowania Najświętszej Marii Panny (Błahowiszczenśkyj sobór, ;03>2VI5=AL:89 A>1>@) z 1716 r. Pię-ciokopułowa budowla należąca do monastyru męskiego pod tym samym wezwaniem została wybudowana z inicjatywy i na koszt Stefana Jaworskiego, według projektu
�*s
architekta Hryhorija Ustyn, Wewnątrz zachowały się fragn,"*8 ty polichromii ściennej z XVTtt'
XIX w. Obecnie prowadzone %
prace restauratorskie, a nab stwa (codz. 7.00 i 17.00) odb
ywają
cie. 5iotta
się w usytuowanej obok tzw. płej (zimowej) cerkwi i Pawła (na I piętrze).
Po przeciwnej stronie ulicy, skwerze stoi pomnik Mikołaja Go gola z 1881 r. Po tej samej stron;e co skwer widać największą atrakcję turystyczną Nieżyna - cerkiew św. Mikołaja (Mykołajiwśka cerkwa, 8:>;0W2AL:0 F5@:20; codz 8.00-13.00, nd. i święta do 17.00), wybudowaną w latach 1658-1668 na koszt braci Iwana i Wasyla Zo-łotarenków. Według wielu historyków sztuki była to pierwsza świątynia w stylu baroku ukraińskiego:  pierwszy... kamienny cud na Ukrainie Lewobrzeżnej". W środku na uwagę zasługuje przepiękny rzez
biony ikonostas. Obok cerkwi kiedyś stały kapliczka i dzwonnica, które zostały zburzone w latach 30. XX w.
Równolegle do ul. Gogola (blij żej rzeki) biegnie ul. Hrebinky. W przeszłości była to główna ulica społeczności greckiej. Na miejscu pierwszej, jeszcze drewnianej cerkwi Michała i Gabriela (1687) w latach 1719-1729 za pozwoleniem hetmana Iwana Skoropad-skiego wybudowano murowaną cerkiew św. Michała (Mychaj liwska cerkwa, 8E09;V2AL:0 F5@:20; ul. Hrebinky 31). Obecnie w świątyni prowadzony jest remont W 1733 r. obok stanęła cerkiew
. Świętej (Trojićka cerkwa,
3:>(L:0^ 0'835,B:C33)' 43VV urządzono muzeum.
% tr7 zachowała się polichro-
ścienna- W cerkwi Wszyst-"'h Świętych (Wsichswiatiwska klC,  O 2AVEA2OBV2AL:0 F5@:20; I Hrebinky 29), której budowę ukończono w 1785 3., znajduje się ednorzędowy ikonostas. W niedziele i święta można wziąć udział v nabożeństwie. W ten oto sposób wzniesione obok siebie trzy świątynie ukształtowały historyczno--architektoniczny zespół cerkwi greckich w Nieżynie. Kiedyś była tu jeszcze najwyższa w mieście dzwonnica. Warto przejść się ul. Hrebinky i dokładnie przyjrzeć się domom - na wielu z nich widnieją inskrypcje greckie.
Ulica Gogola kończy się na płoszczi M. Zańkowećkoji, skąd można trafić na ulicę Posztową, przy której zachował się jedyny na Ukrainie budynek stacji pocztowej (budynok posztowoji stanciji), zbudowany w latach 70. XVIII w. Stacja powstała po tym, jak car rosyjski Aleksy 30 czerwca 1669 r. wydał ukaz o organizacji regularnego połączenia pocztowego między Kijowem a Moskwą. W związku z tym w Kijowie, Nieżynie i Baturynie pojawiły się stacje pocztowe, gdzie przyjmowano Pocztę i utrzymywano stajnie, w budynku, przed którym stoi oryginalny słup wiorstowy (wersto-wyj stomp), mieści się muzeum z ekspozycją poświęconą historii Poczty (codz. 9.00-16.00, przędą 12.00-13.00). Na uwagę za-
sługuje ładna kolekcja znaczków Ukrainy i Rosji.
Od stacji pocztowej warto pójść ulicą Podwojśkoho, przy której na wzgórzu widać cerkiew Opieki Matki Boskiej (Pokrowśka cerkwa, >:@>2AL:0 F5@:20) z 1765 r. W budynku obok mieszka pop, więc jeśli świątynia będzie nieczynna, można poprosić o otwarcie. Za cerkwią widać nieczynną dziś cerkiew św. Mikołaja (1873). Ulica Podwojśkoho prowadzi do targowiska (Pokrowśkyj jarma-rok), gdzie stoi cerkiew Objawienia Pańskiego (Bohojawłenśka cerkwa, >3>O2;5=AL:0 F5@:20) z 1721 r. Mimo prac renowacyjnych obiekt jest otwarty codziennie od 9.00 do 13.00.
W pobliżu, przy ul. Wasyliwś-kij 37 na uwagę zasługuje cerkiew św. Bazylego Wielkiego (Wasy-liwśka cerkwa, 0A8;V2AL:0 F5@:20; codz. 9.00-16.00 i w czasie nabożeństw) z końca XVIII w., która jako jedyna w mieście była czynna w latach panowania sowieckiego. Warto obejrzeć ładne ikony, w tym również otoczone szczególnym kultem wizerunki Bogurodzicy Pocieszycielki  Wszystkich Strapionych Radość", św. Mikołaja Cudotwórcy i św. Pantełejmona. Kursującymi z dworca kolejowego marszrutkami #3 i 9 można dojechać do ulicy Moskowśkoji, przy której zachowała się mocno zrujnowana cerkiew Przemienienia Pańskiego (Spaso-Preobrażenśka cerkwa, !?0A>-@5>1@065=AL:0 F5@:20). Wybudowana w 1757 3., obecnie jest remontowana. Nie-
dawno została zwieńczona nowymi miedzianymi kopułami. Przed świątynią widnieje tablica pamiątkowa informująca o tym, że właśnie tutaj 5 (17) maja 1861 r. odbyła się panachyda (nabożeństwo żałobne) nad trumną T. Szewczenki, kiedy to ciało poety było przewożone do Kaniowa. Więcej informacji można uzyskać w pobliskiej kawiarence Siajwo (Mo-skowśka 7), której obsługa wie o tej świątyni chyba wszystko.
Jeżeli jadąc z dworca, wysiądzie się przy placu Lenina i skręci w lewo, w ulicę Owdijiwśku, to po około kilometrze pojawi się cerkiew Ofiarowania Najświętszej Marii Panny (Wwedenśkyj sobór, 25-45=AL:89 A>1>@; nabożeństwa 7.00 V 17.00), zbudowana w 1775 r. w stylu baroku ukraińskiego. Obok niedawno odnowionej budowli czeka na konserwatorów dzwonnica z 1814 r. Świątynia należy do klasztoru żeńskiego pod tym samym wezwaniem. Wiernych przyciąga peczerska cudowna ikona Matki Boskiej. Nieco dalej, przy tej samej ulicy po prawej stronie jest usytuowana jeszcze jedna czynna cerkiew - Wniebowstąpienia Pańskiego (Woznesenśka cerkwa, >7=5A5=AL:0 F5@:20) z 1824 r.
Za rzeką Oster ulica Szewczenka przechodzi w ulicę Wozdwyżeń-sku, przy której wznosi się cerkiew Podniesienia Krzyża Świętego (Chrestowozdwyżenśka cerkwa, %@5AB>2>742865=AL:0 F5@:20), zbudowana w 1754 r. przez ostatniego pułkownika nieżyńskiego, Piotra Razumowskiego, bratanka
Aleksego Razumowskiego. pn tach sowieckiej walki z religi, -kiew od 1988 r. znów jest czvn-(nabożeństwa sb. 17.00, nd i ś,.^ ta 8.00). Można tu podjechać I den przestanek marszrutką #,. z płoszczi Lenina (Centralnoji)
Od cerkwi Podniesienia 33�> Świętego, przecinając park Jj-biowski, dochodzi się do Gimna zjum Nauk Wyższych (budynoi. Himnaziji wyszczych nauk, 1C4. hok V<=07VW 28I8E =0C:; ul. Kj, pywjanśkoho 2) - pięknej, otoczo-nej parkiem budowli, która dzięki kolumnadzie łączącej dwa skrzydła wygląda jak pałac. Biały, dwupiętr0. wy budynek postawiono w latacb 1808-1817 według projektu L. Ru. ska na koszt hrabiego Ilji Bezbo-rod'ka i jego brata Iwana. Dziś nadal kształci się w nim młodzież, jako że znajduje się tutaj główna siedziba Nieżyńskiego Uniwersytetu Pedagogicznego im. M. Go^ gola. Urządzono też ciekawe Muzeum Sztuki Uniwersytetu (I pif tro) oraz ekspozycję poświęconą twórczości patrona uczelni. Obol budynku stoi pomnik Bezbo-rod'ka, a naprzeciwko na placu Gogola - pomnik w kształcie półkola z dzwonem pośrodku, upamiętniający mieszkańców miast� którzy zginęli w czasie II wojny światowej.
Noclegi i gastronomia
Najlepszym hotelem w mieście jest Niżyn (ul. Batiuka 1; ^22284, 22262; luks 1-os. z telewizorem i taj dówką 56 hrn, luks 2-os. 110 hrrJ Hotelowy bar Czajka oferuje fflj
:_ i całkiem dobre jedzenie.
tel Niżynfea (dwójka 20 hrn/os.;
-euka na korytarzu) działa na rcu autobusowym. Jeszcze je-j^n hotel- Kwełta, znajduje się przy j gzewczenka 2.
Restauracje: Enerhia (Moskow-,ka 5; 224152), Wawiłon (Bohu-
g; e24238), Witaminnyj (Ja-worś'koho 1; s24285), Partner (Prywokzalna la; e33356), Partner mini (park im. Szewczenki; O25469), Uneniż (Jaworśkoho; O22197), Werszniak (pł. Wokzalna; O31179), Ranok (Moskowśka 13; e24370), Głorija (Szewczenka 43; b23452), Suczasnyk (Szewczenka 97b; 331096), Ekspres (prow. Wrożajnyj; e31411).
Informator
Apteki Nr 13 (Owdijiwśka 5), nr 14 (Ozerna21; e52712), nr 15 (Moskowśka 15b; e22208), nr 93 (Szewczenka 99b; /31094), nr 173 (Podwojśkoho 16; B22739), nr 204 (Semaszka 8; w42495; całodobowa), Abid N (Moskowśka 2b; O22030), Widrodżennia (Hohola 13a).
Banki Awal (Moskowśka 2, Szewczenka 57), Prominwestbank (Moskowśka 5), Oszczadbank (Szewczenka 11).
Bankomaty W kawiarni Metro (płoszcza Lenina), w budynku Uniwersytetu Pedagogicznego (ul. Krapywjanśkoho 2).
Informacja miejska 209; strona internetowa o mieście: http://ne.cg.ukrtel.net
Muzea Muzeum  Stacja pocztowa" (Po-sztowa 5; cały tydzień), Muzeum Krajoznawcze (Batiuka 14; e23128; 9.00-16-00, przerwa 12.00-13.00; ciekawa ekspozycja numizmatyczna, orderów 1 medali, broni palnej i białej zXVIII-XXw.).
Poczta płoszcza Zańkowećkoji 6 (8.00-18.00, sb. do 17.00). Oddział pocztowy jest także przy dworcu (wychodząc z budynku dworca na peron, należy skręcić w lewo).
Pogotowie ratunkowe 2; Podwojśkoho 180 (225010).
Policja O02.
Przychodnie, szpitale Szpital miejski (Moskowśka 21; e41285), przychodnia dla dorosłych (Uspenśka 2; 222291), przychodnia pediatryczna (Hohola 6; o22369), przychodnia stomatologiczna (Batiuka 7; e24430).
Straż pożarna O01.
Taksówki Wostok (825060; całą dobę).
Teatr Dramatyczny im. M. Kociubyns-kiego (Wozdwyżenśka 24; e22776, 25047).
PRYA
UKI
l
" 70 tys. mieszkańców " e4637
i Pryłuki (ukr. Pryłuky, @8;C:8), ; nad rzeką Udaj, na południu ob-; wodu czernihowskiego, są oddało-; ne od stolicy Ukrainy o 170 km,
a od Nieżyna o 79 km. Zwiedzanie i miasta wraz z usytuowanym w po-, bliżu monastyrem Hustyńskim
zajmie co najmniej dzień. a
. Historia
Pierwsza wzmianka o mieście po-:- jawiła się w 1085 r. w Pouczeniu
Włodzimierza Monomacha. W tym i- czasie istniała tu twierdza granicz-i- na strzegąca wschodnich rubieży - Rusi Kijowskiej przed najazdami a Połowców. Pryłuki zostały do-w szczętnie zniszczone w 1092 r. :j przez Połowców, następnie przez
Mongołów w 1239 r. W 1459 r. na-

H
$D
>
<
160
leżały do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a od 1592 r. weszły w skład Korony Polskiej. W 1604 r. padły ofiarą wojsk Borysa Godunowa, jednak dzięki staraniom książąt Wiśniowieckich szybko podz
wignęły się z ruiny. Wiśniowieccy wybudowali zamek warowny oraz piękny pałac. Największy rozkwit miasta nastąpił po tym, jak zostało ono stolicą administracyjną państwa kozackiego  mieściła się tu siedziba Pułku Pry-łuckiego. To właśnie z tego czasu pochodzą zachowane do dziś najciekawsze zabytki: cerkiew Przemienienia Pańskiego oraz budynek skarbca pułkowego. Po likwidacji przez władze carskie w 1782 r. Hetmańszczyzny, namiastki państwa ukraińskiego, Pryłuki spadły do rangi miasta powiatowego. Następny okres dynamicznego rozwoju miejscowość przeżyła w latach 1893-1917 dzięki doprowadzeniu kolei. Niestety, wojna domowa przerwała ten krótki czas prosperity i na miasto posypały się kolejne plagi: w latach 1931-1933 sztucznie wywołany przez reżim stalinowski straszliwy głód oraz zagłada 15 tys. mieszkańców, przede wszystkim Żydów, podczas okupacji niemieckiej. Mimo tych wszystkich nieszczęść Pryłuki przetrwały. Warto je odwiedzić, by obejrzeć ciekawe przykłady architektury epoki baroku ukraińskiego.
Orientacja
Główna ulica, Kijowska, dzieli Pryłuki na dwie części. Prawie
wszystkie zabytki są usytUO\y na północ od Kijowskiej (str nieparzysta). W części połudn-wej można znalez
ć dworzec : i jowy i autobusowy.
Komunikacja
Do Pryłuk najłatwiej dojechać ai tobusem z Centralnego Dworc Autobusowego w Kijowie (]un skowśka płoszcza 3; S2650492 2650530). Właściwie każdy auto' bus w kierunku Sum i KursL (Rosja) jedzie przez Pryłuki, a cena przejazdu wynosi 25 hrn. Można też podróżować pociągiem z Kijowa do Nieżyna, skąd mniej więcej co godzina odjeżdżają mar-szrutki do Pryłuk (7 hrn). Samochodem z Kijowa trzeba jechać drogą MOI do Browarów, a dalej drogą krajową POI Kijów-Sumy.
Z dworca autobusowego w Pry-łukach (ul. Pyriatynśka 2; informacja e52361, 53388) odjeżdżają autobusy i marszrutki do Czerni-howa (3 dziennie), Kijowa (4 dziennie), Sum (2 dziennie), Charkowa (2 dziennie), Połtawy (45 dziennie) i Nieżyna. Chociaż miasto ma własny dworzec kolejowy (płoszcza Prywokzalna 1; informacja kolejowa 92254, 92353), ruch na nim jest niewielki: pociągi podmiejskie (elektryczky) kursują do Hrebinky, Czernihowa i Bachma-cza. W dni parzyste przejeżdża tędy pociąg do Moskwy ze stacji Szewczenko. Latem jest trochę k' piej, jako że można wyjechać do Symferopola, Chersonia i Odessy. Niestety, komunikacja miejska prawie nie istnieje. Nieliczne au-
miejskie jeżdżą bardzo
tobnSy zazwyczaj w odstępach rzadko, za
godzinnych-
zwiedzanie
^słynniejszym zabytkiem Pry-
. jest cerkiew Przemienienia
Pańskiego (Spaso-Preobrażenśkyj
!?0A>-@5>1@065=AL:89
A>1>@; codz. do 15.00 oraz w czasie świąt i nabożeństw), usytuowa-' a na rogu ulic Szewczenka i Gała-ganiwśkoji. Pięciokopułowy sobór został wybudowany z fundacji pułkownika pryłuckiego Hnata Gałagana na miejscu innej, drewnianej świątyni. Główna cerkiew miasta została wzniesiona w latach 1710 1720. Od czasu odzyskania niepodległości przez Ukrainę spadkobiercy Kozaków znów mogą się tutaj modlić. Wewnątrz, po lewej stronie widnieją kopie 80 cudownych ikon Matki Boskiej, a po prawej - miejscowa ikona Bogurodzicy Bolejącej (Skorbiaszczoji), której też przypisuje się cudowną moc. Jakieś 30 metrów dalej, po przeciwnej stronie ulicy Gałaga-niwśkoji wznosi się dzwonnica (dzwinnycia Spaso-Preobrażenś-koho soboru) z 1817 r. Zajmująca parter dzwonnicy cerkiew św. Mikołaja (Mykołajiwśka cerkwa) pochodzi z 1720 r. Jej fundatorem również był pułkownik Gałagan.
Opisywaną we wszystkich z
ródłach dotyczących Pryłuk najstarszą budowlą miasta jest budynek skarbca pułkowego (półkowa skarbnycia, ?>;:>20 A:0@1=8FO; uk Gałaganiwśka 25a), znany też jako arsenał Gałagana. Dotarcie do
niego nie jest sprawą prostą. Trzeba skierować się na cmentarz usytuowany przy cerkwi Przemienienia Pańskiego i ominąć go z lewej strony. Mocno zaniedbany murowany budynek przy wąskiej uliczce, również po lewej, to właśnie skarbiec. Po mosiężnej tablicy z informacją o zabytku pozostały tylko cztery dziury w ścianie. Obok stoi krzyż nad mogiłą nieznanego kozaka.
Spośród %%-wiecznych zabytków sztuki sakralnej najbardziej interesująca jest cerkiew Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy (sobór Rizdwa Preswiatoji Boho-rodyci, A>1>@ V7420 @5A2OB>W >3>@>48FV; ul. Gałaganiwśka 16) z 1817 r. Miejscowy mistrz Fedir Zabołoćkyj wybudował sobór na koszt mieszkańców Pryłuk oraz cara rosyjskiego Aleksandra, który przeznaczył na ten cel 2 tys. rubli. Wewnątrz przetrwały fragmenty olejnych malowideł ściennych. Dziś w świątyni mieści się archiwum państwowe.
Przy tej samej ulicy jest jeszcze jedna cerkiew - Ofiarowania Pańskiego (Stritenśkyj sobór, !B@VB5=AL:89 A>1>@; ul. Gałaganiwśka 39) z 1889 3., upamiętniająca nagłą śmierć cara Aleksandra II. W środku urządzono muzeum krajoznawcze. Idąc dalej ulicą Kijowską w kierunku Sum, dociera się do usytuowanej na rogu Kyjiwśkoji i Mychajliwśkoji nadal czynnej cerkwi-kaplicy Św. Pan-tełejmona (Pantełejmoniwśka cerkwa, 0=B5;59<>=V2AL:0 F5@:20; ul. Kyjiwśka 359) z przełomu XIX

H
< g
>
<
162
V XX w. Skręcając z Kijowskiej w następną ulicę - Czerwonoarmij-ską, przy skrzyżowaniu z ul. Gogola można zobaczyć cerkiew Trzech Świętych Ojców Kościoła (Trioch-swiatytelśka cerkwa, "@L>EA2OB8B5;LAL:0 F5@:20). Świątynia z 1878 r. jako jedna z nielicznych była otwarta dla wiernych również w czasach sowieckich. Jeśli od cerkwi Ofiarowania Pańskiego pójdzie się ulicą Kijowską w prawo, to po krótkim spacerze dochodzi się do stojącej po lewej stronie, przy skrzyżowaniu Kyjiwśkoji i Iwa-niwśkoji, cerkwi Narodzenia Jana Chrzciciela (cerkwa Rizdwa Ioanna Predteczi, F5@:20 V7420 >0==0 @54B5GV; ul. Iwaniwśka 9) z 1865 3., nadal służącej wiernym. W środku przechowywany jest cudowny obraz Bogurodzicy Trójrękiej (Troje-rucznycia).
Hustynia Będąc w Pryłukach, byłoby wielką stratą ominąć oddalony o kilka kilometrów od obwodnicy miejskiej warowny monastyr Hu-styński pw. Trójcy Świętej (Hu-stynśkyj Swiato-Trojićkyj żinoczyj monastyr, CAB8=AL:89 !2OB>-"@>WFL:89 6V=>G89 <>=0AB8@) -miejsce licznych pielgrzymek prawosławnych z całej Ukrainy, Rosji i Białorusi. Z Pryłuk do klasztoru można dojechać właściwie tylko taksówką (20 hrn). Z dworca autobusowego w Pryłukach w niedzielę odjeżdżają marszrutki. Jadąc samochodem z Kijowa drogą POI, na obwodnicy wokół Pryłuk należy skręcić przy drogowskazie  Hu-stynśkyj monastyr".
Klasztor założył mnich Jozaf (Ioasaf) z A
awry Kijowsko-PeC2 skiej w 1600 3., na gęsto zarośni tej drzewami (stąd jego nazWaj wyspie na rzece Udaj. Dzięki St raniom m.in. metropolity kij0Vu skiego Izajasza (Isaji) Kopyńsk; go w 1614 r. wybudowano tu Cer kiew i budynek z celami mnichów Rok póz
niej Michał Korybut V!. śniowiecki nadał monastyrów; przywilej posiadania na własność wyspy, okolicznych lasów i ziem uprawnych. W następstwie poża. rów w 1625 i 1636 r. wszystkie za-budowania klasztorne spłonęły, W 1636 r. metropolita Piotr Mo> hyła postawił krzyż na miejscu przyszłej cerkwi Trójcy Świętej, Widocznie mnisi nie opanowali zasad bezpieczeństwa przeciwpo żarowego, bo już w 1671 r. ufun dowana przez metropolitę drewniana cerkiew spłonęła. Cztery lata póz
niej hetman Ukrainy Iwan Sa-mojłowicz wybudował nową, tym razem murowaną świątynię, która przetrwała do dziś. Przed Samojło-wiczem również Bohdan Chmielnicki wziął monastyr pod swoją  protekcję i obronę". Następny przywódca Ukrainy, hetman Iwan Mazepa, ufundował cerkiew Zaśnięcia NMP. W latach 1670-1690 zamiast drewnianych ścian okalających monastyr wzniesiono kamienne mury z nadbramnymi cerkwiami św. Mikołaja i św. Katarzyny. Nieco póz
niej pojawiła się nadbramna cerkiew św. św. Piotra i Pawła, a jeszcze póz
niej cerkiew--refektarz. Oprócz zabytków architektonicznych w monastyrze po-
wały wybitne dzieła literackie
rti.m
Latopis Hustyński, zwany
w la-
również Kroniką, napisany
, ^623-1627 prawdopodobnie
rzez Zachariasza Kopystyńskie-
L, archimandrytę A
awry Kijow-
\0-Peczers^ieJ' pisarza-P�lemi-przeciwnika unii brzeskiej. Kronika opisuje historię Ukrainy 0d czasów Rusi Kijowskiej do 1597 r. Inny, nieznany autor w latach 1600-1640 napisał w tym miejscu Latopis o założeniu i stworzeniu monastyru, Hustyńskiego, przedstawiający dzieje klasztoru przez pryzmat historii Ukrainy. W czasach sowieckich monastyr przeszedł ciężkie próby, kiedy to w 1924 r. zorganizowano tu dom dziecka, a ikonostasy porąbano na opał. Po II wojnie światowej w budynkach klasztornych ulokowano szpital psychiatryczny. Dopiero w niezależnej Ukrainie pozwolono powrócić zakonnicom, które doprowadziły monastyr do dawnej świetności. Chociaż dzisiaj obiekt już nie jest usytuowany na wyspie (zasypano odnogę rzeki), dzięki murom obronnym i górującym nad nimi cerkwiom nadal wygląda pięknie.
Przechodząc przez główną bramę z nadbramna cerkwią św. Mikołaja (Mykołajiwśka nabdramna cerkwa, 8:>;0W2AL:0 =041@0<=0 &5@:20), można zobaczyć wspaniale odnowiony pięciokopułowy sobór Trójcy Świętej (Trojićkyj sobór, "@>WFL:89 A>1>@). Wewnątrz znajduje się cudowna ikona Matki Boskiej Hustyńskiej. Po lewej stronie soboru widnieje cerkiew św. św. Piotra i Pawła, rów-
nież z pięcioma kopułami, zbudowana na koszt pułkownika Dmytra Horłenki, a nieco dalej  cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego (Wo-skresenśka cerkwa, >A:@5A5=AL-:0 F5@:20), wcześniej nazywana Uspeńską. Pod świątynią, ufundowaną przez hetmana Iwana Mazepę, mieści się grobowiec książęcej rodziny Repinych-Wołkońskich. Z prawej strony stoi budynek przełożonej, a za nim cerkiew św. Barbary (cerkwa sw. Warwa-ry, F5@:20 A2. 0@20@8), obecnie restaurowana. Zakon prowadzi ożywioną działalność gospodarczą: ma własną piekarnię, pasiekę, sad. Bardzo dobre wypieki, miód oraz owoce można kupić w kiosku na terenie monastyru, a także w pobliskich miejscowościach. Przy wejściu, w cerkwi św. Mikołaja, zgłaszając cel wizyty, można poprosić o oprowadzenie po monastyrze, a jeżeli kogoś zastanie tu noc, istnieje możliwość przenocowania w hoteliku dla pielgrzymów. Uwaga! Należy pamiętać, że na terenie monastyru obowiązuje odpowiedni ubiór: długie spodnie dla mężczyzn, a dla kobiet nakrycie głowy i długie spódnice.
Noclegi i gastronomia
Przenocować można w dość drogim hotelu Pryłuky (ul. Wokzal-na 2; B33152; luks dwupokojowy z łazienką 315 hrn, dwójka 120 hrn), a także w hotelikach Aleksandria (1 Trawnia 48; O44440, 44168) i Siemiejnyj (Petropawliwś-ka80, 52246).

V
09 < 2
Spośród restauracji i barów można wybrać: Udaj (Kyjiwśka 172; O30129), Alexandria (Perszoho Trawnia 38; �44440), Synij Ptach (Kyjiwśka 172; O30146), Brawo (Kyjiwśka 289; �33121), Orhideja (Iwaniwśka 68; �42332), Pryłuky (Hwardijśka 98; �56675), Rock and Roli (Kyjiwśka 82; �34136).
Informator
Apteki Panaceja (Kyjiwśka 279; 232 963), Miżlikarniana (Kyjiwśka 56; e44244), Perwocwit (Kostiantyniw-ska 117; w56651), Hotowi liky (Kyjiw-
śka 305; 233972), A
ajn (Kyjiwśka I
" 31331). Banki Awal (Kyjiwśka 186, Kirowa ?1
Drużby Narodiw 44), Prywatinwest'
bank (Wokzalna 6), Praweksbank (R
jiwśka 174), Prywatbank (Perejasław^
ka 59). Bankomaty w Domu Towarowym (5
zależnosti 63), przy sklepie Juwiłejm,'
(Kyjiwśka 216). Muzeum krajoznawcze ul. Gałganrwś.
ka39 (231248; nd. zamkn.). Poczta Główna ul. Kyjiwśka 166. Pogotowie ratunkowe " 2. Policja 2302.
Ustrój państwa kozackiego
Stworzone przez Bohdana Chmielnickiego państwo zajmowało teren o powierzchni 200 tys. km2 i liczyło około 3 min mieszkańców. Podział administracyjno-terytorialny kraju dublował struktury wojskowe. Największą jed-, nostką terytorialną, którą można przyjąć za odpowiednik województwa, był pułk. Istniało 16 pułków ze stolicami w następujących miastach: Białej Cerkwi, Braclawiu, Czehrynie, Czerkasach, Czernihowie, Humaniu, Kalniku, Kijowie, Korsuniu, Kropiwnicy, Mirhorodzle, Nieżynie, Perejasta-awie i Pryłukach. Pułki byty dzielone na sotnie (oclpowiednik|^B Izieliły się na kurenie (mieszkańcy chutoru, wsi lub mi czną jednostką była Sicz Zaporoska, podlegająca bezpo-
Kaniow wiu, Pc wiatu), steczka średnirr
:e z kolei Autonor rządom r
Naczelną władzę sprawowała Generalna Rada, zwana też Radą Czemiecką, gdyż oprócz starszyzny uczestniczyła w niej również czerń kozacka. Rozpatrywała ona najważniejsze sprawy wojskowe i polityczne. Z czasem jej funk-cje przejęta Rada Starszyzny Generalnej Działalnością całego aparatu państwowego kierował hetman wojska zaporoskiego. Najwyższymi urzędnikami wojskowymi i cywilnymi na Ukrainie byli: generalny oboz
ny (prowadził rejestr wojska, zajmował się dostawami uzbrojenia), generalni asawufowle (zajmowali się sprawami organizacyjnymi), generalni sędziowie (sprawowali pieczę nad swego rodzaju sądem najwyższej instancji) i pisarz generalny (kierownik kancelarii, organizujący działalność służb administracyjnych, wojskowych, dyplomatycznych). Ten ostatni, przez dyplomatów zagranicznych nazywany kanclerzem, był drugą osobą w państwie. Często na urząd hetmański wybierano wfaśnie pisarzy generalnych (Chmielnicki, Wyhowski). Przez jakiś czas istniała też posada podskarbiego hetmańskiego - ministra finansów.
164
hodnie i szpitale Szpital Rejonowy
kyjiwśka 98; b42275, 42303)' Szpital
Mlejski (Kyjiwśka 56; e44494), Szpi-
l Dziecięcy (Kostiantyniwśka 185;
4?358)> przychodnia prywatna Centr
Zdorowja  Serwis" (internista, gastro-
urolog, kardiolog, stomatolog;
. Kotlarewśkoho 64; e31413).
Rozrywka Dyskoteka Europa (Kyjiwśka
289). straż pożarna O. Targowisko ul. Nezależnosti 61.
PEREJASA
AW CHMIELNICKI
. 31 tys. mieszkańców " O4467
Perejasław Chmielnicki (ukr. Pere-jasław-Chmelnyćkyj, 5@5OA;02--%<5;L=8FL:89), do 1943 r. po prostu Perejasław, leży na lewym brzegu Dniepru, na trójkątnym cyplu między rzekami Altą i Tru-bieżą, 130 km na południowy wschód od Kijowa. To kolejne miasto owiane legendami i mitami, wokół którego nie cichną do dnia dzisiejszego emocje związane przede wszystkim z podpisanym tu w 1654 r. traktatem z Rosją. Na Zwiedzanie Perejasławia powinien wystarczyć jeden dzień.
Historia
W 907 r. książę Oleg po raz kolejny zorganizował wyprawę wojenną przeciwko  Grekom", tj. Bizancjum. Po dłuższym oblężeniu Ca-rogrodu (Konstantynopola) Grecy zobowiązali się w zawartym trakta-C1e pokojowym płacić daninę  na ruskie grody: najpierw na Kijów, Potem na Czernihów, na Perejasław.,.". W ten oto sposób po raz
pierwszy miasto zostało wymienione w z
ródłach pisanych. W XI-XII w. Perejasław był stolicą ogromnego księstwa, którego granice sięgały Oki i górnego biegu Wołgi. Stanowił także forpocztę powstrzymującą ordy plemion koczowniczych. W latopisach ruskich wspominany jest wiele razy w związku z przeróżnymi bitwami. Na przykład w 992 r. wojska Włodzimierza spotkały się z Pieczyn-gami nad Trubieżą w pobliżu Perejasławia. Żadna ze stron nie mogła się zdecydować na przejście przez rzekę i rozpoczęcie walki. Wtedy to  przyjechał kniaz
pie-czyński ku rzece, wezwał Włodzimierza i rzekł do niego: �Wyślij ty swego męża, a ja swego, niech się mocują. A jeśli twój mąż zwali mojego, nie będziemy walczyć przez trzy lata; jeśli zaś nasz mąż zwali twego, będziemy walczyć przez trzy lata�". Doradcy Włodzimierza znalez
li wielkiego byka, rozdrażnili go,  położywszy nań żelazo gorące", i puścili. Wybrany przez nich siłacz  pochwycił byka za bok, i wyrwał skórę z mięsem, ile jego ręka uchwyciła". Oczywiście, że ktoś taki musiał wygrać pojedynek, a legendy o tym bohaterze przerodziły się w bajki, do dziś opowiadane ukraińskim dzieciom. Po tym zwycięstwie w 993 r. zamek w Perejasławiu został wzmocniony, a nad bramami wjazdowymi -Książęcą, Biskupią i Kowalską -pojawiły się nowe wieże obronne.
W 1239 r. miasto zostało straszliwie zniszczone przez Mongołów Batu-chana. Tylko dzięki bada-
niom archeologicznym i historio-graficznym wiadomo, że istniała tu kamienna cerkiew Podniesienia Krzyża Świętego - pierwsza świątynia chrześcijańska w mieście, wybudowana w 1008 r. W 1089 r. z fundacji metropolity Jefrema w Perejasławiu powstał sobór św. Michała, który w niczym nie ustępował Sofii Kijowskiej. Archeologom udało się też zbadać ufundowaną przez Włodzimierza Monomacha w 1098 r. cerkiew Uspeńską.
Po unii lubelskiej Perejasław wszedł w skład Korony Polskiej. W 1585 r. Stefan Batory zezwolił na wybudowanie zamku, a po ukończeniu budowy nadał miastu prawo magdeburskie oraz inne przywileje mające na celu zwiększenie liczebności mieszkańców i organizację życia gospodarczego (m.in. mieszczan i chłopów z okolicznych wsi zwolniono z płacenia przez 30 lat wszelkich podatków). Na początku XVII w. miejscowość była własnością Jana Ostrogskiego, a od 1620 r. wojewody wołyńskiego J. Zasławskiego. W 1635 r. starosta perejasławski L. Żółkiewski założył w mieście kolegium jezuickie.
Mieszkańcy Perejasławia brali udział prawie we wszystkich powstaniach kozackich przeciwko magnaterii polskiej: powstaniu Krzysztofa Kosińskiego w 1591 3., Semena Nalewajki w 1595 r. czy Tarasa Fedorowicza (Triasyły) w 1630 3., kiedy to wojsko polskie pod dowództwem hetmana Stanisława Koniecpolskiego doznało znaczącej porażki w bitwie pod
miastem. W 1648 r. kozacy znr nowali kolegium jezuickie i zarnek a szlachtę wypędzili. Miejscowość została stolicą Pułku Perejasław skiego - jednostki administracyjnej Ukrainy Lewobrzeżnej. W styc?. niu 1654 r. odbyła się tu Rada Pe. rejasławska (zob. ramka), a pieŁ lat póz
niej syn Bohdana Chmiel-nickiego, Jurko, podpisał następ. ny traktat z Rusią Moskiewską który przypieczętował los Ukrainy na następne 300 lat. Od tego czai su Perejasław zaczął tracić swoje znaczenie jako centrum wydarzeń politycznych i od 1781 r. był już zwykłym prowincjonalnym miasteczkiem powiatowym.
Warto jeszcze odnotować, że w latach 80. XVIII w. w miejscowym kolegium wykładał najwybitniejszy filozof ukraiński Hryhorij (Grzegorz) Skoworoda, w latach 30. XIX w. swoje niesamowite opowieści tworzył tu Mikołaj Gogol, a jeszcze dziesięć lat póz
niej w mieście mieszkał ukraiński wieszcz  Taras Szewczenko. W Perejasławiu urodził się wybitny żydowski pisarz Szołem Alej-kum (właśc. Szalom Rabinowicz).
Komunikacja
Od stacji metra � Czernihiwśka w Kijowie co 20 minut odjeżdżają do Perejasławia autobusy (cena przejazdu 8 hm). Amatorzy wątpliwej przyjemności przejazdu pociągiem podmiejskim (elektrycz-ką) powinni wykupić bilet do stacji Perejasławśka (kierunek Ja-hotyn, Hrebinka), skąd trzeba jeszcze pokonać około 30 km auto-
Ugoda ukraińsko-rosyjska zawarta w Perejasławiu 18 stycznia 1654 r. od same-
ooczątku wywoływała spory, dyskusje i konflikty. W sytuacji, kiedy przeciw-
Ukrainie występowała nie tylko Rzeczpospolita, ale także poprzedni sojusz-
.. _ (-fiariat krymski oraz Turcja, Chmielnickiemu właściwie nie pozostawało nic
neao jak poprosić o protekcję cara moskiewskiego. W zamian za zrzeczenie
. cześci niepodległości (przynajmniej tak myśleli Kozacy) Moskwa zapewniała
pomoc w walce z Polską.
pierwszy zgrzyt -jak zty omen wskazujący, co będzie dalej-wystąpił tuz po zakończeniu obrad Rady Czernieckiej (brato w niej udział ok. 200 Kozaków), kiedy to Chmielnicki i cała starszyzna zażądali od wysłannika moskiewskiego władcy Aleksego, Wasyla Butudina, złożenia przysięgi w imieniu cara, że swobody kozackie zostaną nienaruszone, a Ukraina nie będzie zdradzona.  Tego nigdy nie było i nie będzie" - rzekł Buturlin, po czym dodał;  wystarczy, że car gosudar' dat swoje stówo, które jest nie do poruszenia". Nie mając odwrotu, przysięgę złożyli tylko Kozacy. Czas pokazał, ze ta ugoda w odróżnieniu od wielu innych zawartych przez Chmielnickiego miała fatalne następstwa. Jej wynikiem było nie tylko podporządkowanie Ukrainy Rosji, aie także upadek Rzeczypospolitej oraz powstanie Imperium Rosyjskiego. Ciekawostką jest również fakt, ze oryginat umowy dość szybko przepadł w tajemniczych okolicznościach, w związku z czym jej moskiewskie odpisy przez wielu badaczy uważane są za co najmniej lekko wygładzone. Rada Perejasławśka byta więc krokiem, który przesądził nie tylko o losie Ukrainy, aie i o uktadzie geopolitycznym całej Europy na następne 300 lat.
3
o
S
>
o
zmmrmmmd
busem do Perejasławia. Samochodem należy jechać z Kijowa do Bo-ryspola, a tam skręcić na drogę P02 Boryspol-Krzemieńczuk.
Chociaż granice miasta kończą się na brzegu Dniepru, niestety obecnie nie ma żadnych regularnych połączeń z Perejasławiem drogą wodną. Może to się zmienić, dlatego warto zasięgnąć informacji na Dworcu Rzecznym w Kijowie, ewentualnie można dopłynąć do Kaniowa (rejsy 2 razy w tygodniu), a stamtąd udać się autobusem do Perejasławia.
Uworzec autobusowy w Perejasławiu jest usytuowany przy ul- B. Chmelnyćkoho 104.
Zwiedzanie
Większość zabytków skupia się w okolicach ulic Chmelnyćkoho, Skoworody, Pokorowśkiej, na cyplu utworzonym przez rzeki Alta i Trubież. Idąc od dworca autobusowego, należy kierować się na wschód, minąć most i skręcić w lewo, w ulicę Pokrowską, po czym jeszcze raz w lewo, w ulicę Mo-skowśką, która zaprowadzi do płoszczi Perejasławśkoji Rady. Na tym niegdyś pięknym, a dziś mocno zaniedbanym placu (właściwie pustkowiu) stoi popiersie Bohdana Chmielnickiego o wymownej nazwie  Razem na wieki", z następującą inskrypcją:  Na tym placu
167
18 stycznia 1654 r. odbyła się Rada Perejasławska, która wyrażając wolę narodu ukraińskiego, jednogłośnie podjęła historyczną decyzję o połączeniu Ukrainy z Rosją". Po lewej stronie pomnika jest hydrant, z którego można skorzystać w upalny dzień. Jakieś 500 m za placem, przy ul. Moskiewskiej znajduje się zespół klasztorny pw. Świętego Michała. Głównym obiektem kompleksu jest cerkiew św. Michała (Mychajliwśka cerkwa, 8E09;V2AL:0 F5@:20), wybudowana na koszt Pułku Pereja-sławskiego w latach 1646-1666. Jak twierdzą znawcy, budowla odzwierciedla gusty ówczesnych Kozaków. Nieco póz
niej, w 1745 r. obok cerkwi pojawiła się brama--dzwonnica. Niestety, dziś świątynia nadal pełni rolę muzeum (10.00-17.00, śr. zamkn.), gdzie można obejrzeć ekspozycje przedstawiające architekturę Pereja-sławia z czasów Rusi Kijowskiej oraz kolekcję ukraińskich strojów ludowych. Po prawej stronie dzwonnicy Ustawiono pomnik, na którym widnieje fragment tekstu z kroniki Nestora:  Tu znajdował się dwór biskupi, sobór św. Michała, pałac biskupi, cerkiew św. Andrzeja oraz warsztaty rzemieślnicze".
Wracając przez plac (płoszczu) Perejasławśkoji Rady, nie zaszkodzi skręcić w lewo, w ul. Bohda-niwśku i zajrzeć do pochodzącej z XIX w. cerkwi Uspeńskiej  Wniebowstąpienia Marii Panny (Uspeńska cerkwa, #A?5=AL:0 F5@:20; nabożeństwa sb. 16.00,
nd. 9.00), wzniesionej w styli, sko-bizantyńskim.
Następną świątynią, którą War( zwiedzić, jest zespół klasztor pw. Wniebowstąpienia (ul. Skow rody 54). Główna budowla, jeaY kopułowy sobór Wozneseński Przemienienia Pańskiego (\y0 znesenśkyj sobór, >7=5A5=AL:89 A>1>@), został zbudowany w U tach 1695-1700. Historycy sztuki podkreślają, że budowla odznacza się takimi detalami architektonicznymi, których nie sposób spotkać nigdzie poza Perejasławiem. Ściany pięknie udekorowano pilastra-mi, wnękami i gwiazdami wyłożonymi z cegły. Także wewnątrz można podziwiać niespotykane ornamenty, łączące kwiaty barwinka, akantu oraz bajkowe maski antycznych bogów. Fundatorem soboru był Iwan Mazepa. Hetman podarował również mnichom monastyru Ewangeliarz Peresopnycki - narodowy skarb Ukraińców, obecnie wykorzystywany podczas ceremonii składania przysięgi przez nowo wybranych prezydentów. W skład monastyru wchodzi tez wybudowane w latach 1753-1757 na koszt biskupa Kozłowicza kolegium (dziś siedziba Muzeum H. Skoworody) oraz dzwonnica (1770-1776). W cerkwi Wozne-seńskiej mieści się muzeum z ekspozycją skierowaną do osób zainteresowanych sztuką militarną. Mogą one obejrzeć dioramę bitwy o Dniepr w okolicach Perejasławtó w 1943 r.
Aby dotrzeć do cerkwi Trójcy Świętej (Trojićka cerkwa, Tpo'U!'
F5@:20), trzeba przeciąć plac
rhrnelny<*�ho, skręcić w lewo,
^ulic? Mazepy, a póz
niej w prawo,
* 1 Szewczenka. Pochodząca
7atku XIX w. cerkiew wzno-
' "  A 3>38 ul. Szewczenka oraz
si się na L L
Hirnnazijnoji (nabożeństwa sb.
15 00, nd. 9.00). Naprzeciwko, budynku przy ul. Szewczenka 10 otwarto muzeum z ekspozycją archeologiczną i historyczną (ostatnio było nieczynne z powodu prac remontowych).
Ma obrzeżach miasta, nad rzeka Altą usadowiła się cerkiew Św. św. Borysa i Gleba (Borysoh-libśka cerkwa, >@8A>3;V1AL:0 F5@:20). "0 jednokopułowa klasy-cystyczna budowla z 1839 3., z dzwonnicą nad kruchtą, upamiętnia miejsce, w którym zmarł Borys. Według z
ródeł historycznych, od śmierci pierwszego męczennika, a zarazem pierwszego świętego Rusi Kijowskiej, znajdował się tutaj kamienny krzyż - cel pielgrzymek wielu prawosławnych.
Osobnym punktem zwiedzania miasta jest wycieczka do Narodowego Rezerwatu Historyczno-Et-nograficznego  Perejasław" (Na-cionalnyj istoryko-etnohraficznyj zapowidnyk  Perejasław", 0FV>=0;L=89 VAB>@8:>-5B=>3@0DVG-=89 70?>2V4=8:  5@5OA;02"; ul- Litopysna 2; O52036, 52936; 10.00-17.00; ok. 30 min od ul- . Chmelnyćkoho, można dojebać taksówką za 10 hrn). Skansen ułożono w 1964 r. podczas budo-*7 kolejnej elektrowni na Dnie-Pr2e- Powstał wtedy ogromny
Zbiornik Kaniowski, nazywany przez miejscowych morzem. Pod wodą znalazło się wiele wsi. Na szczęście władza sowiecka już nie była tak bezwzględna, jak to miało miejsce w latach 30. XX w. W pobliżu Perejasławia stworzono skansen o powierzchni 30 hektarów, dokąd przeniesiono kilkadziesiąt obiektów z zatapianych miejscowości. Dziś można tu obejrzeć kilka ciekawych drewnianych cerkwi: św. Jerzego (Heorhijiwśka cerkwa, 5>@3VW2AL:0 F5@:20) z 1768 r. ze wsi Andruszi, św. Mikołaja (Mykołajiwśka cerkwa, 8:>;0W2AL:0 F5@:20) z 1833 r. z Wjunysz-czy, cerkiew kozacką z 1606 r. z wioski Ostijky. Są również oryginalne chaty, młyny, wiatraki, wiejskie szkoły, krynice i karczmy. W wielu z tych obiektów mieszczą się interesujące ekspozycje muzealne, jak np. Muzeum Chleba, Muzeum Pszczelarstwa czy Muzeum Ręcznika Ukraińskiego (w cerkwi kozackiej). Warto też zobaczyć chatę znachorki, chatę wdowy oraz postój kozacki.
Noclegi i gastronomia
W centrum miasta jest malutki hotelik Pektoral (ul. Chmelnyćkoho 55; s51452, 55331; luks dwupokojowy z łazienką 140 hrn, jedynka 100 hrn, dwójka 100 hrn, dwupokojowy bez łazienki 40 hrn/ os., trzypokojowy bez łazienki 25 hrn/os.). Jeszcze jeden hotelik, Artak (�51729; 4 dobrze wyposażone pokoje z łazienką; dwójka 100 hrn), znajduje się przy No-wokyjiwśkim szosę 51.


@M
>
<
>
Dl
Na posiłek zapraszają restauracje i bary: Drużba (>3':>:N 23; 851735), Slawutycz (Chmelnyć-koho 22; 2355669), Zustricz (Sko-worody 81), Irena (Pokrowśka 41; b53557; bardzo tanio), Nadija (Chmelnyćkoho 69; 851334), Pid werbamy (róg ulic Nabereżna i Szkilna), Trubiż (Chmelnyćkoho 48; �52829), Switanok (Nowo-kyjiwśke szosę 43; O51957).
Informator
Apteki Nr 15 (Chmelnyćkoho 57; S53788), Mediko-LTD (Hruszewśkoho 49; -54527), Materi ta dytyny (Chmelnyćkoho 50; B52522), apteka przyszpitalna (Chmelnyćkoho 137; e51708).
Banki Awal (Chmelnyćkoho 55, bankomat; Chmelnyćkoho 137; Suchomłynś-koho 32), Kyjiwśka Ruś (Chmelnyćkoho 28, bankomat), Nadra (Chmelnyćkoho 68, bankomat), Praweksbank (Chmelnyćkoho 51, bankomat), Oszczad-bank (Szkilna 49), Prywatbank (Pokrowśka 47, bankomat; Suchomłynśkoho 30).
Muzea W mieście jest około 26 muzeów i wystaw. Część z nich została omówiona wcześniej. Wszystkie są otwarte od 10.00 do 17.00.
Pogotowie ratunkowe 5B.
Policja e02.
Straż pożarna aOl.
Szpital i przychodnia ul. Chmelnyćkoho 137 (O51338); przychodnia stomatologiczna, ul. Puhaczowa 2 (e55689).
WYSZGOROD
" 22 tys. mieszkańców " 4496
Szukając odpoczynku i ciszy po
zwiedzaniu Kijowa, warto się wy-
170 brać na wycieczkę do Wyszgorodu
(ukr. Wyszhorod, 8HB>@0?\ jednego z najstarszych H-Ukrainy, leżącego na praWySt brzegu Dniepru, 18 km na nAł od stolicy.
oc
Historia
Badania archeologiczne prowadz
ne w mieście i okolicach, szczegńl nie intensywnie w ostatnich , tach, świadczą, że pierwsze osadv ludzkie istniały w tym miejscu mi w czasach neolitu (IV UJ w p.n.e.). Odkryto kurhan z epoki brązu (II w. p.n.e.) oraz osadę Scytów (VII-VI w. p.n.e.). Wyszgo-rod po raz pierwszy wymien;0. no w kronikach historycznych w 946 r. jako rezydencję księżnej Olgi ( gród Olgi"), którą podarował jej książę Oleg. Za czasów panowania Włodzimierza Wielkiego w Wyszgorodzie wybudowano cerkiew św. Bazylego (Wasyla). W 1078 r. miasto zostało stolicą Księstwa Wyszgorodzkiego. Miejscowość, z centrum ulokowanym na Wzgórzu Olgi, gdzie stał zamek z obwałowaniem, pałac księcia, budowle bojarów oraz liczne cerkwie, pełniła rolę letniej rezydencji książąt kijowskich. Z Wy-szgorodem związane są nazwiska pierwszych znanych architektów Rusi Kijowskiej - Mironega (XI w.) i Zdana (XII w.), a także kronikarza Nestora, który - jak uważa część badaczy  właśnie tutaj pisał swoje Kroniki lat minionych. Patronami miasta byli pierwsi męczennicy Rusi Kijowskiej -książęta Borys i Gleb. Tutaj znajdowała się wybudowana przez Mi-
rkiew, w której pochowano fcTch braci.  Gród Olgi" został Stczętnie zniszczony w 1240 r. rzez wojska Batu-chana. W XV w. Wyszgorod był własnością usytuowanego w pobliżu Meżyhirr-monastyru Spaso-Preobrażeń-skiego. Dopiero w 1967 3., po podjęciu decyzji o wybudowaniu tym miejscu elektrowni wodnej raz utworzeniu Zbiornika Ki-owskiego, miejscowość awansowała do rangi miasta rejonowego. Strome i głębokie wąwozy w okolicach Wyszgorodu stanowią miejsce treningów kijowskich alpinistów.
Zwiedzanie
Do Wyszgorodu najłatwiej dojechać od stacji � Herojiw Dnipra. Wychodząc z metra, trzeba skręcić w drugie przejście w lewo. Jakieś 100 m dalej jest przystanek mikrobusów, tzw. marszrutek, i autobusu #397 (cena przejazdu 2hm). Nie zaszkodzi też zapytać na Dworcu Rzecznym w Kijowie o statek (odpływają nieregularnie). Końcowy przystanek autobusów znajduje się w centrum miasta, ale lepiej wysiąść jakieś 3 km wcześniej, na przystanku Wułycia Komsomołśka (ul. Kom-somolśka), i skierować się chodnikiem w lewo, w stronę Zbiornika Kijowskiego, skąd rozpościera się Piękny widok na Wzgórze Borysa i Gleba wraz z cerkwią pod wezwaniem tychże świętych oraz zatokę. *dąc cały czas pod górę, można zobaczyć inną, nowo wybudowaną cerkiew greckokatolicką św. An-
drzeja Apostoła, a jeszcze dalej  ładny hotelik 'Wzmorje otoczony zadbanym parkiem. Za hotelem trzeba skręcić w lewo i wąską ścieżką dojść do ul. Petra Kapnyszewś-koho, która zaprowadzi do najbardziej interesującego zabytku Wyszgorodu  cerkwi św. św. Borysa i Gleba (Chram swiatych Borysa i Hliba, %@0< A2OB8E >@8A0 V ;V10; ul. Petra Kapnyszewśko-ho 48). Cała historia miasta związana jest z imionami tych świętych braci, zamordowanych przez rodzonego brata i pochowanych w cerkwi św. Wasyla, mieszczącej się na dziedzińcu wyszgorodzkiego zamku. Dla uczczenia męczenników w latach 1076 1112 wybudowano na koszt księcia kijowskiego Swiatosława Jarosławowie z a jedną z najwspanialszych świątyń Rusi Kijowskiej. W cerkwi o wymiarach 24 na 42 m umieszczono pięknie ozdobiony złotem, srebrem oraz kamieniami szlachetnymi grobowiec z relikwiami świętych. Z pierwotnej świątyni, zburzonej w 1240 3., do dziś przetrwały tylko fundamenty. Obecna cerkiew została wzniesiona w latach 1861 1863 według planów architekta K. Tona oraz odrestaurowana pod koniec lat 20. XX w. Można obejrzeć piękną kopię znanej ikony Matki Boskiej Wyszho-rodskiej (Włodzimierskiej), namalowaną na początku XX w. przez mnichów z góry Athos w Grecji.
Przy ul. Szkilnij 58, w zabytkowym (aczkolwiek nieco zaniedbanym) ceglanym budynku z przełomu XIX i XX w., tzw. domu

V
 >
<
172
Klukwy, ma siedzibę Historycz-no-Kulturalny Rezerwat w Wy-
szgorodzie (Wyszhorodśkyj isto-ryko-kulturnyj zapowidnyk; 53 532, 56219), gdzie na uwagę zasługuje ciekawa ekspozycja ikon i elementów cerkiewnego wystroju, wystawa archeologiczna oraz etnograficzna. W skład rezerwatu wchodzą takie zabytki archeologiczne, jak fragmenty obwałowania zamku, fundamenty cerkwi Świętych Borysa i Gleba z XI-XII w., dzielnica hutników i garncarzy z historycznego podgrodzia, osada z wczesnej epoki żelaza, cmentarzysko z okresu brązu oraz dziewięć kurhanów z różnych epok. Częścią składową rezerwatu jest także Muzeum Krajoznawcze (Krajeznawczyj mu-zej; ul. Hruszewśkoho 1; s56 219), w którym zaprezentowano różne eksponaty od paleolitu do XIX w.
Noclegi i gastronomia
Wymieniony wcześniej hotel Wzmor-je (O56474; jedynka 75 hrn, dwójka 120 hrn) należy do elektrowni wodnej i można w nim zamieszkać tylko za pozwoleniem administratora. Bardzo komfortowe warunki oferuje nowy hotel Wyszegrad (Spaśka25; 44/3317575, office� vyshegrad.kiev.ua, http://www.vy-shegrad.kiev.ua). Ceny za pokój wahają się od 250 do 500 hrn. Niestety, obiekt znajduje się za miastem, w osiedlu pracowników elektrowni wodnej. Lepiej sprawa wygląda z restauracjami, wśród których są m.in.: Benazir (Szew-
czenka 1; e54631), Ł)
(Chmelnyćkoho 2; O54988) j> zaćki zabawy (Nabereżna 3 B22686), Kazka na okotyci (,-, / Berizky; /52284), Maryna ( bereżna 12; s22544), PrymJ (pr. Mazepy 9; /22077).
Informator
Apteki Chmelnyćkoho 2 (M563(F prosp. Mazepy 8 (s53906), SzofoJ :01 (852793).
Banki Awal (pr. Mazepy 1; bankomat) Kyjiwśka Ruś (Meżyhirśkoho Spasa 6) Nadra (pr. Mazepy 2; bankomat), Pro. minwestbank (Nabereżna 8a, 035-py 12), Prywatbank (Mazepy 8).
Pogotowie ratunkowe e03.
Policja s02.
Straż pożarna *r()l.
Targowisko Szołudenko 15.
Zdrowie Szpital (Kurhuzowa 1; /54364), dentysta (Nabereżna 10, e52745; Meżyhirśkoho Spasa 1, O59752).
BIAA
A CERKIEW
" 215,2 tys. mieszkańców " s4463
Największe miasto południowej części obwodu kijowskiego leży nad rzeką Roś, u ujścia do niej Protoki. Nazwa Biała Cerkiew (ukr. Biła Cerkwa, V;0 &5@:20), mimo ewidentnego nieprzystawa-nia do sowieckiej nomenklatury, nigdy nie została zmieniona.
Historia
Miasto założył w 1032 r. książę kijowski Jarosław Mądry, początkowo jako twierdzę mającą chronić Kijów przed napadami koczowników stepowych. Strażnicę nazwa-
T riew od chrześcijańskiego %+0 księcia. W 1050 r. Jaro-
.:x i tntai świątynie. Jej
lienia księcia.
, wzniósł tutaj świątynię, ^akterystyczny wygląd (wedle d budulcem była brzoza) dał le?e osadzie. Miasteczko rozwiał się na skrzyżowaniu szlaku ^Kijowa na południe ze  szlakiem parnym" (wschód-zachód), ale w}aśnie to położenie przyniosło mu zagładę podczas najazdu mongolskiego w 1239 r.
Powrót na arenę dziejów Biała Cerkiew zawdzięcza Rzeczypospolitej. W 1550 r. wojewoda kijowski Fryderyk Proński zbudował w tym miejscu twierdzę, która pierwsza dawała sygnał o nadejściu wroga. Tatarzy, jak pisze Sar-nicki,  zaglądali tu jak psy do kuchni". W XVI i XVII w. Biała Cerkiew stanowiła ośrodek najdalszych kresów Rzeczypospolitej. Do starostów białocerkiewskich (a było to stanowisko niemałej wagi - przypadało z reguły hetmanom wielkim koronnym lub kasztelanom krakowskim) kierowano wszelkie sprawy pogranicza. W 1620 r. miasto otrzymało prawo magdeburskie. W XVII w. stało się najważniejszym ośrodkiem ko-zactwa w granicach Rzeczypospolitej. W 1648 r. Chmielnicki powołał w Białej Cerkwi  pułk białocer-kiewski" - najpotężniejszą siłę zbrojną Ukrainy. W 1651 r. podpisano tutaj rozejm polsko-ukraiński. Po ugodzie w Hadziaczu miasto wróciło do Polski. Wciąż rozbudowywana forteca stanowiła klucz do panowania nad Ukrainą. Ataki na nią (nieudane) były dziełem
wszystkich niemal hetmanów  od Doroszenki po Orłyka.
W 1774 r. Stanisław August Poniatowski nadał Białą Cerkiew Franciszkowi Ksaweremu Branic-kiemu. Odtąd, mimo przejęcia przez Rosję w 1793 3., Braniccy stali się mecenasami i animatorami rozwoju miasta. Wznieśli dwa pałace, przychodnię, hale targowe, kościół katolicki, sobór prawosławny, wiele zakładów przemysłowych. W XIX w. ważną grupą ludności byli Żydzi (ok. 60% w 1900 3.), którzy uczynili z Białej Cerkwi drugi co do wielkości ośrodek handlowy Kijowszczyzny. W 1876 r. przeprowadzona została linia kolejowa Chwastów Znamian-ka. W 1917 r. miejscowość była jednym z głównych ośrodków ruchu niepodległościowego. Z rekrutowanych tu Strzelców Siczowych ata-mana Semena Petlury utworzono armię niepodległej Ukrainy, która póz
niej zdobyła dwukrotnie (samodzielnie i wraz z Polakami) Kijów, a także miała znaczący udział w zwycięstwie Piłsudskiego nad bolszewikami. Ostatecznie miasto trafiło w 1920 r. w ręce Sowietów.
W czasie II wojny światowej hitlerowcy zamordowali tutaj 5 tys. osób, w tym niemal wszystkich Żydów. Jeszcze w 1958 r. liczba mieszkańców ledwo przekraczała 20 tys. wobec 50 tys. w początkach XX w. W latach 60. Biała Cerkiew stała się satelitą Kijowa, z którym połączyła ją uruchomiona w 1967 r. linia kolei podmiejskiej. W tym okresie liczba ludności wzrosła aż dziesięciokrotnie.
3
> %:
w O
S
173
V
>
< Z
174
Orientacja
Biała Cerkiew ma bardzo prosty plan: dzieli się na dwie dzielnice, przedzielone rzeką Roś. Prawobrzeżna, przedmiejska część nosi nazwę Zarzecze (Zariczczia). Część lewobrzeżna dzieli się na śródmieście i Rotok (na wschodzie). Śródmieście przecinają cztery główne ulice, które krzyżują się na Sobornij Płoszczi: bulwar 50--riczczia Peremohy wiedzie do parku Aleksandria, Jarosława Mu-droho - do drugiego z głównych placów, Torhowej Płoszczi, i w kierunku Kijowa, Kniazia Wołody-myra - na Rotok, Drużby - na Zarzecze. Na zwiedzanie Białej Cerkwi wraz z Aleksandrią powinien wystarczyć jeden dzień.
Komunikacja
Pociąg Dworzec kolejowy przy ul. Prywokzamij 32 jest najdalej na północ wysuniętą stacją na zelektryfikowanej magistrali łączącej zachodnią Ukrainę z Krymem. Odchodzą stąd pociągi dalekobieżne i lokalne. Połączenia dalekobieżne: Dniepropetrowsk, Jasy-nowata (dni nieparzyste), Kowel, Lwów, A
uhańsk, Mariupol (dni nieparzyste), Mikołajów, Sewastopol, Symferopol, Truskawiec, Za-poroże; lokalne: Kijów (11 dziennie), Mironówka, Rotok i Chersoń (latem).
Autobus Nowoczesny dworzec autobusowy przy Kyjiwśkij 134 jest nieczynny. Działa tylko stacja podmiejska przy Kucenko la. Autobusy, dla których Biała Cerkiew
nie stanowi przystanku końcn go, nie wjeżdżają do miasta 1 zatrzymują się na przystanku Ui Cerkwa Szynozawod przy aut stradzie Kijów Odessa. Idąc 3 t go miejsca kilkadziesiąt metrów zachód, w stronę miasta, dochód się do pętli marszrutki #3 jadąc ' do centrum. Najwygodniej do Bi łej Cerkwi jechać prywatnym  tobusem sprzed kijowskiej stad' ( Swiatoszyn.
Podobnie kłopotliwy jest I. jazd. Do Kijowa kursują marszrut, ki, mające kilka pętli, m.in. na rogu ulic Gagarina i Kniazia Wolo-dymyra oraz obok przystanku trolejbusu #7 Pałac Kultury. Do innych miast trzeba się udawać bądz
przez Kijów (zalecane), bądz
z przystanku Szynozawod.
Zwiedzanie
Śródmieście Zwiedzanie najlepiej rozpocząć na placu Soborowym (Soborna płoszcza). W głębi, na wzgórzu nad rzeką Roś, będącym dziś jedyną pamiątką po sławnym zamku białocerkiewskim, wznosi się kościół św. Jana Chrzciciela (ko-steł Ioanna Chrestytela, :>AB5; >0==0 %@5AB8B5;O; Soborna pł.)> A
adną klasycystyczną budowlę ufundował w 1812 r. Franciszek Ksawery Branicki. Dzisiaj świątynia służy w dni powszednie jako dom muzyki kameralnej i organowej (budynok orhannoji ta ka-mernoji muzyky; 10.00-18.00)' Z przeszłości zachowały się cztery epitafia Branickich (1879-1887) oraz organy. Trumny zostały w czasach Chruszczowa przenie'
krypty na polski cmentarz,
S'�ne'rVrn H5 ma śladu (urządzo-
P� park Sławy; róg ulic Hor-
� 'kobo i Frunze). Kaplica gro-
Rranickich na cmentarzu
Montresor we Francji jest po-
*niejsZoną kopią tego kościoła.
^ożna stąd zejść nad Roś. Z mo-
widać żółte kopuły cerkwi
Marii Magdaleny (cerkwa
Kferiji Mahdałyny, F5@:20 0@VW
0340;8=8; Szkilna 11/16) na Za-
zeczu. Ufundowała ją pod koniec
XVIII w. Aleksandra Branicka.
Naprzeciw kościoła, po drugiej stronie ul. Drużby wznosi się kompleks budynków Muzeum Krajoznawczego (Krajeznawczyj muzej; Soborna pł. 4; 853182; 10.00-18.00). Za nimi (przejście  wąwozem") zachował się klasycy-styczny pałac zimowy Branickich (zymowyj pałac, 78<>289 ?0;0F; bulwar 50-riczczia Peremohy 7) z 1796 r. Bogate wyposażenie zniszczyli bolszewicy w 1920 r. Teraz w budynku mieści się szkoła. Po prawej widać zrujnowany gmach ziemstwa (budynok Dworianśkych zboriw, 1C48=>: 2>@O=AL:8E 71>@V2; bulwar 50--riczczia Peremohy 5) z około 1830 r. Obie budowle stoją w głębi niewielkiego skweru, który wychodzi z powrotem na Soborna pł.
Z placu wybiega główna ulica miasta, Jarosława Mudroho. Między nią a ul. Gagarina jest usytuowany najczęściej reprodukowany Zabytek miasta, klasycystyczny sobór Przemienienia Pańskiego (Preobrażenśkyj sobór, @5>1@0-5=AL:89 A>1>@; Gagarina 10),
fundacji Aleksandry Branickiej, przebudowany w stylu klasycy-stycznym w latach 1833-1839. Do lat 20. XX w. była tu pochowana fundatorka i dobrodziejka miasta. Potem grób zdewastowano. Do wnętrza warto zajrzeć zarówno ze względu na interesujący projekt architektoniczny, jak i atmosferę. Z soborem sąsiaduje XVIII-wiecz-na cerkiew św. Mikołaja (Mykilś-ka cerkwa, 8:V;LAL:0 F5@:20; Gagarina 10), przebudowana w 1852 3., obecnie archiwum. Ulica Jarosława Mudroho przecina Torhową płoszczę. Środek placu zajmują hale targowe (torhowi ria-dy, B>@3>2V @O48; Torbowa pł.), ufundowane przez Branickich w latach 1809-1814. Poza zniszczeniem kartuszy herbowych zachowały się w niezmienionej postaci. Ulica Chmelnyćkoho prowadzi sprzed hal do bulwaru 50-riczczia Peremohy.
Warto zwrócić uwagę na zespół budynków stacji pocztowej (dyliżansów) z lat 1825-1831 (poszta, ?>HB0; bulwar 50-riczczia Peremohy 41/45), będącej etapem na szlaku Petersburg Odessa. Zachowała się właściwa stacja, dom noclegowy, stajnie, stodoła i kuz
nia. Dalej stoją jeszcze składy (A:;048; bulwar 50-riczczia Peremohy 62) z przełomu XVIII i XIX w. Bulwar prowadzi do największego zabytku Białej Cerkwi  parku Aleksandria.
Aleksandria Założenie ogrodu ozdobnego Aleksandria (Ołeksan-drija, ;5:A0=4@VO) było wielką
ambicją żony pierwszego właści- cielki nazwano Aleksandrią. Bra-
ciela miasta, Aleksandry Branic- nicka sprowadziła do wytyczenia
kiej. Po długich poszukiwaniach klombów francuskiego architekta
wybrano w 1793 r. piękne uroczy- Muffeta, a wraz z nim tysiące dro-
sko pod miastem i na cześć właści- gich nasion roślin niespotykanych
Ukrainie (m.in. z Kanady).
7 wielu ogrodników trzeba wymie-
" ' A Tensa, który przez 50 lat mc . -i , i
" erpliwej pracy zamienił ozdobny
 ród w arcydzieło sztuki parko-
% bardziej wyrafinowane niż Zo-
fówka Potockich. Aleksandria roz-
iaga się na końcu bulwaru 50--riczczia Peremohy (bramy otwarte do zmierzchu; 2 hrn, studenci 1 hrn). Z Sobornoji pł. na miejsce można dojechać marszrutką #1
(1 hm).
Park o powierzchni 201,5 ha ma obecnie nazwę Park Dendrologiczny Narodowej Akademii Nauk Ukrainy. Na szczęście nie jest tak popularny jak humańska Zofiówka, dzięki czemu można się w spokoju rozkoszować dziełem Jensa. Centrum założenia stanowi dziedziniec (didyneć), przy którym wznosiła się niegdyś Austeria  letnia rezydencja Branickich. Z dziedzińca rozchodzą się aleje, wiodące zboczami jarów ku dolinie rzeki Roś. Aż 1,8 tys. odmian roślin umieszczono w kompozycjach, których motywem przewodnim jest dobór gatunków (brzezina, dąbrowa, las orzechowy, las górski itd.) bądz
temat (np. liryka). Stoi tu wiele obiektów małej architektury: kolumny, rotunda, amfiteatr i mostki (chiński, turecki). Urządzono też wodospad. Wszystko
daje
urocze efekty krajobrazowe.
Szczególnie ładne są widoki z mostków w stronę rzeki, np. na w�dospad  Ruiny". Aleks andrii Jest chyba najbliżej do idealnego razu polskiej rezydencji magnackiej na Kresach.
Noclegi i gastronomia
Spośród lepszych hoteli można wybrać dogodnie usytuowany hotel Kyjiw (Torhowa płoszcza 3; 853510, fax 53558; restauracja, bar, parking strzeżony, fryzjer, sklep, przechowalnia cennych rzeczy). Droższy Roś (bulwar 50-ricz-czia Peremohy 130; B66427; jedynka 100 hrn, dwójka 150 hrn, lux 200 hrn) sąsiaduje z Aleksandrią.
Z restauracji najlepsze są Bere-hynia (bulwar 50-riczczia Peremohy 175, koło parku Aleksandria), azjatycka restauracja w piwnicach hal na Torhowij pł., Biła węża (Ta-raszczanśka 1910; O33155) V Ko-zaćke (Stawyszczanśka 2; e55584; tradycyjna kuchnia ukraińska).
Informator
Apteki Nr 209 (Mytrofanowa 9; s71337), nr 245 (Wodopijna 19; B56322), nr 250 (Jarosława Mudro-ho26; /52608), nr 276 (Wokzalna 5; 64670).
Banki Praweksbank (50-riczczia Peremohy 105), Prominwestbank (Skwyrśke szoce 240a), Ukrsocbank (50-riczczia Peremohy 10).
Biura podróży, agencje turystyczne Miśkyj turystycznyj kłub (bulwar 50--riczczia Peremohy 83a), Suputnyk (Het'manśka 58).
Kino im. Hor'koho (Jarosława Mudro-hol9/l;e52580).
Muzeum Krajoznawcze (pł. Soborna 4; D55461).
Poczta 50-riczczia Peremohy 43.
Przychodnie Dziecięca (Szewczenka 69), klinika położnicza (Semaszka 7), miejska nr 1 (Jarosława Mudroho 63), re-
jonowa (Tymiriaziewa 6), zakaz
na (Sła-wina 41), przychodnia dentystyczna (bulw. 50-riczczia Peremohy 137; 49494).
WASYLKÓW
" 39 tys. mieszkańców " 24471
Kolejnym miejscem, które warto odwiedzić, będąc w Kijowie, jest Wasyłków (ukr. Wasylkiw, 0A8;L:V2), 36 km na południowy zachód od stolicy. W 1009 r. urodził się tu założyciel A
awry Kijowsko-Peczer-skiej, pisarz cerkiewny Teodozjusz Peczerski. Przez miasto płynie urocza rzeczka Stułmia.
Historia
 I rzekł Włodzimierz To niedobrze, że mało grodów około Kijowa*. I począł stawiać grody nad Desną, i nad Ostrem... i nad Stuhną". Według Powieści minionych lat Włodzimierz Wielki wypowiedział te słowa w roku 988. W ten oto sposób powstał Wasylów  od chrześcijańskiego imienia Włodzimierza, nadanego mu podczas chrztu w Chersonezie. Wiadomo, że w 995 r. istniała tu twierdza, która obroniła się przed najazdem ordy Pieczyngów. Podczas tego oblężenia sam książę Włodzimierz ledwie uszedł z życiem, schowawszy się pod mostem prowadzącym do miasta. W podzięce za cudowne ocalenie wybudował pierwszą cerkiew Przemienienia Pańskiego. W 1057 r. gród przeszedł we władanie Wasylka Jurij o-wicza i od tego czasu nosi nazwę Wasyłków. W 1159 r. został prze-
kazany A
awrze Kijowsko-Pec2e skiej. Mnisi wznieśli kolejną Ce kiew  św. św. Antoniego i "/5> dozjusza. Niestety, w 1240 r. "\ya sylków spotkał los większość' miast Rusi Kijowskiej - został do szczętnie spalony przez wojsk Batu-chana. A jednak dzięki ternu że pozostawał własnością ławry powoli życie zaczęło się odradzać W XV w. zbudowano twierdzę w następstwie czego 28 marca 1586 r. Stefan Batory nadał miastu prawo magdeburskie, a także potwierdził prawa monastyru do Wa-sylkowa. Podczas walk polsko--ukraińskich w latach 1648-1654 miejscowość znowu została mocno zniszczona. Nowe przyśpieszenie rozwoju ekonomicznego nastąpiło dopiero w XVIII w. Właśnie w tym czasie powstały największe zabytki miasta, które przetrwały do dziś. Podczas I wojny światowej Wasyłków był okupowany przez wojska niemieckie, potem bolszewickie. Stacjonowały tu również wojska ukraińskie, a także  podczas wyprawy kijowskiej w 1920 r. - oddziały polskie. Miasto mocno ucierpiało pod koniec II wojny światowej. Dziś znowu szybko się odradza, co szczególnie widać na przykładzie odnawianych cerkwi, planowo niszczonych w czasach sowieckich.
Komunikacja
Pociągiem z Kijowa (dworzec podmiejski) trzeba jechać w kierunku Fastowa do stacji WasylkrW (tak naprawdę jest to wieś Kały-niwka). Pociągi podmiejskie kur-
% bardzo często. Aktualny roz-sują baru . , ., r
tf cl jazdy można sprawdzić w ln-
necie: http://www.uZ.gov.ua. przy wyjściu z dworca po lewej tronie, obok kiosku spożywczego, . { przyStanek marszrutek (mikrobusów) do Wasylkowa (20 min; cena przejazdu 1 hrn). Do miasta odjeżdżają też autobusy ze stacji g) A
ybidśka w Kijowie (mniej więcej co 50 min). Zmotoryzowani powinni jechać drogą Kijów-Odes-sa (E-95). Zaraz po wjez
dzie do miasta droga jest dość zniszczona, dlatego warto zwolnić.
W Wasylkowie autobusy i mikrobusy do Kijowa, a także do stacji kolejowej w Kałyniwce i Hłe-wasi wyruszają sprzed hotelu Jarosławna.
Zwiedzanie
Idąc główną ulicą, Hruszewśkoho, mija się hotel, pocztę i bank, po czym dochodzi do ulicy Sobornoji (znanej także jako Marksa), gdzie obok pomnika dekabrystów należy skręcić w lewo. Jakieś dwie przecznice dalej, na wzgórzu wznosi się najstarsza, owiana legendami cerkiew św. św. Antoniego i Teo-dozjusza (sobór sw. Antonija ta Feodosija, A>1>@ A2. =B>=VO B0 $5>4>AVO). Pierwszą drewnianą świątynię pod takim samym wezwaniem wzniesiono w tym miejscu jeszcze w XII w. Legenda głosi, ze cerkiew wybudowana na soszt mnichów A
awry Kijowsko-eczerskiej miała podziemne Przejście ciągnące się do samej 'awry. W 1240 r. została zniszczo-na' Dzisiejsza świątynia, dzieło
znakomitego mistrza ukraińskiego Stepana Kownira, powstała w latach 1755 1758 na zlecenie przełożonego klasztoru kijowskiego, A
ukasza. Smukła cerkiew o pięciu kopułach i wymiarach u podstawy 20 na 20 m jest uważana za jeden z najwybitniejszych przykładów architektury ukraińskiej XVII XVIII w., łączącej elementy baroku i klasycyzmu. W środku można obejrzeć ładny ikonostas oraz polichromie ścienne z XIX w. Jest także cudowna ikona Matki Boskiej Trójrękiej (Trojerucznycia). Przed wejściem stoi pomnik ku czci ofiar głodomoru - sztucznego głodu z lat 1923-1924 oraz 1933 r. Do soboru warto przyjść w sobotę o godz. 16.00 lub w niedzielę o 8.00, żeby posłuchać pięknych śpiewów liturgicznych miejscowego chóru cerkiewnego.
Chcąc zwiedzić cerkiew św. Mikołaja (Mykołajiwśka cerkwa, 8:>;0W2AL:0 F5@:20), należy zejść od cerkwi św. św. Antoniego i Teo-dozjusza ulicą Soborną w dół i skierować się w prawo, w ul. Szew-czenka. Jakieś 50 m przed świątynią można skręcić w ul. Trudowu, żeby dojść do kapliczki św. Teodo-zjusza. Cerkiew św. Mikołaja -murowana, jednokopułowa, bogato zdobiona budowla na planie krzyża - została wzniesiona w 1792 r. Nad wejściem głównym góruje dzwonnica. Chociaż nie brakuje tu elementów barokowych, całość utrzymano w stylu klasycystycz-nym. Świątynia była zamknięta do 1986 r. Dziś znów służy wiernym (nabożeństwa sb. 17.00, nd. 8.00).
Ł
5 >
o
S
179
Szczors i inni
9-W;9::'-V':.-V;
Zwiedzając miasta i miasteczka na wschód od ziem II Rzeczypospolitej, nietrud. no zauważyć, że nazwy ważniejszych ulic nadawano według jednego propa. gandowego wzorca. Przetrwały one mimo upadku ZSRR, a patroni popadli w zapomnienie. Spośród tych, których nie ma w polskich ani nawet w nowych ukraińskich leksykonach, najczęściej spotykany jest Mykoła Szczors (1895, 1919), który zorganizował i kierował tzw. pułkiem bohunowskim, walczącym z oddziałami Petlury w okolicach Czernihowa i Kijowa. Imieniem Szczorsa nazwano nawet kilka miast, m.in. historyczny Snowsk koło Czernihowa, gdzie czerwony] kamandyr się urodził. Ciekawe, że ulice Szczorsa nie są przemiano-wywane, mimo że ich patron wojował w szeregach bolszewików przeciw niepodległości Ukrainy. Pooobnie jest w przypadku Kosmodiemianskoji i WatutinB Zoja Kosmodiemianskaja (1923-1941; była ochotniczką, która wstąpiła do >/ działu partyzanckiego pod Moskwą, po czym została schwytana i powieszona przez Niemców, a Mykoła Watutin (1901-1944) to jeden z najmłodszych sowieckich generałów walczących na Ukrainie.
Wewnątrz na uwagę zasługuje pięknie rzez
biony ikonostas. Po prawej stronie ołtarza widnieje cudowny obraz Matki Boskiej. Jeżeli cerkiew będzie zamknięta, warto zajrzeć do budynku znajdującego się między kapliczką a świątynią i poprosić o otwarcie. W kapliczce przed cerkwią, wybudowanej kilka lat temu, bije z
ródełko uważane za cudowne. Podania głoszą, że zostało ono odkryte jeszcze w XI w. przez Teodozjusza Peczerskiego. Krynica stała w tym miejscu przez prawie całe tysiąclecie i została zburzona dopiero w 1933 r.
Noclegi i gastronomia
W mieście działa tylko jeden hotel  Jarosławna (ul. Hruszewśkoho 17a; �53222; jedynka 40 hrn, dwójka 70 hrn, lux 100 hrn). Po prawej stronie recepcji otwarto bar hotelowy. Jeszcze jeden ekskluzywny i bardzo popularny hotel, Ranczo
Boliwar, można znalez
ć między miastem a stacją Kałyniwka (jest drogowskaz), we wsi Zdorowka (ul. Szczorsa 114; �4471/60003, 044/4515454 lub 050/3348084, [e-mail], http://ranchobolivar.com.ua; lux 300 hrn, piwluks 200 hrn, dwójka 170 hrn). Przy hotelu jest wykwintna restauracja (barszcz ukraiński 30 hrn, zupa rybna 35 hrn, rosół 15 hrn, żeberka 40 hrn, stek po irlandzku 70 hrn, szaszłyk 50 hrn). Chętni mogą skorzystać z sauny, wynająć konia (84 hrn/godz.), pograć w piłkę nożną, tenisa, ping--ponga, siatkówkę, wybrać się na łowienie ryb, a nawet polatać helikopterem (2400 hrn/godz.) lub balonem (300$/godz.).
Z restauracji można wybrać !' na (Hruszewśkoho 10; e2104v, dobra kuchnia; ceny umiarkowane), Wenecija (Hruszewśkoho 8> s60026), Rubin (Hruszewśkoho 17�
0281). lewada (Hruszewśko-
n- e53795)' Warenyczna (na-
ńiwko hotelu Jarosławna; w ja-
dłospisie różnego rodzaju nareny-
fcu, tj. f��Si)-
informator
teki Nr 2 (Hruszewśkoho 26; �51
452- całodobowa), Astra (Dekabry-
" 31- �61514), Biofarm (Hruszew-
śkoho 5), Farmacija (Wołodymyrś-
ka 13; �51805).
Banki Awal (Hruszewśkoho 13, bankomat; Wołodymyrśka 37; Czechowa 0), Prywatbank (Hruszewśkoho 17a), Ky-jiwśka Ruś (A
unaczarśkoho 5), Pra-weksbank (Hruszewśkoho 12).
Muzeum krajoznawcze, ul. Soborna 72 (�51877).
Poczta Hruszewśkoho 13.
Pogotowie ratunkowe �03.
Policja �02.
Radiotaxi �53861.
Straż pożarna �01.
Szpital wraz z przychodnią dla dorosłych (�51211) i dzieci (�51500) -Dekabry-stiw 87; przychodnia stomatologiczna (Hruszewśkoho 7; �52059).
Zakupy Bardzo dobry sklep Furszet (ul. Hruszewśkoho 19).
ŻYTOMIERZ
' 297,7 tys. mieszkańców " �412
Żytomierz (ukr. Żytomyr, 8B><8@) - obwodowe miasto nad ujściem Kamionki do Teterwy (Te-terowa)  chociaż dość odległy od granic Polski, stanowi jedno z największych skupisk Polaków na Ukrainie (15-20% ogółu). W mie-Scie urodzili się generał Jarosław borowski (1836-1871) oraz Ju-
liusz Zarębski (1854-1885), kompozytor i słynny pianista, któremu przedwczesna śmierć nie pozwoliła na rozwinięcie wspaniale zapowiadającej się kariery. Mieszkańcami Żytomierza byli: Juliusz Słowacki (1809-1849), Józef Ignacy Kraszewski (1812-1887), Ignacy Jan Paderewski (1860-1941), socjalista Stanisław Worcell (1799-1857), działacz czerwonych w powstaniu styczniowym Zygmunt Sierakowski (1827-1863) i wielu innych.
Historia
Gród istniał w tym miejscu już w II połowie IX w. W X stuleciu znalazł się w granicach Księstwa Kijowskiego. Był to jeden z największych ośrodków miejskich Rusi. W 1225 r. św. Jacek Odrowąż miał założyć tu klasztor dominikański (jakoby działający aż do czasów Chmielnickiego). W 1240 r. Mongołowie całkowicie zniszczyli miasto, a mieszkańców wzięli w jasyr. W 1320 r. Żytomierz został podbity przez Litwinów (ostatecznie przypadł im w 1362 3.), a w 1399 r. ponownie zrujnowany przez Mongołów ze Złotej Ordy. W 1444 r. otrzymał prawo magdeburskie. W 1471 r. ulokowano tutaj siedzibę powiatu. W 1569 r. miasto stało się częścią Rzeczypospolitej. Od 1668 3., po rozejmie an-druszowskim, Żytomierz pełnił rolę stolicy województwa kijowskiego (Kijów przypadł Rosji). W 1724 r. przeniosła się tu też kijowska metropolia obrządku łacińskiego. W 1793 r. został włą-

S
>
<
jtk, Korosteń (P10)
% �- ŚRÓDMIEŚCIE
pf*skje�i .'. -
A

::,;. Maidan. " G
Perpinoh\
O Katedra św.lofii
,* SCerkiew
f, UŚW .
'za O. ,4o^ " 0, "5 "* Klasztor + ^
-iKoScić! V św. Jana ^ 3 Oiikii ig
!żfe
STARE MIASTO


nierskle-
.'niykf i. S. >>115H
182
czony do guberni wołyńskiej, której stolicą ogłoszono Zwiahel (dziś Nowogród Wołyński). Tam nie było jednak odpowiedniej infrastruktury, wobec czego centrum guberni w 1804 r. przeniesiono na stałe do Żytomierza. W 1802 r. spłonął zamek (istniejący już ok. 1540 3.).
Dwa ostatnie stulecia to okres szybkiego rozwoju, wzmaganego przez budowę połączeń kolejowych - do Berdyczowa (1896), Korostenia (1914) i Chwastowa (1935). Jak we wszystkich przemy-
słowych ośrodkach Ukrainy, tak i tu na przełomie XIX i XX w. dużą rolę zaczęła odgrywać wspólnota żydowska, którą reprezentowały tak wybitne postacie, jak Szolero Alejchem (Szolem Rabinowicz, 1859-1916), autor Dziejów Tewje Mleczarza, przerobionych póz
niej na musical Skrzypek na dachu, czy poeta Chaim Nachman Bialik (1873-1934).
Żytomierz odegrał dużą rolę podczas pierwszej próby stworzenia nowoczesnego państwa ukraińskiego' Przez kilka tygodni był nawet sie-
dzibą �ądu UNR. W czasie wojny Zlsko-bolszewickiej przechodził P�rąk do rąk. Ostatecznie zajął go pudionnyj 12 czerwca 1920 r. \V szeregach czerwonej konnicy walczył rosyjski pisarz Nikołaj Ostrowski (1904-1936), który pod-zas pobytu w Żytomierzu wpadł podobno na pomysł swojej głośnej owieści Jak hartowała się stal 935)- Wyjątkowo tragicznym okresem okazała się okupacja hitlerowska. Zginęło aż 112 tys. mieszkańców, zniszczono wszystkie przedsiębiorstwa i niemal tysiąc budynków. Mimo to miasto szybko się odrodziło, korzystając z bliskiego sąsiedztwa Kijowa. W pierwszym powojennym ćwierćwieczu liczba ludności wzrosła trzykrotnie.
Orientacja
Centrum Żytomierza to Śródmieście (Centr) oraz Padół (Podił) między Sobornym majdanem a Kamionką. Sobornyj majdan uchodzi za środek miasta, a Kyjiwśka i Wełyka Berdycziwśka to główne ulice. Pozostałymi najważniejszymi dzielnicami są: na północy Chmielniki (Chmilnyky; uważane za dzielnicę polską), Stare Miasto (Stare Misto) nad Teterwą oraz Zakamionka (Zakamjanka). Komunikację zapewniają trolejbusy (*1 i 2 łączą dworce z centrum). Na Zwiedzanie Żytomierza warto Przeznaczyć cały dzień.
Komunikacja
0A&9 Stacja kolejowa przy Wok-zalnij 3 (�361483; dojazd trolejbusem #1 i 2), na końcu głównej
ulicy, Kyjiwśkoji, nie ma większego znaczenia. Przedsprzedaż biletów: tylko na dworcu. Informacja: �005. Połączenia międzynarodowe: Baranowicze, Kiszyniów, Sankt Petersburg, Mińsk, Moskwa; dalekobieżne: Charków, Odessa; lokalne: Berdyczów, Chwastów, Korosteń, Korostyszów, Koziatyn, Nowogród Wołyński.
Autobus Centralny dworzec autobusowy (Kyjiwśka 67; �361456) jest oddalony od kolejowego o jeden przystanek. Informacja: �005. Przedsprzedaż biletów: Kyjiwśka 42 (�227355), Moskowśkal5. Połączenia: Berdyczów, Boryspol, Brody, Chmielnicki, Chust, Czer-nihów (pn.), Czerniowce, Czer-wonogród, Czortków (pn.), Dub-no, Jaremcze, Kałusz, Kamieniec Podolski, Kijów (67 dziennie), Korosteń, Kowel, Krzemieniec, Lwów, A
uck, A
uhańsk, Mikołajów, Nowogród Wołyński, Odessa, Owrucz, Poczajów, Przemyśl (pn.), Równe, Stanisławów, Tarnopol, Truskawiec, Tulczyn, Warszawa (pn., śr., pt.), Winnica (17 dziennie).
Zwiedzanie
Symbolem miasta jest sobór katedralny Przemienienia Pańskiego
(Preobrażenśkyj kafedralnyj sobór, @5>1@065=AL:89 :0D54@0;L=89 A>1>@; Majdan Peremohy 12), wzniesiony wedle projektu K. Ro-chaua w latach 1866-1874. Budowla stanęła w miejscu niegdyś zajmowanym przez klasztor Dominikanów, a potem cerkiew bazy-
Hańską. Wieże sięgają 53 m, ale obiekt nie należy do arcydzieł architektury cerkiewnej.
Na południe od soboru, w stronę rzeczki Kamionki, rozciąga się wzdłuż ul. Kafedralnoji ładna dzielnica o nazwie Padół (Podił), gdzie niegdyś wznosił się zamek (Zamkowa Góra na skarpie nad Kamionką). Po prawej stronie Kafedralnoji widać Zamkowyj majdan z zespołem budynków biskupstwa łacińskiego. Katolicka katedra św. Zofii (kafedralnyj kosteł swiatoji Sofiji, :0D54@0;L=89 :>AB5; A2OB>W !>DVW; Zamkowyj majdan 2; msze po polsku codz. 7.30 i 8.00, nd. i święta 8.00 i 12.00) stanowi jedną z najciekawszych budowli Żytomierza. Zbudowana w latach 1737-1751 staraniem bpa Samuela Ozgi, została w 1801 r. przebudowana w stylu klasycystycznym przez jego następcę, Kacpra Cieciszowskiego. Dzwonnica ma 26 m wysokości. Zachowało się kompletne wyposażenie. Diecezja jest spadkobierczynią łacińskiej metropolii kijowskiej funkcjonującej do czasów Chmielnickiego. Po powstaniu 1648 r. była przez długi czas pozbawiona siedziby i dopiero w 1724 r. została osadzona w Żytomierzu. Obok katedry wznosi się neobarokowy pałac biskupi (budy-nok jepyskopa, 1C48=>: T?8A:>?0; Zamkowyj majdan 1) z I połowy XIX w., dziś przeznaczony na muzea: krajoznawcze (krajeznawczyj; s379587) i sztuki (chudożnij; 374458; codz. z wyj. sb. 10.00-18.00). Kolekcja obrazów składa
się podobno z dzieł zdobiącv l niegdyś miejscowe siedziby S2i checkie. Za najcenniejsze uważan jest Odpoczynek Świętej Rodzin Parisa Bordone'a (1500-157-n Muzeum Sztuki ma być przeni sione do niedalekiego magistrat (magistrat, <03VAB@0B; Kafedral na 3) z początku XIX w. Bliże' skarpy, po tej samej stronie Kafe. dralnoji stoi nieczynna cerkiew Podniesienia Krzyża (Chresto--Wozdwyżenśka cerkwa, %@5AB>-->742865=AL:0 F5@:20; Kafe-dralna 14), zamknięta w latach 30. XX w., potem zamieniona na ma-gazyn, a od 1987 r. oddana Muzeum Przyrody (Muzej pryrody; e374415). Z Sobornoho majdanu wybiega ku mostowi Cudnow-skiemu (na południe) ul. Czernia-chowśkoho, przy której można znalez
ć gmachy klasztoru jezuickiego (keliji jezujitśkoho monasty-ria, :5;VW T7CWBAL:>3> <>=0AB8@O; Czerniachowśkoho 12) z 1724 r.
Kyjiwśka (Kijowska) to główna ulica miasta. Na jej początku wznosi się wybudowany dla bernardynów bardzo ładny kościół św. Jana z Dukli (kosteł swiatoho Joana z Dukli, :>AB5; A2. >0=0 7C:;V; Kyjiwśka 4) z lat 1820-1844, zwany seminaryjnym (serffl-narśkyj) - od uczelni działającej po kasacie klasztoru w 1842 r. Zamknięty około 1930 r. i zamieniony na dom kultury, został w 1960 r. przebudowany na muzeum geologiczne. Od 1990 r. ponownie służy wiernym (msze p� polsku nd. 7.00, 9.00, 13.00). Wyposażenie kościoła nie zachował0
[e wnętrze ładnie odnowiono.
Dalej, P� teJ sameJ stronie KyJiwś-" stoi cerkiew św. Michała Ar-nioła (cerkwa swiatoho Archy-strltyha Mychajiła, F5@:20 A2. @-AB@0B830 8E0W;0; Kyjiwśka 18), ufundowana przez kupca Mychaj-ł Chabotina w 1856 r. Obecnie łuży autokefalii ukraińskiej. Za świątynią odbiega w prawo deptak ulica Mychaj liwska (we wspomnieniach Polaków - Michałowska), ulubiona ulica żytomierzan. W tej części miasta na uwagę zasługuje zabudowa z XIX w.
Z zabytków mniejszej rangi można wymienić teatr (B50B@; Puszkinśka 26) z 1858 3., wzniesiony dzięki staraniom Józefa Ignacego Kraszewskiego, oraz stację pocztową (posztowa stancija, ?>HB>20 AB0=FVO; Peremohy 72) z około 1850 r. Zachowało się też kilka pamiątek po miejscowych Niemcach: zrujnowany cmentarz sąsiadujący z polskim oraz neogotycki kościół luterański (kircha, :V@E0; Kociubynśkoho 5) z 1899 3., w którym organistą był absolwent konserwatorium wiedeńskiego, Teofil Richter. Dom rodzinny Richterów stoi przy Wełykij Ber-dycziwśkij 89. W 1914 r. urodził S1C w nim syn Teofila, Swiatosław Richter, jeden z największych pianistów XX w.
Warto się udać na polski cmentarz (polśke kładowyszcze, ?>;LAL:5 :;04>28I5; projizd Mete-orolohicznyj 62, na końcu ul. Ropienka). Nie jest to już, jak głoszą niektóre z
ródła, cmentarz z inskrypcjami prawie wyłącznie pol-
skimi, ale z pewnością zasługuje na pierwsze miejsce wśród nekropolii katolickich na ukraińskich terenach I Rzeczypospolitej. Założony w 1800 r. służy do dziś, dzięki czemu poza starymi nagrobkami można zobaczyć także współczesne epitafia pisane polskim, ale dziwnie archaicznym językiem ( Była naszym skarbem, wieńczcie ją anieli"). Pochowani są tu m.in. Woroniczowie, rodzice Paderewskiego i Juliusz Zarębski. Warto zwrócić uwagę na plan cmentarza  nie dzieli się on na kwatery, lecz na dzielnice, o czym informuje unikatowa tablica na bramie ( 1. Św. Michała, 2. Józefa, 3. Jana Nepomucena, 4. Kazimierza, 5. Antoniego, 6. Zofii (dla duchownych), 7. Floryana, 8. Stanisława, 9. Wincentego"). Niegdyś nekropolia była większa, ale część od strony dzisiejszej ul. Małykowa zajęto pod zabudowę. Na lewo od bramy rozciągał się cmentarz niemiecki, który obecnie liczy około 40 nagrobków, okradzionych i rozkopanych. Do bramy dojeżdża rzadko kursujący autobus #A.
Odrębną, szczególnie wartą polecenia atrakcją Żytomierza jest Muzeum Kosmonautyki im. S. Ko-rolowa (Muzej kosmonawtyky im. S. Korolowa; Dmytriwśka 5, choć budynek stoi na rogu Hlibno-ji i Hoholiwśkoji; e372030; codz. z wyj. pn. 10.00-17.00) z charakterystycznymi rakietami (bojowymi, nie kosmicznymi) przed wejściem. Ekspozycja zasługuje na uznanie zarówno pod względem
g
>
< s
Serhij Korolów (1907-1966) to chyba najbardziej znany - obok Światostawa Richtera - mieszkaniec Żytomierza. By! wybitnym konstruktorem, specjalista w dziedzinie techniki rakietowej i astronautyki oraz współautorem kosmicznych przedsięwzięć ZSRR. W latach 30. skonstruował samolot o napędzie rakieto-wym, a po II wojnie światowej zaprojektował dziesiątki satelitów, próbników rakiet nośnych i statków kosmicznych, m.in, Wostok i Woschod.
treści, jak i samego sposobu prezentacji. Jej współautorem jest równie słynny jak Korolów konstruktor pojazdów księżycowych A
unochod, Arvid Pallo. Jeden z najcenniejszych eksponatów to otrzymana od NASA kapsuła z gruntem Księżyca. A unoszące się w przestrzeni fotele, na których można delektować się muzyką kosmiczną, to już zupełny odlot.
Zwiedzanie Żytomierza można zakończyć spacerem nad Teterwę. Polską nazwę rzeki inaczej podają z
ródła (Teterew, nad Teterowem), inaczej zaś wymawiają miejscowi Polacy (Teterwa, nad Teterwą). W malowniczym jarze wiele skał ma swoje legendy. Najbardziej znana jest Głowa Czackiego, według polskich publikacji nazwana tak od założyciela Liceum Krzemienieckiego. W ukraińskich z
ródłach można przeczytać, że  skoczył z niej chrobry Kozak, aby nie trafić do niewoli, do wrogów". Inną skałę nazwano Fotelem Kraszewskiego.
Noclegi
Jałynka (Mym 34; ^206518, 252715). Przy wjez
dzie do miasta od strony Nowogrodu
Wołyńskiego. Strzeżony parking, restau racja, stacja obsługi samochodów.
Junist' (Baranowa 4; 3615997).
Polissia (Kyjiwśke szosę 141; e366364) Telewizory i łazienki. Dojazd autobusem #2.
Ukrajina (Kyjiwśka 3; /375083). Jedynka 100 hm, dwójka 190 hm. Do dyspozycji gości telewizja kolorowa, lodówka, prysznic z zimną wodą. Dobra restauracja gruzińska oraz bar.
Żytomyr (Majdan Peremohy 6; o228 693, http://www.zhitomir.biz). Jedynka 119 hrn, dwójka 180 hm, półluks 289 hm, luks 799 hrn. Balkony, restauracja, w pokojach TV i lodówki. Geny zadziwiająco wysokie.
Gastronomia
Oferta gastronomiczna jest bardzo skromna. Korzystnie wypada jedynie mieszcząca się w hotelu Ukrajina (Kyjiwśka 3) gruzińska restauracja Pirosmani (codz. 10.00-23.00), gdzie można zamówić doskonałe chaczapuri (ostry ser w cieście), smażony ser sutuguni czy czachochlini (potrawa z kury). Ku* ka lokali skupionych jest na My* chajliwśkij, wśród nich przyjemny bar Francuzka zdoba (Mychaj* liwśka 17).
186
informator
teki Informacja e067. Apteka centralna (Sobornyj majdan 4; /374446).
. I 
wal (Peremohy 100, Berdycziwś-u g) Nacionalnyj Bank Ukrąjiny (Lato-śkoho 5^ Oszczadbank (Peremo-h 15). Prywatbank (1 Trawnia 24).
Biura podróży, agencje turystyczne Ukraina Travel (Manujilśkoho 13/2, Kyjiwśka 98; o341545, 445112).
Biura turystyczne Centr po turyzmu (Majdan Peremohy 54), Heneralne ahentstwo po turyzmu u Zytomyrśkij obłasti (Mała Berdycziwśka 4), In-tertech (Kyjiwśka 9), Suputnyk--Żytomyr (Kyjiwśka 6), Tur-serwis (Wełyka Berdycziwśka 8), Zytomyrtu-ryst (Berdycziwśka 67; /341541, 342544).
Internet Internet-Kłub (Mychajliwśka 20), Szczorsa 151, Kyjiwśka 22.
Mapy Znannia (Kyjiwśka 17; 372902).
Poczta Główny urząd pocztowy, Kyjiwśka 16 (tp373405); rozmównica, Majdan Peremohy 7/1.
Pogotowie e03, 379426.
Policja e02.
Przychodnie Miejska dziecięca (Szew-czenka 2), obwodowa (Czerwonoho Chresta 3), obwodowa dziecięca (Skwyr-śke szosę 6).
Straż pożarna eOl.
Szpitale, polikliniki Klinika obwodowa (Feszczenka-Czopiwśkoho 15), klinika stomatologiczna (Kotowśkoho 33a).
BERDYCZÓW
" 92,1 tys. mieszkańców " e4143
w znanym powiedzonku Berdyczów (ukr. Berdycziw, 5@48GV2) Ul*kcjonuje jako synonim miejsca,
którego nie ma. Ale w rzeczywistości istnieje  leży 44 km na południe od Żytomierza, nad Hnyłopiatem.
Historia
W II połowie XV w. istniał tu ponoć zamieszkiwany przez niejakiego Berdycza chutor, wokół którego rozwinęła się potem osada. W 1569 r. miejscowość znalazła się w granicach Polski, a w 1593 r. uzyskała prawa miejskie. Czasy Augusta III i Stanisława Augusta Poniatowskiego były dla Berdyczowa okresem prosperity. Od 1721 r. w mieście znajdował się cudowny obraz Najświętszej Marii Panny sprowadzony ze Lwowa, ważny cel pielgrzymek. Osiedlali się tutaj masowo Żydzi, co sprzyjało rozwojowi handlu i usług. Przyjeżdżali też kupcy z Rosji, kuszeni niskimi cłami. W 1793 r. miasto było siedzibą konfederacji targowickiej, przeniesionej z Tulczyna. W 1850 r. odbył się w miejscowym kościele Św. Barbary ślub Balzaka z Eweliną Hańską. 3 grudnia 1857 r. w Berdyczowie (lub sąsiednim Terecho-wie) przyszedł na świat Teodor Józef Konrad Korzeniowski (1857 1924), znany potem jako Joseph Conrad, wybitny pisarz angielski.
Miasto odgrywa wyjątkową rolę w historii Żydów. Jego dzieje są tak ściśle powiązane z tą grupą etniczną, że w kulturze polskiej, ukraińskiej, a nawet rosyjskiej stanowi symbol żydowskiego miasteczka. Żydzi pojawili się tu pod koniec XVI w. i zajęli rozwojem handlu oraz rzemiosła (żydowski
cech krawców). W 1765 r. stanowili 80% mieszkańców. Koniec

o
<
188
XVIII w. przyniósł rozwój chasy-dyzmu, którego czołowym przedstawicielem był Lewi Icchak z Berdyczowa. W 1865 r. ludność pochodzenia żydowskiego stanowiła już 91% mieszkańców, a miasto było drugim co do wielkości skupiskiem Żydów w Rosji. Był to też czołowy ośrodek intelektualny  działało 51 chederów i szkół powszechnych. W latach 1917-1919 Berdyczowem zarządzała wspólnota żydowska z działaczem Bun-du, D. Lipetsem na czele. Wraz z nastaniem ZSRR zamknięto większość synagog i stopniowo ograniczano działalność instytucji żydowskich. Niemcy, którzy wkroczyli w 1941 3., dokonali ogromnej masakry Żydów, a pozostałych przy życiu wymordowali potem w getcie. Wojnę przeżyło co najwyżej 1 tys. osób (20% mieszkańców) . W latach 70. XX w. wspólnota żydowska wciąż istniała. Liczyła wtedy około 15 tys. członków. Po upadku ZSRR wielu mieszkańców Berdyczowa wyemigrowało do Izraela, ale w mieście ciągle działają niektóre instytucje religijne.
Komunikacja
Oba dworce, autobusowy i kolejowy, sąsiadują ze sobą na końcu ul. A
ybknechta. Sieć połączeń z innymi miastami jest bardziej rozbudowana niż w Żytomierzu. Z dworca kolejowego (informacja B20057, 90211) pociągi odjeżdżają do Charkowa, Chwastowa, Kijowa, Kiszyniowa, Kowla, Kozia-
tyna, Lwowa, Mińska, MoskJB Sankt Petersburga, Równe Symferopola, Szepietówki, Łdnł bunowa i Żytomierza.
Kasa autobusowa (5.20-20.to mieści się w niepozornym żółtym budynku na prawo od dworc kolejowego. Autobusy kursuj do Chmielnickiego, Czerniowiec Czortkowa, Iwano-Frankowska Kamieńca Podolskiego, Kijowa Kiszyniowa, A
ucka, Nowogrodu Wołyńskiego, Odessy, Owrucza i Żytomierza (22 dziennie).
Zwiedzanie
Centrum Berdyczowa widziane z lotu ptaka przypomina literę  Y", Dawny sztetl znajduje się między ramionami litery, a podstawę tworzy ul. A
ybknechta (Liebknechta), która prowadzi do klasztoru Karmelitów Bosych. Z zabytków żydowskich na uwagę zasługuje czynna synagoga (synahoha, A8=03>30; Swierdłowa 8; modlitwa codz. o 17.30), prawdopodobnie z II połowy XIX w. Zwiedzanie może być utrudnione przez ochronę. Warto odwiedzić kirkut (jewrejśkyj cwyntar, T2@59AL:89 F28=B0@; ul. Lenina, za przejazdem kolejowym), zarośnięty, ale niezrujno-wany. Uderza jego ogrom - tysiące macew stojących ściśle obok siebie. Starsze nagrobki są usytuowane w głębi, podobnie jak nowy ohel (kaplica grobowa) z końca XX w. Cmentarz był czynny do lat 70. XX w.
Kościoły wznoszą się na przeciwległych krańcach śródmieścia. Warowny klasztor Karmelitów
,an na Berdyczó
T sfynne powiedzonko - takie w wersji  Pisz pan na Berdyczów drobnymi lite-. _ doczekało się wielu interpretacji. Władysław Kopatiński podaje, że
 dopodobnie w mieście fatalnie dziatafa poczta. W rzeczywistości nie od-
!,- ała ona od przeciętnej. Żydzi z całej Polski przyjeżdżali do Berdyczowa w indach dlatego niejednokrotnie zachodziła potrzeba przeadresowywania espondencji do odbiorcy nieosiągalnego w swoim mieście właśnie dlatego,
. a jaj rat przebywał w Berdyczowie.
�osych (monastyr karmelitiw, <>=0AB8@ :0@<5;VBV2; płoszcza Soborna), przez miejscowych określany jako zamok albo kriepost', został założony przez Janusza Tyszkiewicza w 1630 r. w miejscu wcześniejszego zamku. Obecny kształt zawdzięcza przebudowie zgodnie z projektem Jana de Witte (1739-1743). Świątynia składa się z dwóch kościołów: górnego (1737 1754) i dolnego (1643). Górny zbudowano jako sanktuarium cudownego Obrazu Najświętszej Marii Panny z Dzieciątkiem (Śnieżnej) - kopii wizerunku
z rzymskiego kościoła Santa Maria delia Neve. W XIX w. było to największe sanktuarium maryjne Ukrainy. Klasztor działał do 1926 r. Po śmierci ostatniego karmelity sanktuarium skasowano, a wyposażenie ukradli miejscowi komsomolcy. Sam obraz istniał jeszcze w 1941 r. Nie wiadomo, jakie były jego dalsze losy. Obiekt zwrócono karmelitom w 1994 r. Dziś trwa restauracja zabytku, przy czym kościół górny jest nie tyle remontowany, co budowany od nowa. W kościele dolnym od 1997 r. można oglądać kopię daw-
3 >
O
S
Romans epistolarny
Dnia 14 marca 1850 r. odbyt się w berdyczowskim kościele św. Barbary ślub słynnego pisarza Honoriusza Balzaka (1799-1850) z Eweliną z Rzewuskich Hańską (1801-1882), Okoliczności tego mariażu poruszyły opinię publiczną. Historia zaczęta się w 1832 3., kiedy to pani Hańska, zabijająca lekturą potworną nudę w swym majątku w Wierzchowni (70 km na wschód od Berdyczowa), napisała list do autora Komedii ludzkiej, chwaląc słuszność analizy psychologicznej kobiet w jego powieściach. Balzak odpowiedział i zaczęła się trwająca 11 lat korespondencja, osładzana spotkaniami kochanków w Polsce, Szwajcarii i we Włoszech. W 1841 r. po śmierci męża, Wacława Hańskiego, droga do ślubu tylko z pozoru stanęła otworem, ponieważ władze rosyjskie piętrzyły trudności, nie chcąc zgodzić się na przekazanie majątku w ręce cudzoziemca. W końcu ślub odbyt się i Balzak zabrat żonę do Paryża. Kilka miesięcy potem zmarł.
189
nego obrazu, poświęconą przez papieża Jana Pawła II.
Usytuowany na drugim końcu śródmieścia kościół św. Barbary (kosteł swiatoji Warwary, :>AB5; A2OB>W 0@20@8; A
ybknechta 25) z 1826 r. zajął miejsce wcześniejszej drewnianej świątyni z 1759 3., fundacji Barbary Radzi-wiłłowej. Znany jest jako miejsce ślubu Eweliny Hańskiej i Honoriusza Balzaka (zob. ramka). Wciąż istnieje w Berdyczowie cmentarz polski (polśkyj cwyn-tar, ?>;LAL:89 F28=B0@; Puszkina 105), ale nowe pochówki spowodowały niemal zaniknięcie starszych nagrobków. W mieście stoi jeszcze prawosławny sobór św. Mikołaja (Swiato-Mykoła-jiwśkyj sobór, !2OB>-8:>;0-W2AL:89 A>1>@; A
ybknechta 1) z końca XIX w.
Noclegi i gastronomia
Jeśli ktoś planuje spędzenie nocy w Berdyczowie, ma do wyboru dwa hotele: Drużba (A
ybknechta 82; 21037, 24123) oraz prywatny hotel Karmelit (Lenina 20; H20190).
Oferta gastronomiczna też nie jest bogata, ale można coś przekąsić w restauracji Zews (A
ybknechta 1), Lisowa Pisnia (A
ybknechta 3) lub Mirbela (Lenina 20).
informator
Banki Awal (Swerdłowa 44), Oszczad-bank (9-ho Sicznia 17), Prominwest-bank (Sadowa 8), Prywatbank (Karasto-janowoji 7/16).
Taksówki �062, 064, 065.
CZERKASY
" 310,6 tys. mieszkańców " e472
Czerkasy (ukr. Czerkasy, '5@V34 A8) leżą w centrum Ukrainy, prawym brzegu Dniepru spiętr>0 nego zaporą w Kremieńczuku. I
Historia
Z wykopalisk wynika, że w miejscn dzisiejszych Czerkas były osiedla Scytów (I tys. p.n.e.) i słowiańskich Polan (X w.). Nazwa miasta pochodzi prawdopodobnie od turkoję-zycznych sprzymierzeńców Ordy, zwanych Czerkasami. Jeszcze ludoznawcy końca XIX w. zwali Czerkasy  etnograficzną kępą", zwracając uwagę na osobliwości antropologiczne - czarne włosy, długie twarze, orle nosy, jak i niespotykaną gdzie indziej na Ukrainie hodowlę czarnych owiec (w Czerkasach produkowano czarne futrzane czapki kozackie, birki), W każdym razie miasto istniało już w 1394 r. W XV i XVI w. szybko awansowało, otrzymując nawet miano  stolicy hetmanów ukraińskich". Stanowiło wielki ośrodek Kozaczyzny. Pełniło też ciekawą rolę siedziby politycznej emigracji tatarskiej z Krymu. W 1532 r. przebywał tu jeden z kandydatów do tronu chanatu, Islam--Girej. Wielokrotnie Czerkasy były widownią konfliktów zbrojnych. W 1569 r. po unii lubelskiej przypadły Polsce, stając się siedzibą starostwa w województwie kijowskim. W 1648 r. Chmielnicki opanował miasto i ustanowił tutaj jeden z pułków kozackich. W 1768 r. inny powstaniec ukraiński, Maksym Ze-
" t na czele zbuntowanych
fbnów zdobył i zniszczył zamek
% i�acv jelcze przed 1503 3.). (stniej%cy J ,
ł! obiorach Czerkasy, mimo ze po ro^ul kwiatowe, weszły w okres zapo-
P % nia i upadku. Na początku XX w. było to  miasto brudne i z
le zbudowane", z ledwie 13 tys. miesz-, ŁcoW. Pierwszy awans przyszedł dopiero w 1932 3., gdy miejscowość stała się stolicą rejonu (odpowiednika gminy). W 1954 r. władze sowieckie umieściły w Czerkasach siedzibę obwodu, co spowodowało rozbudowę i inwestycje.
Orientacja
Czerkasy rozciągają się na prawym brzegu Dniepru wzdłuż czterech równoległych ulic: Bulwaru Szew-czenka, Hohola, Błahowisnej i Ilji-na. Przecina je prostopadła Smi-lanśka, wiodąca znad Dniepru do dworców i na lokalne lotnisko. Miasto dzieli się na dwie dzielnice: Sosnówkę (Sosniwśkyj rajon) i Przydnieprze (Prydniprowśkyj rajon), choć wyróżnia się także Mytnicę (Mytnycia) nad Dnieprem, w okolicach ul. Chmelnyć-koho. Centrum jest zlokalizowane między skrzyżowaniami Smilanś-koji z Chreszczatykiem i Smilanś-koji z Bulwarem Szewczenka. Na zwiedzanie wystarczy jeden dzień.
Komunikacja
��ciąg Dworzec kolejowy jest przy Ul- Krupśkoji 1, w centrum miasta, a'e dość daleko od Dniepru (dojazd trolejbusami #3, 8, 13 oraz autobusami #2, 3, 9). Ma on jed-nak drugorzędne znaczenie. Cały
ruch dalekobieżny odbywa się z odległego o 27 km dworca wyspowego Szewczenko koło Smiły. Pociągi odjeżdżają z obu stron  piwdennoji (południowej, ważniejszej) ipiumicznoji (północnej). Do Czerkas kursuje stamtąd 6 pociągów dziennie oraz 20 autobusów. Informacja: B638787. Połą czenia ze stacji Czerkasy: Lwów, Odessa (dni nieparzyste), Humań, Szewczenko; ze stacji Szewczenko: Chersoń, Czerkasy, Dnieprope-trowsk, Donieck, Humań, Krzywy Róg, A
uhańsk, Mariupol, Mikołajów, Odessa, Sewastopol, Symferopol, Zaporoże, Znamjanka.
.isbus Dworca autobusowego należy szukać przy Smilanśkij 162, daleko od centrum (dojazd trolejbusami #5 i 14, autobusem #6 oraz marszrutkami jadącymi do pętli Aeroport). Informacja: 634433. Połączenia dalekobieżne: Kijów, Winnica, Kirowograd, Połtawa; lokalne: Czehryń, Czernobaj, Drabów, Horodyszcz, Humań, Kalni-bołoto, Kamionki, Kaniów, Korsuń, Krystynówka, Lisianka, Mańkówka, Monastyryszcz, Szpoła, Śmiała, Talne, Zaszków, Zołotonosza, Zwi-nogrodka. Udając się w dalszą podróż, lepiej wybrać pociąg ze stacji Szewczenko, gdyż autobusy są niewygodne i bardzo powolne.
Zwiedzanie
Z historycznych Czerkas nic się nie zachowało. Plan ulic jest efektem rozbudowy z przełomu XIX i XX w. Nawet Dniepr wygląda inaczej  pod lustrem spiętrzonej
wody skrył się dawny symbol miasta, skalisty poroh Zwoniec. Można odbyć spacer w okolicy Chresz-czatyku, odnajdując kilka stuletnich budowli. Najstarszą jest gimnazjum męskie (czołowicza himnazija, G>;>2VG0 3V<=07VO; Baj-dy-Wysznewećkoho 6) z 1880 3., nieco oddalone od ulicy. Obok ul. Zamkowyj Uzwiz (Zjazd Zamkowy), na pobliskim wzgórzu oznaczanym dziś jako Pahorb Sławy stał zamek. Inne godne uwagi budowle można znalez
ć na końcu ul. Chreszczatyk. Dawny hotel Słowiański (Słowjanśkyj, 3>B5;L !;>2'O=AL:89; Chreszczatyk 229) o fantazyjnej, choć prowincjonalnej architekturze pochodzi z 1914 r. Obecnie mieści się w nim bank. W banku komercyjnym (komer-cijnyj bank, :><5@FV9=89 10=:; Chreszczatyk 251) z 1914 r. urządzono muzeum pisarza Symonen-ki. Perspektywę Chreszczatyku zamyka urząd ziemski (zemśka uprawa, 75<AL:0 C?@020; Lenina 3), wzniesiony w latach 1907-1912, obecnie mieszczący urząd stanu cywilnego.
Noclegi i gastronomia
Wśród hoteli najbardziej luksusowy jest Dnipro (Frunze 13; 360199, info@HotelDnipro. cherkassy.ua, http://www.hote!-dnipro.cherkassy.ua; jedynka 60 $, dwójka 90 $) o ładnej fasadzie i wysokim standardzie (ochrona, w pokojach TV i ciepła woda, a jedyna wada to widok na blokowisko). Na niezłym poziomie jest także Rosa-wa (Frunze 29; 2450321; jedynka
170 hrn, dwójka 300 hrn) na *,( pie dnieprowej. Z tańszych obi i tów korzystnie usytuowany ; spartański hotel Czerkasy (A
azari wa 6; pokoje z toaletami), n' zmienny od dziesięcioleci, wyn,' mujący część pokoi na biura.
Z restauracji najlepsze wydaje s' Stare Misto (Chreszczatyk 200-540515; codz. 12.00-23.00; kuch! nia ukraińska; dania 25-50 hrn) Wyróżnia się także Admirał (Hero jiw Stalingradu 22a), Koroliwśke po. luwannia (bulwar Szewczenka 109) Nik (Bajdy-Wysznewećkoho 19) i pizzeria Czelentano (Bajdy-Wy-sznewećkoho 47).
Informator
Apteki Informacja o067.
Banki Awal (Hohola 224), Nacionalnyj Bank Ukrajiny (Ostafija Daszkewy-cza23), Oszczadbank (Smilanśka 2, Szewczenka 320), Prominwestbank (En-helsa 164), Prywatbank (Gogola 221).
Biura podróży, agencje turystyczne Intu-ryst-Czerkasy (A
azariewa 1; S475138), Czerkaśkyj centr turyzmu (A
azariewa 6/13), Świt widpoczynku (bulwar Szewczenka 242/1, pokój 701; e/fax 325 834, [e-mail]).
Filharmonia Chreszczatyk 194.
Internet Bajdy-Wysznewećkoho 31. i
Poczta Gtówna Bajdy-Wysznewećkoho 34.
Pogotowie M03.
Przychodnie, szpitale Klinika położnicza (Czechowa 101), poliklinika (Dachniwśka 32), poliklinika dziecięca (Bła-howisna 148), przychodnia miejska (Dachniwśka 32), przychodnia obwodowa (Mendelejewa 3).
Taksówki O002, 052, 055.
KANIÓW
. 29,5 tys. mieszkańców " =4736
Kaniów (ukr.Kaniw, 0=V2), jesz-" jn0 historyczne centrum najpierw Rusi, potem Kozaczyzny Naddnieprzu, jest dziś niewiel-kjrn miastem na granicy obwodów kjowskiego i czerkaskiego.
Historia
Ten bardzo stary ośrodek wyrósł wokół jedynego na Rusi Kijowskiej stałego przewozu przez Dniepr. Dzięki położeniu stanowił punkt docelowy dla karawan kupieckich z Konstantynopola. W Kaniowie rozdzielano towary do Kijowa i innych ruskich miast. W 1240 r. zniszczyli go Mongołowie. Choć był siedzibą tatarskich nadzorców okolicy (baskaków), począł odradzać się dopiero pod władzą Litwy (od 1362 3.). Giedymin podobno osadził tu, jak i w Czerkasach, porwanych na Krymie więz
niów kaukaskich. Witold utworzył komorę celną na Dnieprze, przez którą przepływały towary z Bizancjum do Moskwy, Szwecji i Danii. W 1569 r. Kaniów znalazł się w granicach Polski, a w 1600 r. nadano mu prawo magdeburskie. W 1654 r. w mieście stacjonowała 60-tysięczna armia Chmielnickiego. W tym samym roku, po ugodzie perejasławskiej, rosyjski ksią-z? Siemion Bołchowskij przyjmował tutaj przysięgę wierności. Na Przełomie XVII i XVIII w. miejscowość znalazła się w niezalud-nionym pasie między Polską a Rosja.- Rozwój zaczął się dopiero po
1775 3., kiedy dziedzicznym starostą kaniowskim został Stanisław Poniatowski, bratanek króla. Wprowadził on w swoich dobrach nowatorską na skalę Europy reformę ekonomiczną, polegającą na zamianie pańszczyzny na czynsz roczny. W 1784 r. na Dnieprze doszło do spotkania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego z carycą Katarzyną II, płynącą z wizytacją do Chersonia. W 1793 r. miasto znalazło się w granicach Rosji. Po rozbiorach Poniatowski zaniechał reform, sprzedał dobra i osiadł w Toskanii. W 1845 r. do Kaniowa przybył Taras Szewczenko. Zachwycił się pejzażem i postanowił osiedlić się na jednym ze wzgórz w podkaniowskiej wsi Piekar (ukr. Pekari). Do realizacji tych planów nie doszło, ale po śmierci poety w Petersburgu jego szczątki sprowadzono do Kaniowa i pogrzebano 22 maja 1861 r. Odtąd Kaniów pełni funkcję głównego ośrodka kultu Szewczenki. 11 maja 1918 r. doszło pod miastem do zażartej bitwy II Korpusu Polskiego gen. Hallera z Niemcami. Na pamiątkę 30 pułk piechoty (stacjonujący w warszawskiej Cytadeli) nosił miano Strzelców Kaniowskich. W 1972 r. otwarto na Dnieprze elektrownię wodną z 24 agregatami o łącznej mocy 444 MW.
Komunikacja
Wycieczka do Kaniowa jest jednym z punktów zwiedzania Kijowa. W klasycznej wersji powinno się popłynąć statkiem w dół Dniepru z Dworca Rzecznego w stolicy
Ukrainy (o szczegóły pytać w kasach armatorów Mandriwnyk i Czerwona Ruta). Można tu także dojechać autobusami (stacja autobusowa przy ul. Herojiw Dnipra 1) z Kijowa, Czerkas i stacji kolejowej Lipława. Kaniów szczyci się pięknymi krajobrazami urozmaiconymi jarami i urwiskami. Orientacja nie jest skomplikowana. W mieście są tylko trzy główne ulice: Kyjiwśka, Lenina i Szew-czenka, zbiegające się w centrum.
Zwiedzanie
Turyści kierują się zazwyczaj do dwóch obiektów. Pierwszym jest sobór Zaśnięcia Matki Boskiej
(Uspenśkyj sobór, #A?5=AL:89 A>1>@; Lenina 62), datowany na lata 1147 1155. Budowa świątyni rozpoczęła się w 1147 r. z inicjatywy Wsiewołoda Olgowicza, co zostało odnotowane w Latopisie Ipati-jewskim. Pierwotnie sobór był pod wezwaniem św. Jerzego (sobór sw. Heorhija lub Jurjiwśkyj sobór). Budowla dzieliła losy miasta. Niszczona i naprawiana, została przebudowana w stylu klasycy-stycznym w 1810 r. Nawet w takim zabytku w czasach ZSRR urządzono magazyn nawozów sztucznych i soli, niszcząc wszystko, co zdołało się dotąd zachować. W 1966 r. rozpoczęto remont, starając się  wydobyć staroukraińskie elementy ze stylu początku XIX w.". Potem otwarto tu muzeum sztuki ludowej. Od 1990 r. sobór jest ponownie czynny i odnawiany. Spośród innych muzeów miasta można zwiedzić Muzeum Historyczne (Le-
nina 15; 32341) oraz Muzę Sztuki Ludowej (Muzej narodon' ho dekoratywnoho mystectwa- T J nina 64; �32391, 8.00-17.00 3( pn.). Sąsiadujące z cerkwią Uspe< ską Muzeum Sztuki Ludowej IV@ ści się w XVIII-wiecznym budynb byłej szkoły bazyliańskiej.
Drugą atrakcję stanowi sanktu. arium ojca nowożytnej ukraińskiej świadomości narodowej, zwane Narodowym Rezerwatem Szew. czenki (Szewczenkiwśkyj nacio-nalnyj zapowidnyk, (52G5=:V2AL:89 =0FV>=0;L=89 70?>2V4=8:' Tarasowa hora - koniec ul. Szew-czenka; O42368), w parku na Tarasowej Górze (właściwie górze Czerneczej), na wysokim brzegu Dniepru na południowym krańcu miasta. W skład kompleksu powstałego w latach 1923-1939 wchodzi m.in. zwieńczony kolumną z pomnikiem grobowiec (mohy-ła) poety, chata i grób Iwana Jo-dłowśkoho   strażnika grobu", pamiątkowe dąbrowy, hotel oraz przystań. Wielbiciele młodzieżowego bestsellera komunistycznego Timur i jego drużyna mogą odwiedzić w Kaniowie bibliotekę-mu-zeum Arkadego Gajdara (Lenina 78; 22063).
Noclegi, gastronomia
Kaniów nie oferuje turystom wielu hoteli. Do wyboru są Ka-niw (Dniprowśka 15), Sławutycz (Enerhetykiw 20), Tarasowa Hora (Szewczenka 2, na terenie rezerwatu narodowego; 822272, 22463; restauracja; dwójka 100 hrn) i ładny hotelik Kniażą Hora (Dniprows-
,, O75583; od 100 do 350 hrn
ka >3 sauna z basenem, par-
" bilard, możliwość wynajęcia
" "ditu bb łodzi), przy którym dzia-
|a j0bra restauracja (warto spróbo-
' żeberek w liściach winogrono-
ch)- Spośród innych restauracji
żna odwiedzić Czerwone i Czor-
(Dniprowśka 15), Kniażą Hora
(Dniprowśka 11) lub Rodeń (Leni-
 12; w Muzeum Szewczenki).
HUMAC

. 90,9 tys. mieszkańców " e4744
Humań (ukr. Umań, #<0=L) -symbol najdalszych kresów Rzeczypospolitej - jest drugim co do znaczenia miastem obwodu czer-kaskiego. Warto tu przyjechać. Peryferyjne położenie sprawiło, że władze ZSRR nie uwzględniły miasta w planach  dynamicznego rozwoju", dzięki czemu niewiele się w nim zmieniło od czasów przedrewolucyjnych, a miejscowe atrakcje należą do najciekawszych w środkowej Ukrainie. Na szczególną uwagę zasługuje słynna Zofiówka Potockich, symbolizująca kresowe piękno, a także egzotyczny ośrodek chasydzki wokół grobu Nachmana z Bracławia.
Historia
Humań to serce Dzikich Pól i jak na tak tajemniczą krainę przystało, Pierwsze wiadomości o istnieniu rzeki Umańki, nad którą leży dzi-Slejsze miasto, pochodzą dopiero z 1497 r. Wśród ludu ukraińskiego słowo umany oznacza odludzie, Pustkę, a nawet miejsce wyklęte.
Osadnictwo na tym terenie zaczęło się rozwijać dopiero po 1616 3., gdy  pustynię pewną Umany" nadano Walentemu Kalinowskiemu, staroście bracławskiemu i Winnickiemu. Założył on na wymarłym uroczysku zamek i osadę, sprowadzając kupców greckich i żydowskich. Z racji bliskości Tatarów, włość humańska była zorganizowana na sposób wojskowy. Około 1620 r. rekrutowano stąd do 40 tys. kozaków. Kolejny właściciel Humania, hetman polny Marcin Kalinowski, dostał się pod Korsuniem do niewoli Chmielnickiego, który podobno proponował mu wolność w zamian za zapisanie miasta. Zresztą niebawem kozacy i tak zdobyli Humań, czyniąc zeń na kilka lat swoją warownię. W 1655 r. zasłynął Iwan Bohun, dowodzący obroną miasta przed Polakami. Walki z Rzecząpospoli-tą i wewnątrzukraińskie (konkurencyjnych hetmanów Doroszenki i Hanenki) trwały aż do początku lat 80. XVII w., zamieniając dość zamożny gród kupiecki w  miasto nikczemne, bez ratusza, bez bram i bez kościoła". W 1726 r. Humań trafił w ręce Potockich. Około 1750 r. otrzymał prawo magdeburskie, ale wszystkie próby jego podniesienia niweczyły kolejne bunty i powstania. Szczególnie tragicznie zapisał się rok 1768 i straszliwa rzez
humańska, która stała się symbolem przemocy w stosunkach na Ukrainie.
W 1773 r. przeniósł się do niedalekiego Tulczyna, po nieszczęśliwym romansie w Krystynopolu

<
(
3 >
< 2

Biafa Cerkiew, Kijów (05);
HUMAC
]
Park Zofiówka
t t t ^'3^C",
tiolslli *
''"*
TUREK

cfawia
�
ZWINOGRODZKłE
IWANC TOA
3
(Gzerwonogród), nowy właściciel, póz
niejszy czołowy targowiczanin, Szczęsny Potocki. Niebawem Hu-mańszczyzna zmieniła się w kwitnący region. Potocki pozostawał w świetnych stosunkach z carycą Katarzyną II, więc rozbiory Polski nie zmieniły w niczym kariery ani pana, ani jego włości. W 1799 r. ustanowiono tu powiat, a wznoszona od 1795 r. Zofiówka stała się symbolem przepychu i celem wy-196 cieczek władców, m.in. cara Alek-
sandra I. W 1834 r. Humań został skonfiskowany Potockim na rzecz skarbu państwa rosyjskiego. Miasto połniło rolę centrum osadnictwa wojskowego na Podolu i K'' jowszczyz
nie. W 1890 r. zostało dołączone do linii Kijów Chrysty-nówka, a w rok póz
niej uruchomiono połączenia na trasie Chry stynówka-Odessa. Początek XX *" to okres zdecydowanej prosperita o której dziś przypominają Pa' miątki w śródmieściu. Miejsc0
" tała się wielkim ośrodkiem Trotu płodami rolnymi i miej-' tan, przez które przebiegały tra-,! handlowe do Kijowa, Odessy ^Chersonia. Przez niecałe 14 lat
ba mieszkańców wzrosła z 30 0M tys. (1914 3.); przybyło szczególnie ludności żydowskiej. p0 wojnie domowej i walkach 0 niepodległość Ukrainy Sowieci opanowali Humań dopiero w maju 1920 r. W czasie II wojny światowej zginęło 25 tys. mieszkańców (niemal wszyscy Żydzi), a 7 tys. zostało wywiezionych do Niemiec. W tzw. humańskiej jamie, wyrobisku gliny miejscowej cegielni, hitlerowcy zamordowali tysiące jeńców schwytanych w okrążeniu pod Podwysokiem.
Orientacja
Trzy najważniejsze ulice: Lenina, Sadowa i Zowtnewoji Rewoluciji zbiegają się na głównym placu (Maj-
dan Lenina), który wraz ze śródmiejskim bulwarem (Radianśka) wyznacza centrum miasta. Wokół rozciągają się przedmieścia: Mieszczanka (Miszczanka), Turek (Turok), A
ysa Góra (A
ysa hora), Zwino-gródzkie (Zwenyhorodśke), Iwan-gródzkie (Iwanhorodśke), Babanka i Besarabka. Rzeka nie odgrywa większej roli w krajobrazie miejskim, za to uwagę zwraca kilka sztucznych stawów, szczególnie Staw Ostaszow-ski (Ostasziwśkyj staw).
Komunikacja
Pociąg Stacja przy Majdanie Gagarina (dojazd autobusem #1 i mar-szrutką #1) obsługuje boczną linię kolejową z Chrystynówki i oferuje bardzo mało połączeń (kasy 5.00-5.30 z wyj. wt., 7.00-12.00, 13.00-18.00). Połączenia ze stacji Humań: Charków (dni parzyste), Ja-synowata (dni parzyste), Chrysty-nówka i Czerkasy; ze stacji Chry-
m
O
S >
Targowica
Miejscowość, związana z jednym z najtragiczniejszych wydarzeń w dziejach Rzeczypospolitej, a przez to do dziś symbolizująca zdradę ojczyzny, leży 34 km na wschód od Humania, przy drodze na Kirowograd. Pod koniec XVIII w. za granicę ziem Polski i Rosji uważano płynącą obok rzekę Siniuchę, dlatego o Targowicy mówi się jako o pierwszym pogranicznym miasteczku na wschodzie. Akt zbrodniczej konfederacji wymierzonej w Konstytucję 3 maja, a w konsekwencji w niepodległość Polski, nie zosta! jednak, jak podawano oficjalnie, podpisany w Targowicy 14 maja 1792 3., ale 27 kwietnia w Petersburgu, pod patronatem Katarzyny II. Co ciekawe, w samej Targowicy zdrajcy mieli kłopoty z nakłonieniem miejscowej szlachty do przystąpienia do konfederacji- Opornych przekonywano widmem rosyjskich bagnetów, a i tak zgadzali si? tylko ci, którzy byli powiązani gospodarczo z przywódcą zdrajców, Szczęsnym Potockim. Dziś Targowica stanowi przedmieście leżącego na drugim "r2egu Siniuchy miasteczka Nowoarchanhelsk.
197
stynówka: Hajworon, Koziatyn (dni parzyste), Lipowiec (dni nieparzyste), Odessa i Wapniarka.
Autobus Humań leży nad Umań-ką, przy najważniejszej ukraińskiej autostradzie Kijów-Odessa, dlatego dużo wygodniej przyjechać tu autobusem. Do dworca (przy Ky-jiwśkij 1; "56245) kursują autobusy #17 i 18. Połączenia: Białogród nad Dniestrem, Chersoń, Chmielnicki, Czerkasy, Kaniów, Kijów (19 dziennie), Kirowograd, Kor-suń, Krzywy Róg, Mikołajów, Odessa i Winnica.
Zwiedzanie
Na zwiedzanie Humania wraz z Zofiówką trzeba przeznaczyć przynajmniej dzień.
Śródmieście Zabytki śródmieścia skupiają się w okolicach placu Lenina, szczególnie przy ulicach Zowtnewoji Rewoluciji, Radianś-koji i Sadowoji. Można zacząć od Zowtnewoji Rewoluciji, łączącej dworzec z miastem. Imponujący gmach to gimnazjum męskie (czołowicza himnazija, G>;>2VG0 3V<=07VO; Zowtnewoji Rewoluciji 21) z 1896 3., dziś ahrotech-nicznyj koledż. Była to znana na ziemiach dawnej Polski uczelnia, kontynuująca tradycje wcześniejszej szkoły bazyliański ej, do której uczęszczali (ale jej nie ukończyli) poeci polscy reprezentujący tzw. szkołę ukraińską, Seweryn Goszczyński (1801-1876) i Bohdan Zaleski (1802-1886), Zlokalizowana nieco dalej w stronę dworca dawna
przychodnia (likarnia, ;V:0? Zowtnewoji Rewoluciji z 1902 r. mieści Muzeum R* "
Itr 0]0.
znawcze (Krajeznawczyj rnu? . /52442; codz. 8.00-17.00 z ,!i nd.). Zabytki są także przy równ ległej do Zowtnewoji Rewoluc" ul. Kołomenśkij. Sąsiadujące 1 sobą budynki z 1900 r. to gimn zjum żeńskie (żinocza himnazija 6V=>G0 3V<=07VO; Kołomenśka "]) oraz internat (hurtożytok, ryn. B>68B>:; Kołomenśka 9). Okazałym portykiem wyróżnia się dawny kościół (kosteł, :>AB5;; Kołomenśka 2) z 1826 3., klasycystycz-ny, ufundowany przez Aleksandra Potockiego. Do rewolucji było to słynne miejsce pielgrzymkowe (cudami słynący krucyfiks) i ośrodek kultu maryjnego. Świątynię zajmuje Muzeum Sztuki (Chu-dożnij muzej; 254514; 8.00-17.00), prezentujące malarstwo XVII-XX w, kolekcję dalekowschodnią, a także zabytki polskie, m.in. nagrobek Klementyny Iwańskiej dłuta Godebskiego. i
Ulica Sadowa wiedzie do Zofiówki. W części bliższej centrum zachowało się trochę pamiątek przypominających o dawnej świetności miasta. Bank komercyjny (komercijnyj bank, :><5@FV9=89 10=:; Sadowa 3) z 1900 r. obecnie służy klubowi młodych techników. Grand Hotel (Hrand-Otel, @0=4-B5;L; Sadowa 4), również z 1900 3., to teraz szkoła spółdzielcza. Przy Sadowoji 15, 16, 21 i 51 stoją %%-wieczne domy mieszkalne (żytłowyj budynok, 68B;>289 1C48=>:).
przy Radianśkij można obejrzeć
e hotele - secesyjny London
i London, 3>B5;L >=4>=;
Sianśka 10) 3 1901 r. oraz
Lstol (hotel Bristol, 3>B5;L
@VAB>;L; Radianśka 10) z oko-
1900 r. Niestety, oba zmieniono
fabrykę odzieży, a na zabytkowych balkonach opierają się dymiące przewody kominowe. Po drugiej stronie ulicy wznosi się najstarsza budowla miasta - niepozorny klasztor bazyliański (wa-sylijanśkyj monastyr, 20A8;VO=-AL:89 <>=0AB8@; Radianśka 31), wzniesiony w łatach 1764-1784. Obok widać wyższą szkołę ludową (wyszcze narodne uczyłyszcze, 28I5 =0@>4=5 CG8;8I5; Radianśka 33) z 1912 3., dziś szkołę pedagogiczną. W fabryce na tyłach placówki zachował się młyn wodny (wodianyj młyn, 2>4O=89 <;8=; Radianśka 33) z 1892 r. Idąc dalej, mija się pozbawioną wartości artystycznej cerkiew, po czym dochodzi do centralnego targowiska, na którym są usytuowane zabytkowe hale targowe (torhowi riady, B>@3>2V @O48; Radianśka 47) Z 1780 3., fundacji Potockich. Stąd można zejść zrujnowanym zaułkiem (uł. Kołhospna) w dół do mostku, by wejść tędy do dawnej dzielnicy żydowskiej o nazwie Turek (Turok).
Z miejsc bardziej oddalonych od centrum nie zaszkodzi odwiedzić cmentarze przy Leninśkoji Iskry, gdzie na uwagę zasługuje XIX--Wieczna cerkiew Zaśnięcia Mat-*' Boskiej (Uspenśka cerkwa, "A?5=AL:0 F5@:20; Leninśkoji
Iskry 79) oraz cmentarz polski
(polśkyj cwyntar, ?>;LAL:89 F28=B0@; Leninśkoji Iskry 79) z niewieloma już nagrobkami, do których trzeba wędrować ścieżkami wiodącymi od cerkwi. Warto poszukać grobowca Krasickich z Chrystynówki (1910) oraz kolumny upamiętniającej Jerzego Potemkowskiego (1895).
Turek Oficjalnie przedmieście Turek (PeredmistiaTurok), z główną ulicą Puszkina, to dzielnica rozciągająca się między Sadową a stawem Żwirki. Nazwa wzięła się od obozu tureckiego, jaki w 1674 r. rozłożyli przysłani przez Porte sojusznicy hetmana Doroszenki, oblegający Humań. W tej części miasta można zobaczyć jeden z nielicznych i zapewne największy w Europie odrodzony ośrodek cha-sydyzmu. Chasydzi z Bracławia, zwani tojte (martwi), różnili się od innych tym, że po śmierci swojego przywódcy Nachmana z Bracławia (1772-1810) nie wybrali nowego rebe, ale uznali, że zmarły był wcieleniem Mesjasza i należy oczekiwać jego powrotu. A
atwo więc wyobrazić sobie, jak wielką świętością był grób cadyka na kirkucie w Humaniu. Po holocauście cmentarz został zniszczony, a na jego terenie wybudowano osiedle bloków z wielkiej płyty. Mimo to, pielgrzymowanie do tego miejsca nie ustawało nawet w najciemniejszych czasach ZSRR, choć pobożni Żydzi padali wielokrotnie ofiarami upokarzających działań KGB. Sytuacja zmieniła się po
3 >
i -O
S
199
1991 3., gdy wspólnoty chasydzkie z Izraela poczęły masowo wykupywać mieszkania w osiedlu, stając się w końcu właścicielami całych bloków. W 1994 r. po długich dyskusjach co do lokacji odbudowano ohel Nachmana z Bracławia (mo-hyła rabyna Nachmana, <>38;0 @018=0 0E<0=0; Belinśko-ho20a). Dziś ulice Puszkina i Bielinśkoho stanowią zadziwiającą dzielnicę chasydzką. Sowieckie wieżowce zostały. poprzerabiane na sale modlitwy, a hotele ozdobiono hebrajskimi hasłami. W skład kompleksu wchodzi jeszcze mykwa (łaz
nia rytualna) i kawiarnia. Główna modłitewnia jest przy ul. Puszkina 41. Największe nasilenie pielgrzymek przypada na święto Rosz ha-Szana. Ohel (kaplica grobowa) udostępnia się zwiedzającym, o ile nie ma uroczysto-
ści. Do wnętrza wchodzi się w + warzystwie stróża (szczegóły instrukcje umieszczono na tabli przy wejściu). Należy liczyć s; z tym, że kobiety mogą w ogóle w zostać wpuszczone. Na przedrnjp ście Turek najłatwiej dojść od stro ny ul. Puszkina - można wówczas zajrzeć tu między zwiedzaniem miasta a wycieczką do Zofiówki.
Zofiówka Tereny zwane Zofiówką (ukr. Sofijiwka, !>DVW2:0) to najsłynniejsze miejsce na ukraińskich Kresach Rzeczypospolitej (choć park powstał już po upadku Polski). Był to dar miłości lidera targowicy, zdrajcy narodowego Szczęsnego Potockiego (1751-1805) dla jego trzeciej żony, słynnej piękności Zofii Wittowej Potockiej (1760-1822). W jarze rzeczki Kamionki rozpoczęto jedną z największych
budów ówczesnej Europy. Przez dziesięć lat (1796-1805) 800 robotników i tysiące chłopów pracowało pod kierunkiem utalentowanego inżyniera wojskowego Ludwika Metzela (1764-1848), �orego można uważać za autora Zofiówki. Wykopano dwa sztucz-ne stawy i podziemną rzekę, usy-
pano wyspy i kaskady, wybudowano wodospady, altany i groty. Pomysły czerpano z mitologii greckiej, a rzez
by kupowano we Francji i Włoszech. Park uznano za najpiękniejszy na kontynencie. Opiewali go Trembecki i Niemcewicz, rysowali Orda i Szkot Allan. Po powstaniu listopadowym Zo-
Zycie Zofii z Glavanich Wittowej Potockiej (1760-1822), pięknej założycielki parku w Humaniu, mogłoby się stać kanwą niejednego filmu. Urodziła się w greckiej rodzinie w Bursie w Turcji. Nigdy nie ustalono, jak naprawdę się nazywała, bo G!avani to nazwisko uzyskane w czasie adopcji. Od dzieciństwa zwracała uwagę urodą, odwagą i sprawnością fizyczną. Po przeniesieniu się do Stambułu w wieku 17 lat, jak elegancko piszą historycy,  stanęła u progu profesji kurtyzany". Niebawem została metresą posła Polski w Turcji, Ambasador zabrał w 1779 r. dziewczynę do ojczyzny. Po drodze, w Kamieńcu Podolskim Zofia Glavani spotkała i zaraz poślubiła Józefa Witta, syna komendanta twierdzy. Zaczęła się bezprecedensowa kariera salonowa Greczynki, nie tylko w Polsce, ale i w Europie. Zachwycał się nią cesarz Józef II, przyjmowała ją Maria Antonina. Została kochanką wszechwładnego Rosjanina, księcia Po-tiomkina. Wreszcie, w 1791 r. poznała w Jassach Szczęsnego Potockiego, który zakochał się w niej do szaleństwa, po czym wziął rozwód, a Zofię dosłownie odkupił od męża. Zofii Potockiej poświęcona jest znakomita książka jerze-go A
ojka Dzieje pięknej Bitynki.
fiówkę skonfiskowano za patriotyczną działalność Aleksandra Potockiego. Przejął ją car Mikołaj I i przemianował na Carycyn Sad. W tych czasach powstało kilka nowych budowli (pawilony Flory i Różowy oraz brama). Jeszcze w XIX w. na terenie kompleksu założono instytut rolniczy i podjęto badania botaniczne, a w latach 1890-1891 dobudowano  dendra-rium pejzażowe" nazwane Parkiem Angielskim.
Francuski gość Zofiówki, pisarz Augustę de Lagarde (1783-1853), bawiący tu w 1811 r. notował:  Jest to dzieło miłości (...). Jakaż różnorodność kwiatów i trawników! Jakaż obfitość z
ródeł i strumieni! Powietrze przepojone jest tutaj zapachem tysiąca perfum; śpiew ptaków i szum kaskady budzą słodkie marzenia; w zaroślach owoce ze wszystkich stron świata zdają się jeno naturze zawdzięczać swój smak i swoją okazałość". Dalsze słowa de Lagarde'a wskazują, że Zofiówka niewiele się zmieniła:  Z obszernego stawu wytryska fontanna, najwyższa w Europie. Idąc sklepioną aleją przez dwa rzędy płaczących wierzb, dochodzi się do drugiego brzegu tego zbiornika. Rzeka Kamionka spada tutaj ze znacznego wzniesienia na skały, rozbija się, a gwałtowny wstrząs rozpyla wodę na kształt zawiesistej mgły (...). Olbrzymie głazy, jakby zawieszone w powietrzu, tworzą groty, przez których szczeliny w najróżniejszy sposób można oglądać nieodległą kaskadę (...).
Wspinając się dróżką Wyfąba w skale, dochodzimy do wznie " % nia, które dominuje nad staw i przypomina skałę leukadyjsL unieśmiertelnioną przez tyle 0f miłości (...). A
agodny stok prow dzi ku wejściu do głębokiej jaskin; ze sklepieniem opartym na wie]' kim bloku granitu, skąd wytrysk obfite i burzliwe z
ródełko. Jaskini ta poświęcona jest Szczęściu ( i Kierujemy się stąd ku rozległem,, amfiteatrowi, otoczonemu n0. dwójnym rzędem włoskich topoli (...). Wspinając się na wzgórze ocienione drzewami (...), krętą aleją dochodzimy do brzegów jeziora na którego powierzchni kołysze się statek (...). Wioślarze kierują łódz
w stronę podziemnego przepływu, gdzie przez dwadzieścia minut żegluje się pod masami skał i kamieni (...). Osiągnąwszy śluzę, łódz
w ciągu niewielu minut wznosi się na wysokość drugiego jeziora (...). Statek ślizga się teraz po wodach tego pięknego jeziora, zmierzając ku wyspie, gdzie pośród kwiatów i masywów drzewnych poświęconych żałobie winny pewnego dnia spocząć śmiertelne szczątki piewcy Zofiówki". Wszystkie niemal obiekty, które Lagarde opisuje w swoim aktualnym z krajoznawczego punktu widzenia szkicu (pełna wersja: J. A
ojek, Dzieje pięknej Bitynki, s. 321-322), można oglądać w parku i dziś. Osią kompozycji jest uregulowana rzeczka Kamionka, spływająca kaskadami z Górnego Stawu do Dolnego. Na jej brzegach umiesz-
%laiciekawsze z 59 obiektów
jktoi nską (amsterdamska
ar<
^tektonicznych: śluzę amster-: szluz), ,t Kreteński (kritśkyj łabi-t\ Pola Elizejskie (jelisejśki 2ohi) groty (hroty) - Tantala, Zawodnią, A
okietka i  Orzeszek" (Horiszok), imponującą Skałę Leukadyjską (lefkadśka skela). najbardziej malowniczy jest wysoki brzeg Dolnego Stawu. Spod śluzy amsterdamskiej kursują po Górnym Stawie  parowce" z bocznym napędem (5 hrn), opływające wyspę Circe (obecnie Ostriw Ko-channia). Ciekawsza jest wycieczka łodzią (niestety, bardzo zatłoczoną) , która przepływa podziemną rzeką Styks (start także na brzegu Górnego Stawu).
W parku o powierzchni 160 ha rośnie 1,7 tys. gatunków, rodzajów i form roślin. Samych drzew jest 513 gatunków, z czego tylko 75 spotykanych na Ukrainie. Na tyłach Zofiówki wznoszą się budynki umieszczonego tu po konfiskacie majątku Potockich instytutu rolniczego i sadowniczego (uczyłyszcze zemłerobstwa i sa-diwnyctwa, CG8;8I5 75<;5@>1AB20 V A04V2=8FB20; Instytutśka 4) z 1854 r. Park jest czynny od 9.00 do 18.00 (wstęp indywidualny 1 hrn, wycieczki 100 hrn). Istnieje możliwość zwiedzania parku z polskim przewodnikiem (30 hrn od �soby). Więcej informacji i pięknych zdjęć z Zofiówki można zna-'ez
ć na stronie: www.sofiyivka. orgua. Do bramy parku dojeżdża narszrutka #6.
Noclegi
Drużba (Budynok tworczosti wczenych; Sadowa 53; -33527). Hotel przy wejściu do Zofiówki. Pokój bez łazienki 80 hrn, z łazienką 150 hrn, lux 210 hrn, apartament 300 hrn, parking 10 hrn; na miejscu restauracja i sauna. Fortecia (Czapajewa 54; e57267). Nieco dalej od centrum, nad brzegiem rzeki. Dobra hotelowa restauracja serwująca dania kuchni ukraińskiej, sauna i parking. Ceny umiarkowane. Hostynnyj Dwir (Leningradśke szosę 21; s39879). Hotel usytuowany przy wjez
dzie do miasta od strony Kijowa, z kawiarnią i parkingiem (dwójka z łazienką 120 hrn). Obok stacja benzynowa. Szaarej Sion (Puszkina 270; 231772). Hotel w ładnie odnowionym 8-piętro-wym bloku, nastawiony przede wszystkim na obsługę chasydzkich pielgrzymów (pokoje od 100 hrn). Kantor, restauracja, parking. W centrum miasta są jeszcze dwa tanie hotele, oferujące jednak spartańskie warunki. W Humaniu można również wynająć całe mieszkanie w cenie 70-140 hrn za dobę (864447, [e-mail]).
Gastronomia
Z restauracji można wymienić: Ja-trań (Derewnika 24), Turyst (Leningradśke szosę 19), Imperator (Radianśka 42a; dobra kuchnia europejska i ukraińska), Szynok Ka-dubok (Radianśka 7, w budynku hotelu Umań), Hurman (Lenina 20; w weekendy jazz na żywo), Bar Saga (Tyszyka 1), Sribnyj A
ew (Sadowa 2; 9.00-16.00; stołówka stu-
(B
<
2
dencka; dobre i tanie jedzenie), Dimrus (Lenina 18), Biznes-03 (Lenina 33). Warto też odwiedzić niezłą Piceryję (Rafajiła Czornoho 4a; -52585; 11.00-23.00) oferującą 12 rodzajów pizzy i 2 typy calzone, ewentualnie restaurację ośrodka naukowego, w budynku na lewo od bramy Zofiówki.
Informator
Apteki Centralna (Leninśkoji Iskry 190/2), Honty 2 (nr 80), Lenina 14, Lenina 22 (całą dobę), Lenina 50 (nr 192), Radianśka 45, Szewczen-ka21 (nr 184), Szewczenka 50, Żowt-newoji Rewoluciji 80.
Banki Awal (Zotnewoji Rewoluciji 27; Radianśka 5, bankomat), Oszczad-bank (Marksa 1; Lenina 7/1), Pra-weksbank (Lenina 9/2; bankomat,
przekazy Western Union, CZei, drożne), Prywatbank (Kłary Ceti. ' bankomat).
Internet Lenina 6, Internet (n (Tyszczyka 27; całodobowo), g-, Club (Sadowa 3, naprzeciwko Uniw tetu Pedagogicznego; całą dobę)
Kino Komsomolec (Kołomenśka 4)
Poczta Główny urząd pocztowy, B_ . na 8 (8.00-20.00, sb. 8.00-18.00 " 8.00-16.00).
Przychodnie, szpitale Klimka poł02rii cza (Urbąjlisa 26), poliklinika miejska (Szewczenka 50), poliklinika dziecięca (Szewczenka 2), przychodnia centralna (XXIV zjizdu KPRS 2), przychodnia dziecięca (Szewczenka 46), przychodnia miejska (Szewczenka 50), stomatolog (Honty 72). Taksówki o054, 055; Nove taxi (u35333).
204
Wołyń
W granicach przyjętych w polskiej tradycji Wołyń (ukr. Wołyń, >;8=L) zajmuje obszar między górnym Bugiem, Prypecią i Słuczem. Obejmuje administracyjne obwody wołyński i rówieński, a także północną część Tarnopolszczyzny. Linia Luboml-Sarny dzieli krainę na dwa regiony krajobrazowe. Na północy rozciąga się Polesie Wołyńskie. Tę słabo zaludnioną równinę, trudno dostępną i przedzieloną granicą białoruską, pokrywają niekończące się lasy. Z racji obfitości błota i wody północ zwana jest ho-lubooka (niebieskooką). Naliczono tu aż 220 jezior oraz 130 rzek i rzeczek. Uwagę zwracają urocze okolice Szacka, z parkiem narodowym chroniącym ładne pojezierze z jeziorem Świtez
, największym na Ukrainie (27,5 km2). Przez Polesie przepływają najważniejsze rzeki Wołynia, dopływy Prypeci: Turia, Stochód, Styr, Horyń i Słucz. Turyści, jak przed wojną, powinni Znów odkryć dla siebie ten niezwykły rezerwat dzikiej przyrody i archaicznych obyczajów.
" A
uck - Stare Miasto z zamkiem i katedrą Świętych Apostołów Piotra i Pawła.
" Włodzimierz Wołyński sobór Zaśnięcia Matki Boskiej.
" Ołyka - stoiica Radziwiłłów z zamkiem i kolegiatą Trójcy Świętej, określaną niegdyś jako  najpiękniejszy kościół barokowy w Polsce".
" Dubno - niezwykły kompleks zam kowo- pała cowy.
� Krzemieniec - rodzinne miasto Juliusza Słowackiego.
" Poczajów - A
awra Poczajowska z cudami słynącą ikoną Matki Boskiej, święte miejsce trzech wyznań.
" Ostróg - imponujący zamek książąt Ostrogskich.
. WOA
YC
#
V
V
%'A'
%"
-8V939#1 BIAA
ORUŚ


% %
f 'i f/
I
" i


V4
Pas południowy to tzw. Wołyń właściwy, bogaty w pamiątki kultury i przyjemne dla oka krajobrazy, zwłaszcza w paśmie Gór Krzemienieckich i Woroniaków. Głównymi miastami są centra obwodów  A
uck (historyczna stolica Wołynia) i Równe. W obwodzie wołyńskim istotne znaczenie ma także wielki węzeł kolejowy Kowel, Włodzimierz Wołyński oraz nowe górnicze miasto Nowowołyńsk. W obwodzie rówieńskim na uwagę zasługuje Dubno, Kostopol, Zdołbunów i Kuznecowśk. Do Wołynia zalicza
się także Krzemieniec i Poczajów w obwodzie tarnopolskim.
Klimat tej części kraju jest umiarkowany kontynentalny. Średnia temperatura stycznia wynosi -5�C, lipca +19�C. Opady są niewielkie. Najlepszy czas na zwiedzanie trwa od maja do połowy paz
dziernika.
Podróżowanie po Wołyniu jest trudniejsze niż po innych ukraińskich regionach II Rzeczypospolitej, gdyż linie kolejowe i drogi budowano tu na modłę rosyjską, tzn. dla celów wojskowych. Trasy biegną
uwzględnienia ruchu pasażer-beZ 0 np. odległość między stacją Skfg�wa w Ołyce a właściwą miej-
:AW>-C?08112:B'08,08W3>:
' u km. Zmotoryzowani powinni 89 " taŁ 0 dwupasmowej drodze f^-Równe-Korzec. Zapewnia
 a względny komfort jazdy, cho-
" " :<.Qt Doprowadzona z dala od ciaz p>1 f f ,
większości osiedli. Głównym środom lokomocji pozostaje więc autobus albo najlepiej sprawdzająca jję rnarszrutka.
Historia
Nazwa krainy pochodzi od słowiańskiego grodu leżącego u ujścia Huczwy do Bugu (blisko dzisiejszego Hrubieszowa). Tysiąc lat temu region ten zaczął odgrywać ważną rolę w dziejach Ukrainy. W 981 r. na terenach plemienia Wołynian książę kijowski Włodzimierz Wielki założył gród, który nazwał swoim imieniem (Włodzimierz Wołyński). W 988 r. istniało już księstwo włodzimiersko-wołyńskie, następnie Ruś Halicko-Wołyńska. Dwóch władców Wołynia wybiło się na pierwszy plan: Roman (1170 1208), który korzystając ze słabości Kijowa, uczynił Włodzimierz pierwszym miastem Rusi, oraz jego syn Daniel (1219-1264), kontynuujący politykę ojca. W 1340 r. władcą Wołynia został Litwin Lubart, syn Giedymina. Odtąd ziemie te stały się obiektem ekspansji Litwy 1 Polski, co doprowadziło do ich Podziału między oba państwa. W 1569 r. Wołyń w całości wszedł do Korony, a w 1795 r. znalazł się w granicach Rosji.
Epoka największej walki z polskością przypadła na wiek XIX. Dochodziło do wysiedleń ludności katolickiej po zrywach narodowych (m.in. w okolice Mikołajowa i Chersonia). Niewielki rozwój gospodarczy zaczął się w drugiej połowie XIX stulecia wraz z budową linii kolejowych Zdoł-bunów-Kowel (1873) oraz Kolei Nadwiślańskiej Mława-Kowel (1877). I wojna światowa przyniosła ogromne zniszczenia, bo właśnie tu na wiele miesięcy ustaliła się linia frontu. W 1918 r. utworzono  już w ramach II Rzeczypospolitej - województwo wołyńskie ze stolicą w A
ucku. Jednak pokój zapanował dopiero w 1921 3., po zakończeniu wojny polsko-sowieckiej. Według spisu ludności z 1921 r. na Wołyniu mieszkało 68,3% Ukraińców, 16,8% Polaków i 12% Żydów. Ludności polskiego pochodzenia w latach 20. XX w. było mniej niż w XIX w. Żydzi dominowali w miastach, gdzie stanowili 70-90% mieszkańców. Ciekawą grupą byli Czesi (ponad 25 tys.), w pewnej części husyci (bracia czescy), z ośrodkami w A
ucku, Dubnie i czysto czeskiej Wołko-wyji koło Dubna. Trafili na Wołyń po 1868 r. w ramach prowadzonej przez Rosjan akcji koloni-zacyjnej na ziemiach odbieranych Polakom. Na Wołyniu mieszkało także 25 tys. Niemców.
W 1939 r. Wołyń, podobnie jak i cała wschodnia Polska, padł ofiarą aneksji. Podczas II wojny światowej doszło do aktów przemocy

/ "'
>

> charakterze narodowościowym, w których ukraińskie organizacje i bandy złożone z miejscowej ludności mordowały Polaków. Wydarzenia te oraz póz
niejsza repatriacja były przyczyną zmiany stosunków etnicznych na Wołyniu. Po przesiedleniach kraina ta jest najbardziej jednolitym narodowościowo regionem kraju. Ukraińcy stanowią 94,6% w obwodzie wołyńskim (łuckim) i 93,3% w rówieńskim.
A
UCK
" 218 tys. mieszkańców " 83322
A
uck (ukr. A
uck, CFL:) - położona na wzgórzu w zakolu Styru stolica Wołynia  nie robi może oszołamiającego wrażenia, ale jest, obok Włodzimierza, najciekawszym miastem w zachodniej części tej krainy. Ma znaczenie dla kultury ukraińskiej (tworzyła tu Lesia Ukrajinka) i polskiej (tutaj urodził się Alojzy Feliński, współtwórca pieśni Boże, coś Polskę, i mieszkał przez dłuższy czas Józef Ignacy Kraszewski). Do dziś wielu mieszkańców biegle włada polszczyzną. A
uck należy do tych niewielu miast na Ukrainie, które mają do zaoferowania zwiedzającym zadowalające materiały turystyczne (m.in. bogato ilustrowane foldery po angielsku, dostępne w kasie zamku).
Historia
Trudno powiedzieć, co oznacza 208 nazwa miasta. Wedle legendy jest
to pamiątka po wodzu słskich Dulębów, imieniem J-, i '
Wiadomo za to, że A
uck i pot "
nym z najstarszych miast na W0i
niu. Pierwsza wzmianka o osad?
zwanej wówczas A
uczesk, p0ci '
dzi z 1085 r. Gród ów należał j ... . . dl Qo
państwa kijowskiego, następn-
włodzimiersko-wołyńskiego i hali ko-wołyńskiego. W 1240 r. zburzv li go Mongołowie, ale rychło od zyskał znaczenie na początk XIII w., będąc już stolicą samodzielnego księstwa pod berłem Ru. rykowiczów. W 1320 r. został pod. bity przez Litwę, a w 1349 r. przez Kazimierza Wielkiego. Od tern czasu datował się polsko-litewski spór o miasto.
Szczególne zasługi dla A
ucka położyli litewscy książęta: Lubart (1335-1385), budowniczy zamku, i Witold (1387-1430), który sprowadził tu Żydów i Karaimów, a w 1428 r. przeniósł metropolię łacińską z Włodzimierza (w mieście istniała już metropolia prawosławna). W 1429 r. w A
ucku odbył się słynny zjazd władców (zob. ramka, s. 184).
Ostatni udzielny książę wołyński Świdrygiełło (1430-1452) lokował w 1432 r. A
uck na prawie magdeburskim. Według opisów z połowy XV w. miasto pod względem wielkości dorównywało dzisiejszemu. Na przykład Zydy-czyn, obecnie osobne miasteczko, był wówczas przedmieściem (zamieszkanym przez Żydów). Po 1569 r. A
uck, jako stolica województwa wołyńskiego w granicach Korony, stanowił duży ośrodek
jlu i rzemiosła, z czym wiązał h.an napływ ludności żydowskiej
(najw1?ksZa gmina 0 Wołyniu)-Główną przyczyną powolnego
dku miasta był atak Kozaków 1648 3., kiedy to 40 tys. mieszkańców salwowało się ucieczką, u/ 1795 3., znalazłszy się pod ad-fflinistracją Rosji, wciąż podupadał, bo stolicę Wołynia przeniesiono do Żytomierza.
Podczas I wojny światowej miasto zajęły w 1915 r. wojska Austro-_ Węgier, w niedługim czasie pobite przez Rosjan w tzw. ofensywie Brusiłowa. Następnie stało się ono siedzibą terenowych zalążków niepodległego państwa ukraińskiego (rządy Skoropadskiego i Petlury), a w 1919 r. powróciło w granice Polski, ponownie jako stolica województwa wołyńskiego. W 1930 r. z 30 tys. mieszkańców Żydzi stanowili 72%, Polacy 20%. We wrześniu 1939 r. do A
ucka wkroczyli Sowieci, którzy dokonali licznych egzekucji na mieszkańcach, a w 1941 r. ich miejsce zajęli Niemcy. Pod okupacją hitlerowską miasto stało się miejscem zagłady ludności żydowskiej: 26 czerwca 1941 r. Niemcy wymordowali 20 tys. osób. W 1945 r. objęte fządami Sowietów, było jednym Z żywszych ośrodków ukraińskiej świadomości narodowej.
Orientacja
'-'ość jasny plan A
ucka tworzą dwie dzielnice: śródmieście, czyli "tary A
uck, oraz przedmieście zwane Krasne (nie jest to nazwa aQ-ministracyjna) na lewym brze-
gu Styru. Stary A
uck ma charakterystyczny kształt pastorału. Jego trzonem są dwie równoległe ulice: główna arteria miasta Prospekt Woli (przedwojenna Jagiellońska) i ulica Hłuszeć (Głuszec). Biegnie ona w miejscu średniowiecznego przekopu, którym płynęły wody rzeki, otaczając zamek naturalną fosą. Ważne ulice śródmieścia to także Wołodymy-ra Wynnyczenka oraz deptak A
esi Ukrajinky. Z Prospektu Woli wychodzą dawne szosy rządowe prowadzące do okolicznych miast, dziś główne ulice nowszych dzielnic A
ucka: Kowelśka (najważniejsza ulica Krasnego), Riwnenś-ka i Dubenśka. Na zwiedzanie trzeba zarezerwować minimum jeden dzień.
Komunikacja
Pociąg Dworzec kolejowy jest usytuowany przy Wokzalnym majdanie (=005, 31325; kasy 8.30-19.30; dojazd trolejbusami #4 i 7). Przechowalnia bagażu mieści się w żółtym budynku za toaletami  wchodzi się od strony peronów, po lewej stronie (całą dobę z przerwą 13.30-14.30). Połączenia: Brześć, Czerniowce (dni nieparzyste), Kijów (dni parzyste), Kiwerce, Kowel, Lwów, Nieśwież Wołyński, Sankt Petersburg, Równe, Stojanów, Zdołbu-nów. Więcej pociągów  do Kijowa, Kowla, Moskwy, Odessy (dni nieparzyste), Symferopola i Warszawy (1 dziennie) - odjeżdża z oddalonej o 13 km stacji węzłowej Kiwerce.
Autobus Głównego dworca auto- sprzedaż biletów: Wołodymyra
busowego należy szukać blisko Wynnyczenka 23. Połączenia: Ba-
stacji kolejowej, przy Koniakina 23 ranowicze, Brześć, Lublin (pn->
(e004, 46048, 41167; dojazd auto- czw.), Praga, Ryga, Beresteczko;
busem #2). Wiadukt nad ulicą Brody, Chmielnicki, Czerniowce
Karpenka-Karoho, zapewniający (co drugi dzień), Czerwonogrou>
dogodne przejście między dworca- Dubno (21 dziennie), Iwano-Fran-
mi, jest dopiero w budowie. Przed- kowsk, Horochów (12 dziennie)
Kamieniec Podolski, Kamień Ko-szyrski, Kijów, Kowel (17 dzien-nie), Krzemieniec, Luboml, Lwów, Morszyn, Nowowołyńsk, 0}#:0, Radziwiłłów, Równe (l6 dziennie), Sarny, Sokal, Szack, *itaz-Turbaza, Tarnopol, Tru-skaWlec, Użhorod, Winnica, Wło-
dzimierz Wołyński (17 dziennie) i Żytomierz.
Komunikacja miejska Składa się na nią 8 linii autobusowych i 11 trolejbusowych. Na uwagę zasługują: autobus #2, którym można dojechać do miejscowego szpitala (pętla Hospital) i na główny dworzec autobusowy (pętla Awtostancija nr. 1), #3 z pętlą koło kliniki (Raj-likarnia), #4 i 8 przystające koło teatru (Dramteatr) oraz #5 jadący do drugiej stacji autobusowej A
ucka (Awtostancija nr. 2).
Zwiedzanie
Zamek Górny Obiekt zwany także zamkiem Lubarta (zamok Lubar-ta, 70<>: N10@B0; Kafedralna la; /23432; 10.00-18.00), a właściwie jego pozostałości, jest najlepszym punktem do rozpoczęcia wycieczki po A
ucku. Stoi wewnątrz zakola Styru, w najwyższym punkcie wzgórza, na którym założono miasto. Twierdza istniała już w czasach ruskich, ale budowlę murowaną, opartą na architekturze stosowanej przez Krzyżaków, wzniósł dopiero w latach 1340-1385 książę Lu-bart, syn Giedymina i z nadania litewskiego udzielny władca Wołynia. Warownia składała się z dwóch zamków. Pozostałość Zamku Dolnego, Basztę Czartoryskich (węża Czartoryjśkych, 2560 '0@B>@89AL:8E) z XIV-XV w. i fragmenty murów, można oglądać przy ul. Drahomanowa 27, za murem z tyłu podwórza. Zamek Górny przeżywał swoje wielkie chwile podczas zjazdu monarchów
1
H

Zjazd łucki
Zjazd monarchów w tucku w 1429 r. trwał siedem tygodni i był wielkim wyd rżeniem w polityce europejskiej, zdominowanej wówczas przez zagrożenie t reckie. Obowiązki gospodarzy pełnili wielki książę litewski Witold i król p0|st.-Władysław Jagiełło. Gościli oni cesarza niemieckiego Zygmunta Luksemburskie go z małżonką i zastępem rycerstwa, wielkiego księcia moskiewskiego Wasy|a wraz z metropolitą i pomniejszymi książętami, króla Danii Eryka, hospodara wo-łoskiego, delegacje inflancką i krzyżacką, posłów cesarza bizantyńskiego Jana Paleologa, legata papieskiego, aż trzech chanów tatarskich (perekopskiego dońskiego i wotżańskiego), książąt mazowieckich, Piastów z Legnicy i Srzegu oraz książąt pomorskich. Przy sposobności zjazdu cesarz Zygmunt namawiał wielkiego księcia Witolda do zerwania unii polsko-litewskiej i ogłoszenia się królem Litwy. Cały A
uck przeznaczono na kwatery dla dostojników i ich świty. Każdy dzień zjazdu kosztował ponoć życie 700 wotów, 1,4 tys. baranów, 100 żubrów i łosi, przy czym wypijano 700 beczek miodu, wina i piwa.
212
w 1429 3., ale już sto lat póz
niej, w 1552 3., uznano go za przestarzały i przeznaczono na archiwum. Jednym z pracowników owego archiwum był póz
niejszy hetman Ukrainy, Iwan Wyhowski, współtwórca niedoszłej do skutku unii hadziackiej i współautor koncepcji trójczłonowej Rzeczypospolitej. W XVIII i XIX w. zamek wyglądał już jak obecnie - w latach 1859 1863 planowano nawet rozebrać ruiny.
Spojone zaprawą wapienną mury mają 230 m długości i 10 m szerokości. Do zamku wchodzi się po kamiennym moście (pierwotny był zwodzony). Nad bramą wjazdową wznosi się 28-metrowa wieża Lubarta, obecnie zwana basztą Wjazdową (Wjizdowa baszta), z umieszczonym zapewne po II wojnie światowej zwieńczeniem, które zastąpiło usuniętą w 1890 r. attykę polską. To właśnie tutaj
mieściło się archiwum wołyńskie w którym od 1560 r. zebrano półtora miliona dokumentów, dziś będących głównym z
ródłem badań dziejów regionu.
W południowo-wschodnim narożniku dziedzińca stoi baszta Świdrygiełły, także 28-metrowa, współcześnie nazywana basztą Sty-rową. Trzecia widoczna wieża to niższa od pozostałych baszta Wła-dycza, ze zbrojownią i kolekcją dzwonów (na piętrze).
Niegdyś zamek chroniło 10 baszt, a każdą z nich utrzymywało jedno z księstw Wołynia albo dobro duchowne. Między basztami Lubarta i Świdrygiełły znajduje się przypominający dworek dawny dom szlachecki, wzniesiony w 1789 r. na potrzeby kancelarii i sądów, na fundamentach pałacu książęcego^ W środku, zgodnie z jeszcze przedwojennym zamierzeniem, umieszczono Galerię Obrazo*
n0a hałereja; 10.00-18.00,
" , pri. i wt.; 1 hrn) prezentu-
2 martwo od XVII w. W pa-
" $ " na środku dziedzińca jest
 ńsko archeologiczne, gdzie stanowisk 5 ' 5. , .
 B\ się badania pozostałości prowauw z \
%  oi nrawosławnei, a potem dawnej Y ,.,.., J, , r . OTeckokatolickiej katedry sw. Jana
u rrosłowa (soborna cerkwa Iwana Bohosłowa), pierwotnie z XIII stu-1 ria W podziemiach pochowano Lubarta i jego synów. Przebudowę świątyni podjęto w 1776 3., ale do czasu rozbiorów Polski zdołano jedynie rozebrać mury. Władze rosyjskie były przeciwne działalności diecezji unickiej, dlatego nie tylko nie pozwolono na dokończenie prac, ale nawet w 1840 r. rozebrano resztki. Dojazd do ulicy Dany-ła Hałyćkoho: trolejbusami #1, 2 i 6 oraz autobusem #7.
Rezerwat Historyczno-Kulturalny  Dawny A
uck" Staromiejska dzielnica A
ucka leży w zakolu Styru, między rzeką a ulicami Kowelśką i Hłuszeć. Najłatwiej dotrzeć w to miejsce, tak jak do zamku, środkami komunikacji miejskiej kursującymi ul. Danyła Hałyćkoho (autobus #7, trolejbusy #1, 2, 6). Do najcenniejszych zabytków miasta należy łacińska katedra Świętych Apostołów Piotra i Pawła (Petro--Pawliwśkyj kosteł, 5B@>-02-;V2AL:89 :>AB5;; Kafedralna 6), Zbudowana wraz z kompleksem klasztornym dla jezuitów w latach 1616-1640, według projektu Giacoma Briana. Od XVII do
XVIII
w. działała tu największa
s2koła na Wołyniu, znana ze
szczególnie bogatej biblioteki. W 1787 r. kościół ogłoszono katedrą i przebudowano. Diecezja została zlikwidowana w 1948 3., a świątynię przeznaczono na magazyn. W 1970 r. urządzono w nim Muzeum Ateizmu. Biskupstwo przywrócono w 1991 3., wtedy także wyremontowano kościół.
Pod katedrą są wielopiętrowe podziemia (pidzemella), kopane między XVI a XVIII w., niestety, tylko częściowo udostępnione zwiedzającym. Aby tam się dostać, trzeba obejść świątynię od prawej strony i przejść przez bramę  wejście jest na końcu obudowanego drewnem korytarza. Rolę przewodnika pełni pewien hobbysta (40985; zazwyczaj sb. i nd. po 12.00). Miejsce jest doprawdy niesamowite i w innej rzeczywistości ekonomiczno-organizacyjnej byłoby głośną atrakcją. Podziemne korytarze ciągną się właściwie pod całym Starym Miastem. Tunele znaleziono pod kamienicami na ulicy Kafedralnij, pod ul. Danyła Hałyćkoho i w wielu innych miejscach.
Na lewo od katedry, naprzeciw bramy zamku stoi klasztor Jezuitów (Jezujitśkyj monastyr, 7CWBAL:89 <>=0AB8@; Kafedralna 6), wzniesiony na początku XVII w. i odrestaurowany w latach 1970 1973. Z kolei usytuowana naprzeciwko świątyni charakterystyczna budowla to dzwonnica (dzwiny-cia, 472V=8FO; Kafedralna 17) z 1539 3., jedyna pozostałość właściwej katedry łuckiej istniejącej od czasu założenia biskupstwa ła-
cińskiego. W 1539 r. starą katedrę przebudowano w stylu renesansowym, a w 1724 r.  barokowym. Spłonęła w 1781 3., A> spowodowało przeniesienie głównej świątyni diecezji do opisanego wcześniej jezuickiego kościoła Świętych Apostołów Piotra i Pawła.
Warto pójść do końca ul. Dany-ła Hałyćkoho. Jej perspektywę zamyka renesansowa główna synagoga (synahoha, A8=03>30; Danyła Hałyćkoho 33), uważana za jedną z najpiękniejszych w dawnej Polsce. Obecnie należy do najlepiej zachowanych na Ukrainie. Bóżnicę zbudowano w latach 1622-1626, przy czym udzielający przywileju Zygmunt III Waza żądał, by spełniała także funkcje obronne. Dzięki temu synagoga o grubych murach (zwano ją nawet małym zamkiem) stanowiła odrębny fort, w którym gmina żydowska utrzymywała armatę wraz z obsługą. Poważnie uszkodzony w latach 1941-1944 budynek odrestaurowano w 1981 r. Dziś mieści się w nim klub bokserski.
Koło synagogi zaczyna się ulica Karajimśka, niegdyś zamieszkana przez Karaimów, których sprowadził Witold. Gmina karaimska była w porównaniu z halicką czy trocką stosunkowo nieliczna  na początku lat 30. XX w. liczyła 70 członków. Mała uliczka niebawem nabiera bardziej miejskiego charakteru. Neogotycki kościół ewangelicki (kircha, :V@E0; Karajimśka 16) z końca XIX w., wybudowany przez łuckich Niemców, służy obecnie wspólnotom prote-
stanckim. Bardziej interesu' cerkiew Opieki Matki Bosk ' (Swiato-Pokrowśka cerkwa, !2O ->:@>2AL:0 F5@:20; Karajim-" ka 11) nie ma ustalonej daty wstania. Mimo że sama budowl" wygląda raczej na XVII-wieczn z
ródła ukraińskie podają, w 1583 r. przebudowano  bard? starą cerkiew" (XIII w.). Nie sposób tego ocenić na oko. Według niektń rych autorów, znaczącym zabytkiem jest też cerkiew Podniesienia Krzyża Świętego (Swiato-Chresto-wozdwyżenśka cerkwa, !2OB>-%@5-AB>2>742865=AL:0 F5@:20; Danyła Hałyćkoho 2), zbudowana jakoby w 1620 r. W rzeczywistości świątynia, którą dziś można oglądać, jest rekonstrukcją wspartą na oryginalnym fragmencie prezbiterium kościoła Bazylianów (1647), wykonaną po pożarze w 1890 3., na dodatek kilkakrotnie potem przebudowywaną.
Na Starym Mieście przetrwały inne budowle, pamiątki po licznych niegdyś klasztorach: XVIII--wieczny klasztor Szarytek (monastyr szarytok, <>=0AB8@ H0@8B>:; Kafedralna 19), obecnie m.in. restauracja Korona Witowta; klasztor Brygidek (monastyr bryhitok, <>=0AB8@ 1@83VB>:; Kafedralna 16) z około 1624 3., teraz prawosławny męski monastyr Narodzenia Chrystusa; klasztor Bazylianów (monastyr wasylianiw, <>=0AB8@ 20A8;V0=V2; Jowa Kon-dzełewycza 5) z 1647 3., długi, narożny gmach, dziś podzielony na mieszkania; XVIII-wieczny (przed 1750 r.) klasztor Dominikanów
nastyr dominikaniw, <>=0AB8@ <V=V:0=V2; Drahomanowa 26, za braml) z ładną fasada* kc,ścioła, becnie katolickie seminarium du-howne; dwuskrzydłowy klasztor Trynitarzy (monastyr trynitariw, <>=0AB8@ B@8=VB0@V2; A
esi Ukra-jinky 22) z 1729 r. Są też kamienice budowane od XVI do XVIII w. (m.in. Puszkina 2), XVI-wieczny dom Puzyny (budynok Puzini, 1C48=>: C7V=V; Kafedralna 23) oraz Gościnny Dwór (Hostynnyj dwir, >AB8==89 42V@; Kafedralna 4) z początku XX w.
Przedmieście Chmielnik Przedmieście z osią ulicy Jagiellońskiej (obecnie Prospekt Woli) przejęło rolę centrum, gdy z biegiem czasu starówka traciła na znaczeniu. W tym właśnie nowym centrum miasta stoi najbardziej znana budowla A
ucka  cerkiew katedralna Trójcy Świętej (Swiato-Trojićkyj kafedralnyj sobór, !2OB>-"@>WFL-:89 :0D54@0;L=89 A>1>@; Hrad-nyj uzwiz 1), w istocie dawny kościół i klasztor Bernardynów. Kompleks budynków blisko Te-atralnoho Majdana wzniesiono w latach 1752-1755, w miejscu drewnianego kościoła z 1643 r. Imponujący gmach, niegdyś rokokowy, mieścił groby okolicznej szlachty. W 1853 r. skasowano zakon bernardynów, a w 1867 r. świątynię przeznaczono na cerkiew prawosławną, dokonując w latach 1877-1879 przebudowy zażerającej dawny wygląd wnętrza. Można znalez
ć duży dwuskrzydłowy gmach z dziedzińcem, dawny
klasztor Trynitarzy (monastyr try-nitarijiw, <>=0AB8@ B@8=VB0@VW2; A
esi Ukrajinky 22) z 1725 r.
Będąc w A
ucku, warto też zajrzeć do Wołyńskiego Muzeum Krajoznawczego (Wołynśkyj kra-jeznawczyj muzej; Szopena 20; %B42591), gdzie przechowywany jest m.in. tzw. Skarb Kaczyński -odnalezione podczas prac archeologicznych srebrne przedmioty z V w., a także XI-wieczna biżuteria oraz broń wojów ruskich z X w. W Muzeum Ikony Wołyńskiej (Muzej wołynśkoji ikony; Jarosz-czuka 5; s/fax 43412) zgromadzono ponad 600 ikon szkoły wołyńskiej, wśród nich cudowny obraz Matki Boskiej Chełmskiej datowany na przełom XI i XII w.
Noclegi i gastronomia
Do droższych hoteli (70-100 hrn) należą: Switiaz
(Nabereżna 4; B43481, 49000; klub nocny, restauracja, sauna z basenem, bilard), typowy blok z parkingiem, ładnie usytuowany nad brzegiem Styru; Ukrajina (Słowaćkoho 2; e43351, 43311, http://www.hotelu-kraine.lutsk.ua; parking strzeżony, w pokojach TV SAT, Internet, łazienka; jedynka 160 hrn, dwójka 240 hrn, półluks jedynka 180 hrn, dwójka 300 hrn, luks dwupokojowy 550 hrn); A
ucześk (pr. Widrodżen-nia 1; /789070, luchesk@itt. net.ua, http://www.hotel.lutsk.ua; pokoje z łazienkami, telefonem i telewizorem, płatny parking, bar, sauna, fryzjer, jedynka 60 99 hrn, dwójka 120 hrn); Polonia (Danyła Hałyćkoho 14; e/fax 776
277, [e-mail]; parking strzeżony, w pokojach łazienki, TV SAT, telefon, aneks kuchenny, lodówka; za dodatkową opłatą organizacja wycieczek, zamawianie biletów kolejowych), w budynku banku PKO SA Ukraina. Tańsza Nywa (Karpenko-Ka-roho 1; s34407) mieści się na I piętrze domu towarowego Za-wokzalnyj, w samym środku targowiska (zwanego Warszawśkyj ry-nok). Mimo niemiłego wrażenia i spartańskich warunków, obiekt jest bezpieczny, ma strzeżony parking i wyjście na oba dworce (miejsce 40 hrn w pokoju z umywalką). Z restauracji najlepsza jest Korona Witowta na Starym Mieście (Ka-fedralna 19; 826908), oferująca dosyć interesujące menu: juszka Po-chmillia (6 hrn), według przepisu z XV w., jakim miał się posługiwać wielki książę litewski Witold podczas zjazdu monarchów, a także cy-bulnyk po huculśkomu, różne dania z karpia czy karasie smażone w śmietanie. Można też wybrać Sta-ryj Zamok przy ul. A
esi Ukrajin-ky 24, restauracje hotelowe lub Ka-melot (ul. Dubniwśka36; ^779704), gdzie projektanci wystroju wnętrza próbowali odtworzyć czasy króla Artura i rycerzy Okrągłego Stołu.
Informator
Apteki (centrum) Chmelnyćkoho 3, Chmelnyćkoho 36, Drahomanowa 11, Wołodymyra Wynnyczenka 47, A
esi Ukrajinky 65, Prezydenta Hruszewśko-ho 1, Prospekt Peremohy 1.
Banki (centrum) Nacionalnyj Bank Ukra-jiny (Hradnyj Uzwiz 4), Awal (A
esi
Ukrajinky 52), Hradobank (Wołody ra Wynnyczenka 8), PKO Ukra' (Hałyćkoho 14; a776210), Promin* stbank (Suworowa 20), Ukrinba i (Prospekt Peremohy 1), Ukrsocbani. (Szopena 22a).
Biura podróży, agencje turystyczne In turyst-A
ućk (A
esi Ukrajinky 35; ^26] 80), Suputnyk-Wołyń (Woli 23; 025G 75), Wolyń-turyst (Hruszewśkoho 33. /30411, fax 31514), Zachidnyj regi0! nalnyj centr turyzmu (Wynnyczenka 31; e44758).
Dom towarowy Prospekt Woli 1.
Poczta Główna: Krywyj Wał 19 (e24312-pn.-pt. 8.00-21.00, sb. 8.00-19.00); rozmównice: Hordijuk 35, Krywyj Wał 19, Prospekt Peremohy 2, Prospekt Woli 10.
Policja a02.
Polikliniki Dziecięca (Prospekt Widrodżen-nja 28), rejonowa (Teremniwśka 100), stomatologiczna (Prospekt Woli 39).
Przychodnie Dziecięca (Prospekt Wi-drodżennia 28), obwodowa (Prezydenta Hruszewśkoho 21), rejonowa (Teremniwśka 100), zakaz
na (Szewczenka 30).
Straż pożarna oOl.
Taksówki M058, 082.
Targowiska Gentralnyj (Hłuszeć 1), Za-wokzalnyj (Warszawśkyj; Karpenka--Karoho 1).
WA
ODZIMIERZ WOA
YC
SKI
" 40 tys. mieszkańców " 3342
Historia
Leżący zaledwie 13 km od granicy z Polską i 80 km od A
ucka Włodzimierz Wołyński (ukr. Wołody-myr-Wołynśkyj, >;>48<8@->-;8=AL:89) jest jednym z najstarszych grodów ruskich. Założył go
w II P�łoWie
X w. książę kijowski ;rz Wielki. Pierwsza 'anka o miejscowości pochodzi *Q88 3., kiedy Włodzimierz ogło-1 ono stolicą Księstwa Włodzimiersko-Wołyńskiego i siedzibą bi-^upstwa Cerkwi Kijowskiej. Pod
rządarni
Wsiewołoda, syna Włodzi-
mierza Wielkiego, ijego następców miasto rozwijało się szybko, dzięki ołożeniu na skrzyżowaniu szlaków Polska-Ruś i Węgry-Litwa. Na przełomie XII i XIII w. za panowania Romana Halickiego zaćmiewało nawet Kijów. W 1349 r. gród został zajęty przez Kazimierza Wielkiego, który ustanowił też biskupstwo łacińskie (istniejące do 1427 3.). Potem Włodzimierz stał się obiektem rywalizacji polsko-litewskiej. Od 1370 r. należał do Litwy, a w 1431 r. uzyskał prawa miejskie. Od XV w. tracił znaczenie wobec prężniejszych miast: Lwowa, A
ucka i Chełma. W 1569 r. wraz z całą Ukrainą został przyłączony do Korony. Póz
niej dzielił losy Wołynia: od 1793 r. należał do zaboru rosyjskiego, od 1919 r. - do Polski, w latach 1939-1941 był pod okupacją sowiecką, a od 1941 do 1944 r. pod okupacją niemiecką.
We Włodzimierzu Wołyńskim urodził się św. męczennik Jozafat Kuncewicz (ok. 1580-1623), bazylianin i biskup Smoleńska, chyba najsłynniejsza postać unii.
Decydujące o rozwoju miast linie kolejowe - czynną do dziś Ko-wel-Sokal i zamkniętą Zawada-Włodzimierz-Wojnica - poprowadzono tu dopiero podczas
Wojny światowej.
Komunikacja
Miasto utrzymuje połączenia kolejowe z Czerwonogrodem, Kijowem, Kowlem, Lwowem, Podzamczem i Sokalem, a także autobusowe z Czerwonogrodem, A
uckiem (17 dziennie), Nowowołyńskiem (plus marszrutki) i Sokalem.
Zwiedzanie
Najbardziej eksponowanym zabytkiem miasta jest sobór Zaśnięcia Matki Boskiej (Uspenśkyj sobór, #A?5=AL:89 A>1>@; Prykordon-na 2). Lokalne przewodniki podają, że pochodzi on z 1160 r. Faktycznie, świątynia robi wrażenie, jakby dorównywała wiekiem kijowskiemu soborowi Sofijskiemu, ale tak naprawdę jest to historyczna mistyfikacja. Fragmenty murów rzeczywiście są datowane na około 1165 r. (powstały z fundacji księcia Mścisława - stąd druga nazwa: chram kniazia Mstysława, E@0< :=O7O AB8A;020), ale potem budowla była wielokrotnie niszczona, m.in. przez Mongołów, i przebudowywana, np. w XVII w. w stylu barokowym przez bazylianów. Na zdjęciach z połowy XIX w. widać na tym samym miejscu barokową świątynię z dwiema ośmioboczny-mi wieżami, od 1829 r. częściowo w gruzach. Dopiero w latach 1895-1900 Rosjanie przystąpili do przebudowy katedry w  formach z XII w.", nadając jej wczesnośredniowieczny wygląd.
Obok świątyni jest usytuowany pałac biskupów unickich, z elementami XV-wiecznymi, ale zasadniczo przebudowany w la-

%z >-
o 3
218
tach 1968-1971. Cały kompleks otaczają średniowieczne wały miejskie.
We Włodzimierzu są, rzecz jasna, piękne autentyczne zabytki, jak choćby XIV-wieczna cerkiew św. Bazylego (Wasyliwśka cerkwa, 0A8;V2AL:0 F5@:20) na dawnym przedmieściu Ryłowica. Na niegdysiejszym rynku zachował się barokowy kościół św. św. Joachima i Anny (kosteł sw. Joakyma j Anny, :>AB5; A2. >0:8<0 9 ==8; Herojiw 1), wzniesiony w 1752 3. przez biskupa Adama Woynę--Orańskiego, zamknięty w latach 1945-1992, obecnie czynny. Naprzeciwko stoi zdewastowany w czasach ZSRR jezuicki kościół Rozesłania Apostołów (kosteł Je-zujitiw, :>AB5; 7CWBV2; Herojiw) z lat 1718-1755, zbudowany z fundacji starosty Słonimskiego Ignacego Sadowskiego, według projektu P. Giżyckiego (lub M. Radzimińskiego). Świątynia była czynna do 1945 3., ale w 1992 r. zdecydowano o przekazaniu jej Cerkwi ukraińskiej.
Zimno
Nazwa oddalonej o 7 km od włodzimierskiego dworca kolejowego wioski Zimno (ukr. Zymne, 8<=5) pochodzi od rezydencji zimowej książąt ruskich. Warto ją zwiedzić choćby ze względu na warowny monastyr Swiętogórski (Swiatohirśkyj monastyr, !2OB>-3V@AL:89 <>=0AB8@), wzniesiony przez Czartoryskich w 1495 3., w tym samym okresie co zamek w A
ucku. Klasztor zajął miejsce
wcześniejszej budowli, być m ' z XI w. Obiekt przebudowa^ w latach 1898-1900, a 75 j póz
niej wyremontowano. Zesn4 klasztorny liczy pięć wież -wzrok przyciąga powstała w latach 1495-1550 cerkiew ZaśniCcia Matki Boskiej (Uspenśka cerkwa #A?5=AL:0 F5@:20) z podziemia mi. Świątynia została zrujnowana w 1943 3., 0 następnie odrestauro-wana. W środku znajduje się wei-ście do podziemi, gdzie można zwiedzić odnowioną podziemną cerkiew św. Warłaama. Uwagę przyciąga także cerkiew Trójcy Świętej (Trojićka cerkwa, "@>WFL:0 F5@:20) z lat 1465-1475, według podania założona przez Włodzimierza Wielkiego. Warto też zajrzeć do refektarza (trapezna, B@0?57=0), gdzie również odbywają się nabożeństwa (7.00, 17.00) i gdzie przechowywana jest cudowna ikona Bogurodzicy. Na miejsce można dojechać mar-szrutką z dworca autobusowego (lhrn).
BERESTECZKO
" 1,9 tys. mieszkańców " O1
Beresteczko (ukr. Beresteczko, 5@5AB5G:>) leży na terenie pozbawionym linii kolejowych, ale przez miejscowość przebiega kilka ważnych dróg lokalnych. Przyjeżdżają tu autobusy z A
ucka oraz z Dubna i Radziechowa. Choć miasteczko znalazło się na drugim miejscu listy najmniejszych miast na Ukrainie, może się pochwala długą historią.
Zwiedzanie
n " w Beresteczku można obej-' ładny póz
nobarokowy kościół farny Trójcy Świętej (Trojićkyj kosteł, "@>WFL:89 :>AB5;) z 1733 3., fundowany przez braci Karczewskich dla trynitarzy (usuniętych 1832 3.). Na wzgórzu w zachodniej części miasteczka stoi pomnik nagrobny księcia Aleksandra Prońskiego, kasztelana trockiego (murowanyj stowp na mohyli kniazia Pronśkoho, <C@>20=89 AB>2? =0 <>38;V :=. @>=AL:>3>). "0 osobliwa budowla w kształcie obelisku, wzniesiona po 1631 3., jest ariańskim grobowcem, w którym srebrną trumnę ze zwłokami umieszczono niegdyś na I piętrze. Beresteczko, własność książąt Prońskich, było w tym czasie ośrodkiem arianizmu. Na tym samym wzgórzu można znalez
ć kaplicę św. Tekli (kapłycia Fe-kły, :0?;8FO $5:;8), zbudowaną w XVII w. na kopczyku kryjącym ponoć szczątki 5 tys. dziewic zamordowanych przez Mongołów. Przetrwała także mocno zniszczona póz
nobarokowa synagoga z końca XVIII w. przy ul. Nabereż-nij, przebudowana po 1945 r. na mieszkania, obecnie opuszczona.
Dla turystów miasteczko jest atrakcyjne przede wszystkim jako miejsce bitwy, jaką stoczyły między 28 a 30 czerwca 1651 r. wojska polskie króla Jana Kazimierza z połączonymi armiami Bohdana chmielnickiego i krymskiego cha-na Islama Gireja. Starcie zakończyło się miażdżącym zwycięstwem wojsk królewskich. Pole bi-
twy (pole bytwy, ?>;5 18B28) rozciąga się na wschód od miejscowości, w okolicach wsi Plaszo-wa. Zginęły tu tysiące żołnierzy Chmielnickiego. Pochowano ich we wspólnej mogile na wyspie Zuraw-licha, gdzie w latach 1910-1914 Rosjanie wznieśli pseudobarokową  świątynię-pomnik  Kozackie Mogiły" pw. św. Jerzego (chram-pam- 0 jatnyk  Kozacki Mohyły", E@0<- < ?0<'OB=8:  >70FL:V >38;8"). z' Można tam zobaczyć przechowywane za szkłem czaszki i kości po- 2 ległych. Obok ustawiono przenie- *-sioną w 1912 r. ze wsi Ostrów cerkiew św. Michała (Mychajliwśka cerkwa, 8E09;V2AL:0 F5@:20) z połowy XVI w., w której modlił się Chmielnicki przed bitwą. Jest także małe muzeum prezentujące eksponaty związane ze zdarzeniami 1651 r. Pole bitwy stanowi  rezerwat historyczno-pamiątko-wy" (B42084).
OA
YKA
" 3,5 tys. mieszkańców
Ołyka (ukr. Ołyka, ;8:0) leży nad Putyłówką (dopływ Morynia), na wschód od A
ucka. Niegdyś ruska osada, wzmiankowana w 1149 3., została potem stolicą księstwa. Należała do Kiszków, a od 1533 r. do ich dziedziców, Radziwiłłów. Wtedy była bastionem kalwinizmu. Od 1589 aż do 1939 r. stanowiła centrum ordynacji. W 1648 r. Ołykę spalili Kozacy, ale właściciele niezwłocznie ją odbudowali, uzyskując w 1654 r. prawa miejskie. W XIX w. bogaci- 219
Bohun
H
%3 >-*j >
Czasy kozackie wspominane są na Ukrainie z wielką estymą, i to juz od dawna Moda na kozaczyznę wyraża się w najrozmaitszy sposób - organizuje się W wale taneczne i muzyczne, na ulicach pojawiają się fryzury z epoki, a Kozacy Sa bohaterami telewizyjnych reklam i etykiet produktów spożywczych - nawet wódkę można kupić w ceramicznych opakowaniach- figurkach Chmielnickiego lub innych Zaporożców. Wielu z nich zapisało się w dziejach Ukrainy na trwale Galerię stawnych putkowników zaporoskich można oglądać na zamku w Zbarażu. Wśród Polaków bez wątpienia najbardziej znanym jest pułkownik Iwan Teo-dorowicz Bohun, uwieczniony w literaturze przez Henryka Sienkiewicza.
Data narodzin Bohuna jest nieznana - ponoć był synem Teodora, dzierżawcy wsi Bubnów na Kijowszczyz
nie. Należąc do pułku czehryńskiego (1649), musiał wyróżnić się w wojaczce na Dzikich Polach, skoro w 1650 r. zostat pułkownikiem kalnickim, a rok póz
niej bractawskim. Powstanie Chmielnickiego, które popart, sprzyjało jego dalszej karierze i sprawiło, że stat się zdeklarowanym zwolennikiem niezależnej Ukrainy - niezależnej tak od Polski, jak i od Rosji. W 1651 r. mężnie bronił monastyru w Winnicy, wsławił się słynnym  wzięciem" Baru, a potem brat udziat w oblężeniach Kamieńca Podolskiego i Olyki. Ten sam rok przyniósł także krwawą wielodniową bitwę pod Beresteczkiem, o której ówczesny kanclerz litewski Albrycht S. Radziwiłł napisał patetycznie:  Nadszedł więc pamiętny dzień, w którym los religii katolickiej, Rzeczypospolitej, króla, i zęby powiedzieć catego chrześcijaństwa zawisł od beresteckich pól". Niedawno ukraińska historyczka Natalia Jakowenko podkreśliła, iz byt to przełomowy moment konfliktu - wewnętrzny bunt w Rzeczypospolitej przemienił się w wojnę polsko-ukraińską. Bohun zasłużył na wielką miłość u swych ziomków - kiedy po trzech dniach bitwy (28-30 czerwca) uciekli posiłkujący' Chmielnickiego Tatarzy, uwoząc hetmana ze sobą, przez dziesięć dni przygotowywał dla swoich ludzi przeprawę przez bagna. Do pełni sukcesu brakło niewiele: spanikowana czerń rzuciła się do ucieczki, tonąc lub wpadając pod polskie szable. Wielu zginęło, ale i tak pułkownikowi kalnickiemu udato się część kozaków uratować.
J
220
ła się na handlu zbożem i drewnem. Podczas I wojny światowej pod Ołyką wojska rosyjskie i austriackie stoczyły zaciekłą bitwę.
Komunikacja
Dojazd do Ołyki jest nieco kłopotliwy. Najprościej dotrzeć autobusem z A
ucka. Można także zdecydować się na autobus relacji Rów-
ne A
uck lub marszrutkę kursującą na tej samej trasie, o ile skręcają do Ołyki (trzeba pytać). Zmotoryzowani powinni wybrać drogę A
uck-Równe. Za Dernem należy zjechać w prawo na drogę Oły-ka Humań i jechać 6 km po przedwojennej kostce. Na kolej nie ma co liczyć, gdyż stacja Ołyka jest oddalona o 9 km od miejscowości.
m
Bohun konsekwentnie opowiadał się przeciw ugodzie z Polakami w Białej j,wi (1651), gdzie równocześnie jednak bronił polskich negocjatorów j szablami Niz
owców. Był także przeciwny, co istotne, ugodzie z Rosja-
nami
wojsk w klik
w Perejastawiu (1654). Pewne kręgi w ówczesnej Polsce postrzegały go ,. kozackiego opozycjonistę i słały do niego listy w sprawie współpracy 1 as Wojny z Moskwą 1654 3.), lecz pułkownik był zdecydowanie przeciwny nowemu porozumieniu z Rzecząpospolitą w Hadziaczu (1658). Wcześniej, H 1654 r. watczyt z Polakami w Niemirowie i Humaniu oraz w bitwie pod Rracławiem (z Czarnieckim), a w roku następnym pod Ochmatowem, gdzie znów bohatersko wyprowadził swych podkomendnych, ratując ich przed ;m koronnym hetmanów Potockiego i Lanckorońskiego. Brat udziat kolejnych kampaniach kozackich, zdecydował się tez na przyłączenie do wojsk siedmiogrodzkich Jerzego II Rakoczego, który w 1657 r. najechał na nękaną przez Szwedów Rzeczpospolitą. W oczach Polaków była to zdrada, stąd po uspokojeniu sytuacji w państwie polsko-litewskim w 1660 r. osadzono go w malborskim więzieniu. Na wniosek przychylnego Polsce hetmana Tetery i starszyzny kozackiej został w 1663 r. wypuszczony. Jan Kazimierz w owym czasie przygotowywał wyprawę przeciw Rosji (wyprawa zadnie-przańska), wykorzystując jej okresowe ostabienie. Kozacy znów byli potrzebni, lecz nie wszyscy z nich sprzyjali królewskim zamysłom. Bohun stanąt na czele nowego buntu, który przybrał tym razem oblicze nie tyle polityczne, co społeczne. Teraz jednak nic nie mogto mu być darowane. Z polecenia królewskiego, mówiącego o bezwzględnym tłumieniu spisków w zarodku, polski pułkownik Sebastian Machowski oraz hetman Tetera doprowadzili do parodii sądu nad Bohunem, a potem innym przywódcą kozackim, Iwanem Wy-howskim. Spiskowcy zostali prawdopodobnie rozstrzelani 27 lutego 1664 r. nieopodal Nowogrodu Siewierskiego.
Po 1667 r. Ukraina zostata definitywnie podzielona pomiędzy Polskę i Rosję, a Idea jej niezależności, o którą walczyt m.in. Bohun, upadła, stąd ten okres w dziejach Ukrainy określany jest mianem Ruiny.
Zwiedzanie
w Ołyce zachowały się ważne zabytki  niestety, poważnie zniszczone za władzy radzieckiej. Wszystkie są zgrupowane wokół Zadrzewionego placu, będącego niegdyś rynkiem. Najważniejszym 3 nich jest  najpiękniejszy kościół barokowy w Polsce"  kolegiata Trójcy Świętej (Trojićkyj kosteł,
"@>WFL:89 :>AB5;), wzniesiona w latach 1635-1640 przez księcia Albrechta Radziwiłła według projektów Benedetta Mollego i Gio-vanniego Maliverny. Stopień zniszczenia tej przepięknej, jak wynika z przedwojennych zdjęć, świątyni woła o pomstę do nieba. Podczas I wojny światowej Rosjanie ukradli miedziany dach. Zniszczeniu
P'*,

>
dia magnackie
Ordynacja otycka była przykładem typowej posiadłości magnackiej. Takie obszary wielkiej własności ziemskiej przetrwały do nadejścia Sowietów w 1939 / choć już wtedy były bardzo okrojone. Największym latyfundium w dziejach Wołynia była ordynacja ostrogska - własność Ostrogskich, wywodzących swe pochodzenie od Rurykowiczów. Dobra tego rodu zajmowały 11 tys. km2 z kilku-dziesięciu miastami i kilkuset wsiami. Ordynacja istniała od 1618 do 1753 r, kiedy została podzielona. Inne wielkie posiadłości na Wołyniu to Sanguszkowsz-; czyzna na Polesiu (3,3 tys. km2), Zbarazczyzna (2,6 tys. km2) w okolicach Krze-! mieńca oraz dobra Czartoryskich (2,5 tys. km2). Włość otycka byta nieco mniej-' sza (750 km2, 35 wsi, miasteczko Otyka), ale należała do jednej rodziny aż do: wybuchu II wojny światowej.
222
uległo też kilka figur. Jednak było to niczym w porównaniu z dewastacją po 1945 r. Od lat 90. XX w. w kolegiacie trwają prace remontowe, ale przy takim nakładzie sił i środków mogą one co najwyżej odwlec moment zawalenia się kościoła. Resztki bogatego wyposażenia wystawiane są we Lwowskiej Galerii Obrazów. Jeżeli brama ogrodzenia jest zamknięta, trzeba się rozejrzeć po parku - osobę z kluczem zwykle można znalez
ć przy którejś z budek.
Warto obejść kolegiatę ścieżką na prawo od frontu. Z tyłu stoi dzwonnica, a z prawej, w ogrodzie wśród płotów, kościół św. Św. Piotra i Pawła (Petropawliwśkyj ko-steł, 5B@>?02;V2AL:89 :>AB5;) -najstarsza rzymskokatolicka świątynia na Wołyniu. Budowla, datowana na rok 1450 albo 1550, swój obecny wygląd zawdzięcza przebudowie w 1612 r. Kościół przechodził ciekawe koleje losu. Był główną świątynią Ołyki, kościołem kalwińskim, potem nic nieznaczą-
cą kaplicą. Dziś, wobec zniszczenia głównej świątyni, ponownie awansował do roli miejscowego kościoła katolickiego (przyjeżdża tu co niedziela ksiądz z A
ucka). Klucz mają robotnicy z kolegiaty. Ważnym zabytkiem Ołyki jest zamek Radziwiłłów. Zbudował go w 1554 r. kanclerz litewski, książę Mikołaj Radziwiłł, zwany Czarnym. Pierwotnie renesansowy gmach kilkakrotnie przebudowywano. Potężna twierdza była nader często i daremnie oblegana w latach 1591-1648. Turków, Tatarów i Kozaków witano wówczas ogniem z 202 armat. Obiekt przeszedł gruntowne remonty w 1883 i 1914 r. Został obrabowany podczas I wojny światowej, ale aż do upadku II Rzeczypospolitej służył za rezydencję Radziwiłłom' W czasach ZSRR urządzono tu szpital psychiatryczny. TurysC mogą jednak przejść przez bram? wjazdową i obejrzeć czworoboczny dziedziniec, przechadzając s wśród pacjentów. Przez bram?
iaceJ w głębi dziedzińca ogromnej wieży zegarowej wchodzi się j0 zdziczałego parku oraz na ^YH-wieczne wały, będące elementem vaubanowskiego systemu fortyfikacji. W Ołyce zachowała się jeszcze brama miejska z I po-joWy XVII stulecia.
RÓWNE
, 244,9 tys. mieszkańców " 8362(2)
Równe (ukr. Riwne, V2=5), położone nad rzeką Uście, rozwinęło się w ostatnich 150 latach. Przyczyniła się do tego budowa kolei oraz obecność koszar wojskowych. Jeszcze w czasach II Rzeczypospolitej miejscowość ustępowała A
uckowi pod względem znaczenia administracyjnego, choć przewyższała konkurenta liczbą mieszkańców. Niemcy ustanowili w Równem stolicę okupowanej Ukrainy. Dziś miasto jest ośrodkiem odrębnego obwodu. Pochodzenie nazwy, choć z pozoru banalnej, nie zostało wyjaśnione. Jedni uważają, ze chodzi w istocie o równinę, zdaniem innych - o miasto otoczone rowami wypełnionymi wodą.
Historia
^noc Równe było wzmiankowane juz w 1282 3., przez długie stulecia Pozostawało niewiele znaczącą "uejscowością. Należało najpierw
0 0strogskich, a w 1723 r. dosta-S1?> jako posag, Lubomirskim.
rawa miejskie uzyskało prawdopodobnie pod koniec XV w., ale \, em wielokrotnie niszczyli je �ngołowie i kozacy. W XVI w.
istniała w Równem duża gmina żydowska. Lubomirscy uczynili z miasta ośrodek swoich dóbr na Wołyniu i rezydencję na ponad 200 lat. Jego właścicielem i mieszkańcem był m.in. Stanisław Lubomirski, najbogatszy człowiek w Polsce, kontrkandydat Stanisława Augusta Poniatowskiego do korony królewskiej. W 1793 r. miejscowość znalazła się w zaborze rosyjskim. W 1857 r. przecięła ją szosa Kijów Brześć, a 12 maja 1873 r. uruchomiono na tej samej trasie kolej.
Dzień ten zdecydował o rozwoju Równego. Rosjanie ulokowali tu duże oddziały wojskowe, dlatego było ono określane nawet jako obóz warowny. Po krótkotrwałym okresie rządów ukraińskich (I połowa 1919 r.) w sierpniu 1919 r. znalazło się w granicach II Rzeczypospolitej. W latach 30. XX w. Żydzi stanowili ponad 70% mieszkańców, Polacy 10%. Jak w wielu innych miastach Wołynia, II wojna światowa oznaczała koniec układu etniczno-społecznego ustanowionego przez stulecia. Od 1939 do 1941 r. Sowieci przeprowadzali deportacje Polaków w głąb ZSRR. W latach 1941-1944 w Równem znajdowała się siedziba Komisariatu Rzeszy  Ukraina". Niemcy rozstrzelali ponad 100 tys. osób  żydowskich mieszkańców Równego i okolic oraz jeńców wojennych. W czasach ZSRR miasto miało opinię ukraińskiego ośrodka narodowego o antykomunistycznym obliczu (m.in. w 1947 r. uszkodzono pomnik Stalina). Odpowiedzią
G^


2< 
�1E
A Nowogród Wotyński (M06)
!.

$
((
>
3
->

BH
$
224
, ; sowieckich była usilna rusy-wia� . . ,_
,-.  ;q- 7(( nawet brzmie-fikacja, zi
% nazwy na rosyjskie Kowno. Reakcja była przewidywalna -, ostatnich chwilach ZSRR, pod-zas puczu Janajewa, zburzono omnik Lenina, a w referendum za niepodległością Ukrainy głosowała miażdżąca większość.
Orientacja
Główną ulicą miasta jest Soborna _ przedwojenna Trzeciego Maja, a jeszcze wcześniejsza Szosowa. Równe nie sprzyja poruszaniu się własnym samochodem. Na So-bornij czyhają dziesiątki nieoczekiwanych ograniczeń, zakazów i nakazów, za którymi czai się chmara milicjantów. Wiele ulic jest jednokierunkowych i ślepych. Samochód najlepiej pozostawić na parkingu po prawej stronie hotelu Myr. Na zwiedzanie wystarczy jeden dzień.
Komunikacja
Pociąg Dworzec kolejowy jest usytuowany przy ul. Prywokzalnij 1 (h291258; dojazd trolejbusem #3, autobusem #8 i 9). Przechowalnia bagażu (całą dobę; sztuka 1,50 hrn) mieści się w szarym budynku na prawo od dworca (wyjście przez perony). Przedsprzedaż biletów: Ki-Widze 16a (tr291402). Do miasta można się dostać także z odległej 0 12 km stacji węzłowej Zdołbunów (dojazd pociągiem lokalnym 'ub marszrutką z dworca autobusowego). Połączenia ze stacji Równe: wano-Frankowsk, Kijów, Kiwerce, Kostopol, Kowel, Krasne, Lwów,
A
uck, Maniewicze, Mińsk (dni nieparzyste), Mizocz, Moskwa, Odessa (dni nieparzyste), Olewsk, Sankt Petersburg, Ryga, Sarny, Symferopol, Szepietówka, Warszawa (1 dziennie), Udryck, Zdołbunów (13 dziennie). Ze stacji Zdołbunów pociągi jadą do Charkowa, Iwano-Frankow-ska, Kijowa, Lwowa, A
uhańska i Użhorodu.
Aytobus Dworca autobusowego należy szukać przy Kyjiwśkij 34 (kasy całą dobę; informacja M004; dojazd trolejbusem #3, marszrutką #32). Autobusy odjeżdżają do miejscowości: Beresteczko, Brześć, Chmielnicki, Chust, Czerniowce, Czerwonogród, Dubno, Iwano--Frankowsk, Kałusz, Kamieniec Podolski, Kijów (12 dziennie), Lwów, A
uck (11 dziennie), Mo-zyrz (sb. i nd.), Nowogród Wołyński, Ostróg, Pińsk, Tarnopol, Tru-skawiec, Warszawa (1 dziennie), Winnica, Zasław (pn. pt.), Zło-czów (pn. sb.), Żytomierz.
Zwiedzanie
Wycieczkę najlepiej rozpocząć od Sobornij, głównej ulicy Równego. Nazwa, choć sprawia wrażenie historycznej, obowiązuje dopiero od 1991 r. W czasach ZSRR nazywała się Leninśka, a przed wojną  Szosowa, potem zaś Trzeciego Maja. Współczesne miano wzięło się od głównej budowli miasta, soboru Zmartwychwstania (Woskre-senśkyj sobór, >A:@5A5=AL:89 A>1>@; Soborna 39) z 1895 r. Budowla, ufundowana przez cara Aleksandra III, z zewnątrz przy-
pominą nieco warszawski sobór św. Marii Magdaleny. W latach 1962 1991 była zamieniona na Muzeum Ateizmu, a obecnie należy do autokefalii ukraińskiej.
Przy tej samej ulicy można znalez
ć neogotycki kościół Narodzenia NMP i św. Antoniego (kostioł, :>AB5;; Soborna 137) z lat 1897-1899, wzniesiony według projektu K. Wojciechowskiego z fundacji księcia Romana Sanguszki ze Sła-wuty, na miejscu wcześniejszych, stojących kolejno po sobie (od 1548 r.) trzech innych świątyń katolickich. W 1927 r. kościół otrzymał imponujące polichromie i witraże. W 1958 r. władze komunistyczne zamknęły go i przeznaczyły na dom muzyki kameralnej i organowej (bu-dynok kamernoji ta orhannoji mu-zyky), którym pozostaje do dziś. W trakcie  przebudowy" ukradziono wyposażenie, a przede wszystkim częściowo rozebrano dwie wieże z fasady głównej.
Warto spod kościoła przejść na pobliską Szkilną, główną ulicę dawnej dzielnicy żydowskiej. Zachowało się tu sporo zabytkowej zabudowy i dwie bożnice. Godna swego miana klasycystyczna Synagoga Wielka (Wełyka synahoha, 5;8:0 A8=03>30; Szkiłna 33) pochodzi z początku XIX w. Po wojnie urządzono w niej magazyny, sklepy oraz salę sportową Awangard. Synagoga Mała (synahoha, A8=03>30; Szkilna 41) powstała około 1850 r. Została gruntownie wyremontowana i być może powróci do funkcji kultowych, ponieważ w mieście działa gmina ży-
dowska. W środku przetrwały gla dy malowideł. Jeszcze jedna bu dowla o charakterystycznej ar chitekturze stoi za rogiem, nrZv ul. Zamkowej 20. Nieopisan, w z
ródłach ani nieutrwaloria w świadomości mieszkańców, stanowi być może dom modlitwy z przełomu XIX i XX w.
Cennym zabytkiem Równego jest drewniana greckokatolicka cerkiew Zaśnięcia Matki Boskiej (Uspenśka cerkwa, #A?5=AL:0 F5@:20; Szewczenka 113) z 1756 3., ukryta w enklawie starej zabudowy pośród blokowiska, 50 m od rogu ul. Szewczenka i Prospektu Myru. Na szczególną uwagę zasługuje  łańcuch zasad moralnych" (łanciuh ustojiw moralnych), do którego w XVIII w. przykuwano pokutników.
Zainteresowani Wołyniem powinni zwiedzić Muzeum Krajoznawcze (Krajeznawczyj muzej; Drahomanowa 19; �223367; 10.00-18.00; 4 hrn), zajmujące duży budynek gimnazjum męskiego (him-nazija, 3V<=07VO) z 1839 r.
Noclegi i gastronomia
Hotele w Równem reprezentują raczej średni standard, zwłaszcza w stosunku do cen pokoi. Najdo-godniej są usytuowane Ukrajina (Soborna 112; �227976) oraz lepszy Myr (Mickewycza 32; �221255; jedynka 210 hrn, dwójka 400 hrn, apartament 2-pokojowy 600 hm). Jednakże najlepiej wybrać Turyst (Kyjiwśka 36, koło dworca autobusowego; �267413; jedynka 70 hrn, dwójka 120 hrn, lux 400 hrn; restau-
"  ,O3 bilard, sauna, fryzjer, wy-racja, Ddi, ,
" rzki, przechowalnia cennych rze-,v siłownia), który jest wygodny, ooza tym można - korzystając pobliskich przystanków marszru-teh - urządzić w nim bazę do zwiedzania niemal całego Wołynia. Przy i fJruszewśkoho 5 działa hotel tfarlen (�242087, 690660, [e-mail], http://marlen. coni.ua; jedynka 370 hrn, dwójka 440 hrn), a przy obwodnicy Równego - motel Sofija (Dubenśka 4a; B299245; jedynka od 60 hrn) z restauracją serwującą dania kuchni ukraińskiej oraz motel Ajwengo (Kołodenka, ul. Zelena 53; �208 952; jedynka 120 hrn).
Oferta gastronomiczna jest dość skromna. Większość lokali skupia się przy Sobornij i Prospekcie Myru (te są lepsze). Kafe Soborne (Soborna 92; 10.00-23.00) oferuje kuchnię domową, lody i koktajle mleczne. Lion Kafe-Bar (Soborna 198; 18.00-2.00) to oświetlona halogenami piwnica. Warto odwiedzić drogą restaurację Faraon (Prospekt Myru 15; �220877; 12.00-24.00), a zwłaszcza sąsiadujący z nią Paris Bar (Prospekt Myru 15; 11.00-24.00), gdzie podają rzadko spotykane na Ukrainie specjały, jak herbaty smakowe i prawdziwe wieloskładnikowe koktajle mleczne. Dobrą pizzę i sałatki można też dostać w okrągłym barze na dworcu autobusowym (dama na wynos; całą dobę).
Informator
APteki Majdan Nezałeżnosti 3 (całą d�bę), Posztowa, Soborna 94, Sobor-
na 96, Kyjiwśka 69, Mickewycza 34, Bandery 65.
Banki Awal (Petlury 35, Mickewycza 32, Soborna 271), Nacionalnyj Bank Ukraji-ny (Petlury 10), Oszczadnyj Bank (Majdan Nezałeżnosti 1), Prominwest-bank (Petlury 14a), Prywatbank (Soborna 192, Soborna 17, Mickewycza 34).
Biura turystyczne Interspiwdrużnist (16-ho A
ypnia 31a), Inturyst-Riwne (Mickewycza 32, hotel; /263510, [e-mail]), Riwnetu-ryst (Kyjiwśka 36/1; M66975).
Domy handlowe Centralnyj Uniwermah (Soborna 17), Widin (Kurczatowa 2).
Filharmonia Drahomanowa 20.
Internet Soborna 56, Soborna 137.
Poczta Główna: Soborna 56; rozmównica: Soborna 38.
Pogotowie ratunkowe q03.
Policja a02.
Polikliniki Dziecięca nr 1 (Czornowo-ła72; s230235), dziecięca nr 2 (Pere-sopnyćka 1680; 220923), miejska nr 1 (Mirjuszczenka 25a; e237048), miejska nr 2 (Soborna 94; e222283).
Przychodnie Dziecięca miejska (Czorno-woła 72; w230235), dziecięca obwodowa (Kyjiwśka 60; s288611), obwodowa (Kyjiwśka 78; ^288656).
Straż pożarna aGl.
KLEWAC

" 1458 mieszkańców " c3622
Jadąc z A
ucka drogą M08, 30 km przed Równem nieoczekiwanie po prawej stronie zauważa się wzgórze z cerkwią i zamkiem. To Kle-wań (ukr. Kłewań, ;520=L), kolejny przykład polsko-ukraińskiej symbiozy. Pierwsze pisemne wzmianki o miasteczku pochodzą
z połowy XV w., kiedy to Świdry -giełło nadał je staroście bracław-skiemu Michałowi Czartoryskiemu. W 1654 r. miejscowość uzyskała prawo magdeburskie.
Komunikacja
Z dworca autobusowego (nieco rzadziej z kolejowego) w Równem co 10-20 minut jeżdżą autobusy i marszrutki w kierunku A
ucka  wszystkie przez Klewań (przejazd 4 hrn). Z kolei z dworca kolejowego w Klewaniu (Zaliznyczna 1; s71090) kursują pociągi podmiejskie do Kowla, A
ucka, Równego i Zdołbunowa oraz pociągi dalekobieżne do Symferopola, Odessy, Kijowa (dni parzyste), Sum i Moskwy.
Zwiedianie
Jakieś 150 m od skrzyżowania, na którym ulica Chmelnyćkoho prowadząca z Równego do A
ucka przecina ulicę Uspeńską, wznosi się cerkiew Zaśnięcia Marii Panny (Uspeńską cerkwa). Z drugiej strony ulicy Chmelnyćkoho zaczyna się ulica Mickewycza, na której końcu stoi murowany kościół Zwiastowania Marii Panny (Bła-howiszczeńskyj kosteł), wybudowany w 1630 r. z fundacji Jerzego Czartoryskiego. W latach 1745 1748 świątynia została odbudowana po pożarze przez architekta Dieducza. Następne prace konserwatorskie były przeprowadzane w roku 1830 i 1901. Budowla jest trzynawową bazyliką w stylu barokowym. Przed II wojną światową kościół słynął z cudownego obrazu
Bogurodzicy (według niektórycu jest to dzieło Carla Dolce z bo lońskiej szkoły XVII w.). Obecnie obraz znajduje się w Skwierzynie w Polsce. W czasach sowieckich umieszczono tu szkołę. Dziś obiekt znów służy wiernym obrządku rzymskokatolickiego (msza święta nd. 13.00). W pobliżu kościoła widać dzwonnicę z 1630 r.
Aby obejrzeć najstarszą budowlę miasteczka - zamek - trzeba przejść kilometr dalej w stronę A
ucka. Skręcając w lewo z ul. Chmelnyćkoho w ul. Hospitalnu, dochodzi się do cerkwi Narodzenia Pańskiego (cerkwa Rizdwa Chry-stowoho), wybudowanej w 1777 r. jako świątynia unicka. Jej fundatorem był książę Adam Czartoryski. Po prawej stronie przyciąga uwagę dwukondygnacyjna dzwonnica Z 1844 r. Nabożeństwo w cerkwi (dziś prawosławnej) odbywa się w niedziele o godz. 9.00. Jeżeli ominie się cerkiew z lewej strony, można wejść na teren zamku, a właściwie jego ruin. Twierdza wyrosła w 1475 r. na malowniczym wzniesieniu nad rzeką Stułbą. Wiele razy obiekt był niszczony, a ostatni pożar wybuchł w 2003 r. W 1817 r. zamek został przebudowany, po czym otwarto w nim polskie gimnazjum, zamknięte w 1831 r. przez Rosjan. W 1860 r. właściciele sprzedali budowlę rządowi rosyjskiemu. Dziś zwiedzający mogą obejrzeć dwie dość dobrze zachowane baszty narożne, których ściany sięgają w niektórych miejscach prawie czterech metrów. W dobrym stanie jest również kamienny
terołukowy most prowadzący do mku. Reszta niestety wygląda fa-lnie- Można tylko mieć nadzieję, że to się zmieni.
Informator
ADteki ul. Centralna 1 (M71236), ul. Chmelnyćkoho 41a (w71268).
Banki Awal (Iwana Franka 20; s71232), Prywatbank (Kozacka 35; 72196).
Hotel ul. Chmelnyćkoho 81 (lux 2-poko-jowy z łazienką 95 hrn, dwójka 65 hrn). Przy hotelu działa bar (barszcz 5 hrn, schabowy 9 hrn, mielony 7 hrn).
poczta ul. Kozacka 10; O71077.
Pogotowie ratunkowe 03.
Policja s02.
Straż pożarna trOl.
DUBNO
" 41,6 tys. mieszkańców " �3656
Dubno (ukr. Dubno, C1=>) leży nad rozsławioną przez Słowackiego Ikwą (dorzecze Prypeci). Wraz z Ostrogiem, Krzemieńcem i Po-czajowem stanowi najatrakcyjniejszy region Wołynia. Jednocześnie jest jednym z najlepiej przygotowanych do przyjęcia turystów miast Ukrainy. Warto od razu wybrać się do księgarni (w budynkach na prawo od zamku) po aktualne publikacje. Nazwa miejscowości pochodzi od lasu dębowego, w którym założono osadę Dubienka, poprzedniczkę dzisiejszego miasta.
Historia
rierwsza wzmianka o Dubnie pochodzi z 1099 r. W XIII w. gród należał do księstwa halicko-wło-
dzimierskiego, a od 1340 r. do Litwy. Od połowy XIV w. stacjonowała tutaj silna załoga polska. W 1507 r. Dubno uzyskało prawo magdeburskie. Od XIV w. należało do Ostrogskich, od 1619 r. do Zasławskich, a w 1673 r. przypadło Lubomirskim. W mieście była jedna z najważniejszych we wschodniej Europie gmin żydowskich, rozwijająca się już od XIV stulecia. W latach 1774-1794 odbywały się tu słynne czterotygodniowe jarmarki zwane kontraktami. W Dubnie mieszkał Wojciech Bogusławski, którego teatr dawał w mieście przedstawienia. Zaborca rosyjski przeniósł kontrakty do Kijowa (na Kontraktową płoszczę), co spowodowało gospodarczy upadek miejscowości. W 1813 r. zmarł tutaj Tadeusz Czacki, a w 1847 r. Dubno odwiedził Honoriusz Balzak, jadący do pałacu Hańskich w Wierzchowni.
W latach 1920-1939 miasto należało do Polski, będąc też ośrodkiem kolonistów czeskich. W czasie okupacji sowieckiej, a następnie niemieckiej powtórzył się typowy dla Wołynia schemat: ludność polską deportowano w głąb ZSRR, a Żydów Niemcy wymordowali w getcie.
Komunikacja
Pociąg WTażna przelotowa stacja kolejowa jest znacznie oddalona od centrum (ul. Zaliznyczna; informacja =20036; dojazd wszystkimi autobusami oprócz #3). Miasto utrzymuje połączenia z miejscowościami: Charków, Iwa-
no-Frankowsk, Kijów, Krasne, Lwów, A
uhańsk, Mińsk (dni nieparzyste), Rafałówka (pt.-nd.), Równe, Ryga, Sarny, Użhorod i Zdołbunów.
Autobus Z dworca autobusowego (ul. Zabrama 26; informacja �42632; dojazd wszystkimi autobusami i marszrutkami) kursują autobusy do miejscowości: Bere-steczko, Brody, Brześć, Chmielnicki, Chocim, Czerniowce, Czer-wonogród (co drugi dzień), Iwano--Frankowsk, Kijów, Kołomyja, Kowel, Krzemieniec (13 dziennie), Lublin (pn. i czw. 1 dziennie), Lwów, A
uck, Młynów, Poczajów, Radziwiłłów, Równe (55 dziennie), Ryga, Tarnopol (11 dziennie), Truskawiec, Warszawa (wt. i pt. 1 dziennie), Zło-czów i Żytomierz.
Zwiedzanie
Główna atrakcja miasta  zamek (zamok, 70<>:; Zamkowa 7a)  stoi nad Ikwą, na lewym brzegu rzeki. Zbudował go w połowie XV w. jeden z książąt Ostrogskich, Wasyl Piękny. Twierdzę murowaną zaczął wznosić w 1492 r. hetman Konstanty Ostrogski. W 1577 r. zamek odparł atak Tatarów. W XVII w. został przebudowany w stylu renesansowym. Zyskał wtedy dwie wieże, na rogach od strony miasta, a także dodatkowe umocnienia. W 1649 r. bezskutecznie oblegały go wojska Chmielnickiego. Silnie ufortyfikowana warownia pełniła m.in. funkcję centralnego archiwum dla tej
części Wołynia. Okoliczna szlach ta przechowywała w nim najwa niejsze dokumenty. Po przejęci włości dubieńskiej przez Lubo mirskich nowi właściciele zbudn wali w obrębie murów pałac, boga. to dekorowany m.in. przez Dortie. nica Merliniego. Po zaborach dobra dostały się rosyjskim książę, tom Bariatyńskim, a potem rządowi carskiemu. Zamek i pałac zaniedbano, wreszcie urządzono w nieb koszary. Zniszczeń dopełniły obie wojny światowe oraz aneksja dokonana przez ZSRR.
Wejście prowadzi przez bramę wjazdową z renesansowym portalem. Prawą stronę dziedzińca zajmuje najstarsza część kompleksu - zamek Ostrogskich (zamok Ostroz
kych) z końca XV w. W rogu, między zamkiem a ścianą bramną jest wejście do imponujących kazamatów (światło na prawej ścianie). Po lewej stronie dziedzińca widać zrujnowany pałac Lubomirskich (pałac Lubomyrś-kych) z XVIII w., z częściowo zachowaną klatką schodową i fragmentami wystroju wnętrz. Z platformy obok pałacu roztacza się panorama doliny Ikwy. XVII--wieczne umocnienia to tzw. system Vaubana. W zamku można oglądać ekspozycję  Nasze duchowe skarby" ( Skarby naszi duchowni"). Kompleks pałacowo-zamkowy stanowi dziś muzeum (O42401, 43986; 2hrn).
Inne godne uwagi zabytki Dub-na są objęte ochroną Państwowego Rezerwatu Historyczno-Kul-turalnego (Derżawnyj Istoryko-
.Kulturalnyj Zapowidnyk). W niewielkiej odległości od zamku stoi XVI-wieczna miejska Brama A
ucka (A
ucka brama, CFL:0 1@0<0; Danyła Hałyćkoho 32), zbudowana przez Ostrogskich. W 1785 r. została odrestaurowana i zamurowana. Sąsiedni wczesnobarokowy kościół i klasztor Bernardynów (kosteł i monastyr Bernardynciw, :>AB5; V <>=0AB8@ 5@=0@48=FV2) wzniesiono w 1620 r. dzięki Januszowi Ostrogskie-mu. W środku można obejrzeć fragmenty rokokowych fresków z XVIII w. W 1931 r. założono w klasztorze misję papieską Pro Russia, z unickim seminarium duchownym. Obecnie klasztor mieści prawosławny sobór Św. Mikołaja uznający zwierzchność patriarchatu kijowskiego. Rolę świątyni katolickiej pełni czynny ponownie od początku lat 90. XX w. kościół farny św. Jana Nepomucena (kosteł Jana Nepomuka, /=0 Heno-<C:0; Ostroz
koho 18), bezstylowa budowla z 1832 r. Ciekawa jest synagoga (synahoha, A8=03>30; C-ryła i Mefodija 9a) z lat 1782-1784. Obiekt zachował się w dobrym stanie, ale w środku urządzono warsztaty. Cerkiew Zbawiciela (Spasiwśka cerkwa, !?0AV2AL:0 F5@:20; Franka 30) z 1643 r. to pamiątka po dawnym monastyrze. Dziś świątynia należy do Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Kijowskiego. W północnej części miasta wznoszą się budynki klasztoru Karmelitanek (monastyr Karmelitok, <>=0AB8@ 0@<5;VB>:; Szewczenka 57) z 1630 3.,
fundacji Anastazji Czarneckiej, w chwili obecnej służące szpitalowi onkologicznemu. Na drugim brzegu Ikwy można znalez
ć drewnianą cerkiew św. Jerzego na Sur-myczach (Jurijiwśka cerkwa na Surmyczach, .@VW2AL:0 F5@:20 =0 !C@<8G0E; Sadowa) z 1707 3., z charakterystycznymi trzema kopułami. Obok widać dzwonnicę z 1869 3., mającą pięć dzwonów.
Noclegi i gastronomia
W mieście jest tylko jedna restauracja i jeden hotel, ale na niezłym poziomie, w kompleksie Serpanok (Danyła Hałyćkoho 53; e41802; dwójka 60 hrn, lux 240 hrn). Obiad można również zjeść w Wiktorii (Hruszewśkoho 158) oraz w Kry-stali (prow. Centralnyj 4).
Informator
Apteka Surmyczi 99. Bank Danyła Hałyćkoho 62. Poczta Danyła Hałyćkoho 15. Poliklinika Hruszewśkoho 105; e41680. Przychodnia Lwiwśka 53; 841032.
KRZEMIENIEC
" 24 tys. mieszkańców " �3546
W dolinie pośród wzgórz zwanych Górami Krzemienieckimi leży Krzemieniec (ukr. Kremeneć, @5<5=5FL). Wzgórza nadają okolicy wygląd typowy raczej dla sąsiedniego Podola. Ten malowniczy region zwano dawniej Szwajcarią Wołyńską. Miejscowość administracyjnie należy do obwodu tarnopolskiego. Jest zapewne jedynym wołyńskim miastem funkcjo-

H

I8(
>
-
232
nującym w świadomości wszystkich pokoleń Polaków dzięki Juliuszowi Słowackiemu. Należy do najczęściej odwiedzanych przez turystów miejsc Wołynia. Niestety, przyciąga to także złodziei, dlatego należy się wystrzegać zabierania przygodnych przewodników do samochodu, szczególnie jadąc na Górę Bony.
Historia
Miasto szczyci się długą historią. Już w X w. istniał tu gród ruski, który następnie należał do Księstwa Halicko-Wołyńskiego. W 1226 r. daremnie oblegał go król węgierski Andrzej, a w 1240 r. - równie bezskutecznie Mongołowie. W 1321 r. wszedł w skład Litwy, a w 1569 r. z całym Wołyniem został włączony do Korony. W 1438 r. uzyskał prawa miejskie. Od tego czasu w mieście osiedlali się także Żydzi, tworząc jedną z najważniejszych gmin na Wołyniu. W 1539 r. starostwo krzemienieckie otrzymała królowa Bona. Wtedy na jej cześć krzemieniecką górę nazwano Górą Bony. Rosło znaczenie Krzemieńca jako ośrodka oświaty. W 1638 r. założono pierwszą drukarnię i szkołę. Podczas powstania Chmielnickiego miasto i zamek zostały kompletnie zniszczone przez kozackie oddziały M. Krzywonosa. Krzemieniec znalazł się w zaborze rosyjskim. W 1805 r. Tadeusz Czacki założył słynne Liceum Krzemienieckie, dzięki któremu miasto zwano Atenami Wołyńskimi. W 1809 r. przyszedł tu na świat Juliusz Sło-
wacki. Po I wojnie światowej I-scowość wróciła do Polski. \\/ I tach 30. XX w. Żydzi i Ukrain stanowili po 45% mieszkańców a Polacy 10%. We wrześniu 1939 wkroczyła do Krzemieńca Arrr/ Czerwona. Władze sowieckie d portowały Polaków w głąb ZSRR Niemcy z 7 tys. miejscowych Ży. dów zamordowali 800, a pozosta łych umieścili w obozie pracy pr2y. musowej w Białej Krynicy.
Komunikacja
Do Krzemieńca można się dostać właściwie tylko autobusem (ewentualnie marszrutką). Zlokalizowany w północnej części miasta dworzec autobusowy (Dubenśkij 175; b22244) utrzymuje stałe połączenia z Brodami, Brześciem, Brzeża-nami, Buczaczem, Chmielnickim, Czerniowcami, Dubnem (16 dziennie), Iwano-Frankowskiem, Kijowem, Kowlem, Lublinem (czw.), A
anowcami, A
uckiem, Poczajo-wem (12-20 dziennie), Równem, Tarnopolem (14 dziennie) i Za-hajcami. Stacja kolejowa, na Dubenśkij, w dół za dworcem autobusowym, jest nieczynna. Prowadzi się jedynie przedsprzedaż biletów na pociągi z Dubna, Równego i Tarnopola.
Zwiedzanie
Krzemieniec leży w wydłużonej dolinie niewielkiego potoczku. Oś doliny stanowi główna ul. Szew-czenka, przedwojenna Szeroka. Pośród gmachów rzuca się w oczy po prawej stronie potężny barokowy kompleks złożony z kościoła
. klasztoru Jezuitów (budiwla je-1 "tśkoho kolehiumu, 1C4V2;O .WBAL:>3> :>;53VC<C; Licejna 4). Obiekt jest usytuowany przy uliczce równoległej do głównej ar-" miasta. Kościół wzniesiono według projektu P. Giżyckiego wlatach 1731-1743 z fundacji Wi-śniowieckich. W 1832 3., po powstaniu listopadowym, został zamieniony na cerkiew i spustoszo-nV. W okresie międzywojennym powrócił do katolików, a dziś, jako cerkiew Przemienienia Pańskiego, pełni funkcję prowizorycznej świątyni prawosławnej.
Obok kościoła stoi właściwy gmach kolegium jezuickiego, zbudowany w 1740 3., 0 przebudowany, na potrzeby szkolne w 1804 r. (połączono go wówczas ze starszym budynkiem dawnego klasztoru Bazylianów). To siedziba słynnego Liceum Wołyńskiego
(zob. ramka). Po zamknięciu szkoły urządzono tu w 1832 r. prawosławne seminarium duchowne, potem szkołę żeńską. W 1920 r. ponownie otwarto Liceum Krzemienieckie  zespół różnych szkół nawiązujący do tradycji oświatowych miasta. Od 1991 r. znów mieści się tutaj uczelnia  tym razem Pedahohicznyj Kołedż im. Szewczenki. W dawnym ogrodzie licealnym na tyłach kompleksu stał do 1921 r. dom rodzinny Juliusza Słowackiego.
Pamiątki po Słowackim można znalez
ć w Krzemieńcu w kilku miejscach, najwięcej przy ul. Sło-waćkoho. Turyści najczęściej odwiedzają ozdobiony niezbyt pięknym popiersiem poety dłuta Wasyla Borodaja dworek Januszewskich, dziadków Słowackiego (Słowaćkoho 16). Poeta mieszkał w nim w latach 1814-1828. Budy-
Liceum Wołyńskie
Stynna szkoła powstała w 1805 r. jako gimnazjum założone przez Tadeusza CzacKiego (1765-1813). Był to wówczas główny ośrodek kultury polskiej na południowo-wschodnich Kresach. W 1819 r. dotychczasowe gimnazjum przemieniono w Liceum Wołyńskie, umacniając pozycję szkoły.
Wykładało tu wielu znakomitych profesorów, m.in. Joachim Lelewel, Władysław Mickiewicz i Euzebiusz Słowacki. Uczono siedmiu języków obcych, przedmiotów ścisłych i humanistycznych, muzyki, rysunku, nawet szermierki i jazdy konnej. Szkoła miała gabinet mineralogiczny z bogatymi zbiorami, pracownię fizyczną, kolekcję 20 tys. monet oraz bibliotekę zawierającą 50 tys. tomów. Był także znakomicie utrzymany ogród botaniczny. W 1816 r. placówka liczyła 600 uczniów. Uczelnię po niespełna 30 latach istnienia zlikwidowali Rosjanie w 1832 3., w czasie represji po powstaniu listopadowym. Zbiory naukowe wywiez
li do Kijowa, a ogród botaniczny wycięli. Kadra liceum została zatrudniona w nowo utworzonym kijowskim Uniwersytecie św. Włodzimierza (obejmując 16 z 20 etatów), poprzedniku dzisiejszego Uniwersytetu Szewczenki.
?5: jest obecnie poddawany generalnemu remontowi. Ma w nim powstać Muzeum Juliusza Słowackiego, sfinansowane przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP. Po tej samej stronie jaru, dosyć wysoko na zboczu (dojście ul. Staroho Detiuka) jest usytuowany cmentarz tunicki (Tunyćkyj cwyntar, "C=8FL:89 F28=B0@; Staroho Detiuka) z empirowym grobowcem Salomei Be-cu, matki Juliusza Słowackiego. W miejscowym muzeum (Szew-czenka 90; �22704) jest dział poświęcony poecie. Upamiętnia go także pomnik wyrzez
biony przez Wacława Szymanowskiego, postawiony w 1909 r. w opisanym dalej kościele św. Stanisława.
W Krzemieńcu w dużym stopniu zachowała się zabudowa z ostatnich 300 lat. Można wypatrzyć zabytkowe kamienice i urocze dworki przedmiejskie, otoczone, zgodnie z miejscową tradycją, drzewami orzecha włoskiego. Pośród malowniczych budynków kryje się kilka ważnych zabytków. Poniżej kościoła jezuickiego stoi ładna kamienica z przełomu XVII i XVIII w., zwana Bliz
niętami Krzemienieckimi (Kremenećki błyzniuky, @5<5=5FL:V 1;87=N:8; Medowa 3), o podwójnej fasadzie, ale nierozdzielona wewnętrzną ścianą. Po drugiej stronie ul. Szewczenka przyciąga uwagę barokowy klasztor Franciszkanów (Francyskanśkyj klasztor, $@0=F8A:0=AL:89 :;OHB>@; Szewczenka 53), ufundowany w 1606 r. przez Wiśniowieckich.
W 1832 r. został przebudowany sobór św. Mikołaja, czynny ; dziś. Niedaleko wznosi się rzy skokatolicki kościół św. Stanisł wa (kosteł sw. Stanisława, >AB5 A2. !B0=VA;020; Szewczenki H z lat 1853-1857, wzorowany kościele św. Katarzyny w Peters burgu, ostoja wspólnoty polski?; Dwie ciekawe budowle są jeszcze w północnej części miasta, w n0. bliżu miejsca, gdzie ul. Szewczenka przechodzi w Dubenśką Klasztor Reformatów (monastyr Reformatoriw, <>=0AB8@ 5D>@<0B>@V2; Szewczenka 92) ufundował w 1750 r. Stanisław Potocki. W 1807 r. obiekt trafił w ręce bazylianów, a po zniesieniu unii w 1832 r. przebudowano go w stylu bizantyjskim na katedrę prawosławną. Obecnie mieści się tu, założony jeszcze przez Rosjan, prawosławny żeński klasztor Objawienia Pańskiego. Sąsiaduje z nim drewniana XVIII-wieczna cerkiew Podniesienia Krzyża (cer-kwa Wozdwyżennia Czesnoho Chresta, F5@:20 >742865=8O '5A=>3> %@5AB0; Dubenśką 7).
Warto jeszcze zwiedzić trzy cmentarze. Cmentarz polski (polś-kyj cwyntar, ?>;LAL:89 F28=B0@; Ołeny Pcziłky) wyróżnia się charakterystyczną kaplicą Moczulskich. Na cmentarzu monastyr-skim (monastyrśkyj cwyntar, <>=0AB8@AL:89 F28=B0@), dawniej zwanym Bazyliańskim, nad ulicaffl1 A
esi Ukrajinky i Dowhą, są groby profesorów Liceum Krzemienieckiego, m.in. botanika Willibalda Bessera i matematyka M. Scibor-
. 0 a na cmentarzu żydowskim rewrejśkyj cwyntar, T2@59AL:89 F28=B0@) �# ul. Piddiwyczij (odchodzącej od Dubenśkoji), czyn-być może już w XV w., można
alez
ć kilka oheli (kaplic grobo-
ch)- W jednym z nich spoczywa odobno filozof Izaak Ber Lewin-
hn (zm- *^0 3.). !> ciekawe, zachowała się także synagoga - po przebudowie jest to obecny budynek dworca autobusowego.
Odrębną atrakcją Krzemieńca będzie zapewne wycieczka na Górę Bony, zwaną przez Ukraińców po prostu Boną (>=0). Najwyższe wzniesienie Wołynia (407 m n.p.m.) urywa się ponad miastem stromym stokiem. Dojście na szczyt prowadzi ul. Zamkową, która rozpoczyna się w miejscu, gdzie ul. Szewczenka przechodzi w Wyn-nyczenka (na południu miasta). Na krawędzi urwiska widać malownicze ruiny zamku (zamok, 70<>:). Twierdzę murowaną wzniósł tutaj wielki książę litewski Witold na początku XV w. Kiedy starostwo krzemienieckie przeszło w ręce Bony, królowa nakazała przebudowę w stylu renesansowym. W 1648 r. zamek zdobyły i zniszczyły oddziały kozackie M. Krywonosa i od tego czasu pozostaje ruiną. Rozciąga się stąd widok na miasto i Góry Krzemienieckie. Przy ładnej pogodzie można zobaczyć nawet A
awrę Po-czajowską.
noclegi i gastronomia
Krzemieniec ma ubogą bazę turystyczną. Hotel Orneta (107-ji Kre-�enećkoji dywiziji 14a; e26797,
26047) proponuje jedynki, dwójki i czwórki z TV i telefonem (parking; 40 hrn/os.). Przy ul. Dub-niwśkij 53 znajduje się minimo-tel (=23883, 24819) z dwójkami po 80 hrn. Jeszcze jeden motel Edem jest usytuowany przy wyjez
dzie z miasta w kierunku Dubna (Laturynśkoji, sr24939, 23996). Restauracja Wołyń (Dubenśką 148) jest tania, ale nie należy do najlepszych. Lepiej poszukać czegoś w centrum, w barach: Akcent (Sło-waćkoho 3; �24680), Bona (Szewczenka 1), Oho (Dubenśką 132; 824377), Orneta (prowułok Szewczenka 1; H22542). W tym ostatnim przy odrobinie szczęścia można dostać tzw. kabinę, gdzie podają normalny obiad.
informator
Apteka B. Chmelnyćkoho 17.
Banki Awal (Bazarna 9), Oszczadbank
(Szewczenka 59), Ukrsocbank (Teksyl-
nykiw la). Biuro turystyczne Kremenećke biuro po-
dorożej ta ekskursij (Szewczenka 36/1;
W24877). Domy handlowe Orneta (Dubenśką 132),
Kramnycja Kozacka (Dubenśką 1; całą
dobę). Poliklinika Szewczenka 103; e24554.
POCZAJÓW
" 8,7 tys. mieszkańców " e3546
Poczajów (ukr. Poczajiw, >G0W2), malowniczo położony w paśmie wzgórz o nazwie Woroniaki, jest jednym z największych ośrodków kultu maryjnego na Ukrainie, wspólnego dla prawosławnych,
grekokatolików i rzymskich katolików (modlił się tu Słowacki). Przypomina raczej rozległą wieś dzielącą się na Nowy Poczajów (wokół ławry) i odległy o 3 km Stary Poczajów. Najlepiej przyjechać tu w wielkie święta religijne: 28 sierpnia  w dzień Zaśnięcia Matki Boskiej (swiato Uspinnja, A2OB> #A?V==O) oraz 10 września  w dzień św. Hioba.
Historia
Dzieje poczajowskiego klasztoru sięgają XIII w., kiedy w grotach chronili się przed światem pustelnicy prawosławni. Wówczas objawiła się Matka Boska Poczajowska. Ludowy kult usankcjonowała sędzina łucka Anna Hojska, wznosząc w 1598 r. cerkiew Zaśnięcia Matki Boskiej. Umieściła w niej słynącą cudami ikonę, którą otrzymała w 1559 r. z Konstantynopola. Klasztor stał się jednym z głównych ośrodków prawosławia, czemu sprzyjała założona w 1618 r. drukarnia. W 1713 r. ławra przeszła w ręce unickich bazylianów. Szczególne znaczenie miało wstąpienie do klasztoru starosty kaniowskiego Mikołaja Potockiego. Ufundował on wiele budowli nadających klasztorowi dzisiejszy wygląd.
W 1779 r. cudowną ikonę udekorowano koronami przysłanymi przez papieża Klemensa XIV, co sprawiło, że Poczajów stał się ważnym miejscem pielgrzymkowym dla grekokatolików. Ponieważ zakonnicy poparli powstanie listopadowe, w 1833 r. oddano klasztor duchowieństwu prawosławnemu.
Uznano go wówczas za czwarta pod względem znaczenia światy! nię carstwa rosyjskiego. A
awra by" ła pod patronatem carów, którzy słali do Poczajowa coraz to now bogate dary. W okresie II Rzeczy, pospolitej pozostała w rękach pra. wosławnych. Oszczędzona przez II wojnę światową, w czasach ZSRR służyła za szpital. Obecnie znów pełni funkcje religijne, jest stale odnawiana i upiększana a w hierarchii świątyń Ukrainy zajmuje drugie miejsce - za A
awrą Peczerską. Co ciekawe, zważywszy na położenie geograficzne, jest to silny ośrodek prawosławia uznającego patriarchat moskiewski.
Orientacja i noclegi
W miasteczku raczej trudno się zgubić. Dwie główne ulice krzyżują się przy ławrze. Szosa przelotowa zwie się Wozzjednania, a jej przecznica - Szewczenka. Do Poczajowa najwygodniej dojechać od strony Krzemieńca marszrutką (pętla pod samym klasztorem, czas przejazdu 40 min; 2 hrn). O kilometr od klasztoru jest oddalony przystanek autobusowy (ul. Wozzjednannia w dół), skąd odjeżdżają lokalne autobusy do Tarnopola i Radziwiłłowa, pełniącego rolę dworca kolejowego dla Poczajowa (przesiadki na Lwów). Skromny hotel Poczajiw (el249; @>:. 2-4-os.; 10 hrn) można znalez
ć przy pł. Wozzjednannia 3.
Zwiedzanie
Klasztor stoi na wysokim wzniesieniu. Górujący nad okolicą obiekt przypomina założenia cha-
kterystyczne dla Austrii czy Ślą-i nie jest to podobieństwo Wypadkowe, bo główny architekt I hann Gottfried Hoffman został sprowadzony przez Mikołaja Potockiego właśnie ze Śląska. Centralną budowlą ławry jest wspaniale usytuowany na krawędzi wzgórza rokokowy sobór Zaśnięcia Ivfatki Boskiej (Uspenśkyj sobór, #A?5=AL:89 A>1>@), zbudowany według projektów Hoffmana w latach 1771-1783. Bogato zdobiona (ale nie są to oryginalne freski) świątynia mieści 1 tys. pielgrzymów. We wnętrzu kryją się dwie wielkie świętości klasztoru: w głównym ołtarzu cudowna ikona Matki Boskiej, a w nawie głównej kamień z odbiciem stopy Marii Panny (widtysk stopy) wraz z naczyniem z cudowną wodą. W podziemnej kondygnacji soboru przechowywane są, również otoczone wielką czcią, relikwie Św. Hioba (moszczi prepodobnoho Jowa), przełożonego klasztoru w I połowie XVII w. Aby je zobaczyć, należy obejść sobór aż do końca platformy widokowej, wejść do tzw. galerii i pójść długimi schodami oraz korytarzami do końca. Inne budowle klasztorne to m.in. cerkiew Trójcy Świętej (Swiato-Tro-jićka cerkwa, !2OB>-"@>WFL:0 &5@:20) z 1649 3., gmach klasztoru zbudowany w latach 1771 1780, 65-metrowa dzwonnica (dzwinycia, 472V=8FO) z 11-tono-Wyrn dzwonem (można z niej podziwiać rozległą panoramę) i dom arcybiskupa z 1825 r. Warto zwró-Clc uwagę na sobór Trójcy Świętej
(Trojićkyj sobór, "@>WFL:89 A>1>@), wzniesiony w latach 1906 1912 staraniem miejscowego działacza Czarnej Sotni, mnicha Witalisa. Z tą oryginalną budowlą wiążą się dwa znane nazwiska  projekt jest dziełem Aleksija Szczusewa, a mozaiki na zachodniej i południowej fasadzie stworzył wybitny artysta rosyjski, Nikołaj Rerich. Należy pamiętać, że w A
awrze Poczajow-skiej obowiązuje odpowiedni ubiór i zakaz robienia zdjęć. Oba te wymogi są egzekwowane, zwłaszcza od turystek.
W Poczajowie działają dwa muzea: historii chrześcijaństwa (Szewczenka 140; =61320) V malarza I. Chworostećkoho (A
osia-tynśka 12; s61845).
OSTRÓG
" 14,3 tys. mieszkańców " O3654
Nad Horyniem, przy ujściu Wilii leży Ostróg (ukr. Ostroh, AB@>3), jeden z najstarszych ruskich grodów na Wołyniu. Miejscowość jest dawną siedzibą wielkiego magnackiego rodu wołyńskiego  Ostrogskich.
Historia
Pierwsza wzmianka o osadzie pochodzi z 1100 r. Nestor wymienia w swej kronice Ostróg jako  miasto z zamkiem". Litewski książę Lubart nadał gród rodowi nazywającemu się odtąd Ostrogskimi. Dalsze dzieje miasta ściśle wiązały się z losami tej rodziny. Od 1386 r. miejscowość stanowiła część Wielkiego Księstwa Litew-
Nb
>
(1539-1582), najlepszej partii I Rzeczypospolitej. Pierwszy sięgnął po bogac-twa 14-letniej Halszki starosta czerkaski Dymitr Sanguszko, poparty przez strv. ja dziewczyny. Zalotnik podstępem opanował zamek i zmusił popa do udziela. nia ślubu. Wieści o tym zdarzeniu dotarły do Warszawy, wywołując gniew królewski. Obu intrygantów skazano zaocznie na karę śmierci. Sanguszko uciekł z żoną do Czech, ale pościg przekroczył granicę i dogonił zbiegów.
Piętnastoletniej wdowie król wyznaczył nowego wybranka - wojewodę wielkopolskiego Górkę. Ale to małżeństwo uznano za nieważne. Rozwścije czony wojewoda rozpoczął oblężenie klasztoru, w którym schroniła się Halszka z matką. Wtedy to dziewczyna została po raz trzeci wydana za mąz, tym razem za księcia Olelkowicza Słuckiego. Tymczasem Górka zdoby! klasztor i porwał Halszkę do rodzinnych Szamotuł, gdzie pozostawała w zamknięciu prawie 20 lat, do śmierci wojewody w 1573 r. Po raz pierwszy wolna, chciała wyjść za mąż za Jana Ostroroga, ale rodzinna intryga udaremniła te plany. W 1576 r. jedna z najczarniejszych postaci dramatu, stryj Halszki, książę Konstanty Wasyl Ostrogski, zmusił ją do przepisania fortuny na siebie i syna. Nia szczęśliwa kobieta wpadła w melancholię, która rychło zmieniła się w obłąkanie. W literaturze (Józef Szujski, Halszka z Ostroga) i malarstwie (Jan Matejko, Kazanie Skargi) księżniczka Ostrogska przedstawiona jest jako upoetyzowana bohaterka. W rzeczywistości była to ociężała umysłowo istota, którą doprowadzono do choroby, by przejąć jej ogromną fortunę.
238
skiego. Prawa miejskie otrzymała w 1528 r. Było tu także duże skupisko Żydów. Z władców Ostroga należy wymienić Konstantego II (XVI/XVII w.), który utworzył ważne ognisko oświaty, zakładając drukarnie i Akademię Ostrogska. W latach 1609-1753 miasto było ośrodkiem ordynacji, na początku XVII w. największej w Rzeczypospolitej (24 miasta i zamki, 392 wsie). W 1626 r. wygasła książęca linia Ostrogskich, co przyczyniło się do upadku miasta, spalonego jeszcze na dodatek w 1648 r. podczas ataku kozaków. W 1772 r. Ostróg dostał się w ręce Jabłonowskich (skonfi-
skowano im majątek za udział w powstaniu styczniowym), w 1793 r. znalazł się w granicach Rosji, a w 1920 r. powrócił do Polski. Ponieważ leżał na samej granicy polsko-sowieckiej, niektóre domy na przedmieściu nieszczęśliwie znalazły się po  tamtej strome. W latach 30. XX w. Żydzi stanowili dwie trzecie mieszkańców miasta. Po zajęciu Ostroga we wrześniu 1939 r. przez Armię Czerwoną, a w 1941 r. przez wojska niemieckie powtórzył się schemat typowy niemal dla wszystkich miast wołyńskich należących do II Rzeczypospolitej: ludność polską wywieziono na Sy-
 no wkroczeniu armii hi-he�ż> a Y % ., ,"
lerowskiej nastąpiły rozstrzeh-
" 7ydów (8,5 tys. ofiar spo-
/j . 5 tys. mieszkańców), śród a�>
Orientacja
n0 Ostroga najlepiej dojechać au-busem lub marszrutką z Równe-
(37 kursów). Pętlę marszrutek można znalez
ć koło urzędu stanu cyWilnego, przy Prospekcie Ne-załeżnosti 81. Stacja kolejowa jest oddalona od granic miasta o 14 km.
Zwiedzanie
Najciekawszy zabytek to zamek książąt Ostrogskich (zamok, 70<>:; Akademiczna 5), na wzgórzu na początku Prospektu Neza-łeżnosti. Budowla robi imponujące wrażenie, zwłaszcza oglądana u podnóża Murowanej Wieży. Dzisiejszy wygląd zawdzięcza podjętej na początku XVII w. przebudowie murowanego gmachu wzniesionego sto lat wcześniej przez Konstantego I. Po 1620 3., z wygaśnięciem rodu Ostrogskich, twierdza niszczała. Na przełomie XIX i XX w. zajęło się nią Kijowskie Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, a od 1910 r. Bractwo im. Ostrogskich, które w latach 1914-1915 odnowiło obiekt. W skład zamku wchodzi gotycka XIV-wieczna Murowana Wieża (Węża Murowana, to nowa nazwa), zwieńczona attyką polską Nowa (lub Okrągła) Baszta z końca XVI w. (Nowa, Kruhła baszta) oraz mieszcząca się wewnątrz murów zamkowa cerkiew Objawienia "ańskiego (Bohojawłenśka cerkwa,
>3>O2;5=AL:0 F5@:20). Wbrew temu, co głoszą przewodniki ukraińskie (i przewodnicy), ostatni obiekt nie jest budowlą z 1521 3., ufundowaną przez Konstantego I Ostrogskiego. Autentyczna cerkiew popadła w ruinę po 1648 r. i w takim stanie pozostawała do końca XIX w., kiedy Rosjanie zbudowali nową świątynię w tzw. stylu bizantyjskim, wykorzystując pozostałości dawnego kościoła. W Murowanej Wieży, jak przed wojną, mieści się interesujące małe muzeum, gdzie można obejrzeć m.in. stare ikony oraz makiety twierdzy (1 hrn, dzieci 0,50 hm).
Naprzeciw zamku wznosi się miejscowa fara, kościół Wniebowzięcia NMP (Uspenśkyj kosteł; #A?5=AL:89 :>AB5;; Knjaziw Ostroz
kych 0) > bogatej historii. W miejscu tym stał niegdyś kościół Dominikanów z XV w., póz
niej przebudowany na barokowy, spalony w pożarze miasta w 1889 3., następnie odbudowany w 1896 r. pod absurdalnym warunkiem władz rosyjskich, że  otrzyma zupełnie inny kształt niż poprzedni". Świątynia była zamknięta w latach 1959-1990 i służyła jako hala sportowa. Sąsiaduje z nią odbudowana w 1995 r. kaplica (wg pierwowzoru z 1771 3.). Przy ulicy obok kościoła zachował się XVIII-wieczny miejski znak graniczny (meżowyj miśkyj stowp, <56>289 <VAL:89 AB>2?; Knjaziw Ostroz
kych).
Drugą świątynią katolicką Ostroga był kościół Trójcy Świętej, należący do klasztoru Kapucynów (monastyr kapucyniw, <>=0AB8@
S o
1
o-
239
:0?CF8=V2; Seminarśka 2), zbudowanego po 1750 r. i działającego do 1832 r. Póz
niej służył jako siedziba bractwa prawosławnego, seminarium nauczycielskie i szkoła. Od 1994 r. mieści się tu wyższa uczelnia  Akademia Ostrog-ska, nawiązująca do tradycji sławnej szkoły działającej w latach 1576-1636.
Z innych zabytków na uwagę zasługują fragmenty dawnych umocnień. Imponująca Brama A
ucka (A
ucka baszta, CFL:0 10HB0; 0-panina 7) wznosi się przy przecznicy Prospektu Nezałeżnosti, przebiegającej koło hotelu. Zbudowano ją w XV w., a następnie przebudowano w stylu renesansowym (przejazd zamurowano w XIX w.). Dziś budowla należy do Muzeum Historii Książki i Drukarstwa (Muzej istoriji knyhy ta drukarstwa; wt.-czw., sb. i nd. 9.00-16.30, pt. 9.00-15.00; 4 hrn). Umieszczenie ekspozycji w tym miejscu jest uzasadnione, gdyż właśnie tutaj w 1581 r. Iwan Fedo-rowycz wydał słynną Biblię Ostrog-ską. Brama Tatarska (Tatarska baszta, "0B0@AL:0 10HB0; Tatarska 73) z XV-XVI w., obecnie bardzo uszkodzona, strzegła drogi ze Zwiahla (dzisiejszy Nowogród Wołyński).
Warto też odnalez
ć XVII-wiecz-ną obronną synagogę (synahoha, A8=03>30; A
esi Ukrajinky 21), potem wielokrotnie przebudowywaną. Była ona niegdyś ośrodkiem życia intelektualnego. W szkole rabinac-kiej wykładali słynny komentator Talmudu Marszuc (XVII w.) i uczo-
ny Dawid Szmulowicz. To c^^
l Jl. ntrUrł!
umysłowe upadło w następstwie
wstania Chmielnickiego. Zar-k
x , % " , ao*a-
ty się potężne ściany i dach, ale h
dowla jest tak masywna, że jes2
dziś można by ją odrestaurowa-
Do synagogi idzie się od Prospe^
tu Nezałeżnosti ulicami Tatarśk
Manuilśkoho, Krywonosa i J "
Ukrajinky.
Noclegi i gastronomia Dosyć drogi hotel Wilija (s30455-jedynka 60-65 hrn, dwójka 120 hrn) jest usytuowany przy Prospekcie Nezałeżnosti 5, w oddalonym od ulicy budynku na wzniesieniu. {
W Ostrogu na gości czeka prowincjonalna restauracja Ostroh (Tatarska 2; 222630, 22534), przy przecznicy na początku Prospektu Nezałeżnosti, naprzeciw zamku. Ceny są niskie, a menu przeciętne (m.in. miejscowy specjał zakuskapo-ostrohśky, rodzaj bitek). Zmotoryzowanym można polecić zatrzymanie się na obiad w Kafe Chwyłynka (O3654, 22947), 25 km od Ostroga, po prawej stronie drogi prowadzącej do Równego, między Mychajliwkoju i Werchiwom. Szczególnie warto zamówić kotlet schabowy (widbywna) z kurkami.
informator
Banki Awal (pr. Nezałeżnosti 1), Ukrsoc-bank (A
esi Ukrajinky 21), Prywatbank (pr. Nezałeżnosti 9), Oszczadbank (Rewkomiwśka 9a).
Poczta pr. Nezałeżnosti 7.
Pogotowie ratunkowe s03.
Policja e02.
Szpital miejski Tatarska 185.
ppZYBZEC OSTROGSKi
iutka miejscowość sąsiadująca
rzedmieściami Ostroga, Mię-
\ rzec Ostrogski (ukr. Meżyricz,
5OA8@VG)- zawdzięcza swą nazwę
położeniu między Wilią i jej dopły-
m Zbytynką. Warto odbyć dwu-jylometrowy spacer drogą w kierun-, p^rzemieńca, by u celu wycieczki
dziwiąc odnowiony monastyr Trójcy Świętej (Swiato-Trojićkyj monastyr, !2OB>-"@>WFL:89 <>=0AB8@). Dzieje obiektu są tak pogmatwane, jak jego architektura. Podobno pierwszy klasztor założyli w 1240 r. mnisi z A
awry Peczer-skiej. W 1454 r. Iwan Ostrogski wzniósł kamienną świątynię pod wezwaniem Trójcy Świętej. Monastyr odebrano prawosławnym w 1612 3., kiedy ostatni z Ostrog-skich, książę Janusz, przyjął katolicyzm. Wówczas urządzono w nim klasztor Franciszkanów, funkcjonujący do 1866 r. Po kasacji klasztoru przywrócono monastyr prawosławny, któremu udało się przetrwać nawet czasy ZSRR jako zwykła cerkiew parafialna. Od 1991 r. jest jednym z głównych męskich klasztorów prawosławnych na Ukrainie.
Zespół klasztorny składa się z wielu budowli. Szczególnie warta obejrzenia jest obronna cerkiew Trójcy Świętej (Trojićka cerkwa) z 1454 3., łącząca elementy gotyckie i bizantyjskie. Zachował się wystrój wnętrza i tabliczki wotywne (m.in. po polsku z 1740 3.). Dwa skfZydła klasztoru Franciszkanów zbudowano w latach 1606-1612. Potężne mury z basztami są pozo-
stałością wcześniejszego zamku. W monastyrze przechowuje się świętą ikonę Matki Boskiej Dającej Zycie. Namalowana prawdopodobnie w XIV w., była zabierana przez Ostrogskich na wyprawy wojenne, a w 1779 r. została koronowana koronami przysłanymi przez papieża Benedykta XIV. Wierni wierzą, że obraz leczy choroby oczu, nóg, a nawet raka. Mnisi chętnie pokazują ikonę, także jej tylną stronę pokrytą XVIII-wiecz-nymi wotami. Wielkie święto przypada w monastyrze w każdy wtorek szóstego tygodnia po Wielkanocy. Trzeba pamiętać, że jest to klasztor męski o surowej regule. Kobiety muszą zakryć włosy, dekolt i nogi. Naruszenie tej zasady grozi wyproszeniem z klasztoru.
KORZEC
" 9,5 tys. mieszkańców " a3651 Korzee (ukr. Koreć, >@5FL) leży przy drodze E-40 (M06) Kijów Lwów, 60 km na wschód od Równego. Płynąca z południa na północ rzeka Korczyk dzieli miasto na dwie części. We wschodniej, starszej, można znalez
ć większość zabytków, sklepów i punktów usługowych.
Historia
Miejscowość po raz pierwszy pojawiła się w Latopisie Ipatijewskim w 1150 r. pod nazwą Korczesk. W 1341 r. książę Lubart nadał miasteczko księciu Teodorowi Ostrog-skiemu. Na początku XV w. przeszło ono na własność książąt Koree-
kich  gałęzi dynastii Giedyminów. Swoją działalność nowi właściciele rozpoczęli od umocnienia miasta. Już w 1386 r. na stromym brzegu rzeki Korczyk powstał drewniany zamek otoczony głęboką fosą wypełnioną wodą z rzeki. Książęta Koreccy okazali się dobrymi zarządcami, ciągle powiększali stan swojego posiadania, przy czym robili to tak, że ich poddani nie uciekali na Zaporoże, co było zwyczajową formą protestu w tamtych czasach na Ukrainie. Mało tego, występowały ciekawe tendencje zwrotne  to właśnie do Korca przybywali poddani innych właścicieli ziemskich. W latach 1570 1617 w dokumentach odnotowano 56 wypadków ucieczki chłopów (ok. 400 rodzin) do różnych majątków Joachima Koreckiego. W drugiej połowie XVI w. Bogusz Korecki ufundował klasztor Wniebowstąpienia Chrystusa. Następny klasztor franciszkański zaczął budować w 1620 r. Samuel Korecki. W latach 1612-1634 mieszkał tu wybitny poeta ukraiński, pedagog, tłumacz, działacz cerkiewny Lau-renty Zyzanij. W 1648 r. miasto zostało opanowane przez kozaków Krzywonosa, w 1651 r. przez oddziały Iwana Bohuna, a w 1653 r. przez Tatarów, na szczęście na krótko. W następstwie ruchów tych wojsk, a także akcji pacyfikacyjnych Samuela Koreckiego w 1654 r. Ko-rzec prawie przestał istnieć. Nieco wcześniej, w 1651 r. stał się własnością rodziny Leszczyńskich, na początku XVIII w. Czartoryskich. Nowym impulsem do rozwoju miasta
były czasy Józefa Czartoryskleg0 który w 1780 r. dokonał przebud wy zamku, a co najważniejsze -^ budował fabrykę porcelany. Wyr by fabryki z Korca można było zna lez
ć zarówno na stołach chłopom jak i szlachty, a nawet carycy K.ata rzyny II. Uważano, że tutejsza p0r. celana była lepsza od wiedeńskiej i dorównywała saksońskiej. Czartoryski założył też fabrykę pasów jedwabnych, które nosiła szlachta przy kontuszu. W 1793 r. miasto zostało włączone do Imperium Rosyjskiego. W 1921 r. na mocy traktatu ryskiego weszło w skład II Rzeczypospolitej, stając się miasteczkiem przygranicznym. Kilka kilometrów od Korca było przejście graniczne ze Związkiem Radzieckim. W 1921 r. w miasteczku mieszkało 4946 osób: 10,5% Ukraińców, 9,7% Polaków, 78,6% Żydów (w mieście funkcjonowało sześć synagog). Dziś śladów większości spośród tych mieszkańców sprzed stu laty prawie nie ma.
Komunikacja
Z dworca autobusowego w Równem mniej więcej co 20 25 minut odjeżdżają do Korca marszrutki (przejazd 7 hrn). Każdy autobus z Kijowa i Żytomierza w kierunku Równego i A
ucka przejeżdża drogą E-40 i nawet jeżeli nie wjeżdża do samego miasteczka, zawsze zatrzyma się na żądanie przy zjez
dzie do Korca, skąd można podjechać mikrobusem lub dotrzeć pieszo (ok. 2 km). Zmotoryzowani powinni skręcić przy drogowskazie  Koryćkyj monastyr".
zwjedzanie
7 ;edzanie Korca najlepiej zacząć i jiionastyru dla kobiet pw. Trój-ć^jętej (Swiato-Trojićkyj żino-monastyr, !2OB>-"@>WFL:89
AC
czyj
V=>G89 <>=0AB8@; ul. Kyjiwś-56), który jest usytuowany przy głównej ulicy miasta - Kijowskiej,
aorzeciwko przystanku końcowego mikrobusów. Monastyr, pierwotnie jako klasztor Franciszkanów, ufundował kasztelan wołyński Karol Korecki wraz z bratem Samuelem w roku 1620. W 1831 r. po zdławieniu powstania listopadowego rząd carski zamknął klasztor, a dwa lata póz
niej otwarto tu żeński monastyr prawosławny. Był on jednym z trzech na terenie Ukrainy, które nie zostały zamknięte w czasach władzy sowieckiej.
Główną świątynią zespołu klasztornego jest barokowa cerkiew Trójcy Świętej (Trojićka cerkwa, "@>WFL:0 F5@:20). Po przekazaniu jej Cerkwi prawosławnej została gruntownie przebudowana w drugiej połowie XIX w. W tym czasie dobudowano drewnianą wieżę nad zachodnią fasadą, a nad środkową nawą wzniesiono pięć maleńkich kopułek. W środku, po lewej stronie od ołtarza umieszczono cudowną ikonę Matki Boskiej Wspomożycielki Grzesznych. Na Zewnątrz, przy wschodniej ścianie świątyni widnieje mogiła Anny Oleninej-Andro, bliskiej przyjaciółki Aleksandra Puszkina. W skład kompleksu wchodzi jeszcze cerkiew Jana Chrzciciela (ce-krwa Ioanna Predteczi, F5@:20 ,0==0 @54B5GV) z 1890 3., pla-
nowo połączona z budynkiem klasztoru (korpus kelij, :>@?CA :5;V9) z XVIII w. Wejście do monastyru prowadzi przez bramę w dzwonnicy (dzwinycia, 472V=8FO), wybudowaną w 1905 r. Teren klasztorny jest zadbany, a zakonnice prowadzą aktywną działalność nie tylko duchową, ale i gospodarczą. Są również pokoje gościnne dla pielgrzymów. Uwaga! Należy pamiętać, że do monastyru można wejść wyłącznie w odpowiednim ubraniu: mężczyz
ni w długich spodniach, a kobiety w długich spódnicach, z okrytymi głowami i ramionami.
Zabytkowy budynek naprzeciwko monastyru, z pomnikiem T. Szewczenki przed wejściem, to siedziba biblioteki miejskiej oraz muzeum krajoznawczego.
Kierując się główną ulicą na zachód, dochodzi się do zamku (za-mok, 70<>:), a właściwie jego ruin (przy ul. Zamkowej, na prawym brzegu Korczyka). Wejście do niegdyś potężnej twierdzy prowadzi przez niszczejący kamienny most z XVI w. oraz ocalałą bramę. Stojący w tym miejscu od 1386 r. drewniany zamek w 1495 r. wytrzymał tatarskie oblężenie. Na początku XVI stulecia jego mury zostały wzmocnione przez księcia Bogusza Koreckiego. Cały czas był przebudowywany  największe zmiany poczynił Józef Czartoryski, dzięki któremu w 1780 r. budowla nabrała cech stylu barokowego. Niestety, w 1832 r. pożar strawił wnętrze, pozostawiając tylko ściany. W latach 20. XX w. pod-
jęto nieudaną próbę odbudowy zamku. Wiadomo, że istniało podziemne przejście prowadzące z twierdzy do kościoła. Ze wzgórza zamkowego rozciąga się piękny widok na Korczyk i Nowy Korzec  dzielnicę miasta.
Jakieś 100 m na północ od zamku, przy ul. Chmelnyćkoho wznosi się cerkiew św. Mikołaja (cer-kwa swiatoho Mykoły, F5@:20 A2. 8:>;8), wybudowana w 1834 r. w stylu klasycyzmu rosyjskiego. Nieco dalej, na północ od ruin zamku można obejrzeć cele monastyru Zmartwychwstania Jezusa (keliji Woskresenśkoho monastyria, :5;VW >A:@5A5=AL:>3> <>=0AB8@O) z lat 1764 1767. Prawosławny monastyr, założony w tym miejscu w 1571 3., od 1616 r. należał do greckokatolickiego zakonu bazylianów. W czasach II Rzeczypospolitej w klasztorze mieściły się koszary, a w okresie sowieckim  magazyny. Dziś prowadzone są prace konserwatorskie.
W pobliżu zamku, przy ulicy Kijowskiej stoi mały pałac Józefa Czartoryskiego (małyj pałac Jozefa Czartoryjśkoho, <0;89 ?0;0F >75D0 '0@B>@89AL:>3>) z 1788 3., gdzie obecnie ma siedzibę komendantura wojskowa.
Katolicki kościół św. Antoniego (kosteł swiatoho Antonija, :>AB5; A2OB>3> =B>=VO) postawiono w 1533 3., po czym gruntownie przebudowano w roku 1706 i 1916. W czasach sowieckich został przeznaczony na magazyn chemika-
liów. Pięknie odnowioną świątyń' przekazano wiernym obrządl rzymskokatolickiego po odzyslt niu niepodległości przez Ukrain a w 1994 r. odbyło się jej poświęCe' nie. Zachowała się część polichr mii ściennej z XVIII w. Przy koście le działa parafia rzymskokatolicka-nadal też trwają prace remontowe W dzielnicy o nazwie Nowy Korzec, na lewym brzegu Korczyka naprzeciwko ruin zamku, na uwagę zasługuje śliczna cerkiew św. św. Kośmy i Damiana (cerkwa swiatych Kuz
my i Demjana, F5@:20 A2OB8E C7L<8 V 5<'O=0), zbudowana w latach 1896-1897 na miejscu innej świątyni z 1766 3., rozebranej ze względu na zły stan techniczny. Nieco dalej na południe można znalez
ć cerkiew św. Pa-raskiewy (cerkwa swiatoji Para-skewy Pjatnyci, F5@:20 A2OB>W 0@0A:528 'OB=8FV), 0 ?0 pobliskim cmentarzu  cerkiew św. Eliasza (cerkwa swiatoho Uli, F5@:20 A2OB>3> ;;V).
Informator
Apteka Kyjiwśka 55; w21932.
Banki Awal (Kyjiwśka 55; e21345), Oszadbank (Kyjiwśka 37; e21345), Prywatbank (Kyjiwśka 61; B21138).
Gastronomia Przy hotelu jest bardzo tani bar.
Hotel ul. Kyjiwśka 80 (dwójka 35 hm/os.)-
Poczta Kyjiwśka 67a.
Pogotowie ratunkowe e03.
Policja e02.
Straż pożarna M01.

Lwów
o-
. 793,7 tys. mieszkańców " 322
A gdybym się kiedyś urodzić miał znów, to tylko we Lwowie...
Jedno jest pewne, kto choć raz odwiedzi Lwów, będzie chciał tu wrócić. Magnesem przyciągającym turystów są piękne zabytki, życzliwi ludzie, coraz lepsze restauracje, kawiarnie i galerie. Semper fi-delis Rzeczypospolitej, niepowtarzalny i fascynujący, o przebogatym folklorze, ośrodek wielu barwnych kultur, miejsce utracone - nie ma chyba w dziejach Polski wspanialszej legendy, podobnie jak nie ma miasta bardziej zasłużonego dla ukraińskiej niepodległości. Pod koniec 2004 r. bardzo modny stał się na Ukrainie kolor pomarańczowy, symbol zwycięstwa demokracji nad populizmem, do którego Lwów walnie się przyczynił.
Lwów (ukr. Lwiw, L2V2) leży nad Pełtwią (niewidoczną, bo od 1906 r. płynie podziemnym korytem) . Zgodnie z podziałem na regiony krajobrazowe zalicza się do Roztocza. O położeniu miasta na europejskim dziale wód krążą anegdoty. Otóż z dachu pewnego
" Rynek - ratusz i 44 piękne kamienice.
" Katedra łacińska - kaplica Boimów, największe dzieto architektury manierystycznej w tej części Europy.
" Stare Miasto - katedra ormiańska, kościoły i inne zabytki.
" Śródmieście - opera, uważana za jedną z najpiękniejszych w Europie.
" Katedra św. Jura  siedziba gtowy Cerkwi greckokatolickiej.
" Cmentarz A
yczakowski - najlepiej zachowana polska nekropolia na Ukrainie, jedna z najważniejszych w dziejach kultury polskiej.
245
, sowę (Stryjski i nr 8)
LWÓW
Dubno (M6), Zótkiew, Hrebenne (M9) ;
2
w
25
�
* "-
�
7 flf fili
4. " % " %�*
D~ "!
24 Ftynok /
A
- ' """" Rl
19'
it ^1 2GAO
� ^22 '
21 19 / �23 -
�m, Iii.-. -- %' % .- %:.(@,
 -4 r
18 =; ;
*'" " %
�1
1 Wysoki Zamek
2 Muzeum Historyczne
3 Katedra łacińska
4 Kaplica Boimów
5 Dawny kościół Bernardynów
6 Dawny kościół Klarysek
7 Arsenał Miejski
8 Pozostałości synagogi Złota Róża
9 Cerkiew wołoska
10 Kościół Dominikanów
11 Katedra ormiańska
12 Teatr Wielki {Opera)
13 Muzeum Narodowe
14 Muzeum Etnografii
15 Pomnik Mickiewicza
16 Uniwersytet
17 Katedra św. Jura
18 Ossolineum
19 Pałac Potockich
20 Grand Hotel
21 Lwowska Galeria Sztuki
22 Hotel George
23 Dom Segala
24 Dawny kościół Jezuitów
25 Politechnika
Stryj (M06), Rohatyn ( 129
domu na Kortumówce, a według innych z dachu kościoła św. Elżbiety, woda podczas deszczu spływa z jednej strony do Bałtyku, a z drugiej do Morza Czarnego. Centrum ulokowało się w kotlinie. Otaczają je wzgórza Zboisk, Kle-parowa, A
yczakowa, Pasiek, Snop-kowa i Persenkówki. Klimat w tej części kraju jest umiarkowany kontynentalny, z łagodną zimą (w styczniu przeciętnie  4�C, w lipcu +18�C). Do Lwowa można przyjechać w każdej chwili, ale najlepiej od maja do września.
HISTORIA
Miasto założył w połowie XIII w. książę halicko-wołyński Daniel jako siedzibę dla swojego syna Lwa (lokacji mógł też dokonać sam Lew), od którego pochodzi nazwa. Książę Lew przeniósł tutaj dwór z Przemyśla, sprowadził też Niemców i Ormian. W 1272 r. Lwów został stolicą księstwa. W latach 1340-1349 był obiektem rywalizacji Polski, Węgier i Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1349 r. miasto wraz z Rusią Halicką przy-
no do Polski, a po zniszcze-nrzez litewskiego księcia Lu-, rta przeniesiono w nowe miej-Lokacja na prawie magdeburskim nastąpiła w 1356 r. Jako tolica województwa ruskiego, miejscowość szybko się rozwijają (wodociągi, kanalizacja, mennica, prawo składu od 1444 r). Głównym z
ródłem dochodów był zvsk z handlu z krajami Lewan-tu (Lwów nazywano  bazarem wschodniej Europy") oraz z rzemiosła. Działało 30 cechów zrzeszających rzemieślników 133 specjalności. Od XV do XVIII w. Lwów pozostawał najważniejszym miastem południowo-wschodniej Rzeczypospolitej.
Od początku miasto miało charakter wielonarodowy  mieszkali tu Polacy, Ukraińcy (Rusini), Niemcy (dominujący do XVI w.), Żydzi (już w XVI w. 25%) i Ormianie. Było siedzibą trzech metropolii kościelnych: łacińskiej (przeniesionej z Halicza, w 1412 r. podniesionej do rangi arcybiskup-stwa), prawosławnej (od 1539 r. biskupstwo, od 1700 r. unicka) i ormiańskiej. W XVI i XVII w. szybki rozwój gminy żydowskiej zahamowało ograniczenie obszaru zamieszkiwania tej społeczności do jednej tylko ulicy. Większość Łydów przeniosła się wtedy ze Lwowa do Brodów. Ormianie zasymilowali się z ludnością polską. Ośrodkiem społeczności ruskiej (ukraińskiej) było prawosławne bractwo Stauropigijskie, działające od II połowy XV w. W 1608 r. Założono jezuicką szkołę średnią,
podniesioną w 1661 r. do rangi akademii (Uniwersytet Lwowski). Kryzysy XVII w. nie ominęły miasta. Bezskutecznie było oblegane przez oddziały Tatarów, potem wojska Bohdana Chmielnickiego, a w 1704 r. ograbili je Szwedzi pod pozorem kontrybucji.
Kolejna epoka w dziejach Lwowa rozpoczęła się wraz z I rozbiorem Polski, kiedy to jako pierwsze z dużych miast Rzeczypospolitej trafił w ręce zaborców. W 1772 r. ustanowiono Lwów stolicą Królestwa Galicji i Lodomerii, co przez ostatnią ćwierć XVIII w. i cały wiek XIX sprzyjało jego szybkiemu rozwojowi. W 1811 r. zaczęła wychodzić słynna  Gazeta Lwowska" (wydawana do 1939 3., wznowiona w 1990 r. jako organ Towarzystwa Kultury Ziemi Lwowskiej), a w 1817 r. ufundowano Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Od połowy XIX w. Lwów stał się także centrum odrodzonej kultury ukraińskiej. Działała m.in. Ruska Trójca  Ruska Trijcia (Ho-łowacki, Wahiłewicz, Szaszkie-wicz), a w 1848 r. powstało wydawnictwo Hałyćko-Ruśka Matycia.
Bodz
cem gospodarczym było otwarcie w 1861 r. linii kolejowej, łączącej Lwów z Krakowem i siecią europejską. Po uzyskaniu przez Galicję autonomii stołeczny Lwów został siedzibą organów państwa: Sejmu Krajowego, Wydziału Krajowego i Rady Szkolnej Krajowej. Swobody polityczne, elektryfikacja w 1893 3., założenie sieci telefonicznej w 1898 3., industrializacja i boom inwestycyjny spowodowa-
ły, że w przededniu I wojny światowej Lwów był nowoczesnym miastem europejskim o kwitnącym życiu kulturalnym i politycznym. Uderzająca w tym okresie jest liczba wydawanych gazet (m.in. polski  Kurier Lwowski", ukraińskie  Di-ło") oraz działających stowarzyszeń (Macierz Polska, Towarzystwo Historyczne, Towarzystwo Literackie im. A. Mickiewicza, Towarzystwo dla Popierania Nauki Polskiej, Naukowe Towarzystwo im. T. Szewczenki) . Na przełomie stuleci Lwów skupiał przedstawicieli Młodej Polski, z Kasprowiczem, Staffem i Korab-Brzozowskimi na czele.
Lata I wojny światowej uczyniły miasto obiektem walk, najpierw między armiami Austro-Węgier i Rosji, potem między Polakami i Ukraińcami, wreszcie z bolszewicką konnicą S. Budionnego. Lwów znalazł się w granicach Polski, stanowiąc, jak niegdyś, główny ośrodek południowo-wschodniej Rzeczypospolitej. Był wielkim ośrodkiem nauki i kultury, siedzibą rozlicznych gazet i wydawnictw oraz partii politycznych. Ukraiński ruch narodowy skupiał się wokół wybitnej postaci, metropolity greckokatolickiego Andrzeja Szep-tyckiego. Miasto było również jednym z największych ośrodków kultury żydowskiej w Polsce. W przededniu II wojny światowej Polacy stanowili 50% mieszkańców, Żydzi 33%, Ukraińcy 16%.
Dnia 22 września 1939 r. oddano Lwów, bez walki, w ręce Sowietów, w zamian za prawo polskich żołnierzy do udania się na emigra-
cję bądz
pozostania w kra-(ZSRR nie dotrzymał umów Panowanie radzieckie oznaczał ogromne prześladowania ludność' Trwały masowe aresztowania ora> deportacje w głąb ZSRR, któryś ofiarą padali przedstawiciele VI5 ligencji polskiej, żydowskiej i ukraińskiej. Po wybuchu wojny nje. miecko-sowieckiej NKWD rozstrzelało ponad 8 tys. osób Wkroczenie Niemców nie zakończyło prześladowań. W nocy z 3 na 4 lipca 1941 r. hitlerowcy wymordowali grupę wybitnych przedstawicieli kultury polskiej, wśród nich 25 profesorów lwowskich uczelni (zginęli wtedy m.in. K. Bartel, T. Boy-Żeleński i R. Longchamps de Berier). Od 1 sierpnia 1941 r. Lwów należał do Generalnej Guberni. Niemcy zamordowali tu 160 tys. Żydów, przede wszystkim podczas akcji zbrojnej przeciwko deportacji w czerwcu 1943 r. W mieście miała siedzibę Komenda Obszaru nr 3 ZWZ AK. W lipcu 1944 r. podczas ataku Armii Czerwonej oddziały AK przystąpiły do zdobywania miasta. Sowieci rozbroili te oddziały, internując żołnierzy lub zmuszając ich do wstąpienia do wojska. Po II wojnie światowej większą część ludności polskiej wysiedlono na Ziemie Od-zyskane, głównie do Wrocławia i na Dolny Śląsk. Ogółem miasto opuściło 80% przedwojennych mieszkańców.
W czasach ZSRR Lwów stał się głównym ośrodkiem ukraińskich dążeń patriotycznych: można powiedzieć, że właśnie tutaj pojawiły
" pierwsze impulsy, które przy-S- sjy niepodległość Ukrainie. T zcze w latach 40. represjonowa-
o ukraiński ruch narodowy zwiany z Cerkwią greckokatolicką (uwięzi�no m.in. dostojników tego Kościoła z jego metropolitą J. Silnym)- W latach 60. pojawili się .Wydenci, tzw. szestydesiatnyky (sześćdziesiątnicy). Dążenia niepodległościowe wybuchły z całą siła wraz z osłabnięciem ZSRR. W 1987 r. powstało Towarzystwo Lewa, stawiające sobie za cel pobudzenie ukraińskiego odrodzenia narodowego. Już w 1988 r. odbyły się pierwsze demonstracje. W 1991 r. reaktywowano archidiecezje - rzymskokatolicką oraz greckokatolicką (ukraińsko-bizantyj-ską). Niezwykłe znaczenie dla Lwowa miała wizyta duszpasterska papieża Jana Pawła II w czerwcu 2001 r. W odprawionych w obrządku rzymskokatolickim i greckokatolickim nabożeństwach uczestniczyły tysiące wiernych.
ORIENTACJA
Według klasycznego podziału Lwów ma pięć dzielnic. Sercem miasta jest Śródmieście, otoczone przez przedmieścia: Halickie od południa, Krakowskie od północnego zachodu, Żółkiewskie od północy i A
yczakowskie od wschodu. Irzeci pas tworzą osady podmiejskie, dziś włączone w granice Lwowa: Lewandówka, Kleparów, Za-niarstynów, Zniesienie, Pohulanka, Rozielnik i, Sichów, Persenkówka, Kulparków i inne.
W planie miasta można odnalez
ć elementy podziału historycznego. Istnieje dzielnica śródmiejska, zwana teraz Hałyćkyj ra-jon. Przedmieście Krakowskie to w przybliżeniu Zaliznycznyj rajon, Przedmieście Żółkiewskie - Szew-czenkiwśkyj rajon, a A
yczakowskie  nadal A
yczakiwśkyj rajon. Na południu wydzielono Sychiwśkyj rajon i Frankiwśkyj rajon (ten ostatni częściowo odpowiada dawnemu Nowemu Światu). Zabytki skupiają się głównie w Śródmieściu, ale w całym mieście nie brakuje interesujących budowli, trzeba więc posługiwać się mapą.
Na dokładniejsze zwiedzanie Lwowa warto przeznaczyć 4 6 dni.
KOMUNIKACJA
Wybór środków komunikacji na Ukrainie, w szczególności w dużych miastach, jest bardzo duży, co sprawia, że podróżuje się łatwo i dość szybko. Mnogość stacji kolejowych, rozsiane po mieście dworce autobusowe, sieć tramwajów, trolejbusów, autobusów i marszrutek mogą być przyczyną pewnej dezorientacji. Wystarczy jednak zajrzeć do przewodnika, by nie tracąc czasu, przemieszczać się od rogatki do rogatki i wysiąść na odpowiednim przystanku lub dojechać do wybranego miasta. Trzeba też wziąć pod uwagę, że rozkład jazdy nie zawsze zgadza się ze stanem faktycznym, warto więc dopytać się w informacji, u kierowcy lub u innych podróżnych.
249
V

%>
250
Pociąg
We Lwowie jest aż osiem stacji kolejowych, z których najważniejsze są dwie, na szczęście ulokowane bardzo blisko siebie. Lwów Główny (Hołownyj; pł. Dwircewa; 8748 2068), imponujący zabytek secesji (1901-1903; architekt Władysław Sadłowski), stanowi najważniejszy węzeł kolejowy zachodniej Ukrainy (informacja 8005; kasa międzynarodowa �2261903; przechowalnia bagażu 3 hrn/dobę; dojazd tramwajem #1, 1 V 9, autobusami #2, 17a, 18 i 26, marszrutką #66). Przedsprzedaż biletów: Hnatiuka 20 (�7485276). Rezerwacja biletów: przez telefon (�390050, 390051) oraz w hotelach Dnister (�720 783), Suputnyk (�741132) i Żorż (�727740). Na początku prowadzącej do stacji ulicy Czerniweć-koji, po lewej stronie (stojąc twarzą do Dworca Głównego) jest usytuowany tzw. dworzec podmiejski (prymiśkyj wokzal; �7484931), obsługujący połączenia z miastami: Chodorów, Gródek Jagielloński, Jawora, Morszyn, Mościska, Sambor, Stary Sambor, Sądowa Wisznia, Sianki, Sichów, Stryj (10 dziennie), Szkło, Tarnopol przez Chodorów, Truskawiec, Zydaczów.
Komunikację podmiejską obsługuje również Dworzec Główny (peron 5t). Odjeżdżają stąd pociągi do stacji: Kowel, Krasne, Radziwiłłów, Rawa Ruska, Rudnia Po-czajowska, Sokal, Sosnówka, Stoja-nów (po zmianie rozkładu jazdy może wyruszać ze stacji Lwów Podzamcze), Tarnopol przez Krasne, Zdolbunów, Złoczów.
Połączenia międzynarodowe: Ad
ler, Brześć, Kraków (wt., cz^ sb.) Mińsk, Moskwa, Praga, p" tersburg, Przemyśl (2 dziennie) Ryga, Warszawa (1 dziennie); Orientacja w holu dworca głównego jest prosta - kasy po prawej i lewej stronie zajmują się sprzedażą biletów do wszystkich stacji na Ukrainie, kasa nr 2 obsługuje transport międzynarodowy, nr 1, 7 i 9 prowadzą przedsprzedaż. Bilet można zwrócić w kasie nr 6, a informacji zasięgnąć pod nr Z pierwszego peronu prowadzi wejście do Service Centrę, zajmującego się przedsprzedażą biletów (również międzynarodowych). Tam też są kimnata materi ta dy-tyny (pokoje noclegowe). Lepsze, płatne poczekalnie zajmują lewe skrzydło dworca.
Uwaga! Należy się dobrze zastanowić przed zakupem biletu, gdyż w przypadku pomyłki lub w razie zwrotu kasa wypłaca tylko część jego wartości. Zwrócona kwota zależy od czasu, jaki pozostał do odjazdu  im wcześniej, tym więcej pieniędzy można odzyskać. Przy
 rie biletu traci się tzw. komi-z*r0 , " x
; zbir, a także opłaty za rezer-
Oddając bilety przynaj-
syjnyj %
wacj?-
mniej na 24 godziny przed odjazdem, stracl si? około 5 hrn' Aby ułatwić sobie podróż, należy zapo-ć sję z kilkoma przydatnymi słowami: prajami (priami) pojizdy (połączenie bezpośrednie), tran-zvtni pojizdy (przelotowe), szczo-denno (codziennie), Ktni pojizdy (w okresie letnim), nomer pojizda (numer pociągu), stancija pryzna-czennia (stacja docelowa).
Bilety można rezerwować osobiście lub telefonicznie. Trzeba je odebrać w ciągu kilku dni, inaczej przepadają (taką informację uzyskuje się podczas rezerwacji). Na kilka dni przed odjazdem (przeważnie 5) nie dokonuje się już rezerwacji i zwalnia się wszystkie bilety nieodebrane. Rezerwacja jest płatna (10 hrn).
Autobus
Lwów ma siedem dworców autobusowych, z których każdy obsługuje kursy do określonych miast. Taka przynajmniej jest teoria, faktycznie jednak liczą się tylko trzy: Stryjski, nr 2 i nr 8. Można z nich dojechać do każdego wybranego celu. Głównym dworcem autobusowym jest Dworzec Stryjski (Stryjśka 109; �632497; dojazd trolejbusami #3 i 5, autobusami *2 i 18, marszrutkami #71 i 80) -Przystanek początkowy i końcowy autobusów z Polski. Tuż obok Znajduje się dworzec autobusowy nr 8 (Czerniwećka; �2388308). Jeżeli ktoś zamierza pieszo przekra-
czać granicę w Medyce, z tego właśnie miejsca odjeżdża marszrutką do przejścia granicznego w Szegi-niach (#297). Istotny dla komunikacji jest także dworzec autobusowy nr 2 (Chmelnyćkoho 225; �520 489; dojazd autobusami #5, 22, 34, 37, 56 i 66, marszrutkami #80, 90, 16, 14, 24, 45, 34, 74, 57, 42). Inne dworce autobusowe: nr 3 (Petlury 3; �626449; kierunek Do-bromil i Szeginie), nr 4 (Wyhowś-koho; �630238; Niemirów i Jaworów), nr 5 (A
uhanśka; �422785; Bobrka, Chodorów i Przemyślany), nr 7 (A
yczakiwśka; �718151; autobusy do wsi na wschód od Lwowa oraz w kierunku Złoczo-wa). W tym ostatnim miejscu nie ma budynku ani kas - autobusy i marszrutki zatrzymują się nieco Z boku przy ulicy, niedaleko od placu targowego.
Z punktu widzenie podróżnych przebywających w mieście bardzo ważna jest kasa usytuowana w samym centrum (Teatralna 26; �722 824; codz. 9.00-18.00, przerwa 14.00-15.00). Oprócz biletów można tam otrzymać bezpłatnie aktualny rozkład jazdy ze wszystkich dworców. Planując podróż do mniej uczęszczanych miejsc, warto spojrzeć na mapę Ukrainy, aby zorientować się, na trasie do jakiego miasta leży ceł wyprawy. Na rozkładach jazdy figurują miejscowości docelowe, czasami większe tranzytowe, dlatego należy pytać w informacji, czy np. autobus do Kamieńca Podolskiego jedzie przez Trembowlę, ponieważ na rozkładzie nie będzie to zaznaczo-
251
ne. Bilety trzeba kupić poprzedniego dnia; nie dotyczy to wieczornego kursu do Warszawy.
W autobusach ukraińskich funkcjonuje inny system zniżek niż w Polsce (nawet obsługujących tę samą trasę) - dzieci do lat 5 mogą jechać za darmo, w wieku 5-10 lat płacą 50% ceny biletu (kursy międzynarodowe) .
Połączenia z Dworca Stryj skie-go: Borszczów, Brzeżany, Bobrka, Buczacz, Bujanów, Chmielnik, Chodorów, Chust, Czerniowce, Czerteż, Czortków, Dolina, Donieck, Hajsyn, Halicz, Horodenka, Horodok, Husiatyn, Iwano-Fran-kowsk, Jaremcze, Jasienie, Kałusz, Kamieniec Podolski, Kijów, Kołomyja, Korczówka, Kosów, Kuty, Lubieszów, A
anowce, A
uck, Mat-ków, Miżhirja, Nowy Rozdół, Pe-rehińsk, Podhajce, Protesy, Rohatyn, Równe, Sołotwyno, Tiaczów, Truskawiec, Użhorod, Wynohra-diw, Wyżnica, Zaleszczyki, Zło-czów, Zydaczów, Żytomierz; mar-szrutki: A
uck (6 dziennie), Równe (2 dziennie), Tarnopol (6 dziennie), Iwano-Frankowsk (12 dziennie), Krzemieniec (pt.-nd. 8.20); połączenia międzynarodowe: Amsterdam, Barcelona, Bruksela, Karłowe Wary, Kiszyniów, Kolonia, Kraków (22.00), Lion, Lizbona, Londyn, Lublin (8.00, 15.00), Manchester, Neapol, Olsztyn (pn., pt., sb. 22.30), Paryż, Praga, Przemyśl (pn.-sb. 6.20, 7.20, 7.50, 18.30; codz. 10.20, 12.20, 13.50, nd.-pt. 16.20, 21.50), Rzeszów (wt., pt., sb. 15.50), Strasburg, Tomaszów (pn.-sb. 5.40, sb. nd.
17.30), Warszawa (9.40, Ig 0o 20.20, 21.30), Wiedeń, Wrocla ' (wt., czw., nd. 18.20).
Połączenia z dworca nr 2 (4 w przeciwieństwie do Dworc Stryjskiego ruch obsługują w większości marszrutki): Beresteczko Brody (51 dziennie), Brześć (8.30) Czerwonogród, (30 dziennie; 6.15_ 20.30, kurs do Sokala), Dolina Iwano-Frankowsk (9.30), Iwano--Frankowe, Jaworów, Kowel, Kxe_ chów (15 dziennie), Lipowiec, A
o-patyn, A
uck, Niemirów, Nowowo-łyńsk, Radziechów, Rawa Ruska (30 dziennie; 7.00-22.10), Sokal (30 dziennie; 6.15-20.30), Sosniw-ka (13 dziennie; 6.00-19.00), Stare Sioło, Szack, Złoczów (7 dziennie), Żółkiew (11 dziennie).
Połączenia z dworca nr 8 (część autobusów, zwłaszcza międzynarodowych, odjeżdża z Dworca Stryjskiego, tutaj zatrzymują się tylko po drodze): międzynarodowe  Kiszyniów, Kolonia, Neapol, Olsztyn (pn., pt., sb. 23.05), Przemyśl (nd.-pt. 21.00, 23.00), Warszawa (10.15, 18.35); na Ukrainie (rzadko, należy sprawdzić, czy kursy są aktualne) - Chust, Czerniowce, Dolina, Iwano-Frankowsk, Kałusz, Kijów, Kosów, Kuty, Sokal; marszrutki - Dobromil, Drohobycz (6.00-20.00 co godz.), Iwano-Frankowsk, Komarno (7.45-19.45 co godz.), Mościska (6.10-19.45 co 30 min), Niemirów, Sambor (6.10-20.50 co 30 min), Stary Sambor (6.00-21.00 co 20 min), Sokal, Szeginie (do przejścia granicznego z Polską; minimum 1 godz. 30 min; 5.30-20.10 co
0 min), Tatarów, Truskawiec. Warto pamiętać, że marszrutki od-
eżdżają z trzech miejsc - najwię-" sprzed placu obok dworca kolejowego (po lewej stronie stojąc
lecarni do dworca), część z uliczki po prawej stronie i kilka (np. do prohobycza) z parkingu koło dworca podmiejskiego, od strony ulicy Czerniwećkoji.
Nie zaszkodzi zerknąć na stronę ukraińskiej komunikacji autobusowej: www.bus.com.ua.
Samolot
Port lotniczy jest zlokalizowany przy Lubynśkij (�692112; kasa obsługująca loty krajowe i do krajów WNP �727558, międzynarodowa �727818; dojazd trolejbusem #9, marszrutką #95). Przedstawicielstwo PLL LOT: Wynny-czenka 30 oraz na lotnisku (�692 985, 692500, [e-mail]). Przedsprzedaż biletów: Mazepy 11 (B528087), Snopkiwśka 5 (�761 271), 700-riczczia Lwowa 7 (�792 394), pł. Hryhorenka 5 (�727 558), pł. Peremohy 5 (�727558). Informacja o biletach: �727558.
Połączenia lotnicze: Frankfurt, Kijów (5 dziennie), Moskwa, Warszawa (12.25), Wiedeń.
KOMUNIKACJA MIEJSKA
System komunikacji miejskiej we Lwowie jest rozbudowany. Po tnieście kursują tramwaje, autobu-sy> trolejbusy, marszrutki i taksów-kl Bilety kupuje się wewnątrz Pojazdu. W tramwajach, trolejbusach i autobusach konduktorki
(ubrane przeważnie w fartuszki) same podchodzą do pasażerów i pobierają należność (0,50 hrn). Lepiej kupić dodatkowy bilet na bagaż (0,50 hrn), gdyż od czasu do czasu zdarzają się kontrole. W marszrutkach płaci się kierowcy. Większość spośród dziewięciu tras tramwajowych to dziedzictwo polskiego Lwowa. Turyści powinni zapoznać się z funkcjonowaniem przynajmniej trzech: #1 (Dworzec-Rynek-Dworzec) Główny dworzec kolejowy-Czerniwećka Ho-rodoćka Stepana Bandery-Koperny-ka Słowaćkoho-Doroszenka-Rynok Ruska Pidwalna Franka Wit owśko-ho Neczuja-A
ewyćkoho-Kijiwśka Ru-sowych Bandery-Horodoćka-Czerni-wećka główny dworzec kolejowy. #9 (Dworzec-Rynek-Dworzec) Trasa identyczna jak poprzednia, ale w odwrotnym kierunku  po przejechaniu ulicy Czerniwećkoji tramwaj skręca w Horodoćku. Jak łatwo zauważyć, obie trasy robią pętlę wokół Śródmieścia. Jest to najłatwiejszy i najszybszy sposób (choć bardzo powierzchowny) zapoznania się ze Lwowem. Mogą go wykorzystać osoby mające bardzo mało czasu, np. w trakcie przerwy w podróży na Krym. #6 (Dworzec-Promysłowa-Dworzec) Dworzec kolejowy Czerniwećka Ho-rodoćka Chmelnyćkoho-Zamarsty-nowśka Hajdamacka Chmelnyćko-ho-Promysłowa. Trasa jest ważna ze względu na swój pierwszy odcinek, z dworca kolejowego można się bowiem bardzo szybko dostać do centrum miasta. Należy wysiąść zaraz za skrętem z Gródeckiej (Horodoćka) w lewo na ulicy Zamarstynowskiej  punktem
@2
%>
254
orientacyjnym jest mijany po prawej stronie gmach Teatru Baletu i Opery, widziany od strony tylnej fasady.
Trolejbusy (12 linii; 0,50 hrn): #2, 9, 10 i 12 do uniwersytetu. Autobusy (21 linii; 0,60 hrn): do dworca #2, 17a, 18, 26, do dworca autobusowego nr 2 m.in. #34. Marszrutki (49 linii; od 1 hrn): do dworca podmiejskiego #17a, 29, 29a, 66, 67, pod uniwersytet #47, na pł. Hałyćką #50, na lotnisko #95. Główne pętle marszrutek: pł. Hałyćka (Centr), pł. Mytny, prospekt Swobody, hotel Lwów. Marszrutki podmiejskie: #39a, 68, 119, 139 i 179 do Winnik, #41 do Pustomyta, #41a do Gródka Jagiellońskiego, #43, 86 do Brzu-chowic, #51 do Żółkwi. Pętle marszrutek podmiejskich są przy głównym bądz
podmiejskim dworcu kolejowym (na Czerniwećkij). W kioskach można kupić informatory ze spisem tras.
Taksówki Po Lwowie kursują dwa rodzaje taksówek: prywatne i korporacyjne. W pierwszych, oznaczonych tylko symbolem taxi, ceny warto ustalić jeszcze przed rozpoczęciem kursu. Radiotaxi mają na samochodach numery telefonów. Zamawiając taksówkę z domu czy z hotelu, należy podać dyspozytorowi godzinę, o której samochód ma przyjechać, swój adres i numer telefonu. W momencie przyjazdu taxi otrzymuje się telefonicznie informację, że można zejść do samochodu. Każda Z sieci ma z góry określoną taryfę Za kilometr, ale obowiązują mini-
malne kwoty. Radiotaxi
9111
dalej w
9111 (zamówienie 1 hrn, 1 nr ,
w km.
�24i
n/km
_g^ tego samego porządku) 4
B2987575 (6 hrn, 1 hrn/k B2393333 (7 hrn, 1 hrn/k
S2950000 (7 hrn, 1 hm/U) �2918181 (7 hrn, 1 hrn/km ' s004 (8 hrn, 1,20 hrn/km), *I (największa sieć; 8 hrn, 1,50 hrn/ km), B083 (8 hrn, 1,50 hrn/km) /065 (8 hrn, 1,50 hrn/km) Expres: 081 (8 hrn, l,5o hrn/ km), O063 (8 hrn, 1,50 hrn/km) O059 (8 hrn, 1,50 hrn/km)' S700080 (8 hrn, 1,50 hrn/km)' H2405040 (8 hrn, 1,50 hrn/km)' H2953395 (8 hrn, 1,50 hrn/km)' s002 (10 hrn, 1,50 hrn/km).
ZWIEDZANIE
Lwów ma wyjątkowo bogatą zabudowę historyczną. Planując zwiedzanie, najlepiej posługiwać się planem (do kupienia w księgarniach i kioskach, np. Lwów - turystyczne mapy miasta za 8 hrn). Śródmieście w 1998 r. zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Rynek
Sercem miasta jest Rynek (ukr. Rynok, 8=>:) > wymiarach 142 na 129 m. Wytyczono go zapewne przed 1381 r. Pośrodku wznosi się klasycystyczny ratusz (ukr. ratusza, @0BCH0; Rynok 1) z 1835 3., zbudowany według projektu J. Mar-kla i F. Treschera. Obecnie jest siedzibą Rady Miejskiej. Warto wejść po 350 stopniach na 65-me-trową wieżę, aby podziwiać fanta-
czny widok na miasto. Rynek
 :a 44 kamienice o wielkiej 0taczajrtości historycznej. Do tej czę-
I ^sta można dojechać trampami: #2 oraz w jedną stronę \\ (z dworca na Podwale) i #9 (w przeciwnym kierunku).
pierzeja wschodnia Renesansowy pałac Bandinellich (Rynok 2) 1593 3., przebudowany w latach 1737-1739, jest obecnie w generalnym remoncie. Na początku XVII w. został kupiony przez Włocha Roberta Bandinellego, który w 1629 r. uzyskał przywilej królewski na przewożenie poczty do Włoch, dlatego po zakończeniu prac renowacyjnych władze miasta chcą umieścić tu muzeum poczty. Sam budynek jest uważany za jeden z najlepszych przykładów póz
nego renesansu we Lwowie. Kamienicę Czarną (Rynok 4) z lat 1573-1580, rozbudowaną w 1596 (II piętro) i 1884 r. (III piętro), zajmuje Muzeum Historyczne (Istorycznyj muzej; B720671; 10.00-17.00, w sezonie do 18.00) -jedno z najbogatszych muzeów ukraińskich. Wśród eksponatów wyróżnia się kolekcja enkolpionów (krzyży relikwiarzo-wych). Wspaniała kamienica Królewska, zwana też pałacem Korniak-tów (Rynok 6), została zbudowana w 1580 r. zgodnie z planem Piotra Barbona i Pawła Rzymianina dla osiadłego we Lwowie kreteńskiego kupca Konstantyna Korniakta. W 1640 r. przeszła na własność Sobieskich. Jan III Sobieski nie był jedynym królem przebywającym
w kamienicy. W 1634 r. przeleżał tutaj miesiąc chory na ospę Władysław IV. W miejscu tym podpisano też w 1686 r. traktat Grzy-mułtowskiego, sankcjonujący podział Ukrainy. Warto obejrzeć piękny renesansowy dziedziniec, zwany włoskim. Pałac Arcybiskupi (Rynok 9) z 1634 3., przebudowany w XIX w., był siedzibą łacińskich metropolitów lwowskich. W rezydencji zatrzymywali się królowie Zygmunt III Waza i Władysław IV, a w 1673 r. zmarł w niej Michał Korybut Wiśniowiecki. Pałac Lubomirskich (Rynok 10) z 1763 3., projektu Jana de Witte, pełnił rolę rezydencji namiestników Galicji. W połowie XIX w. przeszedł na własność ukraińskiego towarzystwa Proswita, stąd jego obecna nazwa - Dom Proswity (budynok Proswity). Dnia 30 czerwca 1941 r. działacz OUN, Jarosław Stecko, ogłosił tutaj Akt odnowienia niezależności Ukrainy  proklamację państwa ukraińskiego pod skrzydłami hitlerowskich Niemiec. Obecnie w pałacu umieszczono ekspozycję mebli, porcelany i fajansu (S743388; śr.-nd. 10.00-17.00) od renesansu do XX w., z wyrobami niemal wszystkich manufaktur wschodniej Polski oraz wiedeńskimi, miśnieńskimi i angielskimi Wedgwood. Meble sprowadzono w XIX w. na potrzeby prywatne z Wiednia, Berlina i Paryża.
Pierzeja południowa Pochodząca z 1589 r. kamienica Wenecka (Rynok 14) została wzniesiona
S o-
Ź
255
przez Pawła Szczęśliwego dla konsula weneckiego, Antonia Massa-riego. Nad portykiem wejściowym widnieje lew św. Marka, godło Wenecji, oraz data 1600, wybita na pamiątkę renowacji budynku. XV-wieczna kamienica Weninga (Rynok 17), przebudowana w sty- & lu rokoko, jest siedzibą Towa-Kl rzystwa Kultury Polskiej Ziemi g Lwowskiej i Ziomkostw Ukraiń-"� skich, założonych przez wychodz
-_i ców z Lubelszczyzny i Małopol-
---- ski. W kamienicy Gutterera (Ry-
* nok 18) z lat około 1533-1557, % przebudowanej w 1785 3., działa -o najstarsza apteka lwowska  Pod Złotym Jeleniem, wywodząca swe m początki od apteki Macieja Zięt-kiewicza, otwartej w 1574 r. XVI--wieczna kamienica Ubaldinich (Rynok 21) należała do emigranta florenckiego, wroga Medyceuszy, Ripa Ubaldiniego, znanego z bajecznego bogactwa. Mieszkał w niej Jerzy Michotek (1921-1995), autor piosenki Tylko we Lwowie.
Pierzeja zachodnia Wspaniałym przykładem architektury maniery-stycznej jest kamienica Szolc--Wolfowiczowska (Rynok 23) z 1630 r. Na narożniku II piętra zachowała się kompozycja rzez
biarska Chrzest Chrystusa, prawdopodobnie dłuta Hermana van Huttego lub Sebastiana Czeszki. Oprócz niej na fasadzie można obejrzeć stiukowe portrety mieszczan lwowskich, zapewne wzorowane na konkretnych postaciach, uzupełnione przez oblicza Błazna 256 i Czarta. Pomysł na taki wystrój,
typowy dla sztuki zachodnie' Szolc-Wolfowiczowie przeszcz li z Wrocławia, ich rodzinne miasta. W domu tym mieszkał �n bitny poeta Szymon Szymonowi" (1558-1629). W kamienicy cj^ blowskiej (Rynok 24) z 1527 przebudowanej w 1920 3., 3I5Ł ' się oddział Muzeum Historyczne go. Kamienica Heppnerowska (Rynok 28) z 1610 r. to kolejny znakomity pomnik lwowskiego renesansu. Należała do rajcy i leka. rza Pawła Heppnera. Warto zwrócić uwagę na kamienne obramowania portalu wejściowego i okien a także na obfitość wyobrażeń lwów - symbolu miasta (jest ich aż 20). Do pałacu Korytowskiego (Rynok 29) z 1768 r. należy wychodzące na Teatralną podwórze, zwane niegdyś  pasażem Andreollego". W poprzedniczce tej kamienicy mieszkał poeta Józef Bartłomiej Zimorowicz (1597-1677). Kamienica Mazanczowska (Rynok 31) z 1714 r. stanowi póz
ny, ale piękny przykład budowli renesansowej, dodatkowo ozdobionej fasadą w stylu art deco (projekt B. Wiktora z 1923 3.).
Pierzeja północna Póz
nobarokowa kamienica Gielazynów (Rynok 36) z 1778 r. jest dziełem P.D. Gibau-ta. W latach 1784-1785 mieszkał w niej ks. Józef Poniatowski, służący wtedy w armii austriackiej. Zwracają uwagę konsole balkonowe w postaci lwów trzymających w paszczach ludzkie głowy. XVII--wieczna kamienica Zuchorowi-czowska (Rynek 40) została prze-
Hernar
mówit o sobie, 7 jest  opętany Lwowem". Poeta, którego właściwe na-
sko brzmiało Jan Marian Heseheles (1901-1972), pochodził ze spolonizo-anej rodziny żydowskiej, Uznanie zyskał jeszcze w I! Rzeczypospolitej. Przeby-0V7A po wojnie na emigracji, nigdy nie pozwolił, aby Lwów nawet w najciem-'eiszych latach PRL-u zniknął ze świadomości Polaków. Do historii przeszły jego udycje na falach Radia Londyn, szczególnie piękna piosenka Księżyc nad Lwo-werr) Po 1989 r. w Polsce zaczęto na nowo interesować się twórczością Hema-zresztą nigdy - mimo zakazów cenzury - o nim nie zapomniano. We Lwo-wje wciąż można znalez
ć tropy piewcy  miasta siedmiu pagórków, poezji i najpiękniejszych kobiet", Warto pokusić się o odszukanie dawnego mieszkania artysty (ul. Hnatiuka 11, dawna Jagiellońska, II @., od podwórza), w którym spędził dzieciństwo i młodość.
budowana w stylu póz
nobaroko-wym w 1771 r. Efektem tej modernizacji jest zachowana do dziś dekoracja typu rocaille, upiększona balkonem z ażurową kutą kratą. Kamienica pod nr. 45 (bez nazwy) pochodzi z 1790 r. W okresie międzywojennym był tam słynny Atlas, miejsce spotkań lwowskiej bohemy (Kasprowicz, Wittlin, Schulz i Hemar), a w 1924 r. urodził się Adam Hanuszkiewicz, reżyser i aktor.
Katedra łacińska
Przez południowo-zachodni kraniec Rynku prowadzi przejście na pł. Katedralną, gdzie stoi katedra łacińska Wniebowzięcia NMP (A
atynśkyj kafedralnyj sobór, 0B8=AL:89 :0D54@0;L=89 A>1>@; dni powszednie 7.30-18.30, msze 7-30, 10.00, 18.00; nd. i święta 7-30-14.30 i 16.00-19.00, msze 7'30, 9.30, 11.00, 13.00, 18.00), wzniesiona z fundacji Kazimierza Wielkiego w latach 1360-1493
m.in. przez wrocławskich architektów Mikołaja Gansecke i Hanusa Blechera. Budowlę zaprojektował Piotr Stecher. W latach 1760-1778 przebudował ją w stylu rokokowym Piotr Polejowski. To właśnie tutaj 1 kwietnia 1656 r. król Jan Kazimierz złożył słynne Śluby Lwowskie.
Barokowy ołtarz główny pochodzi z lat 1766-1771. Uwagę zwracają posągi Ojców Kościoła dłuta Macieja Polejowskiego (1768-1769). W ołtarzu widać otoczoną kultem kopię obrazu Matki Boskiej A
askawej (oryginał z 1598 r. pędzla Józefa Szolc-Wolfowicza po wojnie trafił do Lubaczowa, a w 1998 r. na Wawel).
Plan świątyni jest właściwy dla trój nawowej gotyckiej budowli halowej. Wokół dobudowano wiele pięknych renesansowych kaplic. Za najpiękniejszą uważa się kaplicę Kampianów (kapłycia Kampia-niw) pod wezwaniem Pana Jezusa Ubiczowanego  w nawie lewej
H/(V (
" >
(północnej). Pierwotnie wzniesiona w 1597 3., została przebudowana w latach 1619-1626 na mauzoleum patrycjuszowskiego rodu Kampianów. Wzrok przyciąga uważana za szczególnie cenną artystycznie dekoracja rzez
biarska autorstwa Henryka Horsta, przedstawiająca apostołów Piotra i Pawła, którzy mają rysy Pawła i Marcina Kampianów. Postacie ewangelistów są dziełem Jana Pfistera.
Najwspanialszym zabytkiem związanym z katedrą jest usytuowana na zewnątrz świątyni (niegdyś stała na cmentarzu katedralnym) kaplica Boimów (kapłycia Bojimiw, :0?;8FO >W<V2; pł. Katedralna) -właściwie Ogrójcowa - uważana za największe dzieło architektury ma-nierystycznej w tej części Europy. Wybudowano ją według projektu A. Bemera w latach 1611-1615 dla pochodzącego z Węgier rodu kupieckiego. Nieprawdopodobną dekorację rzez
biarską na fasadzie oraz w całym wnętrzu wykonali H. Scholtz i J. Pfister. Kaplica, stanowiąca oddział Lwowskiej Galerii Sztuki, jest otwierana nieregularnie (teoretycznie latem 11.00-16.00 z wyj. pn.; gdyby było zamknięte, należy pytać w galerii; /744047). W okolice katedry docierają tramwaje #1, 2 i 9.
Wokół Rynku
Wychodząc z Rynku ulicą Stawro-pihijśką, można po obejrzeniu zabytkowej apteki-muzeum działającej od 1775 r. przy Drukarśkij 2 (wejście od Stawropihijiwśkoji; 258 S720041; pn.-pt. 9.00-19.00, sb.
i nd. 10.00-17.00) dojść wprost d0 potężnego gmachu kościoła Do-minikanów (Dominikanśkyj ko-steł, ><V=V:0=AL:89 :>AB5; Muzejna pł. 1), obecnie greckokatolickiego pw. Najświętszej Eucharystii. Świątynię, wzniesioną w la. tach 1749 1764 na podstawie pr0. jektu Jana de Witte, uważa się za jedną z najwspanialszych budowli barokowych w Europie Środkowej Wnętrze jest dobrze zachowane m.in. dzięki utworzeniu tuta w czasach ZSRR Muzeum Religi] i Ateizmu. Na uwagę zasługują drewniane figury świętych. Te w ołtarzu głównym wykonał Maciej Polejowski (1777), a pod kopułą - Sebastian Fiesinger i Antoni Osiński (1764-1768). Zachowały się także nagrobki i pomniki Część dawnego klasztoru dominikańskiego zajmuje Muzeum Historii Religii (Istoriji relihiji /720032; 10.00-17.00 z wyj. czw.) Mimo że tworzone w ZSRR  zea historii religii i ateizmu" stanowiły wyłącznie pretekst do zamykania czynnych kościołów, warto zobaczyć jedyną taką placówkę pozostawioną na Ukrainie. Wśród 50 tys. eksponatów kryje się wiele cennych zabytków: relikwiarze, ikony, rzez
by (m.in. JJ. Pinsla) i starodruki. Unikatowa jest kolekcja judaików, m.in. zbiór zwojów Tory.
Można stąd wyjść na ul. Pidwal-ną. Skręcając w prawo, dojdzie się do skupiska ważnych zabytków. Najbliżej, niemal na tyłach kościoła Dominikanów usadowił si? Arsenał Królewski (Koroliwśkyj Arsenał, >@>;V2AL:89 @A5=0;
pidwalna 13) z 1639 r od 1928 r. pieszczący archiwum. Dalej, na gu Pidwalnoji i Ruśkoji stoi hmna cerkiew wołoska, właściwie cerkiew Zaśnięcia Matki Boskiej (Uspenśka cerkwa, #A?5=AL:0 F5@:20; Pidwalna 9), wzniesiona na przełomie XVI i XVII w. w miejscu świątyni ufundowanej nrzez hospodara mołdawskiego Aleksandra Lupula (stąd nazwa). \\/ skład kompleksu wchodzi wspaniała wieża-dzwonnica wysokości 65 m, kaplica Trzech Świętych Hierarchów (kapłycia Trioch Swiatyteliw)  Bazylego Wielkiego, Grzegorza Teologa i Jana Zło-toustego - zbudowana 1578-1591 według projektu Andrzeja Podleśnego, oraz właściwa cerkiew (1592-1629) autorstwa m.in. Pawła Rzymianina, dziś mieszcząca świątynię autokefalii ukraińskiej. Budowa  cerkwi wołoskiej" była sprawą międzynarodową. List pasterski wydał Patriarcha Antiochii, a datki płynęły także z Zaporoża, ziem rumuńskich i Rosji. Po drugiej stronie Pidwalnoji widać na prawo od skweru samotną basztę Prochową (Porochowa węża, >@>E>20 2560; Pidwalna), postawioną wiatach 1554-1556. Ta jedyna zachowana baszta miejska od 1956 r. jest siedzibą Domu Architekta. )5 dalej w tym samym kierunku, mija się wspaniały Arsenał Miej-sh (Miśkyj Arsenał, VAL:89 @A5=0;; Pidwalna 5) z lat 1554-1556, w którym od 1981 r. mieści SlC Muzeum Oręża (Muzej-Arse-nałi �721901; 10.00-17.00 z wyj. Sr) 2 obszerną kolekcją białej broni.
Wychodząc z Rynku ul. Kra-kiwśką, dochodzi się do skrzyżowania z Wirmenśką, czyli Ormiańską, przy której stoi katedra ormiańska Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (Wirmenśkyj kafedralnyj sobór, V@<5=AL:89 :0D54@0;L=89 A>1>@; Wirmenśką 7/9) z Jat 1363-1370. Dzieło architekta Do-rchiego nawiązuje do architektury świątyń krymskiej Teodozji oraz do katedry w Ani (Armenia). Obiekt wielokrotnie przebudowywano, szczególnie w 1723 3., kiedy to nadano mu cechy barokowe. Na uwagę zasługują cenne rzez
by z XV w. W kopule przyciąga wzrok mozaika Trójca Święta Józefa Mehoffera z 1912 3., a na ścianach -znakomite malowidła modernistyczne Jana Henryka Rosena (1925-1929). Przy Krakiwśkij wznosi się klasycystyczna bryła cerkwi Przemienienia Pańskiego (Preobrażenśka cerkwa, @5>1@0-65=AL:0 F5@:20; Krakiwśka 21), zbudowana w latach 1875-1898 przez S. Hawryszkiewicza na ruinach dawnego kościoła Trynita-rzy (istniejącego od 1729 do 1848 3.). Obecnie jest to świątynia greckokatolicka, otwarta jako pierwsza po legalizacji w 1990 r. Za cerkwią biegnie ul. Teatralna, przy której stoi jeden z najcenniejszych zabytków architektury barokowej Lwowa: kościół św. św. Piotra i Pawła, zwany kościołem Jezuitów (kosteł jezujitiw, :>AB5; T7CWBV2; Teatralna U). Ogromna budowla została wzniesiona w latach 1610-1630 zgodnie z projektem m.in. Giacoma Briana. Odna-
%
V
V
..
" *
((
" >
260
wiana po pożarze w latach 1740 1760, dziś jest nieco zaniedbana. Wyposażenie pochodzi z okresu po 1734 r. Ołtarz główny prawdopodobnie wyrzez
bił Sebastian Fe-singer (1744 1747). Z kościołem sąsiaduje kolegium Jezuitów (Je-zujitśka kołehija, 7CWBAL:0 :>;53VO; Teatralna 13) z 1723 3., obecnie szkoła średnia.
Kolejna ulica za Ormiańską to A
esi Ukrajinki (dawna Skarbkow-ska). Można tu obejrzeć Teatr Skarbkowski (teatr Skarbeka, B50B@ !:0@15:0; A
esi Ukrajinky 1), wybudowany w latach 1837 1843 przez Fundację hr. Skarbka, według projektu A. Pichla i J. Salz-manna. Co ciekawe, w chwili otwarcia 27 kwietnia 1842 r. (Śluby panieńskie Fredry) był to największy teatr w Europie (1460 miejsc). Do 1900 r. stanowił główną scenę Lwowa. Koncertowali tutaj Paganini i Liszt. Dziś w budynku mieści się Teatr im. Zańkowećkoji. Przy Skarbkowskiej 11 urodził się i mieszkał w latach 1878-1913 Leopold Staff, ale kamienica ta od 1913 r. nie istnieje. Z ul. A
esi Ukrajinky można wyjść na pł. Osmomysła, gdzie wznosi się kościół Matki Bożej Śnieżnej (ko-steł Materi Bożoji Sniżnoji, :>AB5; 0B5@V >6>W !=V6=>W; Sniżna 2), obecnie greckokatolicka cerkiew Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Budowla powstała w XIV w. i była pierwszym kościołem parafialnym Lwowa. Służyła też jako tradycyjna świątynia miejscowych Niemców. Została przebudowana w latach 1888-1892. W czasach
sowieckich częściowo zniszczono wnętrze.
Ten kwartał miasta, zwany P0ni_ zamczem, jest najstarszą częścią Lwowa. Warto przejść uliczkami Sniżną do pł. Wiczewoji, a potern Czornomorśką. Przy pł. Wiczewij 2 zachował się klasztor Benedykty. nek łacińskich (monastyr bene-dyktynok, <>=0AB8@ 15=548:-B8=>:) z lat 1597-1616, teraz greckokatolicki klasztor Studytek. Na uwagę zasługuje attyka na wieży kościoła. Czornomorśką wiedzie na Stary Rynek (Staryj Ry. nok), centralne miejsce najstarszego miejskiego założenia Lwowa, które straciło znaczenie po najez
dzie Litwinów w 1350 r. W tej części miasta wyróżnia się pocztówkowy kościół św. Jana Chrzciciela (kosteł sw. Iwana Chrestytela, :>AB5; A2. 20=0 %@5AB8B5;O; Użhorodśka 1) z XIV w., w 1887 r. przebudowany w stylu neoromań-skim. Przed 1989 r. dokonano kolejnej przeróbki, tym razem po to, by zlikwidować efekt poprzedniej przebudowy. W podziemiach świątyni podobno pochowano Konstancję, matkę założyciela miasta, księcia Lwa Halickiego. Obecnie mieści się tu Muzeum Zabytków Starożytnego Lwowa (Muzej najdawniszych pamjatok Lwowa; 722886; 11.00-17.00 z wyj. pn.).
Wysoki Zamek
Wzgórze (412 m n.p.m.) na północny wschód od Starego Miasta wznosi się ponad 150 m nad doliną Pełtwi. W miejscu tym rozcią-
gał się gród założony przez Tjanie-la Halickiego, a zniszczony przez Lubarta w 1350 r. Potem wzrtiesie-n;e pełniło funkcje wyłącznie militarne. Kazimierz Wielki wzniósł gotycki zamek murowany, który w XVI w. przebudowano i otoczono kamiennym murem. Warownię zdobyli i spalili kozacy Krzywono-sa w 1648 r. Po powrocie w ręce polskie została odbudowana. Wytrzymała kilka następnych oblężeń, aż straciła swe militarne znaczenie na rzecz twierdzy w Kamieńcu Podolskim. W 1704 r. zdobyli ją i zniszczyli Szwedzi. W 1772 r. resztki zamku rozebrali Austriacy (można znalez
ć jeszcze fragment muru). Ze szczytu rozpościera się znakomita-panorama. W parku na stokach Wysokiego Zamku usypano w latach 1869-1899 kopiec Unii Lubelskiej. Inicjatorem był Franciszek Smolka (1810-1899), prezydent parlamentu austriackiego (i właściciel słynnych wąsów, liczących 80 cm długości). Ziemia w kopcu pochodzi m.in. z pola bitwy pod Racławicami, z kopca Kościuszki w Krakowie oraz z grobów Słowackiego i Mickiewicza.
Śródmieście
W tradycyjnym podziale Lwowa Śródmieście, zwane niegdyś Dzielnicą V, zamykało się między dzisiejszymi ulicami: Pidwalną, Franka, Witowśkoho, Bandery i Horo-doćką. Jest to ścisłe centrum miasta, wspaniale zabudowane gmachami z okresu austriackiego, mogące śmiało prezentować archi-
tekturę wielkomiej ską na wysokim poziomie europejskim.
Na południe od Rynku są trzy place: Mickewycza, Hałyćka i So-borna. Płoszcza Mickewycza (hist. plac Mariacki) była uważana za punkt centralny XlX-wiecznego Lwowa. W miejscu tym stoi bardzo znany w Polsce pomnik Adama Mickiewicza z 1904 3., dłuta Antoniego Popiela. Monument przedstawia geniusza wręczającego wieszczowi lirę. Obok, w jednej z pierzei placu wznosi się inny symbol Lwowa - hotel George (hotel Żarz, 3>B5;L >@6; pł. Mickewycza 1/2), czynny od 1793 3., choć obecny gmach powstał w latach 1900-1901 według projektu słynnej wiedeńskiej spółki architektów H. Helmera i F. Fellnera. Mieszkali tu m.in. Balzak, Liszt, Ravel, a nawet Jean-Paul Sartre. Z ulic zaczynających się na pł. Mickewycza ciekawa jest niezwykle elegancka Szewczenka (nazwa historyczna i potoczna: Akademicka, Akademyćka), z dominującym gmachem dawnej Izby Przemysłowo-Handlowej (Pro-mysłowo-torhowa pałata, @><8A;>2>-B>@3>20 ?0;0B0; Szewczenka 17/19), zbudowanym w latach 1907-1910. W środku zachował się bogaty wystrój (witraże, mozaiki, @0??50VVE). Warto zobaczyć kamienicę z 1909 r. pod nr. 27 (narożna), w której mieściła się niegdyś kawiarnia Szkocka, miejsce spotkań wielkich matematyków -Banacha, Steinhausa, Ulama i innych. Problemy matematyczne wpisywano do specjalnej Księgi
Szkockiej, a za rozwiązanie tych niezwykle trudnych zadań fundowano wymyślne nagrody. Ulicą Szewczenka biegła niegdyś dolina lwowskiej rzeki Pełtwi, ujętej na początku XX w. w system kanalizacyjny i zasypanej.
Prospekt Swobody, czyli dawne Wały Hetmańskie, to ulubione miejsce spotkań i spacerów. Ten reprezentacyjny bulwar Lwowa ciągnie się od pomnika Mickiewicza do teatru. Po obu stronach wznoszą się reprezentacyjne gmachy, m.in. Grand Hotel (Hrand Hotel, @0=4 >B5;L; Prospekt Swobody 13) z 1898 3., projekt E. Hermatnika, z rzez
bami atlantów L. Marconiego, oraz dawna siedziba Galicyjskiej Kasy Oszczędności (Hałyćka oszczadna kasa, 0;8FL:0 >I04=0 :0A0; Prospekt Swobody 15) z 1891 3., zaprojektowana przez J. Zachariasiewicza. W budynku urządzono Muzeum Etnografii i Przemysłu Artystycznego (Muzej etnohrafiji ta chu-dożnioho promysłu; ^727012, śr.-nd. 10.00-17.00), gdzie można obejrzeć wiele strojów ludowych ze wszystkich części Ukrainy oraz wystawy przedstawiające zajęcia gospodarskie, produkcję tkanin i wyposażenie domów.
Najważniejszą budowlą Wałów Hetmańskich jest Teatr Wielki (Prospekt Swobody; wstęp dla zwiedzających sb. 13.00-15.00), oficjalnie zwany Państwowym Akademickim Teatrem Opery i Baletu im. Iwana Franki. Dzieło Zygmunta Gorgolewskiego oszałamia przepychem. Gmach, uważa-
ny za jedną z najpiękniejszy^ oper w Europie, może pomieści-na widowni 1,1 tys. osób, ma trzv piętra lóż i przebogate wyposażę-nie, m.in. kurtynę Parnas pędzla Henryka Siemiradzkiego, posąpj muz, rzez
bione odrzwia i dekoracyjne @0??508E. Budowa trwała oH 1897 do 1900 3., 0 wykonanie wy. posażenia następne sześć lat. Kilkanaście metrów dalej stoi potężny gmach Muzeum Narodowego (pr. Swobody 20; 11.00-16.00 z wyj. pt). Na uwagę zasługuje bogata kolekcja ikon i wystawa poświęcona arcybiskupowi Andrzejowi Szeptyckiemu. Budynek, zaprojektowany przez Leonarda Marconiego i Józefa Janowskiego w stylu póz
nego neorenesansu, powstał w latach 1902-1904 z przeznaczeniem na siedzibę Muzeum Przemysłu Miejskiego (istniało do 1940 3.). Dodatkowo swoje lokum miało tutaj Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych i Galeria Narodowa Miasta Lwowa. W 1952 r. w gmachu otworzono Muzeum im. Włodzimierza Lenina.
Wychodząca z pł. Mickewycza ul. Kopernyka prowadzi do ul. Ste-fanyka, przy której działał słynny Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Ossolineum (Nacionalnyj zakład im. Ossolinśkych, 0FV>=0;L=89 70:;04 V<. AA>;V=AL:8E; Stefanyka 2). Wcześniej był to budynek klasztoru Karmelitanek, przebudowany w 1817 r. przez Fundację Ossolińskich na potrzeby księgozbioru. Do dziś biblioteka, obecnie zwana Biblioteką im. Stefanyka, ma bezcenną wartość
jja kultury polskiej (przykładowo tutejszy zbiór prasy polskiej nie sobie równych w kraju). Przy " samej ulicy można znalez
ć Lwowską Galerię Sztuki (Lwiwś-, nałereja mystectwa, L2V2AL:0 30;5@5O 8AB5FB20; Stefanyka 3; e744047; 11.00-17.00 z wyj. pn.), lepiej znaną pod obowiązującą do 1098 r. nazwą Lwowska Galeria Obrazów. Bogata kolekcja została umieszczona w dawnym pałacu Izabeli Dzieduszyckiej. Podstawą galerii, założonej 14 lutego 1907 3., stał się prywatny zbiór sztuki zachodnioeuropejskiej podolskiego magnata cukrowego Jana Jakowicza (2 tys. eksponatów). Odtąd kolekcja jest stale uzupełniana przez darowizny i zakupy, a także konfiskaty w kościołach (w czasach ZSRR). Można zobaczyć m.in. prace Chełmońskiego, Fałata, Grottgera, Kossaków, Makowskiego, Malczewskiego, Matejki, Mehoffera, Michałowskiego, Siemiradzkiego, Wyczółkowskiego i Wyspiańskiego. Z dzieł zachodnioeuropejskich zwraca uwagę malarstwo włoskie (S. Angu-isciola, J. Zucchi), niemieckie, francuskie i niderlandzkie. Warto wymienić przede wszystkim U lichwiarza Georges'a de La Tour (przed 1620), a także studium Goi Maja na balkonie oraz Portret młodej kobiety z kręgu Rubensa.
Z pł. Mickewycza można przejść napł. Soborną, przecinając pł. Ha-łycką, gdzie zatrzymuje się większość lwowskich marszrutek. Od strony ul. Wałowej wznosi się ko-ściół św. Andrzeja, zwany kościo-
łem Bernardynów (Bernardynśkyj kosteł, 5@=0@48=AL:89 :>AB5;; Soborna pł. 3). Obecny kształt budowla przybrała w latach 1600 1630 według projektu Pawła Rzymianina, potem Ambrożego Przychylnego. W części jest to obudowany wcześniejszy kościół drewniany, istniejący już w 1460 r. Zachowało się bogate wyposażenie wnętrza: ponad 20 rzez
b (XVII w.), ołtarze (1736-1745) i freski (1738-1740). Dziś świątynia należy do cerkwi greckokatolickiej. Zegar na wieży kościelnej bił niegdyś 5 minut przed upływem godziny - na pamiątkę alarmu wszczętego na widok dojrzanego z góry nieprzyjaciela.
Wycieczka do części miasta między Wałami Hetmańskimi a okolicami dworca kolejowego jest jedną ze szczególnie polecanych. Można przykładowo pójść rozpoczynającą się obok opisanej wcześniej Galicyjskiej Kasy Oszczędności ul. Hna-tiuka, by na placu Hryhorenka skręcić w ul. A
ystopadowoho Czynu. Przy jednej z przecznic, Uni-wersytećkij, stoi monumentalny gmach Sejmu Galicyjskiego (Ha-łyćkyj sejm; Uniwersytetśka 1), wzniesiony w latach 1877 1881 na podstawie planów J. Hochbergera. O pierwotnym przeznaczeniu budynku świadczy umieszczona na at-tyce alegoryczna kompozycja T. Ry-giera Opiekuńczy duch Galicji: stojąca postać kobieca to właśnie Galicja, siedząca kobieta po lewej uosabia Wisłę, a mężczyzna z prawej  Dniestr. Od 1923 r. mieściła się tutaj jedna z najbardziej zasłużonych polskich uczelni - Uniwer-


(7
%>

264
sytet Jana Kazimierza, o którego dokonaniach może świadczyć choćby światowej sławy matematyk Stefan Banach i plejada innych wybitnych uczonych. Od czasów włączenia Lwowa do Ukrainy gmach zajmuje Uniwersytet im. Iwana Franki. Imię tego ukraińskiego poety nosi też park usytuowany naprzeciwko (dawniej Jezuicki). Wzdłuż parku biegnie pod górę ul. A
ystopadowoho Czynu, którą można dojść do placu św. Jura z kolejnym wielkim zabytkiem Lwowa  greckokatolicką katedrą św. Jura (kafedralnyj sobór sw. Jura; :0D54@0;L=89 A>1>@ A2. .@0; pł. Swiatoho Jura 5). Położona na wzgórzu, monumentalna póz
no-barokowa budowla została wzniesiona w latach 1744-1761 według projektu Bernarda Meretyna, ze zdobieniami Jana Jerzego Pinsla (słynny konny posąg Św. Jerzy ze smokiem na attyce fasady). Od 1990 r. jest ponownie siedzibą głowy Cerkwi greckokatolickiej. W krypcie pochowano wybitnych przedstawicieli tego Kościoła: metropolitę Andrzeja Szeptyckiego (1865-1944) i kardynała Josypa Slipyja (1892-1984). Sąsiadujący z katedrą rokokowy pałac metropolitów (pałac mytropołytiw, ?0;0F <8B@>?>;8BV2; pł. Swiatoho Jura 5) z 1762 3., autorstwa K. Fesingera, był rezydencją papieża podczas pielgrzymki na Ukrainę. Na plac św. Jura jeżdżą trolejbusy #2, 9, 10 i 12.
Od placu św. Jura warto przejść ul. Ustianowycza do ul. Bandery. Wychodzi się na ładny koś-
ciół św. Marii Magdaleny (k0st i sw. Mariji Mahdałyny, :>AB5 cb. 0@VW 0340;8=8; Bandery O) wzniesiony około 1630 3., po czvm przebudowany być może zgodni z projektem J. de Witte w latach 1753-1758 w stylu póz
nego barn ku. Warto zwrócić uwagę na absv dę, szczególnie ołtarze - starv stiukowy autorstwa W. Kielara (1634) i nowy, alabastrowy pr0. jektu J. Reicherta-Totha (1926) Obecnie kościół w dni powszednie służy jako Dom Muzyki Organo wej, a w święta odbywają się w nim nabożeństwa rzymskokatolickie Nieco dalej, w imponującym gma chu z 1887 3., zaprojektowanym przez J. Zachariewicza, mieści się Politechnika Lwowska (Lwiwśka Politechnika, L2V2AL:0 >;VB5E=V:0; Bandery 12) o wielkich trądy cjach i znakomitej niegdyś opini (szczególnie o absolwentach wy działu architektury), do dziś największa techniczna uczelnia Ukra iny. Trzy postaci na attyce to Inżynieria, Architektura i Mechanika. Wewnątrz warto obejrzeć klatkę schodową i aulę. Idąc ul. Bandery do końca (oddalając się od centrum), mija się dom pod nr. 89, w którym urodził się kompozytor Wojciech Kilar, oraz neogotycb kościół św. Elżbiety (kosteł swia-toji Jełyzawety, :>AB5; A2. ;87025B8; pł. Kropywnyćkoho 1) z lat 1903-1912, projektu znanego także z Krakowa architekta Teodora Talowskiego (dziś cerkiew greckokatolicka św. św. Olgj i Elżbiety). Następnie dochodzi się Czerniwećką do dworca kolejo-
Ł0 (zaliznycznyj wokzał, 70;V7=8G=89 2>:70;; Dwircewa pł.). Obiekt zaprojektowany przez u/ Sadłowskiego i wzniesiony latach 1899-1903, reprezentuje monumentalną secesję wiedeńską. T k pisze w swoim znakomitym przewodniku po Lwowie Jurij Bi-riulow:  Hala peronowa, nakryta metalowymi przęsłami wielkiej rozpiętości, sprawia wrażenie lekkości i elegancji. Jest to najdoskonalsza konstrukcja inżynierska Lwowa epoki secesji".
Przedmieście Żółkiewskie
Przedmieście Żółkiewskie, zwane niegdyś Dzielnicą III, rozciąga się na północ od Śródmieścia, wzdłuż ul. Chmelnyćkoho, historycznej Drogi Żółkiewskiej. Część najbliższa Śródmieściu to zarazem miejsce pierwszej, ruskiej lokacji Lwowa, stąd tyle tu obiektów związanych z  okresem ruskim" w dziejach miasta.
Pierwszym z nich jest cerkiew św. Mikołaja (cerkwa sw. Mykoła-ja, F5@:20 A2. 8:>;0O; Chmelnyćkoho 28), niegdyś świątynia dworu książęcego, obok kościoła sw. Jana Chrzciciela na Starym Rynku najstarsza świątynia Lwowa. Zbudowana w XIII w. i przerobiona w 1623 3., dziś należy do autokefalii ukraińskiej. Cerkiew sw. Onufrego (cerkwa sw. Onufri-Ja> &5@:20 A2. =CD@VO; Chmelnyćkoho 36) pochodzi z XVI w., ale Została przebudowana w latach ^� 11820. Otaczają monastyr ba-7�ański. W cerkwi niegdyś przechowywano ikonę, którą w 1382 r.
przewieziono na Jasną Górę. Była to póz
niejsza Matka Boska Częstochowska. Trzecią z cerkwi, cerkiew św. Paraskewii Piątnicy (cerkwa sw. Paraskewy-Pjatnyci, F5@:20 A2. 0@0A:528-'OB=8FV; Chmelnyćkoho 77), ufundował w 1643 r. Bazyli Lupul, hospodar mołdawski. Ozdobą wnętrza jest szczególnie piękny ikonostas z drugiej dekady XVII w., nieznanego autorstwa. Świątynia służy autokefalii ukraińskiej. Ulica Chmielnickiego przechodzi w Zowkiwśką, przy której wznosi się rokokowy kościół św. Marcina (kosteł sw. Martyna, :>AB5; A2. 0@B8=0; Zowkiwśką 8) z 1736 3., należący obecnie do baptystów. Niegdyś można tu było obejrzeć krucyfiks dłuta J.J. Pinsla (dziś w Muzeum Pinsla).
Przedmieście A
yczakowskie
Przedmieście A
yczakowskie, dawniej Dzielnica IV, rozciąga się na wschód od Pidwalnej i Franki, wzdłuż ulic A
yczakowskiej (A
y-czakiwśka) i Piekarskiej (Pekarś-ka). Zwiedzanie tego rozległego kwartału historycznej zabudowy można rozpocząć od przejścia przez szeroki skwer koło baszty Prochowej, zwany kiedyś Wałami Gubernatorskimi. Niemal na tyłach baszty stoi kościół Karmelitów Bosych św. Michała Archanioła (kosteł karmelitiw bosych, :>AB5; :0@<5;VBV2 1>A8E; Wyn-nyczenka 20), wzniesiony w latach 1634 1642, potem przebudowywany, a obecnie zajęty przez cerkiew greckokatolicką św. Michała Archanioła. Otoczenie kościoła
:
5 ->
>43VO3 to jyvowski:odpowiednik krakowskiego andrusa i warszawskiego cwania i,, gastionem baciarów byt A
yczaków. Baciarzy posługiwali się swoistą gwarą -. lakiem. Popularność w Polsce międzywojennej zawdzięczali udziałowi wwal-i. 'h polsko-ukraińskich oraz audycjom radiowym Wesołej lwowskiej )  335@AV0 ' Tońcia. Z folkloru łyczakowskiego pochodzi m.in. znana piosenka n północy się zjawili jakieś dwa cywili, giemby podrapani, włosy jak badyli" " k2e niemoralna przyśpiewka o ułanach jaztowieckich  Ej, dziewczęta, w gó-kjecki" oraz powiedzonko  Pijak pije, pijak ma, pijakowi Pan Bóg da".
266
Stanowią budynki dawnego klasz-tn Na lewo od świątyni zaczyna s; 1 Krywonosa, na której początku widać kościół św. Kazimiera V klasztor Szarytek (monastyr ^zarytok, <>=0AB8@ H0@8B>:; krywonosa 1), oba z lat 1660-1664 (dziś szkoła policji). Na
t>rawo jest "!#+ uL A
ysenka> Prowadzącej do skrzyżowania z ul. Ko-W-olenka- W miejscu tym jest usy-tuowany dawny klasztor Franciszkę 'W (monastyr francyszkanciw, >=0AB8@ D@0=F8H:0=FV2; Koro-l ka 1)> w ^órym rozpoczynał * icjat św. Maksymilian Maria ^Colbe (1907-W12). Obecny kształt budowla otrzymała w 1833 r. Aktualnie kościół klasztorny należy do
^dwentystów' �bok zwraca uważ? t-iieco pstrokata cerkiew św. Jerzego Ccerkwa swiatoho Heorhija, F5@:20 ^tr 5>@3VO; Korolenka 5) z lat ^ 07-1899, jedyna świątynia Lwo-Va podlegająca patriarchatowi moskiewskiemu. Ulicą Korolenka moż-^a dojść do A
yczakiwśkoji.
pvczakiwśka (A
yczakowska) to ^ dzielnicy- Poza ciągnącą się wła-^ciwje nieprzerwanie historyczną 5? b idową warto odnalez
ć dwa du-
żej rangi zabytki. Pierwszy z nich wznosi się na samym początku ulicy, blisko pł. Sobornoji. Jest to kościół Klarysek (kosteł kłarysok, :>AB5; :;0@8A>:; Mytna pł. i) z 1696 3., projektu Pawła Rzymianina. Obiekt, choć przyciąga wzrok efektowną dzwonnicą (zbudowaną dopiero w latach 1938-1939), nie byłby aż taką atrakcją, gdyby nie mieszczące się w środku Muzeum Pinsla (�756966; 11.00-16.00 z wyj. pn.). Jan Jerzy Pinsel (zm. 1761), najwybitniejszy rzez
biarz baroku lwowskiego, którego dzieła należą do kultury światowej, jest postacią mało znaną. Działał od lat 40. XVIII w. w okolicach Bu-czacza, Horodenka, Monasterzysk oraz we Lwowie. Jego prace robią duże wrażenie. Muzeum może się pochwalić właśnie takim specyficznym, oryginalnym arcydziełem  kompozycją rzez
biarską ołtarza z Hodowicy (ok. 1760). Druga budowla, którą warto zobaczyć przy A
yczakiwśkij, to kościół św. Antoniego (kosteł swiatoho Antoni-ja, :>AB5; A2. =B>=VO; A
ycza-kiwśka 49a) z lat 1718-1765, o bogatym wystroju. Co najistotniejsze,
, " tynia jest drugim obok katedry
fańskiej nieprzerwanie czynnym
'C'ciofem katolickim we Lwowie.
^daleko stąd, przy A
yczakow-
,. " 55/5 urodził się i mieszkał
dzieciństwie wybitny poeta Zbi-*iew Herbert (1924-1998).
Najbardziej znane współczesnym Polakom miejsce A
yczakowa to Cmentarz A
yczakowski (A
ycza-kiwśkyj cwyntar, 8G0:V2AL:89 F28=B0@; Mecznykowa 33, na końcu Piekarskiej) - najlepiej zachowana polska nekropolia na Ukrainie i zarazem jedna z najważniejszych nekropolii w dziejach kultury polskiej. Cmentarz wytyczył Karol Bauer w 1787 3., z zachowaniem zasad tworzenia parku krajobrazowego. Na 42 ha spoczywa 500 tys. osób w około 300 tys. grobach. Grobowców naliczono ponad 2 tys., a posągów o wartości zabytkowej jest około 500. Lista ludzi zasłużonych dla kultury polskiej zawiera około 20 tys. nazwisk (m.in. S. Banach, B. Dybowski, S. Goszczyński, A. Grottger, M. Konopnicka, F. Smolka, K. Szajnocha, K. Twardowski, G. Zapolska). Można znalez
ć wiele mogił wybitnych Ukraińców z Iwanem Franko na czele, grobowce mieszczaństwa lwowskiego, a także groby Austriaków, Niemców, Ormian i Greków. Pochowano tu uczestników wszystkich zrywów narodowych. Zachowały się nawet cztery groby żołnierzy Kościuszki i kilkanaście mogił żołnierzy napoleońskich. Oddzielne kwatery zajmują Powstańcy listopadowi (tzw. cmentarz Żelaznej Kompanii; pole 71) �raz powstańcy styczniowi.
Szczególnym miejscem jest Cmentarz Orląt Lwowskich
(Cmentarz Obrońców Lwowa), powstały w latach 1921-1938 według projektu Rudolfa Indrucha, staraniem Straży Mogił Polskich Bohaterów. Spoczywa tutaj 2859 żołnierzy poległych w walkach o Kresy w latach 1918-1921 oraz zmarłych póz
niej śmiercią naturalną. Kwatera została bestialsko zniszczona z polecenia władz sowieckich w sierpniu 1971 r. Po odzyskaniu niepodległości przez Ukrainę zaczęto ją odbudowywać. 24 czerwca 2005 r. prezydenci Polski Aleksander Kwaśniewski i Ukrainy Wiktor Juszczenko, ostatecznie żegnając się z przeszłością, dokonali oficjalnego otwarcia Cmentarza Orląt Lwowskich, a także Memoriału Żołnierzy Ukraińskiej Armii Halickiej. Trumnę jednego z Orląt w 1925 r. przeniesiono do Grobu Nieznanego Żołnierza w Warszawie. Droga do cmentarza wiedzie od wejścia w prawo, koło mauzoleum Baczewskich oraz grobów Iwana Franki i Karola Szajno-chy, po czym tzw. główną prawą aleją do końca. Za wstęp pobierana jest niewielka opłata. Na Cmentarz A
yczakowski można dojechać tramwajem #7 (bezpośrednio pod bramę cmentarną) i #2 (należy wysiąść za cerkwią św. św. Piotra i Pawła i przejść kawałek ul. Mecznykowa).
NOCLEGI
Jak we wszystkich więkdzych miastach Ukrainy, dosyć duży wybór hoteli idzie w parze z zawyżonymi
cenami. Mniej zamożni turyści mogą skorzystać z bardzo bogatej oferty kwater prywatnych, w większości u miejscowej Polonii. Płaci się przeważnie w dolarach amerykańskich (5-10 $). Trzeba pamiętać, że pieniądze te ratują w wielu wypadkach bardzo skromny budżet rodzinny. Informacji udziela i pomaga w pośrednictwie Towarzystwo Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej (Rynok 17; 8742314, [e-mail]; pn.-pt. 14.00-17.00). We Lwowie nie brakuje też mieszkań do wynajęcia, przygotowanych specjalnie dla turystów (wysoki standard wyposażenia, lokalizacja w centrum lub blisko, brak problemów z wodą). Nocleg w takich miejscach wychodzi dużo taniej niż w hotelu średniej klasy (przykładowo dwójka w Suputnyku kosztuje 350 hrn, a więc tyle samo ile 3 4-pokojowe mieszkanie na starówce). Warto już w Polsce zamówić taki nocleg, wchodząc na prywatną stronę internetową www.lwow.wschod.info. We Lwowie nie zaszkodzi zajrzeć do katedry łacińskiej, gdzie łatwo można spotkać Polaków i poprosić ich o pomoc. Decydując się na pobyt w tanich hotelach, należy koniecznie zabrać ze sobą śpiwór lub przynajmniej komplet pościeli. W droższych hotelach śniadanie zwykle jest wliczone w cenę. Lwów ma bardzo poważne problemy z wodą - w większości mieszkań oraz w tańszych hotelach pojawia się tylko rano i wieczorem. Warto się upewnić w recepcji, jak wygląda sytuacja, trzeba też zapytać o go-
rącą wodę, choć z tym problemeft
poradzono sobie w większo'
miejsc dzięki zamontowaniu elPL
trycznych bojlerów.
Arena (Horodoćka 83; �2385326). ty ranki spartańskie, ale bardzo blisi, centrum. Dwójka 27 hrn. Umywał], toaleta na korytarzach, prysznic na r>a terze, płatny dodatkowo 2 hrn. Woj ciepła i zimna tylko rano i wieczorem na każdym piętrze kuchnia.
Bohdan (Chmelnyćkoho 33a, Birki-�593227, fax 593232). Prywatny kompleks hotelowy z 1992 3., usytuowany z dala od centrum. 40 miejsc, pokoje 2- i 3-os. (dwójka 105 hrn, dwójka z dodatkowymi wygodami 205 hrn), na miejscu restauracja, kawiarnia, bar, sauna, bilard, sala gimnastyczna.
Dnister (Matejka 6; �2974305, 2971017, www.dnister.lviv.ua, [e-mail]). Jeden z najdroższych i najbardziej ekskluzywnych hoteli we Lwowie, w 8-pię-trowym budynku z 1983 r. W każdym pokoju telewizja kablowa i telefon (jedynka 400-500 hrn, dwójka 400-800 hrn, dwójka lux 1500 hrn). Bar i trzy restauracje, fryzjer, solarium, gabinet kosmetyczny, bank, kasy kolejowe; możliwość wypożyczenia busa.
Elektron (Kwitky-Osnowjanenka 4; �233 5044). Dość spartańskie warunki, ale blisko centrum. Pokoje 2-, 3-, 4- i 6-os. (19 hm/os.).
Enej (Szimzeriw 2; �768370, 7683799, www.eney.lviv.ua, [e-mail]). Ekskluzywny hotel w zacisznym zaułku A
yczakowa, tuż koło Cmentarza A
yczakowskiego; wszystkie możliwe wygody. Jedynka 420 hrn, dwójka 540 hrn, jedynka lux 540 hrn, dwójka lux 880 hrn.
George (Mickewycza 1; �725952, 297 1144, fax 769060, www.georgeho-
ukrbiznet, [e-mail]. t[otel-legenda, działający nieprze-je w tym miejscu od końca XVIII w. (obecny budynek z 1901 3.). Duże zróż-nicowame cenowe (jedynka 31-71 $, dwójka 37-77 $, lux 88-107 $). Warto zatrzymać się choć na jedną noc.
Grand (Swobody 13; �769170, 727665, 724042, fax 769060, www.ghgroup. com.ua, [e-mail]). Najbardziej ekskluzywny hotel we Lwowie, ze wszystkim możliwymi wygodami. Goście mogą nieodpłatnie korzystać z basenu, sauny, klubu fitness. Jedynka 106-126 $, dwójka 159-177 $, lux 198-318 $.
Hefman (Wołodymyra Wełykoho 50; �648574, 648467, fax 648472, www. hetman.łviv.ua, [e-mail]). Bardzo przyjemny hotel, usytuowany jednak na jednym z lwowskich blokowisk. Jedynka 157 hrn, dwójka 181-261 hm.
Kniażyj (Wołodymyra Wełykoho 125a; �631214). W tym niedawno wyremontowanym hoteliku przyjmowane są tylko grupy od 10 osób. Jedynka 35-120 hrn, dwójka 25-120 hrn.
Kyjiw (Horodoćka 15; �742105, 728571). Skromny hotel w centrum miasta, w dawno nieremontowanym budynku z 1890 r. Pokoje 2-, 3- i 4-os. (umywalki, prysznic i toaleta na korytarzu). Woda zimna przez całą dobę, ciepła tylko rano i wieczorem przez trzy godziny. Nocleg: 25 hrn/os.
Lwiw (pr. Czornowoła 7; �792272, 792270, fax 792547, http://hotel.lviv.ua/ lviv/). Ogromnym atutem hotelu jest usytuowanie w samym centrum i duży strzeżony parking. Warunki w najtańszych pokojach są jednak spartańskie. Część pokoi była niedawno remontowana i tym nadano kategorię lux. Pokoje
bez wygód (łazienka na korytarzu): jedynka 35-120 hrn, dwójka 50-100 hrn, apartament 320 hrn.
Nezateżnist (Terszakiwciw 6 a; �757214, 754561). Tylko 10 minut spacerem od centrum; w tym samym budynku restauracja, fryzjer, obok płatny parking. Woda zimna przez całą dobę, ciepła tylko rano i wieczorem przez trzy godziny. Jedynka 110 hrn, dwójka 126 hrn.
Nton (Szewczenka 1546; �2333123, 233 7172, www.hotelnton.lviv.ua, [e-mail]). Niedawno wyremontowany, godny polecenia hotel w przemysłowej dzielnicy Lwowa. Do dyspozycji gości telewizja satelitarna, telefon, lodówka, parking, fax, ksero i Internet. Dwójki od 230 hrn ze śniadaniem. W tym samym budynku restauracja, sklep całodobowy, pizzeria, sala konferencyjna (30 40 miejsc).
Suputnyk (Kniahyni Olhy 116; �645822, 652421, fax 641523, suputnyk@mail. lviv.ua, http://www.suputnyk.com/). Potężny blok stojący wśród lwowskich blokowisk. Mimo sporej odległości od centrum hotel cieszy się dobrą opinią i jest chętnie odwiedzany. Kilka barów, restauracja, sauna, fryzjer i płatny parking strzeżony. Jedynka 270 hrn, dwójka 350 hrn, lux i apartamenty 550-1580 hrn. Sychiw (Morozna 14; �2223338, 222 3220). Daleko od centrum, ale dobre połączenie komunikacyjne. Miejsce godne polecenia dla turystów z plecakami. Na dwa pokoje przypada jedna łazienka. Woda ciepła i zimna tylko rano i wieczorem. Jedynka 30 hrn, dwójka 55-80 hrn. Turyst (Konowalcia 103; �2370624). Dobra jakość za rozsądną cenę, w dodatku w pięknej okolicy przedwojennego osiedla Nowy Świat. Woda ciepła i zimna tylko rano i wieczorem. Goście mogą korzy-
stać z baru, pralni, kantoru, sali konferencyjnej. Jedynka 106 hrn, dwójka 106 220 hrn.
Tustań (Lubińska 168a; �692882). Blisko lotniska i daleko od centrum, w budynku z 1993 r. Ciepła woda całą dobę. Dwójka 84 hrn.
U Biurgera (I. Franka 73; �761251, 966 569, www.burger.com.ua). Otwarty w 2001 3., blisko centrum, dodatkowo restauracja i płatny parking. Dwójka 300 450 hrn, lux i apartamenty 525-1050 hm.
Własta (Kłepariwśka 30; �2333430). Pokoje 1-, 2- i 3-os. o różnym standardzie, tylko 20 minut piechotą od centrum. Woda ciepła rano i wieczorem po dwie godziny. Jedynka 110-130 hrn, dwójka 135 hrn, trójka 90-120 hrn.
Zamok Lewa (Hlmky 7; �2386116, fax 971 563, [e-mail], http:// www.lioncastle.lviv.ua). Tylko 14 pokoi w budynku z początku XX w. przypominającym zamek. Bardzo wysoki standard; bezpłatny parking. Jedynka 280-465 hrn, dwójka 330-515 hrn, lux i apartamenty 600 800 hrn.
GASTRONOMIA
We Lwowie nie sposób być głodnym. Ilość restauracji, bistro, knajpek, kawiarni i pubów jest ogromna. Niestety, trochę gorzej jest z obsługą  piękne wnętrze nie zawsze idzie w parze z profesjonalizmem barmanów czy kelnerów. Ostatnio jednak i pod tym względem sytuacja znacznie się poprawiła. Zasady wolnego rynku zaczęły działać również w sferze gastronomicznej. Część lokali pęka w szwach, inne zaczynają świecić pustkami. Bardzo trudno znalez
ć miejsce dla niepalących,
chociaż takie już istnieją. We Lw wie można rozróżnić kilka kategor" lokali gastronomicznych. Dziedzi twem minionej epoki są kafe-ban, (:0D5-10@), fatalne połączenie restauracji z kawiarnią. Część klien tów przychodzi napić się kawy C2;v piwa, inni by zjeść konkretny p0sj. łek, np. kotlet z frytkami. Nikt też nie zwraca uwagi na takie drobiazgi jak białe wino podane w kieliszku do koniaku. Trzeba jednak zaznaczyć, że określenie kafe-bar może być bardzo mylące, gdyż tak nazywane są czasami restauracje. Coraz większą popularnością cieszą się klasyczne kawiarnie, gdzie podaje się kilka rodzajów kawy i przeważnie pyszne wypieki. Nie brakuje też pubów, choć i tam niekiedy serwuje się dania obiadowe. Funkcjonują oczywiście typowe restauracje, a ostatnio coraz więcej bistr. Mimo że ceny w tych ostatnich niewiele różnią się od restauracyjnych, przyciągają one coraz większe rzesze turystów, głównie za sprawą młodej i rozumiejącej potrzeby klientów obsługi. Bardzo często spotyka się menu w języku polskim. Przeglądając jadłospis, warto pamiętać, że ceny potraw mięsnych dotyczą konkretnej ilości, np. 10 dag, a upieczona nóżka z kurczaka może ważyć 25 dag. Najtańsze potrawy można zjeść w barach mlecznych  najpopularniejszy jest usytuowany przy Prospekcie Szewczenki 5 (codz. 9.00-20.00).
Kafe-bary i restauracje
Amadeus (pł. Katedralna 7; �978022; 11.00-23.00). Wykwintnie, ale bardzo drogo; łatwo znalez
ć wolne miejsce.
Attas (Ryn�k 45; 10.00-23.00). Na miej-scU słynnej przed wojną restauracji Atlas. Skromne, ale schludne wnętrze, na ścianach repliki starych zdjęć lwowskiego rynku. Kuchnia niewyszukana, lecz tania i smaczna.
guchara (Furmanśka 6; �444225; 11.00-23 00). Godna polecenia restauracja uzbecka, niedaleko od gmachu Teatru Wielkiego. Świetnie przygotowane wnętrze, gdzie bez problemu można się poczuć jak w środkowej Azji. Dobrze dobrana muzyka, dania z baraniny i możliwość wypożyczenia fajki wodnej.
Grand (Swobody 13; �724091; 7.00-24.00). Jedna z najdroższych i najlepszych restauracji w mieście, na parterze hotelu Grand. Kuchnia międzynarodowa; do dyspozycji gości bezpłatny parking. W godzinach 12.00-16.00 ceny niższe o 20%.
Kapryz (A
ystopadowoho Czynu 3; O741033, 745112; 11.00-23.00). Bardzo zachęcające wnętrze utrzymane w stylistyce końca XIX w. oraz profesjonalna obsługa. Dość drogo.
Kaukaz (Szota Rustaweli 2; �762082). Jedna z droższych restauracji w mieście; wyśmienita kuchnia gruzińska (zwłaszcza mięsa). Tutaj także można zjeść najlepszy we Lwowie plow (ryż z baraniną).
Kilikija (Wirmenśka 13; �726201). W jednej z kamienic w dzielnicy ormiańskiej; czyste wnętrze, dobra obsługa, na ścianach repliki broni średniowiecznej. Latem ciekawie ustawione stoliki między dwoma budynkami. Kawa Zalewana. Ceny umiarkowane. Kniażyj Lwiw (Hnatiuka 11; �728004; 11.00-23.00). Bardzo duży wybór potraw kuchni ukraińskiej. Wystrój nawiąże do czasów Rusi Halickiej.
Kupol (Czajkowskoho 37; �744254) .Ciepła, domowa atmosfera przedwojennego Lwowa. Kwiaty, świece, obrazy, oryginalne stare zdjęcia, stare naczynia, wyroby ze srebra, przedwojenne reklamy, wyszukana muzyka. Kuchnia ukraińska i europejska; drogo. Lwiwśki kurczata (pł. Katedralna 3; 10.00-23.00). Obok katedry. Niewielkie, ale sympatyczne wnętrze, smaczne potrawy z drobiu; niedrogo. Martusia (Teodora 12, wejście od Czor-nowoła). Niedawno otworzona restauracja; wystrój wiejskiej chaty, ale całość urządzona z gustem. Wieczorem muzyka na żywo. Bardzo miła obsługa i znakomite, niedrogie jedzenie. Na zewnątrz drewniane altanki. Muszketer (ul. Hruszewśkoho 7; �743 076). Naprzeciw dawnego uniwersytetu i kościoła św. Mikołaja. Obsługa przebrana w stroje bohaterów Aleksandra Dumasa; bardzo zachęcające wnętrze; niedrogo. Na Sobornij (Soborna 2a; �798878; 11.00-23.00). Niedaleko od dawnego kościoła bernardyńskiego. Dekoracja wnętrza utrzymana w stylistyce huculskiej, obsługa w strojach ludowych, antresola. Ceny przestępne. Niahara (Swobody 5; �965643). Kompleks z dyskoteką, restauracją i barem, muzyką na żywo i projekcjami DVD. Smaczna kuchnia nawiązująca w nazwach do tradycji ukraińskiej  Czorba po schidnomu". Olmar (na rogu Rynku, wejście od strony Krakowskiej). Przeciętny wystrój, smaczne jedzenie i umiarkowane ceny. Profesjonalna kierowniczka sali. Osela (Hnatiuka 11; �721601). Tradycyjna kuchnia ukraińska i bardzo pomysłowo urządzone wnętrze mające przypo-
minąć wiejską chatę. Wieczorami występy folklorystyczne. Ceny umiarkowane.
Pafos (Pylnykarśka 5; �971567, 970786; 11.00-23.00). Naprzeciwko cerkwi św. Mikołaja. Doskonałe greckie menu. Wystrój utrzymany w stylistyce śródziemnomorskiej, latem ogródek. Bardzo miła obsługa.
U Pani Stefy (Prospekt Swobody 10). Tanio, ale bardzo tłocznie. Dużo potraw kuchni huculskiej, w większości bardzo smaczne. Na ścianach podróbki wyrobów regionalnych.
Węża kramariw (Prospekt Swobody 16; �723939; 11.00-23.00). Restauracja, bar, kawiarnia i pub  wszystko na czterech piętrach kiepsko odbudowanej części murów obronnych Lwowa. Sale stylizowane na chatkę myśliwską i dom wiejski. Muzyka na żywo. Menu przede wszystkim ukraińskie.
Widenśka (Prospekt Swobody 12; �722 021; 9.00-23.00). Gustowny wystrój, fachowa obsługa, na ścianach fotografie starego Lwowa; latem ogródek. Drogo. Obok kawiarnia o tej samej nazwie.
Zołotyj wepr (Rynok 17; �726794). Bardzo popularny lokal. Znalezienie wolnego miejsca graniczy z cudem, a czas oczekiwania na dania jest nienaturalnie długi. Na dodatek kierowniczka sali zachowuje się jak policjant kierujący ruchem.
Bistra i pizzerie
Bar mleczny (Kopernyka 9; �724082). Tanio i bez wyszukanego wystroju.
Kastelari (pł. Mytna; 10.00-22.00). Lokal składa się z dwóch poziomów. Pizza, dania z ryb, mięsa, z makaronem, z ryżu, duży wybór lodów i deserów. Latem spory ogródek.
Kurczaki z rożna (pł. Mytna; F 0 22.00). Niewielki lokal  doklejony" ; murów obronnych dawnego klaszt bernardyńskiego. Kurczaki z ro? sprzedawane na wagę, kilka rodzai' sałatek, piwo lane i z butelki. Niedrop
Mandżaro (Hałyćka 16; �757021; pn.--k 9.00-22.00, nd. 12.00-22.00). !edale' ko od katedry. Czysto, nowoczesny i n,. stowny wystrój, bardzo smaczna kuch nia. W osobnym okienku kebab i l0(jv Ceny umiarkowane. Czasami trzeba poczekać na miejsce. Menu również w języku polskim. Podobny lokal jest niedaleko po drugiej stronie Prospektu Swobody przy ul. Doroszenka 19 (�743221).
McDonald (Szewczenka 7). Na parterze słynnej kamienicy Sprecher. Żelazny punkt programu wycieczek dzieci ukraińskich.
Pizza Czelentano (pr. Swobody 24; 10.00-23.00). Naprzeciw Teatru Skarb-kowskiego. Oprócz pizzy duży wybór sałatek i naleśników. Dwa bliz
niacze lokale działają na Słowaćkoho 16 (obok uniwersytetu) i Wyhowśkoho 47a.
Pizzeria (Furmanśka). Naprzeciw restauracji uzbeckiej Buchara. Podobno najlepsza pizza w mieście.
Tarko (Szpytalna 7; �949199). Na V piętrze domu towarowego Magnus z 1912 3., obok gmachu Teatru Wielkiego. Już z tego powodu warto tam zajrzeć. Na jednej ścianie wymalowany widok średniowiecznego Lwowa, współczesny można zobaczyć z potężnych okien. Ceny umiarkowane, porcje niewielkie, ale warto się skusić. Młoda i bardzo sympatyczna obsługa.
Kawiarnie i puby
Amelia (Prospekt Swobody 23; �726 061). Elegancka kawiarnia w bramie-
nok kawy  Parz" (Szewczenka 23;
87#21840; pn.-sb. 9.00-19.00, nd. . 00-18-00). Nowoczesny i bardzo gu-wny wystrój - zarówno kawiarni, jak " klepu z kawą. Wyśmienita kawa, cze-, i ja na cappuccino w kształcie serca! Zakaz palenia.
ia vu (Hruszewśkoho 9). Przyjemne miejsce naprzeciw dawnego uniwersytetu i kościoła św. Mikołaja,
Dzyga (Wirmenśka 35; 10.00-23.00). Zamyka od wschodu ulicę Ormiańską. Niezwykle popularna kawiarnia artystyczna. Kawa parzona na kilkanaście sposobów, w menu również przekąski. Obok działa desa-galeria.
Italijśke podwirja (Rynok 6; �720671; tylko w sezonie 10.00-21.00). Na dziedzińcu kamienicy Królewskiej i to jest najmocniejszym atutem tego miejsca, a szkoda.
Jazz Fun Club (Teatralna 24; �742384, [e-mail]; 11.00-23.00). Pub i restauracja w jednym. Fantastyczny wystrój, muzyka na żywo, karaoke, bogate menu (np. sushi).
Lalka (pł. Danyła Hałyćkoho; od 16.00). W podziemiach Teatru Lalek. Prawdziwa artystyczna knajpka ze swoistym un-dergroundowym klimatem, miejsce koncertów, wystaw i happeningów. Duży wybór alkoholi, a w menu można znalez
ć słoninę w czekoladzie (!).
Nojiw Kowczeh (Stawropihijśka 9; 12.00-24.00). Niedaleko od dawnego kościoła dominikańskiego. Wystrój może się podobać - za tapety służą stare polskie ga-Zety Antresola; oprócz kawy i piwa tak-Ze dania obiadowe, co niekoniecznie Jest atutem tego miejsca. 9ródki piwne Działają latem, a najpopu-�rniejsze znajdują się na Rynku, przed budynkiem dawnego Ossolineum (róg
ulic Kopernyka i Słowaćkoho) oraz między parkiem im. Iwana Franki a uniwersytetem (przy A
ystopadowoho Czynu).
Piano Bar (Prospekt Swobody 13; �727 665; całą dobę). W budynku hotelu Grand; ekskluzywnie i drogo.
Sonata (ul. Wałowa 13; �744229; 10.00-23.00). W północnej pierzei placu Halickiego. Bardzo gustownie urządzone wnętrze z antresolą. Oprócz kawy i herbaty duży wybór alkoholi.
Świt kawy (pł. Katedralna 6; �975675; pn.-pt. 8.00-22.00, sb.-nd. 9.00-22.00, sklep pn.-pt. 8.00-20.00, sb.-nd. 9.00-20.00). Obok katedry łacińskiej. Kawiarnia i sklep z kawą (ponad 30 rodzajów). Gustowny wystrój, latem kilka wiklinowych stolików z fotelami. Ulubione miejsce zamożnych lwowian.
Titanic i Yellow Submarine (Teatralna 4 i 6; �975521; 11.00-24.00). Wschodnia pierzeja placu Pidkowy. Prawdopodobnie najdroższe tego typu miejsca we Lwowie. Warto je odwiedzić przynajmniej raz. Pierwszy lokal jest urządzony jak transatlantyk, drugi, zgodnie z nazwą, jak łódz
podwodna.
Weronika (Szewczenka 21; �978128). Pyszna kawa, wyborne wyroby cukiernicze i lody, doskonała obsługa i normalne ceny. Ogrzewany ogródek. Wewnątrz zakaz palenia.
Wirmenka (Wirmenśka 19; 9.00-19.00). Na rogu z Drukarską. Choć na pierwszy rzut oka lokal nie wygląda zachęcająco, ma duże grono wielbicieli. Powodem jest bardzo smaczna i mocna, parzona na piasku kawa oraz przepyszne wyroby cukiernicze. Sernik nie ma sobie równych. Do tego można zamówić jeszcze lampkę krymskiego koniaku, wszystko za bardzo małe pieniądze. W weekendy zakaz palenia.
ROZRYWKI
Cyrk Horodoćka 83.
Dyskoteki i kasyna Kostno - najnowsze centrum rozrywki (pi. Petruszewycza 2; e2965445, www.milOO.lviv.ua; panie: pn., wt., czw. 5 hm, śr. 10 hrn, pt., nd. 20 hrn, sb. 30 hrn; panowie: pn., wt., czw. 5 hrn, śr. 20 hrn, pt., nd. 20 hrn, sb. 30 hrn); Picasso (ul. Zelena 88; B0753272; panie: 10 hrn, panowie: pn., śr., czw. 15 hm, pt.-nd. 20 hrn; wt. zamkn.); MilOO (ul. Naukowa 7; s244 7196; 20-30 hrn, czw. panie 5 hrn); Milenium (Czornowoła 2, 300 m za budynkiem Teatru Wielkiego; panie: wt. śr. bezpł., czw. nd. 15 hrn; panowie: 30 hrn; pn. zamkn.)  niedawno otworzony ogromny kompleks z dyskoteką, restauracją i kilkoma barami (dyskoteka o 21.00, restauracja od 12.00); Split (pi. Mickewycza 6/7; %B'987133; restauracja, kasyno i płatny dodatkowo przy wejściu bar ze stripizem; umundurowana profesjonalna obsługa; ceny przystępne, kieliszek wina od 6 hrn); Disco Bar Platinum i Grand Club Casino (Szewczenka 10; �729000; od 20.00).
Filharmonia Czajkowśkoho 7.
Kina Teatralna 22, Kopernyka 7, Szewczenka 1.
Kluby i kompleksy sportowe Centralny Stadion Ukrajina (A
ypowa Aleja 5), kompleks sportów wodnych (Kniahyni Olhy 114), Pałac Sportu (pł. Petruszewycza 1).
Teatry Opera i Balet im. S. Kruszelnickiej (Prospekt Swobody), Ukraiński Teatr Dramatyczny im. Zańkowećkoji (A
esi Ukrajinky 1), Pierwszy Ukraiński Teatr dla Dzieci i Młodzieży (Hnatiuka 11), Młodzieżowy im. Kurbasa (Kurbasa 4), Polski Teatr Ludowy (Kopernyka 42),
Teatr Armii Ukraińskiej (Horodoćka to Teatr-Studio Woskresinnia (ProSn Peremohy 5), Teatr Lalek (pł. pj , Hałyćkoho 1).
INFORMATOR
Antykwariaty, desy, pamiątki J~ "
Ukrajinky 8 (pn.-pt. 10.00-18.00, sb 10.00-15.00);  Trzy korony", wlr. menśka 33 (e2949149; pn.-sb. 12.00-18.00), Rynok 41 (pn.-pt. ll.oo, 17.00), pod gołym niebem na placu koło pomnika Iwana Fedorowa, ul. Pidwal-na (przede wszystkim książki; codz. od rana do wieczora); targ z pamiątkami malarstwem i sztuką ludową, dawny plac Niski Zamek, obok Teatru Skarb-kowskiego, przy ul. Teatralnej (codz. od rana do wieczora).
Apteki 700-riczczia Lwowa 1 (e721864), Metropołyta Anhełowycza 2 (na tyłach dawnego kościoła Św. Elżbiety; pn.-pt. 8.00-22.00, sb. 9.00-18.00, nd. 9.00-14.00), Drukarska 2 (apteka-muzeum, w północno-wschodnim narożniku Rynku; pn.-pt. 9.00-19.00, sb.-nd. 10.00-17.00), pł. Hałyćka 14 (8.00-20.00, cały tydzień), Kopernyka 1 (M726616), A
esi Ukrajinky 9 (pn.-pt. 9.00-21.00, sb.-nd. 9.00-15.00), A
epkoho 11 (e724955; całodobowa), Hałyćka (róg Rohatyncow; całodobowa), Mykołajczuka 9 (s597 554; całodobowa), Rynok 18 (pn.-pt. 8.00-21.00, sb.-nd. 10.00-17.00), pł. So-borna 1 (pn.-pt. 8.30-20.00, sb. 9.00-18.00, nd. 9.00-16.00), Teatralna 22 (obok targu z pamiątkami; pn.-sb-9.00-2.00, nd. 11.00-18.00). Informacja w067.
Banki. Nacionalnyj Bank Ukrajiny (K�" pemika 4), Awal (Matejka 8), Dnister (pł. Hałyćka 15), Kredytbank Ukrajina
PKO BP Group (A
ewyćkoho 67), Oszczadbank (Siczowych Strilciw 9), Praweksbank (pr. Czornowoła 99), Pry-tbank (Huculska 15), Prominwest-bank (Hnatiuka 2), Raiffeisen Bank Ukrajina (Iwana Franka 20).
Biura podróży, agencje turystyczne Biuro podorożej ta ekskursij (Kostiusz-ka 18; B741101), Hałekspotur (Wynny-czenka 30; 3765988), Hałintur (Do-mbrowśkoho 6; s721941), Inturyst (w hotelu George, pł. Mickewycza 1; e726751), Lwiwturyst (Stryjśka 12; 725052), Suputnyk (Ohijenka 18; O729503).
Fotograficzne usługi Foto Era, pł. Hałyćka 14 (pn.-pt. 10.00-19.00, sb. 10.00-18.00, nd. 10.00-15.00; na poczekaniu zdjęcie do dokumentów); Kodak Ekspres, pł. Hałyćka 16 (pn. pt. 10.00-19.00, sb. 10.00-18.00, nd. 10.00-15.00), Pr. Swobody 47 (pn.-pt. 10.00-20.00, sb. 10.00-19.00), Szewczenka 14 (pn.-pt. 10.00-19.00, sb. 10.00-18.00, nd. 10.00-15.00), Szewska 1 (pn.-sb. 9.00-19.00, nd. 10.00-18.00); Konica, Pr. Swobody 1-3 (pn.-sb. 9.00-20.00, nd. 11.00-17.00).
Informacje telefoniczne Telefony, adresy, nowe nazwy ulic i inne, oblast' lwowska: ^09 (całą dobę); informacja miejska: M089; pomoc drogowa: 21; zegarynka: b060.
Internet Kafejki są zazwyczaj czynne od 9.00 do 23.00 (2 hrn/godz.). Albion, Pr. Swobody 16 (Węża kramariw); Delia, Franka 1; Interkom-C, Bandery 35 (O970251); Nika, Drukarska 6 (całą dobę; w tym samym lokalu kawiarnia); Internet Świt, Kostiuszka 2 (w podwórzu); Nazgul, ul. Kniazia Romana 12/14; Millenium, Konowalcia 63 (^354776); �*. Doroszenka 23 (M727662); 0-
wuk, Pr. Swobody 9; San Remo, ul. Ze-łena 14.
Konsulat RP Sprawy wizowo-paszporto-we, obywatelstwa, repatriacji i legalizacji dokumentów: Franka 110 (e297 0861, 2970862, 2970863, 2970864, fax 760974, www.konsulat.lviv.ua, [e-mail]; przyjmowanie interesantów 10.00-14.00; śr., sb. i nd. zamkn.). Konsul Generalny, sprawy prawne, opieki konsularnej, kultury i nauki: Kociubynśkoho lla/3 (e729301, fax [phone], www.konsulat2.lviv.ua, [e-mail]). Reprezentowanie polskich interesów gospodarczych i handlowych, działalność informacyjno-wspo-magająca dla biznesu: Sacharowa 78a (B2976677, 2971353, www.wehkg-lv. txnet.com, [e-mail]).
Ksero Kodak Ekspres, Pr. Swobody 47 (pn.-pt. 10.00-20.00, sb. 10.00-19.00), Szewska 1 (salon fotograficzny; pn.-sb. 9.00-19.00, nd. 10.00-18.00), Rynok 29 (w podwórzu).
Księgarnie Pł. Mickewycza 8, Franka 21, Furmanśka 5, Furmanśka 14, Prospekt Szewczenka 8, Szewska 1 (Bukwa), pł. Hałyćka 12 (Globus).
Mapy Knyhy, Hryhorenka 4 (a727666), pł. Mickewycza, pł. Hałyćka.
Poczta Główny urząd pocztowy: Słować-koho 1 (M065; pn.-pt. 8.00-19.00, sb. 8.00-16.00, nd. 8.00-14.00); nr 6, Rynok 42 (pn.-pt. 8.00-19.00, przerwa 13.00-14.00, sb. 8.00-16.00, nd. 11.00-16.00); nr 8, róg ul. Wałowej i pi. Halickiego (2065; pn.-pt. 8.00-19.00, sb. 8.00-16.00, nd. 8.00-14.00).
Pogotowie ratunkowe s03.
Policja s02.
Przychodnie Dziecięca kliniczna (Orły-ka 4; o931888), miejska kliniczna (Użhorodśka 1; -720562), obwodowa
kliniczna (Czernihiwśka 7; e755020), zakaz
na (Pekarśka 54; 753926), Ho-spis (Kotlarewśkoho 53a; e353287).
Samochody - serwis Autoserwis LTD (Wołodymyra Wełykoho 58; /632118), !03-Serwis (Czornowoła 5; e521941), Lwiw-Awto (Horodoćka 282; e624 223), Peugeot (Chlibna 4; /216915), Ukrserwis (Nekrasowa 36; -759112), Volkswagen (Buz
kowa 13; -700676), WTP (Bujka 14; B423668).
Stacje benzynowe Bohdaniwśka 100, Chutoriwka, Horbaczewśkoho 16, Hry-caja 8, Jeroszenka 15, Kulparkiwśka 101, Kulparkiwśka 224, Kyjiwśke szosę 7. km, Linkolna 10, Nadijna la, Petlury 1, Piwkoło 14, Profesora Bujka 14, Ria-sziwśka 6, Rudnenśka 1, Rudnenśka 14, Rudnenśka 30, Stryjśka 200, Szewczen-ka 200, Waszyngtona 5, Wołodymyra Wełykoho 50.
Straż pożarna e01.
Szpitale, przychodnie Czornowoła 45a (e727756), Ruska 20 (s741249), dzie-
wizytv
cięca (Wyhowśkoho 32; 8127?7 dziecięca (Rymlanyna 2; 075194' stomatologiczna (Pekarśka 69a-  7 ' 560), prywatne pogotowie ratunW  Bohdan" (o056; usługi wchodzą w kres dobrowolnie wykupionego uh pieczenia), klinika kolejowa (ul. Ohii ka 3; 7482284, 7484307; ok. 15 hrn).
Toalety publiczne w centrum piwnic ratusza (Rynok), kamienica Królewsk (Rynok 6), pł. Danyła Hałyćkoho (^ środku placu), McDonald (Szewczen ka 7), dom towarowy Magnus (na pól piętrze, ul. Szpytalna 11).
Zakupy spożywcze Doroszenka 6 (całodobowy), pł. Hałyćka 14 (wt.-sb. 9.00-22.00, pn. 9.00-20.00, nd. 10.00-22.00), pł. Hałyćka 17 (codz. 9.00-22.00), Rynok 23 (do 21.00), Prospekt Swobody (koniec strony nieparzystej; całodobowy), Prospekt Szewczenka 4 (wt.-sb. 8.00-22.00, pn. 9.00-20.00, nd. 9.00-20.00).
<#^
Ziemia lwowska
Wspaniałe zabytki, piękne krajobrazy i miejsca związane z ważnymi wydarzeniami historycznymi sprawiają, że ziemia lwowska (ukr. Lwiwszczy-na, L2V2I8=0), którą obecnie utożsamia się z obwodem lwowskim, może być najciekawszym dla turystów regionem Ukrainy. Ma dobrze rozwiniętą sieć hoteli oraz usług i sprawną komunikację. Dzięki gęstej sieci marszrutek bardzo szybko można się dostać do niemal każdego miejsca. Nie odczuwa się tu dystansu cywilizacyjnego czy obyczajowego doskwierającego w innych zakątkach dawnego ZSRR. Poza tym ziemie te leżą blisko naszego kraju, w zachodniej, graniczącej z Polską części Ukrainy.
Głównym miastem jest Lwów  serce regionu. Inne duże ośrodki to Drohobycz z Borysławiem, Czerwonogród (hist. Krystyno-Pol), Stryj i Sambor. Krajobraz, niemal zawsze pofałdowany, wZnosi się z północy na południe -�d Grzędy Sokalskiej przez coraz Wyższe wzgórza Roztocza i Goło-
gór, aż po Bieszczady z Pikujem (1405 m n.p.m.). Najważniejszymi rzekami są Dniestr, Bug i Stryj. Klimat w tej części kraju jest umiarkowany kontynentalny, prawie taki jak w południowej Polsce. Najlepsza pora na zwiedzanie to okres od maja do paz
dziernika, ale szczególnie pięknie jest na począt-
IBBBBBH6BBHBB
.'....... . %......6:.......:.:.......'....... : .....
Si
Żółkiew - ulubiona miejsco-wość Jana III Sobieskiego, znana z kolegiaty i zamku Żółkiewskich. Olesko - kolebka królów Rzeczypospolitej.
Drohobycz - miasto Brunona | Schulza z cennymi zabytkami ar- ] chitektury sakralnej. I
S o
Ź 1/1
>
277
ZIEMIA LWOWSKA
5
J'
>
'W Miżhirja
ku września. Zimą w niektórych miejscowościach w Bieszczadach trwa sezon narciarski.
Historia
Z początku ziemia lwowska była częścią Rusi Czerwonej. Rolę głównego ośrodka odgrywał wspominany w latopisach gród Pleśni-
sko vel Pliśnieck (w pobliżu Pod-horców), istniejący między IX a XII w. Od IX w. tereny te znalazły się w orbicie wpływów państwa kijowskiego, a od XII w. w granicach księstwa halickiego, które szczyt potęgi osiągnęło w czasach panowania Jarosława Ośmiomysła (1153-1187). W 1199 r. Halicz
__________W Kołomyja__________________________
zjednoczono z Wołyniem pod berłem księcia Romana, potem jego syna - Daniela. Około 1250 r. Daniel Halicki dokonał pierwszej lokacji Lwowa. Wraz ze śmiercią ostatniego księcia halicko-włodzi-mierskiego, Jerzego II (1340), rozpoczęła się trwająca ponad 20 lat wojna o spadek po nim. Z tych
rozgrywek zwycięsko wyszła Polska, która rozpoczęła tu swoje władanie aż do 1772 r. Jak napisał Aleksander Stadnicki:  Gdy ziemia lwowska przeszła pod panowanie polskie, była bezludnym i po największej części w bezpośrednim posiadaniu i zarządzie panujących zostającym krajem. Zaludnili go i wzbogacili dopiero królowie polscy licznym rozdawnictwem królewszczyzn ( % %" )". Masowe nadania spowodowały wielki napływ osadników, początkowo Niemców, a następnie Polaków, co niebawem zmieniło proporcje etniczne. Od XV w. zaczęto traktować ziemię lwowską jako wschodni skrawek Małopolski. W 1772 3., po I rozbiorze Polski, przypadła Austrii jako część Królestwa Galicji i Lodomerii. Region zaczął się rozwijać intensywnie po nadaniu autonomii Galicji w 1867 r.
Pojawił się wówczas problem narodowościowy - z jednej strony Galicja ze swą stolicą Lwowem była terytorium, na którym Polacy mieli największe swobody polityczne i kulturalne ( polski Piemont"), z drugiej postępował proces emancypacji Ukraińców. Po rozpadzie Austro-Węgier doprowadziło to do otwartego konfliktu. Powstały organy władzy odradzającego się państwa polskiego, a zarazem 1 listopada 1918 r. proklamowano Zachodnio-Ukraiń-ską Republikę Ludową (ZUNR). W nocy z 31 na 1 listopada 1918 r. rozpoczęły się trwające do kwietnia 1919 r. polsko-ukraińskie walki o Galicję Zachodnią. Ostatecznie
W


<
- >
Przebieg dzisiejszej granicy polsko-ukraińskiej zostat ustalony dopiero na początku 1952 r. Po 1945 r. ziemia sokalska z Sokalem i Bełzem należała do Polski. Odkrycie złóż węgla kamiennego spowodowało decyzję Moskwy o zmianie przebiegu granicy tak, by najcenniejsza część zagłębia znalazła się w obrębie ZSRR. W zamian Polsce zaoferowano zniszczone po wojnie, wyludnione i dzikie Bieszczady, Wiadomość o przyłączeniu do ZSRR tych terenów wywołała prawdziwą panikę wśród ludności - uciekał nawet przysłowiowy dziad sokalski. Przesiedleńcy zamieszkali głównie w Ustrzykach Dolnych i Krościenku.

' :: : : : : < : : ; :
280
ziemia lwowska przypadła Polsce, w której granicach pozostawała do 17 września 1939 3., gdy trafiła pod władzę Moskwy.
Skutkiem II wojny światowej były zasadnicze przemiany etniczne. Żydzi i Niemcy zostali prawie zupełnie wymordowani lub wypędzeni, a większość Polaków zmuszono do wyjazdu na Ziemie Odzyskane. Dziś Ukraińcy stanowią ponad 90% ludności. Ta jednolitość dała niezamierzony przez władze sowieckie wynik: z kolei ziemia lwowska stała się  ukraińskim Piemontem", matecznikiem tradycji narodowej i języka w dobie najgłębszej rusyfikacji. Obecnie region, bliski kulturowo zachodnim sąsiadom, pozwala Ukrainie mieć status państwa środkowoeuropejskiego.
ŻÓA
KIEW
" 13,7 tys. mieszkańców " s3252
A
adna i zabytkowa Żółkiew (ukr. Zowkwa, >2:20) leży na Roztoczu, nad rzeką Świnią. Intensywnie remontowane w ostatnich latach miasteczko jest świetnym celem jednodniowej wycieczki ze
Lwowa i tradycyjnym miejscem postoju Polaków zmierzających do granicy w Rawie Ruskiej lub w odwrotnym kierunku. Dla osób, które po raz pierwszy odwiedzają Ukrainę, Żółkiew stanowi doskonały dowód na to, jak wielonarodowościowy charakter miały niegdyś te ziemie. W niewielkiej odległości od siebie wznoszą się cerkwie, kościół katolicki i synagoga.
Historia
Żółkiew, po raz pierwszy wzmiankowana w 1368 r. jako Winniki, przybrała obecną nazwę w 1598 r. od nazwiska Stanisława Żółkiewskiego, kanclerza i hetmana wielkiego koronnego, który wzorem innych sławnych mężów postanowił założyć siedzibę rodową (jako jego posiadłość od 1556 3.). W 1603 r. miejscowość otrzymała prawo magdeburskie. Stojąca na rynku piękna kolegiata jest jedną z pierwszych fundacji Żółkiewskiego, ale fundatorowi nie było dane widzieć jej ukończonej, gdyż zginął w czasie odwrotu po nierozstrzygniętej bitwie pod Cecora w 1620 r. Budową miasta kierowała wdowa po bo-
haterze, Regina z Herburtów. Ciasteczko było słynne jako jedna z największych gmin żydowskich w Polsce oraz ważny ośrodek drukarstwa hebrajskiego. Żółkiew przeszła jako posag od Żółkiewskich do Sobieskich. Była ulubioną miejscowością króla Jana III Sobieskiego, który właśnie tutaj przyjmował gratulacje po zwycięstwach nad Turkami w 1673 r. i pod Wiedniem w 1683 r. Od 1740 r. stała się własnością Radziwiłłów. W 1772 r. znalazła się
w zaborze austriackim, a w
1919 r.
powróciła do Polski. W czasie II wojny światowej okupowali ją najpierw Sowieci, potem Niemcy, którzy deportowali Żydów do obozu zagłady w Bełżcu i do obozu janowskiego we Lwowie. W 1951 r. zmieniono nazwę miejscowości na Niestierow, na cześć rosyjskiego lotnika P. Niestierowa, zestrzelonego w 1914 r. w okolicy miasta. Nazwę historyczną przywrócono po odzyskaniu niepodległości przez Ukrainę.
Komunikacja
Do Żółkwi najwygodniej dojechać ze Lwowa, Rawy Ruskiej i Czerwo-nogrodu. Choć kursuje bezpośrednia marszrutka #51 oraz autobus ze Lwowa, aby nie tracić czasu, najlepiej udać się od razu na dworzec nr 2 przy Chmelnyćkoho 225. Można tam dotrzeć z centrum, z prospektu Czornowoła (przedłużenie zachodniej ulicy, Prospektu Swobody, za Teatrem Opery i Baletu) - przystanek marszrutek jest naprzeciw hotelu Lwiw (zawsze
stoi tam mnóstwo ludzi). Najlepiej zapytać, która marszrutka jedzie w kierunku  awtostancji no-mer dwa" (jest ich kilka), a już na miejscu na hasło  Zowkwa" zostanie wskazany odpowiedni pojazd. Autobusy i marszrutki do Rawy Ruskiej lub Czerwonogrodu zatrzymują się na przystanku Zowkwa (na obwodnicy miasteczka) oddalonym o ponad 2 km od centrum. Te bezpośrednio dojeżdżające do Żółkwi mają stację końcową na niewielkim placu targowym na tyłach dwóch zabytków  kościoła podominikańskiego i synagogi.
Jest tu też drugorzędna stacja kolejowa, można więc w jedną stronę wybrać się pociągiem relacji Lwów Rawa Ruska (4 dziennie; 1 godz. 30 min). Wlecze się on niemiłosiernie, ale przejeżdża pośród malowniczych wzgórz w Brzucho wicach, przed wojną ulubionym letnisku lwowian.
Zwiedzanie
Niemal wszystkie godne uwagi obiekty skupiają się w okolicy rynku. Na placu stoi najcenniejszy zabytek Żółkwi  kolegiata Królowej Niebios oraz św. św. Wawrzyńca i Stanisława (parafijalnyj kosteł, ?0@0DVO;L=89 :>AB5;). Zbudowano ją w latach 1606 1618 dzięki fundacji Żółkiewskiego,  na wzgórzu, usypanym przez jeńców bisurmańskich". Pracami kierował Paweł Szczęśliwy, a po nim Ambroży Przychylny. Świątynia, z prostokątną nawą, kwadratowymi ramionami transeptu oraz pre-
zbiterium zamkniętym trójbocz-nie, powstała na planie krzyża łacińskiego. Na przecięciu naw umieszczona jest kopuła zwieńczona latarnią. Kolegiatę zwano niegdyś  skarbcem pamiątek narodowych i jednym z najpiękniejszych kościołów w Polsce". Warto zwrócić uwagę na fryz obiegający budowlę, ozdobiony figurami rycerzy i kartuszami herbowymi. W narożnikach znajdują się kamienne orły. Na szczycie fasady ustawiono figurę Michała Archanioła. Godne uwagi są renesansowe nagrobki w prezbiterium: po lewej stronie Jakuba Sobieskiego, Stanisława i Jana Żółkiewskich, po prawej zaś Stanisława Daniłowi-cza, Reginy z Herburtów Żółkiewskiej i Zofii z Żółkiewskich Dani-łowiczowej. Wewnątrz kościoła wisiały ogromnych rozmiarów cztery płótna przedstawiające sceny batalistyczne, w których brali udział Żółkiewscy i Sobiescy. Wszystkie są zdeponowane w muzeum na zamku w Olesku, ale tylko jedno jest eksponowane  Bitwa pod Wiedniem. Kolegiata przetrwała II wojnę światową, ale nowe władze urządziły w niej magazyn. Wyposażenie zabytku wywieziono do zamku w Olesku. Po przywróceniu w 1989 r. kościoła parafii rzymskokatolickiej rozpoczął się jego remont. Dzięki wysiłkowi polskich konserwatorów uratowano świątynię od niechybnej zagłady. Warto zejść do krypty (po uzgodnieniu z księdzem proboszczem), gdzie w dwóch sarkofagach pochowano doczesne szczątki Stani-
sława Żółkiewskiego, Jana Żół kiewskiego, Zofii Daniłowic2n wej, Stanisława Daniłowicza i 0jc króla Jana III Sobieskiego - Jakub Sobieskiego.
W południowo-zachodnim na rożniku rynku wznosi się zamek Żółkiewskich (zamok, 70<>:). %5 niegdyś wspaniałą rezydencję I0. gnacką wzniesiono między 1594 a 1604 r. W 1740 r. przebudowano ją w stylu rokokowym. W czasach austriackich mieściła urzędy i n0. woli popadała w ruinę (m.in. rozebrano na cegłę kaplicę i wieże). Zniszczona podczas I wojny światowej, została potem odbudowana, ale nie oparła się II wojnie światowej. Po 1945 r. były tu koszary wojskowe. Po raz kolejny budowlę odbudowywano w latach 1972-1976. Dziś mieści się w niej szkoła. Warto wejść na dziedziniec i obejść zabytek dookoła, gdyż elewacje od strony dawnego parku dają wyobrażenie o wcześniejszym wyglądzie budynku. W południowo-wschodnim narożniku rynku odtworzono fragment obwarowań miejskich. A
adnie prezentuje się ozdobna brama zwana Zwierzyniecką (Zwirynećka brama, 2V@8-=5FL:0 1@0<0).
Interesująco przedstawia się zabudowa rynku. Kamieniczki pochodzą głównie z XVII w., a ratusz przybrał obecny wygląd w latach 1926-1932. Między nim a kolegiatą stoi dawna brama miejska nazywana Krakowską (Krakiwśka brama, @0:V2AL:0 1@0<0), ostatnio odbudowana (rozebrano ją w latach 60. XX w.)
Kfa północ od kolegiaty wznosi kazyliańska cerkiew Trójcy
fwictej (Trojićka cerkwa, "@>WFL-F5@:20; Wasylijanśka 4/6). p>rwszą drewnianą cerkiew w tym jgigcu, pod wezwaniem Serca Jeżowego, ufundował dla swoich ra\vosławnych poddanych Sta-isław Żółkiewski w 1612 r. �/ 1682 r. została ona przekazana bazylianom, którzy po kilku latach zaczęli wznosić murowaną świąty-n[ę wraz z klasztorem. Gruntowna przebudowa w stylu rosyjskim rniała miejsce w 1906 r. Po II wojnie światowej zabytek podzielił los innych żółkiewskich świątyń - wewnątrz urządzono magazyn, ale na początku lat 90. kościół powrócił do bazylianów.
Warta uwagi jest także renesansowa synagoga (synahoha, A8=03>30; Zaporiz
ka), wokół której rozciągała się niegdyś dzielnica żydowska. Pierwsza wiadomość o Żydach w miasteczku pochodzi z 1600 3., kiedy to Stanisław Żółkiewski pozwolił im na zbudowanie drewnianej bożnicy oraz wyznaczył miejsce pod browar, sło-downię, łaz
nię i studnię. W latach 1601-1626 gmina żydowska stanowiła przykahałek gminy lwowskiej, potem się usamodzielniła. Obecna synagoga pochodzi z lat 1692-1700. Częściowo została ufundowana przez Jana III Sobieskiego. Wybudowano ją według najbardziej klasycznego wzorca. We wschodniej ścianie znajduje S1ę wnęka na szafę ołtarzową (aaron ha-kodesz), a nad wejściem ~ specjalne pomieszczenie dla ko-
biet (babiniec). Sala główna jest podzielona na dziewięć pól za pomocą czterech słupów podtrzymujących strop. Na uwagę zasługują ładne portale drzwi wejściowych. Bożnica została spalona podczas II wojny światowej, następnie odrestaurowana w latach 1955-1956, a potem znów ją zaniedbano. Obecnie jest zamknięta. Oglądając ten zabytek, warto zdać sobie sprawę, że przed II wojną światową było na terenie dzisiejszej Ukrainy co najmniej kilkadziesiąt synagog z tego okresu, a do dnia dzisiejszego zachowało się nie więcej niż 10.
Przy ul. Lwiwśkij, niedaleko od rynku, warto zwiedzić kościół i klasztor Dominikanów (Domi-nikanśkyj monastyr, ><V=V:0=AL:89 <>=0AB8@). Donacji dokonała około 1652 r. kasztelanowa krakowska Teofila z Daniłowczów Sobieska, wnuczka hetmana Stanisława Żółkiewskiego, a matka przyszłego króla Jana III Sobieskiego. Świątynię wzniesiono w intencji syna fundatorki - Marka, ściętego z rozkazu Chmielnickiego po bitwie pod Batohem. Wewnątrz zachował się nagrobek Teofili i Marka. Kościół zbudowano na rzucie krzyża, z szeroką nawą z bocznymi kaplicami połączonymi ze sobą i ramionami transeptu wąskimi przejściami. Prezbiterium zamknięto prostą ścianą. Całość założenia klasztornego otaczają mury z basztą usytuowaną w północno-wschodnim narożniku. Klasztor istniał do II wojny światowej. Po wojnie został
zamknięty i przez władze sowieckie zamieniony na magazyn, a budynki klasztorne adaptowano do celów administracyjnych. W latach 90. obiekt przekazano Cerkwi greckokatolickiej. Cudowny obraz Matki Boskiej z tego klasztoru wisi dziś w kościele przy ul. Dominikańskiej w Warszawie.
Amatorzy drewnianego budownictwa sakralnego będą mieli co "!*^ oglądać w Żółkwi, znajdują się tu < bowiem dwie piękne drewniane ui cerkwie: Narodzenia Najświętszej
0 Marii Panny (cerkwa Rizdwa Bo-5 horodyci, F5@:20 V7420 >3>-
1 @>48FV) z 1705 3., na zachód od 5 kolegiaty, za obrębem dawnych "^ murów miejskich, oraz Trójcy N Świętej (cerkwa sw. Trijci, F5@:20
A2. "@V9FV; Lwiwśka 90) z 1720 3., -o przy drodze wyjazdowej do Lwo-oi wa. Oba zabytki są doskonałym A przykładem ukraińskiej drewnia-g nej sztuki sakralnej z początku H XVIII w. Warto wstąpić do środka
N ...
u  niewielkie, ciemne wnętrze pachnące starym drewnem sprawia bardzo pozytywne wrażenie.
Noclegi i gastronomia
Gdyby ktoś chciał przenocować w mieście, powinien udać się do hotelu Zowkwa (Lwiwśka 50; e21868). W awaryjnej sytuacji można też zapytać o nocleg na plebanii kościoła rzymskokatolickiego. Strudzony podróżnik na pewno znajdzie gościnne miejsce w jednym z nielicznych polskich domów. Niedawno otworzono w kamienicy w północnej pierzei 284 rynku stylizowaną restaurację
Napidsinju, gdzie podają ^oh i niedrogie obiady, choć osobv 1 ? biące kawę z ekspresu B>@O rozczarować.
CZERWONOGRÓD
" 75,3 rys. mieszkańców " e3249
Leżący w widłach Bugu i Soloki' Czerwonogród (historyczny Krv. stynopol; ukr. Czerwonohrad, 4en-2>=>3@04) jest centrum północno--zachodniej części obwodu lwowskiego oraz ośrodkiem wydobycia węgla kamiennego. Składa się właściwie z dwóch części: starszej i wyludnionej, wciąż zwanej Kry-stynopilem, oraz nowej  przygnębiającego, nieukończonego sowieckiego blokowiska zamieszkanego przez przybyszów z dawnych republik ZSRR.
Historia
Miasto założył w 1692 r. wojewoda krakowski i hetman polny koronny Szczęsny Kazimierz Potocki i nazwał go imieniem żony, Krystyny z Lubomirskich. Krystynopol zdobył sławę jako jedna z największych rezydencji magnackich w Rzeczypospolitej. Ale nie był to nigdy ośrodek znaczący, mimo połączenia w latach 80. XIX w. koleją z Jarosławiem przez Rawę Ruską, potem ze Lwowem przez Kamionkę Strumiłową. Ustępował sąsiedniemu Bełzowi i Sokalowi. Siedziba podupadła po 1772 3., kiedy prawnuk założyciela, okryty złą sławą targowiczanina Stanisław Szczęsny Potocki, wyprowadził się do jeszcze wspanialszego pałacu
lViaria
, ie|ami pałacu w Krystynopolu wiąże się wyjątkowo dramatyczna historia mima 26 grudnia 1770 r. w cerkwi w Niestwicach odbyt się potajemny ślub czesnego Potockiego, syna wojewody, z Gertrudą Komorowską, dziewczyną drobnej szlachty. Małżeństwo, będące oczywistym mezaliansem, nie przetrwało długo. Już 13 lutego 1771 r. nieszczęsną małżonkę  ludzie w maskach" utopili w stawie w Jastrzębicy. Potocki przeniósł się wtedy na stałe do pałacu i w Tulczynie. Ponure wypadki znalazły oddz
więk w znanej powieści poetyckiej 4. Malczewskiego 03V0. \
w Tulczynie niedaleko Winnicy, W podjęciu tej decyzji pomogła mu historia tragicznej miłości. Miasteczko kilkakrotnie zmieniało właścicieli i z czasem całkowicie straciło na znaczeniu. Przełomem było powojenne odkrycie złóż węgla kamiennego. Dla cennej zdobyczy Moskwa zmieniła nawet granicę z Polską, do której Krystynopol należał jeszcze do 1952 r.
Komunikacja
Czerwonogród to główny węzeł komunikacyjny na północy regionu. Ważny jest szczególnie dworzec autobusowy (b24460), z którego odjeżdżają autobusy do miast: Bełz, Brody, Brześć, Grodno, Kamionka Strumiłową (Kamjanka Buz
ka), Kijów, Kowel, Lwów (82 dziennie), Mosty Wielkie, Nowowo-łyńsk, Ostrowiec Świętokrzyski, Rawa Ruska, Rzeszów, Sokal (86 dziennie), Świtaz
, Tarnopol, Tomaszów Lubelski, Warszawa (1 dziennie) i Włodzimierz Wołyński.
Ze stacji kolejowej, naprzeciwko dworca autobusowego, odchodzą po-CIągi do Kijowa, Kowla, Lwowa, Lwowa Podzamcze, Rawy Ruskiej i Sokala.
Zwiedzanie
Najważniejszy zabytek, pałac Potockich (pałac, ?0;0F), zwany także zamkiem (zamok), można oglądać do dzisiaj. Klasycy styczny gmach pochodzi z XVIII w. Już przed I wojną światową był opuszczony. Ostatni prywatny właściciel, płk Zygmunt Lipiński, z braku środków na utrzymanie majątku przekazał go państwu. Nie podjęto wówczas zapowiadanej konserwacji, ograniczając się tylko do zabezpieczenia budynku od poważniejszych zniszczeń. W takim stanie pałac przetrwał do lat 90. XX w. Ostatnio został częściowo zrekonstruowany. W części pomieszczeń działa muzeum regionalne i niewielka kawiarnia. W dawnym barokowym ogrodzie urządzono stadion piłkarski.
Warto także zwrócić uwagę na klasztor Bernardynów (monastyr bernardynciw, <>=0AB8@ 15@=0@48=FV2), ufundowany przez Szczęsnego Potockiego w 1642 3., z kościołem Ducha Świętego (Swiatoduchiwśkyj kosteł, !2OB>-4CEV2AL:89 :>AB5;). Niegdyś ozdobą kompleksu były piękne freski
g
>
-
286
Stanisława Stroińskiego. Bernardyni wyjechali z miasta po II wojnie światowej, a kościół powoli popadał w ruinę. Obecnie jest to czynna cerkiew prawosławna. Interesujący jest również klasztor Bazylianów z cerkwią św. Jerzego (Wasylijanśkyj monastyr, 0A8;V0=AL:89 <>=0AB8@), wzniesiony w latach 1771 1776 i restaurowany w 1959 r. na potrzeby muzeum. Od 1991 r. znów pełni funkcje kultowe. Przy ulicy Chmelnyćkoho 16 otwarto ciekawe muzeum sztuki  Sokalszczy-na" (220469).
SOKAL
" 22,9 tys. mieszkańców " O3257
Leżący nad Bugiem, 9 km od Gzerwonogrodu, Sokal (ukr. Sokal, !>:0;L) jest historyczną stolicą regionu zwanego ziemią sokal-ską lub Sokalszczyzną, w dawnych czasach starostwa w województwie bełskim, potem najbardziej na północ wysuniętego powiatu Galicji. Sokalszczyzną należała do Polski od 1919 r. aż do zmiany granic w 1952 r.
Miejscowość, wzmiankowana już w 1421 3., wchodziła w skład Mazowsza, a prawa miejskie uzyskała w 1424 r. W 1519 r. wojska polsko--litewskie przegrały tu bitwę z Tatarami. Lata prosperity przyniósł Sokalowi zabór austriacki, gdyż miasto graniczyło z Rosją i było znaczącym ośrodkiem handlu oraz drobnego przemysłu. W 1880 r. Żydzi stanowili 35,8% mieszkańców, Ukraińcy 31,9%, Polacy 30,2%.
Komunikacja
Najwygodniejszy dojazd ze Lwowa do Sokala zapewnia ta sama mar szrutka, która kursuje do Czerwo nogrodu (65 dziennie). Objeżdża centrum, docierając aż do dworca autobusowego przy ulicy Tarta-kiwśkiej. Dworzec kolejowy (p0_ ciągi do Kijowa, Kowla, Lwowa Lwowa Podzamcze, Rawy Ru. skiej) jest zlokalizowany przy wjez
dzie od strony Czerwonogro-du, na lewym brzegu Bugu.
Zwiedzanie
Miasteczko wygląda na podupadłe, ale kilka obiektów zasługuje na uwagę. Do usytuowanego malowniczo na lewym brzegu Bugu, na dawnej wyspie rzecznej, klasztoru Bernardynów (monastyr ber-nardynciw, <>=0AB8@ 15@=0@48=FV2) najwygodniej dotrzeć ze stacji kolejowej. Można go obejrzeć tylko z zewnątrz. Jadąc autobusem czy marszrutką, należy wysiąść przed mostem na Bugu (klasztor widać po lewej stronie), aby nie jechać niepotrzebnie do centrum, odległego o 3 km. Barokowy kościół i klasztor wzniesiono w latach 1604-1619. Ze względu na zagrożenie zewnętrzne zespół został silnie obwarowany i przystosowany do obrony. Kroki te okazały się skuteczne  w 1648 r. czambuły tatarsko-kozackie nie zdobyły klasztoru. Udało się to jednak Szwedom w 1702 r. W kościele znajdował się cudami słynący obraz Matki Boskiej Pocieszenia (zwanej Sokalską). Klasztor był niegdyś ważnym ośrodkiem
" igrzymkowyrn. Powstawały tu "  śni o Matce Boskiej Sokalskiej, których najsłynniejszą była Pieśń Ariadu sokalskiego Franciszka Kar-ińskiego. W 1843 r. kościół wraz obrazem spłonął, a w 1848 r. wystawiono kopię dawnego wizerunku. Klasztor był potem jeszcze dwukrotnie niszczony i odbudo-wyWany, ale II wojnę światową przetrwał bez uszczerbku. Zmiana granic w 1952 r. spowodowała ucieczkę zakonników. Wówczas wyposażenie i bibliotekę przeniesiono do Leżajska, a w gmachu utworzono ciężkie więzienie.
Na prawym brzegu Bugu, w centrum wyznaczonym przez skrzyżowanie ulic Tartakiwśkiej i Szep-tyćkoho stoi renesansowa cerkiew św. Mikołaja (Mykołajiwśka cer-kwa, 8:>;0W2AL:0 F5@:20; Szep-tyćkoho 95) z 1613 3., wielokrotnie przebudowywana (ostatni raz w 1971 3.). Można też obejrzeć ruiny pięknej niegdyś synagogi (sy-nahoha, A8=03>30; Szeptyćkoho, we wschodniej części miasteczka) z końca XIX w. oraz ogromny neoromański kościół z 1909 r. przy ul. Szeptyćkoho, obecnie nieczynny, zaadaptowany na magazyn i sklep.
W odległości 7 km na zachód od Sokala, już pod samą granicą leży niewielkie, ale słynne kiedyś miasteczko Warąż. Swoje powstanie zawdzięcza fundacji Zygmunta Starego. W latach 1684-1784 działało tu kolegium pijarskie, dla którego wzniesiono piękny barokowy kościół oraz budynki klasztorne i szkolne. Świątynia, już jako
parafialna, przetrwała do 1951 r.  Opieka" nowych władz doprowadziła zabytek do całkowitej ruiny.
BEA
Z
" 2,5 tys. mieszkańców
Sztetełe Bełz, miasteczko Bełz (ukr. Bełz, 5;7), znane w Polsce dzięki popularnej piosence, to dziś senna osada nad Sołokiją, z zaniedbanymi zabytkami pochodzącymi z czasów wspaniałej przeszłości.
Historia
Metryka miasteczka sięga czasów Mieszka I. Bełz należał do Grodów Czerwieńskich. Już w XI w. był ważnym ośrodkiem należącym do Rusi Halicko-Włodzimierskiej. Przez pewien czas pełnił nawet rolę stolicy oddzielnego księstwa. W 1366 r. został włączony do Polski, a 9 lat póz
niej uzyskał prawa miejskie. Od 1388 do 1462 r. stanowił lenno książąt mazowieckich. W 1462 r. awansował do roli miasta wojewódzkiego (województwo bełskie z kasztelaniami w Bełzie, Busku i Lubaczowie), którym pozostawał aż do włączenia do Austrii w 1772 r. Przed I wojną światową mieszkało tu ponad 6 tys. osób. W latach 1919-1939 i 1945-1952 miasto należało do Polski.
Bełz jest przykładem żydowskiego miasteczka na ziemiach Rzeczypospolitej. Jak i w innych przypadkach, Żydzi zostali sprowadzeni tutaj w XV w. w celu rozwinięcia handlu i rzemiosła. Karierę swą zaczynał w Bełzie np. Szania z Bełza, który był u schyłku XV w. ban-
kierem królewskim. Miejscowi Żydzi zajmowali się m.in. krawiectwem, rzez
nictwem, warzeniem piwa, gorzelnictwem, szklarstwem i produkcją prochu. W dobie kryzysu (poł. XVII w.) miasto podupadło, dodatkowo niszczone przez pożary, wojny i epidemie. Funkcjonowało jako ośrodek cha-sydów (tzw. Bełzer chasidim)  miało swoją dynastię cadyków, założoną przez cudotwórcę Szaloma Rokeacha (1789-1855), nieformalnie przewodzącą ortodoksyjnym Żydom z Galicji. Cadyk Aron Dow (1880-1957), który cudem ocalał z holocaustu, osiadł w Palestynie, gdzie Bełzer chasidim są do dziś jedną z najbardziej wpływowych grup chasydzkich (mają synagogę w Jerozolimie).
Komunikacja
Do miasteczka najlepiej dojechać autobusem relacji Czerwonogród Rawa Ruska (4 dziennie) lub pociągiem Sokal-Rawa Ruska (2 dziennie). Częściej kursują na tej trasie marszrutki.
Zwiedzanie
Dzisiejszy Bełz sprawia wrażenie, jakby składał się z samego rynku, z którego widać okoliczne pola. Miejscową atrakcją jest zrujnowany klasztor Dominikanów (Domi-nikanśkyj monastyr, ><V=V:0=AL:89 <>=0AB8@; Sawenko 3) z 1653 3., wzniesiony w miejscu fundacji księcia mazowieckiego Ziemowita IV. Budynek spłonął podczas II wojny światowej. Godne uwagi są też dwie cerkwie.
Greckokatolicka cerkiew św. łyp kołaja (Mykołajiwśka cerkwa, Nft, :>;0W2AL:0 F5@:20) z 1635 3., F dzona w 1784 r. w byłym ki torze Dominikanek, w czasach sowieckich służyła za magazyn Drewnianą XVII-wieczną cerkiew Zesłania Ducha Świętego (Swia-toduchiwśka cerkwa, !2OB>4C. EV2AL:0 F5@:20) odrestaurowano w 1979 r. Ciekawym zabytkiem jest baszta (węża, 2560) z 1606 r. niegdyś pełniąca rolę archiwum wyremontowana w 1979 r. Ocalałe z pożogi II wojny światowej miejscowe judaica to zrujnowany budynek dawnej synagogi (synaho-ha, A8=03>30) oraz kirkut (Jewrejś-kyj cwyntar, 2@59AL:89 F28=B0@) na zachodnim skraju miasteczka, z grobami trzech wielkich cadyków z rodu Dow: Szolema, Joszuy i Isaachara.
BRODY
" 24,8 tys. mieszkańców " 83211
Największy ośrodek północno--wschodniej części obwodu lwowskiego  Brody (ukr. Brody, @>48) - sławę i rozwój zawdzięcza czasom galicyjskim, gdy jako komora graniczna i wolne miasto handlowe stanowił centrum żydowskiego handlu i rzemiosła oraz pełnił rolę nieformalnej stolicy Żydów w Galicji. Dziś miasteczko nie przedstawia się zbyt interesująco, ale na pewno nie rozczarują się tu poszukiwacze judaików. P�' tomkiem jednej z miejscowych rodzin był laureat Nagrody Nobla w 1987 3., rosyjski poeta Josit
Brodski- Urodził się tutaj także słynny pisarz austriacki Joseph Roth (1894-1939) oraz Józef Ko-rzenl0wski (1797-1863), absolwent, a następnie wykładowca Liceum Krzemienieckiego i Uniwersytetu Kijowskiego, wuj Josepha Conrada.
Historia
pierwszymi potwierdzonymi z
ródłowo właścicielami okolicznych dóbr byli w połowie XV w. Sienień-scy. Miasto i zamek wybudował Stanisław Żółkiewski w 1584 r. (ojciec słynnego Stanisława, założyciela Żółkwi) jako twierdzę broniącą Rzeczypospolitej przed najazdami tatarskimi i atakami Kozaków. Miało się nazywać Lubicz, ale przyjęła się nazwa okolicy, pełnej bagnisk, przez które trzeba było się przeprawiać. Swoją świetność miasteczko zawdzięcza hetmanowi wielkiemu koronnemu Stanisławowi Koniecpolskiemu, który kupił je w 1629 r.
W tym mniej więcej okresie do Brodów zaczęła napływać ludność żydowska, stymulując rozwój rzemiosła, zwłaszcza tkactwa. Liczna grupa Żydów osiedliła się tu po 1722 3., kiedy ograniczono swobody ich zamieszkiwania we Lwowie. W 1643 r. założono manufakturę tkanin jedwabnych i wełnianych, a w XVIII w. rozpoczęto produkcję pasów i kobierców, w 1772 r. miasto przypadło Au-stru, stając się komorą graniczną 2 Rosją. Rok póz
niej utworzono strefę wolnocłową (wolne miasto handlowe), co wpłynęło na wzmoc-
nienie gospodarczej pozycji Brodów. Przed I wojną światową Żydzi stanowili ponad 70% ludności. W 1920 r. miasto było widownią walk kończących wojnę polsko-bolszewicką. Duże straty poniosła czerwona konnica Siemiona Budionnego. Do 1939 r. Brody należały do Polski. W 1944 r. doszło w okolicy do bitwy, w której stanęły naprzeciw siebie ukraińska dywizja SS Hały-czyna i ukraiński 13. Korpus Armii Czerwonej. Zginęło wówczas kilka tysięcy żołnierzy, a Hałyczyna straciła zdolność bojową.
Komunikacja
Oba dworce  kolejowy i autobusowy  mieszczą się w jednym budynku na końcu ul. Zaliznycznij. Do miasta idzie się stąd cały czas prosto. Pociągi dalekobieżne kursują do Charkowa, Iwano-Fran-kowska, Kijowa, Lwowa, A
uhań-ska, Mińska (dni nieparzyste), Rygi (dni nieparzyste), Saren i Użhorodu, a pociągi osobowe do miejscowości: Krasne, Lwów, Równe, Zdołbunów. Autobusem można się dostać do Czerwonogrodu (9 dziennie), Kijowa, Krzemieńca, Lwowa (32 dziennie), Równego, Tarnopola, Truskawca, Złoczowa i Żytomierza.
Zwiedzanie
Śródmieście zachowało układ urbanistyczny wytyczony przy założeniu miasta w 1584 3., choć w poważnie zniszczonym centrum zbudowano po wojnie wiele typowo sowieckich bloków. Z pozostałości żydowskich można obejrzeć
L?
g

290
zrujnowaną Wielką Synagogę (sy-nahoha, A8=03>30; Honczarśka 12; należy skręcić w lewo po wyjściu z ulicy Zaliznycznoji). Drewniana bożnica w Brodach istniała już w XVI w. Spłonęła w 1691 r. (inne z
ródła podają 1699 r.) podczas pożaru całej żydowskiej dzielnicy. W 1699 r. gmina otrzymała od właściciela miasta Jakuba Sobieskiego pozwolenie na postawienie nowej świątyni. Według spisu urzędowego z 1826 r. w Brodach było 8 synagog, 6 murowanych i 2 drewniane. Budowę Wielkiej Synagogi rozpoczęto w 1742 r. Częściowo zniszczył ją pożar w 1835 r. W 1935 r. została zarejestrowana jako zabytek kultury i odrestaurowana. Ceglaną bryłę wieńczy wysoka, dwukondygnacyjna arkadowa attyka, niegdyś skrywająca rozbudowany dach. Na osi ściany wschodniej, na wyższej kondygnacji attyki widnieje kartusz z hebrajskim napisem (data budowy bożnicy). Kwadratowa sala główna była halą dziewięciopolową. Bez szybkich działań zabezpieczających zabytek w niedługim czasie przestanie istnieć.
Warto pójść do rynku (Majdan Swobody) i skręcić w ul. Złotą (Zołota)  słynną promenadę z czasów świetności miasta. Można zajrzeć także do cerkwi Narodzenia Najświętszej Bogurodzicy (cerkwa Rizdwa Preswiatoji Boho-rodyci, F5@:20 V7420 @5A2OB>W >3>@>48FV; Franka 14) z 1600 3., dosyć niefortunnie otynkowanej (robi wrażenie młodszej). 3 km od rynku, na samej granicy miasta za-
chował się ogromny kirkut (Jew rejśkyj cwyntar, 2@59AL:89 F28=B0@; Czuprynky) z tysiącam; macew, najcenniejsza pamiątka żydowskiej przeszłości Brodów (dojście ulicami Franka i Czu prynky, cały czas prosto). Jest także pięcioboczna cytadela. Stanisław Koniecpolski ogromnym nakładem kosztów i pracy wzniósł w latach 1630 1635 potężną warownię (prawdopodobnie według planów Guillaume de Beauplanal wzorowaną na bastionowych fortecach holenderskich i włoskich. Pracami kierował architekt wenecki w służbie królewskiej, Andrea dell'Acqua. Dzięki potężnym fortyfikacjom i usytuowaniu na bagnistym terenie, twierdza oparła się Chmielnickiemu w 1648 3., omijały ją też zagony tatarskie i tureckie. Dopiero w I połowie XVIII w. zamek zdobyli Rosjanie, a póz
niej Sasi. Całość składa się z systemu kazamat zbudowanych na planie ośmioboku o powierzchni 8 tys. m2. Skrzydło od strony miasta z wieżą bramową, bastionami i rawelinem zostało rozebrane w XIX w. na rozkaz władz austriackich. W kazamatach zachowały się od strony dziedzińca resztki wystroju. Na dziedzińcu twierdzy stoi pałac wybudowany przez Stanisława Potockiego w połowie XVIII w., kiedy obiekt stracił juz znaczenie strategiczne. Rokokową budowlę spalili żołnierze Budionnego w 1920 r. Odbudowana i doprowadzona do stanu poprzednie" go przez ostatnią właścicielkę. Jadwigę z Młodeckich Gorajską,
rZetrwała do 1939 r. w doskonałym stanie. Obecnie mieści się niej szkoła podstawowa. Daw-iej twierdza znajdowała się na teinie jednostki wojskowej, dziś można już ją oglądać. W Brodach est też raczej mało interesujące Muzeum Krajoznawcze (Majdan Swobody 5; a42790).
OLESKO
" 1,9 tys. mieszkańców " s3264 Zwiedzając ziemię lwowską, koniecznie trzeba odwiedzić Olesko (ukr. Ołeśko, 45AL:>). W tej malutkiej miejscowości nad Libercią (dopływ Styru), złożonej z dwóch ulic (Szewczenka i Zamkowej), urodzili się królowie Jan III Sobieski (1629 r.) i Michał Korybut Wiśniowiecki (1639 3.). Walory obronne tego miejsca były docenione już za czasów ruskich. Pierwszy gród spłonął po najez
dzie litewskim w 1352 r.
Najlepszy dojazd gwarantuje marszrutka #279 relacji Lwów-Brody (6 dziennie) - należy wysiąść koło cerkwi. Podróżujący autobusem powinni dojechać do dworca przy ulicy Szewczenka, skąd do miasta idzie się 10 minut pod górę (w stronę Brodów).
Zwiedzanie
'Jbaj królowie przyszli na świat w widocznym z daleka zamku (za-m�k, 70<>:; Zamkowa 34). Twierdza była także miejscem samobójstwa Adama Żółkiewskiego, popełnionego z miłości do Marii uaniłowiczówny. Odbudowana pod
koniec XIV w., została ostatecznie zdobyta i przyłączona do Polski przez Władysława Jagiełłę w 1432 r. Nadaniem królewskim, pierwszym właścicielem był Jan z Sienna, po nim zamek znajdował się w rękach najznamienitszych rodów, m.in. Herburtów, Daniło-wiczów, Sobieskich i Rzewuskich. Wspaniałą renesansową rezydencję wzniesiono z zachowaniem starego układu przestrzennego pod koniec XVI w. sumptem wojewody ruskiego Jana Daniłowicza. Zamek założony na planie owalnym, dostosowanym do kształtu wzgórza, składa się z dwóch skrzydeł przedzielonych dziedzińcem. Od południowej strony dziedziniec zamyka mur z galerią, od północy zaś kwadratowa wieża bramowa i przylegający do niej prostokątny budynek zewnętrzny. Na uwagę zasługuje tablica herbowa Jana Daniłowicza z początku XVII w., umieszczona nad bramą od strony zewnętrznej. Na mocy testamentu po Janie Daniłowiczu Olesko przypadło Koniecpolskim. Jan III Sobieski nie szczędził wysiłków, aby stać się właścicielem miejsca swoich narodzin. Po śmierci króla zamieszkała tu wdowa po nim, Maria Kazimiera, która wspaniale odnowiła rezydencję. W 1882 r. obiekt jako pamiątka narodowa został kupiony przez Komitet Opieki nad Zamkiem w Olesku i ofiarowany krajowi. Prace konserwatorskie trwały do II wojny światowej. Po wojnie budowla uległa zniszczeniu, potem ponownie ją odbudowano w latach 1961 1965,
a obecnie urządzono w niej muzeum (s25280; wt.-pt. 10.00-16.30, sb. i nd. 11.00-16.30, pn. zamkn.; grupy zorganizowane do 16.00), będące filią Lwowskiej Galerii Obrazów. Na ekspozycję, ukazującą sztukę dworską z XVII i XVIII w., składa się wyposażenie rezydencji magnackich i kościołów z zachodniej Ukrainy. Niestety, w zwiedzaniu nie pomagają podpisy. Brakuje informacji o pochodzeniu zabytków. Do najciekawszych eksponatów należy obraz Martino Altomonte Bitwa pod Wiedniem, namalowany pod bezpośrednie dyktando uczestników bitwy -króla Jana III Sobieskiego i królewicza Jakuba. Obraz wisiał niegdyś w żółkiewskiej farze (dwa inne płótna leżą zwinięte). Ciekawa jest również galeria portretów sarmackich  głównie właścicieli zamków, a także wystawa XVIII--wiecznej lwowskiej rzez
by barokowej z warsztatu Jana Jerzego Pinsla. U podnóża zamku rozciąga się ogród z kamiennymi rzez
bami lwów, stawem i przepięknym widokiem na zamek.
Do muzeum należy też sąsiedni barokowy kościół św. Józefa i klasztor Kapucynów (monastyr kapucyniw, <>=0AB8@ :0?CF8=V2; Zamkowa, naprzeciw zamku) z 1739 3., fundacji wojewody wołyńskiego Józefa Seweryna Rzewuskiego oraz jego żony Antoniny z Potockich. Po I rozbiorze Polski kapucyni opuścili klasztor, który został zamieniony na magazyn i lazaret. W 1823 r. zakonnicy odzyskali część budynków. Po
1945 r. obiekt zamieniono szkołę rolniczą, a obecnie jego o spodarzem jest Lwowska Galer' Obrazów. W klasztorze, niestet niedostępnym, mieszczą się rnaga zyny dzieł sztuki z kościołów i zbiorów prywatnych z terenu całej zachodniej Ukrainy. Wyjeżdżając z miasteczka, warto jeszcze zwiedzić otwarty tylko w czasie nabożeństw kościół Trójcy świętej (Trojićkyj kosteł, "@>WFL:89 :>AB5;; Szewczenka 59) z epitafium Jana Daniłowicza z 1618 r. Dziś świątynia należy do autokefalii ukraińskiej.
PODHORCE
Zaledwie 10 km od Oleska (w kierunku Brodów) leżą Podhorce (ukr. Pidhirci, V43V@FV), obok Oleska żelazny punk zwiedzania ziemi lwowskiej. W Potopie Jerzego Hoffmana tutejszy zamek służył jako rezydencja Janusza Radziwiłła w Kiejdanach. Najlepszy dojazd ze Lwowa i Brodów mar-szrutką #279 - trzeba wysiąść na przystanku Pidhirci i pójść rozpoczynającą się za nim polną drogą. Zamek widać jak na dłoni, a trzykilometrowa trasa wśród pól jest bardzo przyjemna. Zmotoryzowani turyści oraz wycieczki autokarowe mogą dotrzeć bezpośrednio pod zabytek asfaltową szosą, która odbija wyraz
nie w bok (droga do Złoczowa) od głównej drogi 2 km za wyżej wspomnianym przystankiem. Bezpośrednio do zamku dojeżdża także autobus Brody Złoczów (4 6 dziennie).
7iemie te należały na początku v\/ w do rodziny Podhoreckich. \v póz
niejszym okresie zmieniały właścicieli, którymi byli Ko-
iecpobcy, Sobiescy, Rzewuscy % wreszcie Sanguszkowie. Po jednej
tronie współczesnej drogi stoi ko-'ciół a po drugiej zamek (zamok, 70<>:; aby obejrzeć wnętrza, należy dać portierowi parę hrywien), zbudowany w latach 1635-1640 dla właściciela pobliskich Brodów, Stanisława Koniecpolskiego. Budowla była niegdyś jedną z najwspanialszych rezydencji magnackich Rzeczypospolitej. Nie zrezygnowano jednak z walorów obronnych i dziś można podziwiać jeden z nielicznych tzw. palazzo in fortezza. W 1865 r. Leon Rzewuski odsprzedał Podhorce księciu Władysławowi Sanguszce. Ostatni właściciele wyeksponowali i dodatkowo powiększyli gromadzone od lat w pałacu pamiątki historyczne. Część z tego wyposażenia ucierpiała podczas I wojny światowej, choć w chwilach spokoju wywożono zbiory do Gumnisk, majątku Sanguszków w pobliżu Tarnowa. W okresie międzywojennym w części rezydencji mieściła się filia lwowskiego Muzeum Narodowego im. Jana III Sobieskiego. Nauczony doświadczeniem ostatni właściciel, Roman Sanguszko, wywiózł większość zbiorów we wrześniu 1939 r. Podróż przez Rumu-mC i całą Europę zakończyła się w Sao Paulo w Brazylii, gdzie eksponaty pozostają pod opieką fundacji Sanguszków. Po II wojnie światowej urządzono w zamku
szpital przeciwgruz
liczy, który spłonął w 1956 r. Od 1997 r. prowadzone są prace nad otwarciem muzeum. W skład kompleksu wchodzi zamek, XVIII-wieczna karczma (zajiżdżyj dwir), ogród geometryczny zwany Parkiem Francuskim (Francuz
kyj park), Park Włoski (Italijśkyj park) oraz fortyfikacje. Aby naocznie przekonać się, że Koniecpolski wybrał doskonałe miejsce pod budowę rezydencji, należy spojrzeć z tarasu na rozległą Równinę Wołyńską.
Niedaleko, po drugiej stronie drogi Jasieniów Złoczów, na osi pałacu widać niezwykły kościół zamkowy św. Józefa i Podniesienia Krzyża (kosteł sw. Josyfa i Wozdwyżennia; :>AB5; A2. >A8D0 i >742865=8O) z lat 1752-1766, fundacji Wacława Rzewuskiego. Czynny do 1945 3., od 1991 r. pozostawał w gestii Lwowskiej Galerii Obrazów. Dziś, oddany na potrzeby cerkwi, jest powoli remontowany. Prawdopodobnie już wkrótce współczesne malowidła zakryją resztki wspaniałych fresków A
ukasza Smuglewicza. Można też zobaczyć tablice epitafijne Lubomirskich i Rzewuskich. Między kościołem a zamkiem stoją charakterystyczne kolumny ko-rynckie (korynfśki kołony, :>@8=DAL:V :>;>=8) z 1754 r. Postumenty są zwieńczone figurami Matki Boskiej Niepokalanej oraz św. Józefa.
Godna obejrzenia jest drewniana cerkiew św. Michała (My-chajliwśka cerkwa, 8E09;V2AL:0 F5@:20) z 1720 3., niegdyś grecko-
katolicka, obecnie prawosławna, otoczona przez stary cmentarz. Na miejsce prowadzi droga asfaltowa odbiegająca od drogi głównej przy zamku. Przed cerkwią rośnie 400-letnia lipa. Z kolei na tzw. Ple-śnisku (czyli w miejscu gdzie od IX do XII w. istniał potężny gród ruski, Pliśnieck) wznosi się cerkiew św. Onufrego (Onufrijiwśka cerkwa, =CD@VW2AL:0 F5@:20) wraz z klasztorem Bazylianów (Wasylijanśkyj monastyr, 0A8;V-O=AL:89 <>=0AB8@). Obie barokowe budowle z połowy XVIII w. wyremontowano w 1953 r. i w 1989 r. oddano grekokatolikom. Zachował się rokokowy ikonostas z 1754 r. (projekt P. Giżyckiego), ikony, nietypowe dla cerkwi ołtarze boczne, a nawet ambona. Aby tu dotrzeć, należy od drogi głównej skręcić w drogę asfaltową wiodącą do właściwej wsi, rozpoczynającą się obok dojazdu do cegielni. Piękne wzgórza otaczające Pod-horce od wschodu zwą się Woro-niakami.
ZA
OCZÓW
" 24,4 tys. mieszkańców " �3265
Złoczów (ukr. Zołocziw, >;>GV2) nad Złoczówką, zabudowany w dużym stopniu %%-wiecznymi kamienicami i willami, prawa miejskie uzyskał dopiero w 1523 3., stając się ośrodkiem handlowym kolonii ormiańskiej. Od XVI w. rozwijała się tu gmina żydowska, będąca od XVII w. centrum chasy-dyzmu, z cadykiem Jehielem Mi-chaelem (po 1770 3.). Właściciela-
mi miasta byli m.in. Sobiescy P dziwiłłowie, Sapiehowie i Korna niccy. W latach 1919-1939 Ł} czów należał do Polski. Miejscow ludność szczególnie ucierpiał podczas II wojny światowej.
Komunikacja
Bardzo łatwo dojechać tu ze Lwowa, gdyż Złoczów leży przy ważnej drodze do Tarnopola. Problemem może być jedynie dojście do centrum, jako że oba dworce, kolejowy i autobusowy, są oddalone dość znacznie, na końcu ul. Siczowych Striłciw. Trzeba iść tą ulicą cały czas prosto, przecinając rondo. Działa jeszcze druga, mniejsza stacja autobusowa, w centrum miasta, przy ul. Bandery. Obok jest pętla marszrutek do Lwowa.
Pociągi międzynarodowe odjeżdżają jedynie do Adleru i Moskwy; dalekobieżne do Charkowa, Chersonia, Czerkasów (dni parzyste), Dniepropetrowska, Doniecka, Iwa-no-Frankowska (dni parzyste), Kijowa, Krzywego Rogu (dni nieparzyste), Lwowa (12 dziennie), Ma-riupola (dni parzyste), Odessy, Symferopola, Truskawca, Użhoro-du (dni parzyste), Winnicy (dni parzyste), Zaporoża i Znamjanki (dni parzyste); osobowe do miejscowości: Krasne, Lwów, Tarnopol. Autobusy odjeżdżają z dwóch punktów Złoczowa. Z dworca przy ul. Siczowych Striłciw kursują do miast: Brody, Czerniowce, Czerwonogród, Czortków, Husiatyn, Kamieniec Podolski, Lwów (14 dziennie), Pomorzany, Przemyślany, Radzie-chów, Rzeszów (pn., śr., pt.), Sa-
'w Stalowa Wola, Tarnopol,
\Varszawa (1 dziennie) i Zaleszczy-
,. aZ przystanku przy ul. Bandery
j Brodów, Czerwonogrodu, Kra-
 rtn Lwowa, Oleska, Równego,
5V58 _ p
Sokala i Tarnopola (10 dziennie). Obok tego przystanku jest pętla marszrutek do Lwowa. Do Tarnopola wygodniej udać się koleją.
Zwiedzanie
Najważniejszym zabytkiem jest wspaniały, otoczony kamiennymi murami zamek Sobieskich (za-mok, 70<>:; Ternopilśka 5), zbudowany w latach 1634-1636 przez wojewodę ruskiego Jakuba Sobieskiego. Jego syn Jan rozbudował rezydencję, która stała się jednym z ulubionych miejsc przebywania króla. W 1834 r. w zamku urządzono koszary, a następnie więzienie. W czasie II wojny światowej była tam jedna z najpotworniejszych katowni NKWD, a potem gestapo. W czerwcu 1941 r. rosyjscy oprawcy dokonali masowych egzekucji na więzionych Polakach. Niemcy zamordowali prawie wszystkich Żydów, stanowiących ponad 50% przedwojennej populacji miasta.
W skład tego jednego z najciekawszych i najładniejszych kompleksów zamkowych na Ukrainie wchodzi m.in. właściwy pałac, obecnie zajęty przez muzeum (^33385), oraz murowany pawilon zwany Pałacem Chińskim (Kytajś-kyj pałac). Na wieżach zachowały �ę herby J anina, Gozdawa, Rawicz i Herburt oraz inicjały J. S. K. K. S. K. (Jakub Sobieski Krajczy Koronny Starosta Krasnostawski).
Jakub Sobieski ufundował także w 1624 r. zachowany do dziś kościół parafialny, teraz pełniący funkcję greckokatolickiej cerkwi Zmartwychwstania (Woskresenś-ka cerkwa, >A:@5A5=AL:0 F5@:20; Szaszkewycza 9). Świątynia przeszła w ręce grekokatolików na mocy zawartej w 1838 r. ugody z parafią rzymskokatolicką. Ta ostatnia znalazła siedzibę w popij arskim kościele Wniebowstąpienia (Wo-znesenśkyj kosteł, >7=5A5=AL:89 :>AB5;; Skoworody 6) z 1730 r. Po skasowaniu zakonu pijarów kościół w latach 1788 1838 pełnił rolę magazynu. Od momentu odzyskania go przez katolików służy im nieprzerwanie do dziś. Fakt ten jest jednym z ewenementów Złoczowa. Do upadku komunizmu była to jedyna czynna katolicka świątynia między Lwowem a Zbru-czem. Dzięki temu zabytek nie uległ zniszczeniu, przetrwało nawet zabytkowe wyposażenie.
Noclegi
Na nocleg zaprasza hotel Ukrajina (Wałowa 4; s32142). Standard obiektu jest niewysoki (w pokoju toaleta z zimną wodą), ale i ceny nie należą do wygórowanych (25 hm/ os.). W razie kłopotów zawsze można poprosić o pomoc w rzymskokatolickiej parafii (ul. Mazepy la/14; w42899).
RUDKI
W leżącej mniej więcej w połowie drogi między Lwowem a Samborem miejscowości powinni się za-
trzymać wszyscy wielbiciele talentu Aleksandra Fredry, który został pochowany w tutejszym kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Parafia rzymskokatolicka powstała w II połowie XIV lub na początku XV w. Obecną świątynię wzniesiono w latach 1685 1728. W II połowie XIX w. kaplica na przedłużeniu północnej nawy kościoła została stopniowo przekształcona na mauzoleum rodziny Fredrów. Intensywne działania w tej sprawie podjął Jan Aleksander Fredro w związku ze śmiercią swego ojca w 1876 r. Kilka lat wcześniej kupił on we Lwowie ołtarz do kaplicy. Na jesieni 1877 r. sprowadzono ze Lwowa nagrobek Seweryna Fredry, brata Aleksandra (zm. 1845 3.), ufundowany przez Seweryna i Marię z Fredrów Brunickich. Pomniki te, a także pomnik kolejnego brata pisarza, Henryka (zm. 1867 3.), umieszczono na południowej ścianie kaplicy, naprzeciwko nagrobka ich rodziców, Jacka i Marii z Dembińskich. W 1946 r. kościół został zamknięty i zamieniony na magazyn żywności. Miejscowa wspólnota rzymskokatolicka odzyskała go w 1988 r. W następnych latach świątynię stopniowo odnawiano. Prace przy kaplicy i krypcie Fredrów prowadziły Państwowe Pracownie Konserwacji Zabytków. 29 września 1990 r. do odrestaurowanej krypty złożono na nowo szczątki członków rodziny Fredrów, umieszczone w nowych sarkofagach z piaskowca. Kościół w Rudkach słynął także z ikony Matki Boskiej, pochodzą-
cej ze spalonej przez Tatar' cerkwi w Zelez
nicy na Podoi przechowywanej w pierwotn:' drewnianej świątyni od 1612 Obraz czcili zarówno katolicy, ; i i prawosławni. Dnia 2 lipca 1921 odbyła się jego koronacja, p 1946 r. wywieziono do Polski częś' wyposażenia kościoła, w tym cudo�, ny wizerunek, który trafił do Semi. narium Duchownego w Przemyślu Przebywał tam do 1968 3., kiedy t0 został przeniesiony do kościoła parafialnego w Jasieniu k. Ustrzyk Dolnych. Intronizacji obrazu dokonał kardynał Karol Wojtyła. Niestety, w nocy z 7 na 8 lipca 1992 r. ikona została skradziona.
SAMBOR
" 40,4 tys. mieszkańców " s3236
Jednym z głównych ośrodków północnych przedgórzy Karpat jest położony nad Dniestrem Sambor (ukr. Sambir, !0<1V@). Często odwiedzają go Polacy jadący w góry przez Chyrów (Chyriw). W mieście zachowało się kilka interesujących zabytków, m.in. przedwojenna zabudowa śródmieścia.
Historia
Miasto lokował na prawie magdeburskim w 1390 r. starosta krakowski Spytek z Melsztyna. W 1498 r. zrujnowali je Tatarzy. 28 września 1604 r. sprzed zamku w Samborze ruszyła zwycięska wyprawa na Moskwę, prowadzona przez starostę Samborskiego Jerzego Mniszcha. W XVI i XVII w. miejscowość pełniła rolę lokalnego
Tortury
mbor był miejscem głośnego skandalu. W 1#00 r. odkryto, ze policja uzy- r7v nrzesłuchaniach średniowiecznych narzędzi tortur, co zapewniało jej oką skuteczność. Opinia publiczna była oburzona, ale sprawa rozeszła się
lvi. Czumy i L, Mazana).
kościach (według Austriackiego gadania, czyli Encyklopedii galicyjskiej
ośrodka handlowego, znanego poniedziałkowych i czwartkowych jarmarków. W 1772 r. przeszła pod władzę Austrii. Wiek XIX to okres rozwoju, stymulowanego najpierw przez wciąż urządzane jarmarki (przybywali na nie kupcy nawet z Naddnieprza), potem przez rozwój węzła kolejowego. W 1872 r. uruchomiono połączenia ze Stryjem i Chyrowem, a w latach 1903 1905 ze Lwowem i Siankami. Sambor stał się wielką stacją towarową. Od maja 1919 r. znajdował się w granicach Polski. Dwie kolejne okupacje: sowiecka i niemiecka zmieniły charakter miasta  pierwsza oznaczała represje przeciwko Polakom i Ukraińcom, druga przyniosła całkowitą zagładę Żydów.
Komunikacja
Do Sambora najłatwiej i najszybciej można dojechać ze Lwowa marszrutkami (w ciągu dnia minimum 14 kursów). Wszystkie odjeżdżają spod głównego dworca kolejowego. W Samborze są dwa centra komunikacyjne - dworzec kolejowy i autobusowy. Ten drugi jest zlokalizowany przy ul. Wałowej, na południowy zachód od Rynku, przy miejskim targu. Dojeż-
dżają tu autobusy ze Lwowa. Ważniejszą rolę pełni jednak dworzec kolejowy na płoszczi Prywokzalnij. Na placu po drugiej stronie ulicy zatrzymują się marszrutki ze Lwowa, stąd też można dostać się (zarówno autobusami, jak i marszrut-kami) do Drohobycza (co 30 min), Truskawca (5 kursów), Starego Sambora i innych okolicznych miejscowości, a nawet do przejścia granicznego Szeginie Medyka (bardzo rzadko).
Połączenia kolejowe: Chyrów, Czop, Drohobycz, Jawora, Lwów (12 dziennie), Niżankowice, Sianki, Sołotwyno, Starzawa, Stryj, Tru-skawiec. Połączenia autobusowe: Bilicz, Butla, Chaszczów, Do-bromil, Drohobycz, Drozdowice, Jaworów, Knihinice, Krakowiec, Krywka, Lwów (22 dziennie), A
y-buhora, Mszaniec, Niżankowice (12 dziennie), Nowy Rozdół, Popo-wice, Przemyśl, Rosochy, Rzeszów, Sosniwka (Tycha), Stebnik, Szeginie, Turka, Wola Małnowska.
Zwiedzanie
Zabytki są skupione w okolicy Rynku, rozplanowanego osobiście przez Spytka z Melsztyna. Na Rynku stoi masywny ratusz (ratusza, @0BCH0; Rynok) z XVII w.,
przebudowany w 1844 r. Przy ul. Sahajdacznoho można znalez
ć najważniejszy zabytek miasta, okazały kościół Matki Boskiej i Ścięcia św. Jana Chrzciciela (ko-steł Ioana Chrestytela, :>AB5; >0=0 %@5AB8B5;O; Sahajdacznoho), wznoszony przez 150 lat - od XV do połowy XVI w. Świątynia zaliczana jest do największych gotyckich budowli na Rusi. Kościół, przebudowany w 1637 3., ma kompletne wyposażenie barokowe. Było to możliwe dlatego, że nigdy nie był zabrany wiernym. Charakterystyczną częścią jest potężna wieża od strony fasady. Sąsiedni budynek to dawne kolegium (kołehija, :>;53VO; pł. Czaj-kowśkoho 4) z XVII w., dziś mieszczące muzeum  Bojkiwsz-czyna" (H32294). Powstało ono w 1932 r. dzięki działalności Towarzystwa  Bojkiwszczyna", lokalnej narodowej organizacji ukraińskiej. Zamknięte przez Sowietów w 1939 3., zostało odnowione w 1990 r. Ekspozycja ma głównie charakter etnograficzny; jest też obszerna biblioteka, darowana przez diasporę z Kanady. Ulica Buz
ka (pierwsza przecznica Sahajdacznoho) wiedzie do ul. Micke-wycza, przy której stoi dawny klasztor Jezuitów (monastyr Jezu-jitiw, <>=0AB8@ T7CWBV2; Micke-wycza), obecnie szkoła muzyczna. Wzniesiony w latach 1709 1773, po kasacie zakonu służył m.in. bernardynom. Do kompleksu należy kościół Św. Stanisława (kosteł sw. Stanisława, :>AB5; A2. !B0=VA;020; Mickewycza).
W czasach ZSRR został zarni niony na magazyn, a w 1986 r 0H restaurowany z przeznaczeniem na salę koncertową (zał orhanno" muzyky), którą pozostaje d0 chwili obecnej. Całe założenie za projektował jeden z najwybit. niejszych jezuickich architektów ojciec Paweł Giżycki. Ulica Mickewycza biegnie dalej do pł. Cer-kownoji, gdzie wznosi się greckokatolicka XVIII-wieczna cerkiew Najświętszej Bogurodzicy (cer-kwa Rizdwa Preswiatoji Bohoro-dyci, F5@:20 V7420 @5A2OB>W >3>@>48FV; pł. Cerkowna) _ ośrodek kultu cudownej ikony Samborskiej Bogurodzicy. O licznej do II wojny światowej społeczności żydowskiej świadczy tzw. synagoga na Blichu (syna-hoha, A8=03>30) z 1732 3., związana z działalnością rabinów Józefa Mosze Harifa i Arona Lewina, przebudowana w czasach ZSRR na magazyn oraz pomieszczenia biurowe. W mieście zachował się także cmentarz żydowski (jew-rejśke kładowyszcze, T2@59AL:5 :;04>28I5; Doroszenka 34).
Noclegi i gastronomia
Hotel Ukraina podczas zbierania materiałów do przewodnika był w remoncie (Sahajdacznoho 2/1; 52883). Można zapytać o nocleg w parafii rzymskokatolickiej przy kościele na ul. Sahajdacznoho. W Samborze działa kilka kafe--barów i pizzerii. Są też restauracje: Krajnia Chata (Siczowych Striłciw 31), Lwiwśka Brama (Mazepy 2), Mrija (Szuchewycza 356),
pyriżkowa (Rynok 34) i Neapoli i ] Sambirczyka, północno-zachodni narożnik Rynku).
PROHOBYCZ
. 80,4 tys. mieszkańców " tr3244
100 km na południowy zachód od Lwowa, na Pogórzu Karpackim leży Drohobycz (ukr. Drohobycz, @>3>18G). W Polsce miasto nad Tyśmienicą jest kojarzone przede wszystkim z Brunonem Schulzem, ale warto tu zajrzeć, by obejrzeć wspaniałe zabytki polskie i ukraińskie, a także poczuć klimat rodem z Austro-Węgier.
Historia
Osada istniała w tym miejscu już w czasach Rusi Kijowskiej, a lokacji dokonano w 1422 r. Po początkowym okresie rozwoju Drohobycz podupadł i jako głucha prowincjonalna mieścina, od czasu do czasu niszczona przez Tatarów i Kozaków, trwał aż do połowy XIX w., kiedy to odkryto złoża ropy naftowej. Zaczęli więc ściągać doń Polacy, Żydzi i Ukraińcy, tworząc szybko rozwijający się ośro-
dek przemysłowy. W latach 1919 1939 miasto należało do Polski. Okupacje podczas II wojny światowej przyniosły masowe zbrodnie  najpierw NKWD na Polakach, potem Niemców na Żydach (pogrom i getto).
Komunikacja
Oba dworce, kolejowy i autobusowy, są zlokalizowane w niewielkiej odległości od centrum, u wylotu ul. Hruszewśkoho. Zamiast autobusów lepiej wybrać marszrutki, które odjeżdżają spod stacji kolejowej (kilkadziesiąt kursów do Lwowa i Stryja; Lwów 2 godz., Stryj 30 min), z ulicy Truskaweć-kiej (do Truskawca) i Borysławś-kiej (do Borysławia).
Pociągi dalekobieżne kursują do Charkowa, Dniepropetrowska i Kijowa, a lokalne do Borysławia, Lwowa, Sambora, Stryja i Truskawca.
Zwiedianie
Zabytki Drohobycza należą do najstarszych w regionie. Aby do nich dotrzeć, trzeba iść od stacji kolejowej do centrum ul. Hruszewśkoho. Przy zamykającej Hru-
Bruno Schulz
Drohobycz kojarzony jest dziś w Polsce przede wszystkim z postacią Brunona Schulza. Stynny pisarz i malarz urodzit się w 1892 r. Po studiach we Lwowie i Wiedniu osiadt w 1924 r. na state w Drohobyczu, obejmując posadę nauczyciela rysunków i robót ręcznych w gimnazjum. W czasie okupacji niemieckiej, przydzielony jednemu z hitlerowców, zostat zastrzelony w 1942 r. wskutek porachunków z  właścicielem" innego żydowskiego mieszkańca Drohobycza. Najsłynniejsze utwory Schulza to cykle opowiadań pisanych prozą poetycką - Sklepy cynamonowe i Sanatorium pod Klepsydrą.
szewśkoho ul. Orłyka stoi potężna synagoga (synahoha, A8=03>30; Orłyka 6). Zbudowana w latach 1842 1865, była wzorowana na bożnicy w Kassel (Niemcy). Zrujnowana budowla w każdej chwili może się zawalić, lepiej więc nie wchodzić do środka. Rozmiary świątyni jeszcze dziś budzą podziw, dają też wyobrażenie o ist-(H niejącej tu niegdyś gminie ży- %"* dowskiej. * Od ul. Orłyka zaczyna się śród-
S mieście. Idąc na rynek, można o skręcić w lewo, w ul. Ukrajinky, jjjj gdzie wznosi się greckokatolicka ,, cerkiew Apostołów Piotra i Pawła 5 (cerkwa Apostoliw Petra i Pawła, WW F5@:20 ?>AB>;V2 5B@0 V 02;0; Stryjśka 3) z 1828 r. Przy wiodącej wprost do rynku ul. Mazepy stoi S jeszcze jedna synagoga (synahoha, 4 A8=03>30; Mazepy 11), zapewne 4 z końca XIX w., zgodnie z so-i wiecką modą zamieniona na klub bokserski.
Nad rynkiem góruje ratusz (ratusza, @0BCH0), pochodzący Z dwudziestolecia międzywojennego, prawdopodobnie z reliktami z XVIII w. Najcenniejszym zabytkiem Drohobycza jest usytuowany nieopodal kościół Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii, Krzyża Świętego i św. Bartłomieja (kosteł sw. Bartołomeja, :>AB5; A2. 0@B>;><5O; Danyły Hałyćkoho 12). Parafię erygował jeszcze Kazimierz Wielki, a zatwierdził, wydając specjalny przywilej, Władysław Jagiełło. Kościół wzniesiono w latach 1392-1445. 300 Przebudowywany wielokrotnie w póz
-
niejszych czasach, zachował = dziś ładną gotycką sylwetkę z wieloma oryginalnymi elementarn' architektonicznymi. Wewnątr można podziwiać freski z końca XVIII w. obrazujące dzieje miasta i kościoła. Na uwagę zasługuje też piękny renesansowy nagrobek Katarzyny Ramułtowej z 1572 r Masywna wieża z 1551 3., stojąca obok świątyni, była niegdyś jednym z elementów obwarowań a dziś pełni rolę dzwonnicy. W czasach ZSRR kościół służył za magazyn, a funkcje kultowe sprawuje od 1989 r. Informacjami i wszelką pomocą służy kościelny Stanisław Wieniarz (820643).
Po drugiej stronie rynku widać starannie odnowiony sobór Najświętszej Trójcy (sobór Preswiato-ji Trijci, A>1>@ @5A2OB>W "@V9FV; Rynok, róg Borysławśkiej i Tru-skawećkiej) z 1690 r.  dawny kościół karmelicki. Po austriackiej kasacie z 1789 r. przekazano go katolikom. W 1808 r. budynki klasztorne zostały odkupione przez rząd i zamienione na urzędy.
Odrębną uwagę trzeba poświęcić dwóm drewnianym cerkwiom - najwspanialszym zabytkom budownictwa ruskiego na ziemi lwowskiej. Obie wznoszą się poniżej rynku. Najlepiej pójść ul. Bory-sławśką i skręcić w prawo, w ul. So-łonyj Stawok, która potem przechodzi w ul. Zwaryćką. Na pierwszym miejscu powinno się wymienić cerkiew św. Jerzego (cerkwa sw. Jura, F5@:20 A2. .@0; Sołonyj Stawok 23a) z przełomu XV i XVI stulecia, którą w 1657 r.
zeniesiono do Drohobycza ze ; Nadiewo. Uważana jest za naj-nniejszy zabytek ludowej archi-ktury Rusi Halickiej. W środku urządzono etnograficzną ekspozycję  Drohobyczczyna" (O28242). Osoba opiekująca się cerkwią ma także klucz od XVI-wiecznej cerkwi Podwyższenia Krzyża (cerkwa Wozdwyżennia Czesnoho Chre-sta, F5@:20 >742865=8O '5A=>3> %@5AB0; Zwaryćką 7a), do której wchodzi się przez bramę remizy straży pożarnej. Wewnątrz na uwagę zasługują freski z czasów przebudowy (XVIII w.), a także specjalna ekspozycja (220206).
Miłośnicy Schulza powinni przejść się ulicami dzielnicy willowej - Franka i Szewczenka. Według miejscowej legendy to właśnie wznoszące się przy nich rezydencje drohobyckich krezusów naftowych miały zainspirować pisarza do stworzenia ulicy Krokodyli. Można też odnalez
ć miejsce, w którym Schulz został zamordowany - są to schody piekarni przy Szewczenka 6 (z tyłu fary).
Noclegi i gastronomia
Na nocleg zaprasza dogodnie usytuowany hotel Tustań (Szewczenka 2; /20049; pokoje z TV i lodówką; jedynka 120 hrn, dwójka 200 hrn). Lokale gastronomiczne są skupione wokół rynku, wybór jednak nie jest wielki. Najlepiej wstąpić do niedawno otworzonego Bistro Fr w południowej pierzei rynku. Bardziej
zamożni klienci mogą odwiedzić restaurację Ukraina (ul. Ślusarska 21).
TRUSKAWIEC
" 34,6 tys. mieszkańców " 23247
Najsłynniejsze podkarpackie uzdrowisko, Truskawiec (ukr. Truska-weć, "@CA:025FL), leży tylko 9 km od Drohobycza, na wysokości 400 m n.p.m., w dolinie rzeczki Po-miarki. Rocznie gości 400 tys. kuracjuszy, w tym sporą ilość Polaków.
Historia i zwiedzanie
Istnienie kurortu jest konsekwencją wydobycia ropy naftowej  podczas odwiertów zamiast cennego paliwa znaleziono obfite z
ródła mineralne (stąd nazwa najsłynniejszej z wód  Naftusia). W 1827 r. powstały pierwsze, skromne zakłady kąpielowe. Pobyt brata cesarza, arcyksięcia Karola Ludwika w 1853 r. niezwykle spopularyzował mało znaną jeszcze mieścinę. Największy rozkwit Tru-skawca przypadł na przełom XIX i XX stulecia. W okresie międzywojennym mogła z nim rywalizować jedynie Krynica. Kuracjuszom oferowano noclegi w ponad 28 pensjonatach i willach! Dnia 29 sierpnia 1931 r. Truskawiec był miejscem jednego z najbardziej spektakularnych zamachów politycznych. Od kul zginął Tadeusz Hołówko, działacz polityczny i kierownik Instytutu Badania Spraw Narodowościowych. Zamachu dokonali dwaj członkowie Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. Schwytani kilkanaście miesięcy póz
niej, zostali straceni. Po II wojnie światowej radzieccy specjaliści odpowiednio zadbali o unowocześnię-
FB
<
(
S >
S
<
302
nie uzdrowiska  tylko  geniusz" mógł wpaść na pomysł, aby w takim miejscu wybudować betonowe hotele i inne tego typu budynki. Przy okazji zniszczono większość przedwojennej zabudowy. Nieliczne wille i pensjonaty można oglądać w centrum przy ulicy Bandery i Szewczenka. Z zabytków zachował się neogotycki kościół parafialny z lat 1859-1860 (tylko dlatego, że był zamieniony na muzeum ateizmu, a następnie na planetarium). Witraże, które cudem przetrwały, wykonano w Krakowie w słynnym zakładzie Żeleńskiego. W parku zdrojowym stoi do dziś pomnik Mickiewicza. Głównym deptakiem jest Bulwar Torosewy-cza, wokół którego są usytuowane najważniejsze z
ródła, lecznice i wspomniany park zdrojowy.
Komunikacja
Lokalne marszrutki jeżdżą, od stacji kolejowej do dworca autobusowego, wokół parku, ul. Suchowola oraz do Drohobycza. Pociągi dalekobieżne kursują z Truskawca do Charkowa (dni nieparzyste), Dniepropetrowska i Kijowa; osobowe do Drohobycza, Lwowa, Sambora i Stryja.
Noclegi i gastronomia
W Truskawcu nie powinno być problemu z noclegiem, ale pod warunkiem, że zarezerwuje się go odpowiednio wcześniej. Warto zacząć od sprawdzonych metod, czyli kontaktu z Polakami. Niepisanym szefem tej niewielkiej społeczności jest pan Stanisław Cza-
pla (s68458), pełniący funkcję },Q ścielnego. Biuro pośrednict kwater prywatnych znajduje % przy ul. Szewczenka 5 (=544]>\ Taki nocleg nie powinien koszt wać więcej niż 7 $. Na gości czeka ją też hotele: Beskyd i Dnier, (Drohobyćka 33 i po przeciwnej stronie ronda; �51705, 69073) Czerwona Ruta (Stusa 6; 51027) Drużba (Iwasiuka 11), Truskaweć (Drohobyćka 9; �52034; 13-50 hrn). O pomstę do nieba woła oferta gastronomiczna  trudno naprawdę znalez
ć schludny i niedrogi lokal. Można to tylko wytłumaczyć faktem, że większość kuracjuszy żywi się w miejscach zakwaterowania.
STRYJ
" 69,5 tys. mieszkańców " O-3245 Stryj (ukr. Stryj, !B@89), położony nad rzeką o tej samej nazwie, jest ważnym węzłem komunikacyjnym i dlatego ma kluczowe znaczenie dla osób zwiedzających południową część ziemi lwowskiej. W mieście urodzili się dwaj znani pisarze: Kornel Makuszyński (1884 1953) i Julian Stryjkowski (właściwie Pesach Stark; 1905-1996).
Historia
Niegdyś na tych ziemiach wznosił się zamek należący do Księstwa Halicko-Włodzimierskiego. Nie wspomina o nim legenda o powstaniu miasta. Według niej mieszkał tu pustelnik, założyciel kościoła, wokół którego rozwinęła się osada. Prawa miejskie uzyskał
" ,,, 1431 r. Potem urósł do Stryj w
 ; nśrodka handlowego dzięki rangi �bI . = * .
ałaniom licznej społeczności
żydowskiej zajmującej się sprowa-Jzaniern przez Karpaty wina Węgier- Od 1652 3., kiedy to na kutek wojen z Chmielnickim iedni rzemieślnicy opuścili swoje Warsztaty i wyszli z miasta, drudzy wymarli podczas zarazy, inni doprowadzeni do ostatecznej nędzy nie byli w stanie płacić podatków", rozpoczął się okres upadku, trwający aż do budowy w XIX w. czterech linii kolejowych (do Lwowa, Stanisławowa, Sambora i Muka-czewa). 17 kwietnia 1886 r. miasto spłonęło w wielkim pożarze, którego nie zdołano ugasić z powodu huraganu. Spaliło się 646 domów i niemal wszystkie urzędy. W 1919 r. Stryj znalazł się w granicach Polski. II wojna światowa oznaczała deportację Polaków i wymordowanie Żydów (1,2 tys. zabito w Lesie Chołobotowskim, kilka tysięcy w getcie).
Komunikacja
Oba dworce (kasy O53042), kolejowy i autobusowy, są usytuowane w centrum, u wylotu deptaku -Ul. Czornowoła. Kolejowe połączenia międzynarodowe: Budapeszt, Mińsk, Moskwa, Praga; dalekobieżne: Charków, Czerniowce, Iwano-Frankowsk (dni nieparzyste), Kijów, Lwów, Mukaczewo, Użhorod, Winnica (dni parzyste); lokalne: Chód orów, Drohobycz (9 dziennie), Iwano-Frankowsk, Lwów (11 dziennie), A
awoczne, Morszyn, Sambor, Truskawiec.
Połączenia autobusowe i marszrutki: Chust, Czerniowce, Czort-ków, Dolina, Drohobycz (27 dziennie), Homel, Iwano-Frankowsk, Kałusz, Kamieniec Podolski, Kijów, Kiszyniów, Kołomyja, Kuty, Lwów (54 dziennie), A
uck, Mor-szyn, Przemyśl, Rohatyn, Rzeszów, Skole, Sławsko, Sokal, Soło-twyno, Suczawa (Rumunia), Tia-czów, Truskawiec (27 dziennie), Urycz, Użhorod, Warszawa (1 dziennie, pn., wt., czw., nd.), Wynohra-diw, Wyżnica, Zurawno, Zyda-czów (12 dziennie), Żytomierz.
Zwiedzanie
Miasto, całkowicie zniszczone przez pożar w 1886 3., nie oferuje wielu atrakcji turystycznych, ale robi dobre wrażenie dzięki zachowanemu śródmieściu z przełomu XIX i XX w. Najważniejsze budowle skupiają się w okolicach rynku, z którego ulica Kołessy prowadzi do kościoła Matki Bożej Piastunki Ludzkich Nadziei (kosteł, :>AB5;; pł. 22 sticznia). Budowla istnieje od 1395 r. Strzeliste formy zawdzięcza jednak przebudowie pod koniec XIX w., dokonanej po pożarze. Autorem projektu był znany lwowski architekt, Julian Za-chariewicz. Na zewnętrznych ścianach zachowały się epitafia. Kościół jest ośrodkiem lokalnego kultu Matki Bożej Stryj skiej, dlatego warto pójść na mszę o 7.00 lub 18.00 (po polsku), by posłuchać pieśni i litanii niespotykanych w kraju. Przy ul. Cerkiewnej, na południowy wschód od rynku, stoi kościół Franciszkanów z przeło-
mu XVII V XVIII stulecia. Kolejny zabytek sakralny, kościół Serafi-tek, można znalez
ć przy biegnącej niedaleko od dworca ul. Kraszelnyć-koji (przecznica Czornowoła). Naprzeciwko świątyni wznosi się potężny gmach mieszczący niegdyś towarzystwo gimnastyczne  Sokół". Przetrwała też bardzo zniszczona dzielnica żydowska z Wielką Synagogą (synahoha, A8=03>30; Michnowśkoho 5) z 1817 r. W czasach ZSRR postanowiono urządzić we wnętrzu basen kąpielowy, ale prace przerwano, doprowadzając zabytek do niemal kompletnej ruiny. Dziś pozostały jedynie ściany, a w środku rosną młode drzewka. Z rynku do synagogi idzie się ulicami Zamkową i A
ypy. W Stryju działa Muzeum Krajoznawcze  Werchowyna" (Ołe-śnyćkoho 15; 252243).
Noclegi i gastronomia
Największą wadą miasta jest brak miejsc noclegowych. Jedyny godny polecenia hotel, Prykarpattia (Szewczenka 32), został zamknięty. W tej sytuacji pozostaje hotelik Heołoh przy ul. Bandery 13a (858551; od pomnika w połowie
ul. Czoronowoła w lewo; jest tahl' ca), gdzie za pokoje w zwyczajny mieszkaniu trzeba zapłacić 50 ńr oraz pokoje gościnne przedsiębi0 ' stwa autobusowego przy Lwiwśk" (daleko od centrum, przed wja duktem; dojazd marszrutką). B druga propozycja może być ciekawa, o ile uda się wynająć pokój na I piętrze, nie zaś ten koło hałaśliwego baru. Cenę udaje się wytargować w okolicach 25 hrn. Można też zamówić taksówkę i dojechać do motelu Mysambśkyj (=1 358), już poza granicami miasta, przy ul. Szewczenka 253 (druga ulica o tej samej nazwie jest w centrum) . Bardziej zasobni turyści powinni skierować się do nowego trzy-gwiazdkowego hotelu Zołoto Karpat (Kołessy 416; /39100, 39101, [e-mail], http://hotel-zk. lviv.ua; jedynka od 36 Ź , dwójka od 38 Ź ). Śniadanie wliczono w cenę pokoju, ale za parking trzeba zapłacić kolejne 2 Ź .
Na posiłek można pójść do jednego z kilku kafe-barów lub restauracji Wiedeńska (róg Szewczenka i Narodnoji). Obiad w tym najelegantszym lokalu w mieście kosztuje powyżej 30 hrn.
Tarnopolszczyzna
abytki oraz malownicze krajobrazy Tarnopolszczyzny (ukr. Ternopilszczyna, "5@=>?V;LI8=0), najbardziej na południowy wschód wysuniętego skrawka II Rzeczypospolitej, w innej sytuacji geopolitycznej uczyniłyby z niej jeden z najpiękniejszych zakątków Europy. Region jest jądrem ukraińskości. Do narodowości ukraińskiej przyznaje się tu aż 96,8% mieszkańców. Patriotyzm przybiera niekiedy formy radykalne, np. w postaci zakazu występów gwiazd rosyjskojęzycznej muzyki dyskotekowej, popsy.
Najbardziej porusza na Tarno-polszczyz
nie krajobraz. Pofalowaną wyżynę (300-432 m n.p.m.) z łańcuchami pięknych wzgórz pokrytych malowniczą roślinnością rozcinają głębokie jary rzeczne, m.in. Zbrucza, Seretu, Strypy, złotej Lipy i najpiękniejszy  Dniestru. Nieco inna jest część północna, gdzie mają swe z
ródła dopływy Prypeci - Ikwa i Horyń. "anuje klimat umiarkowany kontynentalny, nieco surowszy niż w Polsce. Średnia temperatura
stycznia wynosi  6�C, lipca 20�C. Idealną porą na odwiedzenie Tarnopolszczyzny jest lato.

" Tarnopol - śródmieście z zamkiem i Stawem.
" Zbaraż - twierdza znana z bohaterskiej obrony.
" Brzeżany - renesansowy zamek i zabytki w malowniczej okolicy.
" Buczacz - niewielkie miasteczko z imponującym ratuszem.
" Jary południowej Tarnopolszczyzny - jeden z najpiękniejszych krajobrazów Europy (szczególnie Dniestr w Zaleszczykach).
.4 .: BIAA
ORUŚ Aj ROSJ*
% _) KIJÓW

kfL"�" e ;

RUMUNI* {) j^B : ::
- :


\\
; ::P''2emyślany-!:::::::;: :;:::;:: : 81
żionaty :.

,.

rU4 ,. -.
-FRANKOWSK
,'

'
Otymaf
: % - %; % %
#"8B0A3 . 2ioty
;L-';9:, % %.^^zęrnę^em
" r
.C
f& -"* '
__
'..
'W Czemiowce
Historia
Jako oddzielny region, Tarno-polszczyzna ma stosunkowo niedługie dzieje. W czasach I Rzeczypospolitej było to pogranicze kilku krain historycznych. Zbaraż zaliczano wówczas do Wołynia, a na przepływającej przez Tarnopol rzece Seret umiejscawiano granicę Podola i Rusi Halickiej. Wyodrębnienie nastąpiło, gdy wzdłuż Zbrucza przez niemal 150 lat bie-
gła granica z Rosją. Co prawda Tarnopols zezy zna po okresie rządów Austrii (1772-1810) trafiła dzięki Napoleonowi na kilka lat w granice państwa carów (1810 1815), ale po kongresie wiedeńskim powróciła na długo pod władzę Wiednia. To wówczas ukształtowało się oblicze regionu, zwanego aż do I wojny światowej austriackim Podolem. Od listopada 1918 r. do lipca 1919 r. na tym
jedną z największych sensacji w dziejach Tamopolszczyzny było wydobycie I w 1848 r. z odsłoniętego przez suszę dna Zbrucza unikalnego posągu Światowida z IX w., popularnie zwanego wówczas  Antychrystem ze Zbrucza". Figura trafifa do Krakowa, gdzie do dziś można ją oglądać w Muzeum Archeologicznym. Jest to ten sam posąg z czterema obliczami i charakterystycznym rogiem obfitości, który reprodukowano na tysiącach wizerunków i fotografii.
terenie istniała dwuwładza polsko-.ukraińska (Tarnopol zaliczano do Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej  ZUNR). Potem ustanowiono województwo II Rzeczypospolitej. Anektowana 17 września 1939 r. przez ZSRR, dzieliła póz
niej koleje losu całej Ukrainy.
TARNOPOL
" 235,1 tys. mieszkańców " �352
Tarnopol (ukr. Ternopil, "5@=>?V;L), leżące na Seretem dawne miasto wojewódzkie II Rzeczypospolitej, stolica obwodu i ważny ośrodek zachodniej Ukrainy, sprawia bardzo korzystne wrażenie. Nazwa pochodzi od nazwiska założyciela miasta, hetmana wielkiego koronnego Jana Tarnowskiego.
Historia
Istniejącą w tym miejscu w średniowieczu osadę ruską Sopilcze (Topilcze), należącą do Księstwa nalicko-Wołyńskiego, zniszczył w XIV w. najazd tatarski. W II polowie XIV w. ziemie te przypadły Polsce. W 1540 r. hetman wielki Koronny Jan Tarnowski założył na terenie dawnej osady twierdzę nadaną Tarnopolem. Póz
niej nale-
'. . %: .... ...... % % % % %
żała ona m.in. do Zamoyskich, Potockich, Sobieskich i Koniecpol-skich. Wokół rozwinął się ośrodek handlowy. Prawa miejskie Tarnopol uzyskał w 1548 3., 0 w 1566 r. otrzymał prawo składu, co umożliwiło gospodarczy rozwój miasta. W 1672 r. spustoszyły je tureckie oddziały Ibrahima Szyszmana-pa-szy, które m.in. rozebrały mury zamkowe i spuściły wodę ze Stawu. Mimo to Tarnopol nie utracił znaczenia jako ośrodek wymiany towarów między Polską, Wołoszczyzną, Mołdawią, Węgrami i Rosją. W 1772 r. znalazł się w granicach Austrii. Umieszczono tu wówczas stolicę obwodu, co spowodowało dalszy wzrost roli miasta. Po kilkuletniej przynależności do Rosji (1810-1815) miejscowość powróciła do Austrii, gdzie pełniła rolę prowincjonalnego ośrodka na dalekim pograniczu. Przełom nastąpił w 1870 3., gdy Tarnopol stał się stacją na linii kolejowej Lwów-Podwołoczyska, czyli na jednym z głównych szlaków transportowych Zachód Rosja. Dalszy rozwój także wiązał się z budową linii kolejowych  do Brzeżan (1895) i Zbaraża (1906). Po upadku Austro-Węgier od li-
L. Chmielnicki (Ml2)
I
1V-^�=^;;@-
7
fgOc/J Augzazję 'fó^J <>/;-]^
stopada 1918 r. do lipca 1919 r. miasto było przedmiotem polsko--ukraińskiej rywalizacji. W 1919 r. Tarnopol wrócił do Rzeczypospolitej i został miastem wojewódzkim.
Zamieszkiwały go wówczas trzy duże grupy narodowościowe: Żydzi (ponad 40%), Ukraińcy i Polacy. Po aneksji przez Rosję miesz-
kańców deportowano w głąb ZSRR. W 1941 r. miasto zagarnęli Niemcy, którzy zamordowali 500 Żydów, a resztę społeczności (28 tys.J zgromadzili w getcie i wywiez
li do obozu koncentracyjnego w Bełz' cu. Miejscowość bardzo ucierpi
ła podczas W 1950 r.
II wojny światowej' miała zaledwie poło*?
rZedwojennej liczby mieszkań-/ Z Tarnopola wywodzi się wie-7nakomitych osobistości, m.in. r\ zof i logik Kazimierz Ajdukie-^A2) ostatni metropolita polskiego Lwowa Eugeniusz Baziak, błogosławiony jezuita i sługa trędowatych Jan Beyzym, generał Franciszek Kleeberg, pisarz żydowski Jó-ef Perl oraz Kazimierz Pużak, przywódca PPS i jeden ze skazanych w tzw. procesie szesnastu.
Orientacja
Orientacja w Tarnopolu nie przysparza trudności. Historyczne miasto jest zwarte i nie dzieli się na dzielnice. Wyodrębnione zostały jedynie nowe kwartały, np. Drużba na zachodnim brzegu Stawu. Śródmieście jest usytuowane na wschód od Stawu, a historyczne centrum zajmuje teren między Stawem a centralnym placem, zwanym Majdanem Woli. Wystarczy znalez
ć dwie krzyżujące się główne ulice  Ruską i Bohdana Chmielnickiego. Poruszanie się w ich okolicy daje pewność przebywania w centrum miasta. Większość marszrutek i autobusów przejeżdża przez ul. Ruską.
Komunikacja
Pociąg Dworca należy szukać przy Majdanie Prywokzalnym, skąd do centrum prowadzi odchodząca prostopadle ulica Czornowoła. Przechowalnia bagażu jest na prawo od ujścia na perony - trzeba zejść po schodkach w dół (całą dobę, przerwy 14.00-15.00, 2.00-3.00; sztuka bagażu 2-3 hrn). Informacja: O005.
Niedawno przeprowadzono generalny remont dworca kolejowego, tak więc budynek sprawia bardzo dobre wrażenie. Wewnątrz działa niewielki lokal gastronomiczny, zakład fryzjerski oraz kantor wymiany walut.
Połączenia międzynarodowe: Adler, Budapeszt, Moskwa, Praga, Przemyśl (1 dziennie), Sofia, Warszawa (1 dziennie, dni nieparzyste), Kraków (wt., śr., sb.); dalekobieżne: Charków, Chersoń, Czerkasy (dni parzyste), Czerniowce, Dniepropetrowsk, Donieck, Iwano--Frankowsk, Kijów (12 dziennie), Krzywy Róg (dni nieparzyste), Lwów (13 dziennie), Mariupol, Odessa, Symferopol, Szepietówka, Truskawiec, Użhorod, Zaporoże, Znamjanka (dni nieparzyste); lokalne: Chmielnicki, Czortków, Iwanie Puste, Kozowa, Lwów, Lwów przez Chodorów, A
anowce, Podwo-łoczyska, Skałat, Wołoczyska, Zaleszczyki, Zbaraż, Zborów.
Autobus W Tarnopolu są dwa dworce autobusowe - międzymiastowy i podmiejski. Informacja: %b002. Dworzec międzymiastowy (miżmiśkyj awtowokzał; Zywowa 7; S22303, informacja �004; dojazd autobusami #7, 12, 20, 22) jest usytuowany obok dużego targowiska i w pierwszej chwili trudno go zauważyć pośród straganów. Ilość połączeń, jakie proponuje, całkowicie wystarcza dla turystów podróżujących po Ukrainie. Odjeżdżają stąd autobusy do miejscowości: Brody, Brześć, Brzeżany (21 dziennie), Buczacz (23 dzień-

310
nie), Chmielnicki, Chmielnik, Czerniowce, Czerwonogród, Czort-ków (21 dziennie), Dolina, Dub-no, Husiatyn (11 dziennie), Iwa-no-Frankowsk, Jazłowiec, Kałusz, Kamieniec Podolski, Kijów, Kołomyja, Krzemieniec (25 dziennie), Kuty, Lwów, A
uck, Monasterzy-ska, Poczajów, Podhajce, Podwo-łoczyska (10 dziennie), Rachów, Rohatyn, Równe, Satanów, Skała Podolska, Stryj, Szack, Truska-wiec, Winnica, Włodzimierz Wołyński, Zaleszczyki i Złoty Potok. Do większości wyżej wymienionych miejscowości kursują również marszrutki. Na rozkładzie jazdy nie zawsze znajdzie się kurs do konkretnego miasta, ale jeśli autobus przez nie przejeżdża, zostaje to odnotowane. Najlepiej pytać w kasie. Dworzec podmiejski (awtostan-cjia prymiśka) jest zlokalizowany przy ul. Biłohirśka 1, niedaleko od skrzyżowania z dużą aleją Metropolity Szeptyckiego.
Zwiedzanie
Chociaż w mieście nie ma nadzwyczajnych zabytków, można tu miło spędzić parę godzin. Z dworca kolejowego ulica Czornowoła prowadzi do centrum. Po lewej stronie mija się ładny pomnik Aleksandra Puszkina, a po chwili dochodzi do rozległego placu Teatralnego. Przestrzeń po prawej stronie zajmuje potężny gmach Teatru im. Szewczenki. W lewo odchodzi szeroki bulwar z dwiema biegnącymi równolegle ulicami Szewczenka (dochodzą do ulicy Ruskiej). Przyjemny, niedawno odnowiony deptak
Sahajdacznoho doprowadza do n ' większego placu Tarnopola - Jyr "
onny
danu Woli. Na środku stoi :
pomnik Daniela Halickiego. TJw
gę zwraca jednak przede wszystkim ogromny kościół i klasztor D0. minikanów (kosteł dominikańsko ho monastyria ta keliji; :>AB5; 4><V=V:0=AL:>3> B>=0AB8@0 B0 5;VW; Sahajdacznoho 14), zbudowany według projektu Augusta Moszyńskiego w latach 1749-1779 z fundacji hetmana Józefa Potockiego. Klasztor został zniszczony podczas II wojny światowej. Odbudowany w 1953 3., mieścił galerię obrazów, a obecnie znajduje się w nim archiwum. Pierwotnie patronami kościoła, wzniesionego jako trójnawowa bazylika w stylu póz
-nobarokowym, byli św. Dominik, św. Jacek i św. Wincenty Ferrari. W 1992 r. budowlę wyremontowano i dziś jest to świątynia greckokatolicka pw. Niepokalanego Poczęcia NMP. Wzrok przyciąga piękna fasada flankowana dwiema wieżami zakończonymi charakterystycznymi hełmami w kształcie nałożonych na siebie i zwężających się dachów czterospadowych. Nie zachował się wystrój wnętrza. Nieco dalej (idąc w tym samym kierunku - najlepiej minąć hotel Ternopil z lewej strony) stoi niepozorny zamek (za-mok, 70<>:; Zamkowa 12), postawiony przez Jana Tarnowskiego w 1540 r. jako strażnica na szlaku Trembowla-Busk. W latach 1620 1621 kanclerz wielki koronny Tomasz Zamoyski znacznie umocnił fortyfikacje. Twierdza została dwukrotnie zniszczona podczas
" n kozackich i najazdu turec-" 0 Odbudowę przeprowadziła Tana III Sobieskiego, Maria taZimiera. Na początku XIX w. Franciszek hr. Korytowski usunął mocnienia, wieże i bramy, przekształcając zamek w pałac. Od po-. ^ XIX w. aż do końca II Rzeczypospolitej były tu koszary wojsko-40T. Spaloną w 1944 r. budowlę odbudowano w 1951 r. Jest to miejsce, od którego zaczął się Tarnopol, jjziś w zamku są sale ekspozycyjne oraz szkoła sportowa, gdzie uczą hreko-rymśkoji borofby, czyli zapasów w stylu klasycznym.
Za zamkiem rozlewa się duże jezioro, zwane Stawem. Sztuczny zbiornik miał poprawić obronność miasta. Utworzono go po przegrodzeniu Seretu w XVI w. (groblę stanowi ul. Ruska). Ostatni raz głębokość wody regulowano w 1951 r. Wokół Stawu rozpościerają się tereny spacerowe i centra rozrywek.
Idąc wzdłuż Stawu w lewo, do ul. Nad Stawom i dalej w tym samym kierunku, dochodzi się do pięknie usytuowanej kamiennej greckokatolickiej cerkwi Podniesienia Krzyża (Wozdwyżenśka cerkwa, >742865=AL:0 F5@:20; Ruska 1), zwanej potocznie  Nad Stawem" (Nad Stawom). Świątynię wzniesiono przed 1570 3., 0 dzwonnicę dobudowano w 1627 r. Obecny wygląd cerkiew zawdzięcza przeprowadzonej na początku XX w. restauracji. Warto pójść z powrotem do centrum główną ulicą Tarnopola - Ruską. Została ona z początku Zabudowana socrealistycznymi gmachami, ale za skrzyżowaniem z bul-
warem Szewczenka można znalez
ć przyzwoite  cesarsko-królewskie" śródmieście. Po kilku chwilach pojawia się charakterystyczna budowla z kamienia, nieotynkowana i przykryta zielonym blaszanym dachem. To cerkiew Narodzenia Pańskiego (cerkwa Rizdwa Chry-stowoho, F5@:20 V7420 %@8AB>2>3>; Ruska 22), potocznie zwana  Średnią" (Serednia). Świątynia, zbudowana w latach 1602 1608, a następnie przebudowana, należy do autokefalii ukraińskiej. Zwraca uwagę piękna bryła budowli (znane jest imię budowniczego  Le-ontij). Wewnątrz, pod jedną kopułą mieszczą się w zasadzie dwie oddzielne cerkwie - Narodzenia i Trójcy Świętej. W 1915 r. przeniesiono tu z cerkwi  Nad Stawem" cudowną ikonę Matki Bożej Tarnopolskiej, która jest popularnym celem pielgrzymek. Dzisiejszy wygląd jest efektem rekonstrukcji z lat 1936-1937.
Oba tarnopolskie muzea wywodzą się z założonego w 1913 r. Muzeum Podolskiego. Muzeum Krajoznawcze (Krajeznawczyj muzej; Majdan Mystectw 3; e253592; codz. 10.00-17.45 z wyj. pn. i śr.) umieszczono w nieco szokującym budynku z okresu póz
nego Breżniewa. Ekspozycja, odnawiana w 1950 i 1991 3., przedstawia dzieje Tarno-polszczyzny od X w. (ceramika z wykopalisk) po współczesność. Muzeum Malarstwa (Chudożnij muzej; Kruszelnyćkoji 1; s228072) prezentuje się skromnie. Wystawa składa się głównie z dzieł mało znanych twórców XVIII-XX w.,
a także ikon. Oddzielna sala poświęcona jest pochodzącemu z Tarnopola malarzowi ukraińskiej diaspory w Nowym Jorku, Dionizemu Szołdrze (1925-1995).
Nociegi
W Tarnopolu właściwie nie ma
tańszych hoteli.
Dżerman-Auto (Mykułynećka 1160; 3277 777, http://uvasylia.com.ua/hotel/hotel--german.php). Dwójka od 70 do 200 hrn, luks 280 hrn.
Globus (Budnoho 18; s550035, 550044, [e-mail], http://globus--hotel.com.ua). Każdy pokój wyposażony w łazienkę, klimatyzację, TV SAT. Jedynka 100 hrn, dwójka 130-150 hrn, dwupokojowy luks 250 hrn. Bezpłatny strzeżony parking.
Hałyczyna (Gzumaćka la; s533595, fax 533951, http://www.hotel.te.ua). Ogromny blok połączony z równie potężną bryłą restauracji, dosyć daleko od centrum, po drugiej stronie Stawu. Jedynka 158 hrn, dwójka 178 hrn, lux 520 hrn; ciepła woda, w pokoju TV, lodówka, prysznic i ubikacja. Rezerwacja kosztuje 25% ceny miejsca. Po nieoświetlonym placu przed hotelem kręcą się podejrzane typy.
Juchnowycz (Barwinśkych 0; >433957, 433956, [e-mail], http://www. hotel-yuhnovych.com).
Ruta (Medowa 2; e226215). Betonowy wieżowiec blisko dworca autobusowego i niedaleko od centrum. Pokoje z toaletami i wannami; jedynka 90-140 hrn, dwójka 100 hrn, czwórka 120 hrn. Ternopil (Zamkowa 14; B224394, 222246, [e-mail], http:// www.hotel.te.ua). Główny hotel w mieście, w typowym sowieckim bloku z bal-
konami. Bardzo dobra lokali-, % Wszystkie wygody: ciepła woda TV i dówka, prysznic i ubikacja w pokoii B dynka 128 hrn, dwójka 198 hrn 1 530 hrn. Rezerwacja płatna (25% cen \ w cenę wliczono śniadanie. U Wasyla (prospekt Bandery 29; 040, 000, 434050, http://uvasylia.com.ua/ hotel/hotel-vasil.php). Dwójka od 7n do 200 hrn, luks 280 hrn.
Gastronomia
Oferta gastronomiczna Tarnopola w ostatnim okresie bardzo się p0. prawiła - turyści mogą liczyć na dobry obiad i naprawdę pyszną kawę. Dobrze zaopatrzony sklep spożywczy znajduje się blisko dworca kolejowego, na ul. Czorno-woła 15. Szybkie przekąski podawane są z okienka lokalu Paż-cafe (róg ul. Ruskiej i Szewczenki). Bomond (ul. A
ystopadowa 1). Przyjemna kawiarnia-herbaciarnia na pięterku, niedaleko od kościoła podominikańskie-go. Przed wejściem stoi piękna stara lipa, pomnik przyrody. Ilość rodzajów serwowanych kaw i herbat może zawrócić w głowie. Wewnątrz obowiązuje zakaz palenia, co jest na Ukrainie prawdziwym ewenementem. Latem na tarasie wystawione są stoliczki. Jewropa (ul. Sahajdacznoho 2). Połączenie pubu i pizzerii; latem na deptaku spory ogródek. Klientelą są przede wszystkim młodzi ludzie. Klasyk (ul. Szewczenka23). Bardzo przyjemne miejsce, co potwierdza wiele osób. Ozdobą restauracji są zielone tapety, drewniane boazerie i ładne obrazy z widokami przedwojennego Tarnopola. Miła obsługa i przyzwoite ceny p�" winny być wystarczającą zachętą.
ma rogu ul. Szewczenka, ale po % %. stronie bulwaru, i Sahajdaczno-ho). Restauracja i bar.
restauracje Zamok (ul. Hruszew-,, u0 1), Retro (Hruszewśkoho 3), tlkrajinu (bulwar Szewczenka 27).
Informator
Apteki Slipoho 1 (B430078), Bandery 160, Drużby 9, Kliniczna 1, Myru 13, Opilś-koho 2, Ostroz
koho 41a, Ruska 4, Zamkowa 8, róg ul. Ruskiej i Szewczenka. Informacja G3067.
Banki Nacionalnyj Bank Ukrajiny (Hruszewśkoho 6; -21042), Oszczadbank (Prospekt Złuky 53), Prominwestbank (Tancorowa U; e25180, 28500), Awal (Kardynała Slipoho 8), Kredytbank Ukrajina - PKO BP Group (Rosijśka 17), Prywatbank (prospekt Bandery 38).
Dom handlowy Ruska 24.
Filharmonia Ostroz
koho 9.
Internet Virgin, Staryj Rynok 7.
Poczta Główna: Majdan Prywokzalnyj; rozmównica: Czornowoła 4.
Poczty z rozmównicami Zaliznyczna 4 (e26405), A
esi Ukrajinki 25 (u46000).
Pogotowie ratunkowe 2.
Polikliniki Dziecięca miejska (Fedskowy-cza 16), dziecięca obwodowa (Akademika Sacharowa la), obwodowa (Kliniczna 1), klinika stomatologiczna (He-nerała Szuchewycza 8a/10).
Przychodnie Szybkiej pomocy medycznej (Szpytalna 4), dziecięca (Akademika Sacharowa 2), obwodowa (Kliniczna 1).
Taksówki e058, 050, 244385.
Teatry Ukraiński Teatr D ramatyczny *m. Szewczenki (Bulwar Szewczenka 6), Teatr Lalek (Siczowych Stril-ciw 15),
Wywoływanie zdjęć Fuji (Sahajdacznoho 3), Konica (Czornowoła 13).
MIKUUC
CE
" 4,1 tys. mieszkańców " �3551
Komunikacja
Z dworca autobusowego nr 2 (podmiejskiego) w Tarnopolu odjeżdża wiele autobusów do Zo-łotnykiw, Zarwanicy, Kydaniwa, i prawie wszystkie jadą przez Mi-kulińce (ukr. Mykułynci, 8:C-;8=FV). Ostatni autobus z Mikuli-niec do Tarnopola wyrusza o 19.30. Przejazd autobusem kosztuje 3 hrn, taksówką z dworca kolejowego w Tarnopolu  około 30 hrn. Samochodem trzeba jechać drogą E85 i 20 km za Tarnopolem skręcić w prawo do Mikuliniec.
Zwiedzanie
Po raz pierwszy o tym ładnym miasteczku wspomina się w Pouczeniu Włodzimierza Monoma-cha w 1096 r. Mikulińce były częścią Księstwa Terebowlańskiego, a od 1199 r. Halicko-Wołyńskiego. W 1595 r. uzyskały lokację na prawie magdeburskim. W latach 50. XVI w. Anna Sieniawska wybudowała tutaj zamek warowny (zamok, 70<>:), który stał na tzw. czarnym szlaku wykorzystywanym przez Tatarów do najazdów na Ukrainę. W związku z tym twierdza była wiele razy mszczona, np. w 1672 3., kiedy po 15-dniowym oblężeniu wdarli się do niej Turcy, zabijając wszystkich mężczyzn i niszcząc wszystko, co się dało. Zresztą i dziś można obejrzeć tylko fragmenty murów obronnych oraz pozostałości okrągłej wieży. Aby tu trafić, trzeba wysiąść zaraz po wjez
dzie do miastecz-
ka (pierwszy przystanek) i za szarym kioskiem skręcić w lewo - jakieś 500 m dalej, na malowniczym wzgórzu nad rzeką Seret widać ruiny. Na teren zamku nie da się wejść, ponieważ biegają tam bardzo groz
nie wyglądające psy. Do murów przylega domek, w którym mieszka pani Stefania Bałoj - żywy świadek przedwojennych dziejów Mikuli-niec. Jeżeli będzie w dobrym humorze, można się od niej dowiedzieć wielu ciekawych informacji o ostatnich właścicielach zamku i sąsiedniego pałacu. W XVII w. budowla stanowiła własność Zborowskich, od 1637 r. Koniecpolskich, póz
niej przechodziła w ręce Lubomirskich, Potockich, Mniszchów. Ostatnimi właścicielami byli Rejowie.
W pobliżu wznosi się kościół Trójcy Świętej (kosteł Preswiatoji Trijci, :>AB5; @5A2OB>W "@V9FV; ul. Hałyćka 11; t51341). Pierwotnie w tym miejscu stał drewniany kościół św. Jana Chrzciciela. Dzisiejszy murowany budynek został zaprojektowany przez Augusta Fryderyka Moszyńskiego i wybudowany w latach 1761-1779 z fundacji Ludwiki z Mniszchów Potockiej. Kościół, uważany za najpiękniejszy na Podolu, był wzorowany na świątyni dworskiej w Drez
nie autorstwa G. Chiaveriego. Jest to trójnawowa bazylika o podłużnej podstawie. W czasach sowieckich najpierw były tu koszary, póz
niej magazyn. Cudem ocalał ołtarz z obrazem Trójcy Świętej. Boczne ołtarze poświęcone są Matce Boskiej oraz Najświętszemu Sercu Jezusowemu. Dziś kościół znów słu-
ży wiernym (msza pn., wt. i i o 8.00, śr. i czw. o 18.00, nd. 9 ??' 11.00, 13.00, 15.00). Obok zamu' rem znajduje się cmentarz polski ładny, ale strasznie zaniedbam; Warto dodać, że mieszkańcy mja steczka są bardzo religijni. D0 brym tonem jest przywitanie:  s}a. wa Isusu Chrystu" zamiast  dobryj deń" lub  niech będzie pochwalony" zamiast  dzień dobry".
Na tym samym wzgórzu oprócz ruin zamku i kościoła stoi pałac (pałac, ?0;0F), zbudowany tak jak i kościół przez Ludwikę z Mniszchów Potocką. Na początku XIX w. w Mikulińcach odkryto wody lecznicze. W związku z tym w latach 30. XIX w. Jan Konopka przebudował rezydencję w stylu póz
nego empire i otworzył tu sanatorium. Obecnie w pałacu mieści się szpital. Zachował się park pałacowy.
W Mikulińcach jest jeszcze pomnik św. Floriana (1797), patrona strażaków (ul. Hruszewśkoho), oraz cerkiew greckokatolicka. Warto spróbować piwa z miejscowego browaru, który ma ponad 300-letnią tradycję.
SKAA
AT
" 4,9 tys. mieszkańców " 3541
Skałat (ukr. Skałat, !:0;0B), miasteczko nad rzeką Gniła, lokację na prawie magdeburskim uzyskało w 1600 r.
Komunikacja
Jadąc samochodem z Tarnopola drogą E50 w stronę Chmielnickiego, we wsi Wełyki Birky należy
rić w prawo na Skałat. Można rlotrzeć autobusem i marszrutka- % 7 podmiejskiego dworca autobusowego (nr 2) w Tarnopolu, - kierunku Podwołoczysk (5 hrn; .A 40V?)- Pociąg podmiejski (elek-tryczka) odjeżdża o 6.00 i 18.22 (1 godz. 25 min).
Zwiedzanie
Idąc główną ulicą Hruszewśkoho od strony stacji kolejowej, mija się po prawej stronie cerkiew greckokatolicką pw. Przemienienia Pańskiego, a nieco dalej w głębi (po lewej) - kościół św. Anny (ul. Zamkowa 1; �31377). Parafia rzymskokatolicka istniała tu już w 1632 r. Obok, przy samej ulicy jest największa atrakcja miasteczka - zamek (zamok, 70<>:), wybudowany w 1630 r. przez miecznika halickiego Krzysztofa Wichrowskiego. Budowlę wielokrotnie niszczyli Kozacy i Turcy. Pod koniec XVII w. została odrestaurowana przez nowego właściciela Jana Firleja, a dwa wieki póz
niej znów przebudowana według projektu Teodora Talew-skiego w stylu neogotyckim, na zamówienie hrabiego Rostowskiego. Po renowacji w latach 60. XX w. zniknęła fosa otaczająca mury. Garnek ma podstawę prawie idealnego kwadratu. Dziś można obejrzeć cztery wieże obronne, z których trzy są pokryte czerwoną dachówką. Część mieszkalną Zniszczono podczas II wojny światowej. Zaniedbany i zaśmiecony dziedziniec pełni rolę pastwiska dla krów.
ZBARAŻ
" 14,6 tys. mieszkańców " n3550
Z Tarnopola warto wybrać się do odległego o 29 km Zbaraża (ukr. Zbaraż, 10@06), miasta leżącego nad Gniezna, słynniejszego i bogatszego w zabytki niż lokalna metropolia. Nazwa miejscowości pochodzi jakoby od  zbiorów"  miejsca, w którym się gromadzono.
Historia
Gród ruski wzmiankowany w 1211 r. jako stolica księstwa zależnego od Halicza stał w miejscu zwanym dziś Starym Zbarażem, na przeciwległym do obecnego miasta brzegu rzeki, blisko Załuża. W 1393 r. powstał tutaj pierwszy zamek. W XV w. Zbaraż znalazł się w granicach Polski, a od 1434 r. był siedzibą możnego rodu książąt Zbaraskich, szybko awansującego do rangi jednej z pierwszych rodzin na Wołyniu. Rozwój miasta wiązał się z położeniem na szlaku handlowym, zwanym Czarnym Szlakiem, będącym zarazem główną trasą najez
dz
ców atakujących Polskę. W 1589 r. po zniszczeniu miasta założono Nowy Zbaraż, przenosząc doń siedzibę książęcą. Linia Zbaraskich zakończyła się na zmarłym w 1631 r. Jerzym, pochowanym w kościele Dominikanów w Krakowie.
W historii Polski Zbaraż zapisał się bohaterską obroną (10 VII 22 VIII 1649 r.) przed wojskami Bohdana Chmielnickiego i jego sprzymierzeńca, chana Krymu Is-lama Gireja III. Obrońcami dowo-

1
dził książę Jeremi Wiśniowiecki. Oblężenie, rozsławione przez Henryka Sienkiewicza w Ogniem i mieczem, przerwano w wyniku tzw. ugody Zborowskiej. W 1772 r. Zbaraż znalazł się w granicach Austrii, w latach 1810-1815 należał do Rosji, potem znów do Austrii. Niewielki rozwój rozpoczął się w II połowie XIX w. wraz z ulokowaniem tu powiatu. Od 1906 r. miasto było połączone koleją z Tarnopolem. Od 1919 do 1939 r. należało do Polski, a od 1994 r. stanowi  rezerwat historyczno-ar-chitektoniczny". Ze Zbaraża pochodził Ignacy Daszyński, polityk, działacz socjalistyczny i publicysta.
Komunikacja
Do Zbaraża najłatwiej dojechać z Tarnopola. Każdy środek transportu jest dobry, ale najszybsze są marszrutki (wszystkie, które jadą do Krzemieńca). Do zbaraskiego dworca kolejowego przy ul. Zali-znycznoij idzie się od Hruszewśko-ho ul. Kociubynśkoho. Pociągi dalekobieżne kursują do Iwano-Fran-kowska i Szepietówki, a lokalne do
A
anowców i Tarnopola. D\vor> autobusowy jest zlokalizowa przy Hruszewśkoho, na grani miasta. Autobusem można doi chać do Brześcia, Chmielnickie Czerniowiec, Dubna, Iwano-Fran' kowska, Lwowa, A
ucka, Nietyszu na, Równego i Tarnopola (10 dziennie). Z podmiejskiej stacji autobusowej (prymiśka), na rondzie przv Czornowoła, blisko zamku, odjeżdżają autobusy m.in. do Tarnopola (30 dziennie) i A
anowców (10 dziennie).
Zwiedzanie
Na wzgórzu góruje zamek (za-mok, 70<>:; Chmelnyćkoho 28), najważniejszy zabytek miasta. Krzysztof i Jerzy Zbarascy wznieśli go w latach 1620-1631 według projektów weneckiego architekta Vincenza Scamozziego. Powstała obronna rezydencja (palazzo infor-tezza) składająca się z pałacu otoczonego czterema potężnymi bastionami, ziemnymi wałami i fosą. Od strony dziedzińca znajdowały się kazamaty. Budowla przetrwała w dobrym stanie, choć jej wnętrza zostały w znacznym stopniu prze-
316
Miodobor
% ((((((
7@
Zamek zbaraski wznosi się na północno-zachodnich krańcach wzgórz zwanych po polsku Miodoborami, a po ukraińsku Towtrami. Pasmo (ponad 400 m n.p.m.), przecięte jarem Zbrucza, sięga aż po okolice Kamieńca Podolskiego i północne kresy Besarabii. Jest to najpiękniejsza, obok wąwozu Dniestru, część Podola. Obfituje w skałki o fantastycznych kształtach. Najsłynniejsza z nich to Dziurawa Skała między Ostapiem (Ostapje) a Oknem (Wikno). W ostatnich czasach wiele wysiłku włożono w założenie Parku Narodowego Podilśki Towtry (na północ od Kamieńca Podolskiego).
%:: : %..'.,.: %:

j
tafcone. Obecnie mieści się tu kSZ,pum (e23015; codz. 11.00-J6.00 z wyj. pn.) z interesującą , qE)0zycją etnograficzno-arche-logiczną oraz kolekcją malar-twa, w której ważne miejsce %mUią współczesne portrety oblegających miasto. Po sławnej obroże twierdza była jeszcze trzykrotnie niszczona (przez Turków w 1675 r. oraz Rosjan w 1707 i 1734 r.) i odbudowywana. Nieza-mieszkana, została przez Potockich sprzedana. Poważnych zniszczeń dokonali w 1914 r. żołnierze rosyjscy. W dwudziestoleciu międzywojennym właścicielem zamku był Związek Oficerów Rezerwy. W 1935 r. zakończono renowację pałacu i bramy wjazdowej. Zaniedbany po 1945 r. kompleks w ostatnich latach został odnowiony. Można zwiedzać podziemia, choć niedostępna jest część lochów (dochodzą aż pod klasztor Bernardynów). Aby dojść do zamku, trzeba od głównego placu (z pomnikiem Chmielnickiego) iść ścieżką pod górę. Dojazd jest bardziej skomplikowany: jedzie się ul. Chmelnyćkoho (za komendą milicji) do ul. Morozenka. Pomnik Chmielnickiego na głównym placu zastąpił stojący w tym samym miejscu pomnik Mickiewicza. Na szczęście posąg wieszcza z 1898 r. zachował się  stoi w parku przed zamkiem (idzie się w lewo i w dół ��- bramy). To, że monument przetrwał, można uznać za cud, ponieważ był dwukrotnie niszczony- W 1918 r. wylądował w stawie, a w 1920 r. zdewastowali go żoł-
nierze z czerwoną gwiazdą. Po roku jednak znowu zdobił centrum Zbaraża.
Drugim ważnym zabytkiem miasta jest gigantyczny bernardyński kościół św. Antoniego (monastyr bernardynciw, <>=0AB8@ 15@=0@48=FV2; Nezałeżnosti 8). Pierwszą świątynię ufundował dla zakonników w 1627 r. książę Jerzy Zbaraski. Najazd turecki z 1675 r. pozostawił po sobie same ruiny. Fundusze na nową budowlę pochodziły od wojewody kijowskiego Józefa Potockiego. Prace zakończyły się dopiero w 1723 r. Konsekracja miała miejsce w 1755 r. Tutejszy konwent był jednym z największych klasztorów ruskiej prowincji bernardynów. Zakonnicy prowadzili do 1782 r. studium filozofii, następnie gimnazjum łacińskie, które w 1805 r. przeniesiono do Brzeżan. Uszkodzony podczas wojny w 1920 r. kościół przetrwał w spokoju do 1945 r. W czasach ZSRR kompleks uległ dewastacji. Po odzyskaniu niepodległości przez Ukrainę świątynię przywrócono bernardynom, którzy prowadzą prace remontowe.
O pobycie Żydów świadczy Wielka Synagoga (synahoha, A8=03>30; Szołom Ałejchema 1) z 1537 r. Bryłę w stylu barokowym przebudowano pod koniec XVII w. (dodano przedsionek). Po II wojnie światowej została zaadaptowana przez miejscowe zakłady spożywcze, co doprowadziło do zniszczenia ozdób, wnętrza oraz do wybicia nowych wejść. Do synagogi idzie się od ronda ul. Siczowych
Strilciw. Dalej ul. Ałejchema prowadzi do ul. Hruszewśkoho, wiodącej do kompleksu cmentarzy. Wśród nich wyróżnia się zabytkowy kirkut (jewrejśkyj cwyntar, T2@59AL:89 F28=B0@) z najstarszą macewą z 1510 r.
Inne obiekty należące do  rezerwatu historyczno-architektonicz-nego" to: cerkiew Zaśnięcia NMP (Uspenśka cerkwa) na terenie dawnego XVIII-wiecznego klasztoru Felicjanek (monastyr feli-cijanok, <>=0AB8@ D5;VFVO=>:; Czechowa 1); cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego (cerkwa Pre-obrażennia Hospodnioho, Hruszewśkoho 5) z tego samego okresu; młyn wodny (wodianyj młyn, 2>4O=89 <;8=; Hałyćkoho 8) z XVII w.; gmachy powiatu z XIX w.  starostwo (Chmelnyć-koho 6), sąd miejski (miśkyj sud, <VAL:89 AC4; Chmelnyćkoho 22) i urząd skarbowy (skarbowyj uriad, A:0@1>289 C@O4; Chmelnyćkoho 24); %%-wieczne kamienice (Hruszewśkoho 7, Morozenka 4, Nezałeżnosti 21), była restauracja Bristol (restoran Bristol, @5AB>@0= @VAB>;L; Nezałeżnosti 25) z początku XX w., a nawet rzez
nia (bojnia, 1>9=O; A
uhowa 2).
Tuż za granicą miasteczka, na wzgórzu Monastyrek (Monasty-rok; dojście od ronda ul. A
esi Ukra-jinky), w granicach wsi Załuże (Za-łużżia), zachowała się obronna cerkiew Przemienienia Pańskiego (cerkwa Preobrażennia Hospodnioho, F5@:20 @5>1@065==O >A?>4=L>3>), ufundowana w 1600 r. przez Janusza Zbaraskiego. Uwagę
przykuwają piękne kopuły świątyni baszta nad przedsionkiem i zamurowane otwory strzelnicze w masywnych ścianach.
Noclegi i gastronomia
Znalezienie noclegu w Zbarażu jest trudne. Można poprosić o pomoc ojców bernardynów (ul. Nezałeżnosti 10; /21200). Z lokali gastronomicznych do wyboru jest restauracja Czornyj Prync i pizzeria Wiktorija (Nezałeżnosti 11).
WIŚNIOWIEC
" 3,9 tys. mieszkańców
Zgodnie z podziałem historycznym i regionalnym Wiśniowiec nad Horyniem (ukr. Wyszniweć, 8H=V25FL) należy do Wołynia, ale ze względu na administracyjne i, co za tym idzie, komunikacyjne powiązanie ze Zbarażem (30 km na północ) został umieszczony w tym rozdziale.
Historia
W średniowieczu była tu niewielka osada (wzmianka w 1395 3.). Znaczenie zdobyła po 1494 3., kiedy to wraz z budową zamku przez Michała Wiśniowieckiego stała się gniazdem rodowym Wiśniowiec-kich. Rodzina ta zasłużyła się w dziejach tak Polski (Jeremi Wi-śniowiecki), jak i Ukrainy (Dymitr Wiśniowiecki, zwany Bajdą, założył Sicz Zaporoską). W 1640 r. Jeremi Wiśniowiecki rozbudowa i zmodernizował umocnienia, C wojen Chmielnickiego Wiśniowiec był szybko rozwijającym się ce
trum handlowym na południowo-.wschodnim Wołyniu, ale po podpisaniu ugody Zborowskiej spustoszyli go Tatarzy. Na początku XVIII w. ostatni z Wiśniowiec-kich, Michał Serwacy, przebudował zamek na wspaniałą rezydencję wzorowaną na podmiejskich pałacach francuskich. Gdy zmarł, nad jego trumną przełamano tarczę herbową. Po jego śmierci dobra przeszły w ręce Mniszchów, którzy dokonali dalszej rozbudowy pałacu, upiększając go meblami, żyrandolami, rzez
bami i malowidłami. W Sali Bankietowej ułożono 45 tys. kafli sprowadzonych z Holandii. W tradycji zachowała się pamięć o dwukrotnym pobycie na zamku króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Zmierzch świetności nadszedł w 1852 3., kiedy to Andrzej Mniszech przeniósł się na stałe do Paryża, wywożąc najcenniejsze pamiątki, a pałac z częścią wyposażenia sprzedano na licytacji. Potem było już coraz gorzej: zniszczenia podczas I wojny światowej, w czasie walk polsko-bolszewickich, wreszcie wielki pożar w 1944 r. Gmach odbudowano w 1960 3., ale mimo wszystko daleko mu do doskonałości znanej z opisów. Dziś mieści się w nim szkoła.
Komunikacja
w Wiśniowcu nie ma stacji kolejnej, za to przebiega tędy ruchli-a trasa samochodowa Tarnopol ut>no. Od strony Tarnopola moż-dojechać autobusami na Brześć, u�no, Krzemieniec, A
uck i Rów-
ne. od
strony Krzemieńca i Dubna
- autobusami na Czerniowce, Iwa-no-Frankowsk i Tarnopol.
Zwiedzanie
O turystycznej atrakcyjności Wi-śniowca decyduje kompleks pałacowy Wiśniowieckich nad jarem Horynia. Zachował się pałac (?0;0F) z I połowy XVIII w. (projekt J. Blangeya Daprasa), składający się z głównego korpusu i przylegających do niego bocznych, potężnych skrzydeł. Można też obejrzeć słynny niegdyś park, dziś nieco zdziczały, oraz resztki starej fortecy Wiśniowieckich. Na dziedzińcu pałacowym stoi niewielki pomnik Dymitra Wiśniowieckiego. Poniżej wzgórza zamkowego widnieje cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego (Woznesenśka cerkwa, >7=5A5=AL:0 F5@:20) z 1530 3., obecny wygląd zawdzięczająca gruntownej restauracji wiatach 80. XIX w. Zabytkiem przypominającym jeden z najtrudniejszych rozdziałów historii polsko-ukraińskiej są pozostałości klasztoru Karmelitów Bosych (monastyr karmelitiw, <>=0AB8@ :0@<5;VBV2) z lat 1726-1758, pierwotnie ufundowanego w 1640 r. przez Jeremiego Wiśniowieckiego, ozdobionego w I połowie XVIII w. wspaniałym barokowym kościołem św. Michała Archanioła, mieszczącym mauzoleum rodowe Wiśniowieckich. W lutym 1944 r. schroniła się w świątyni część mieszkańców miasteczka wraz z zakonnikami. Większość z nich zginęła w podpalonym przez nacjonalistów z UPA kościele. Za-
!JHB|
chowało się jedynie ogrodzenie z piękną barokową bramą z końca XVIII w. oraz budynek klasztoru, w którym dziś mieści się internat. W oddalonym o 3 km w stronę Tarnopola Starym Wiśniowcu można obejrzeć ruiny kościoła św. Stanisława Biskupa z 1756 3., fundacji Jana Karola Mniszcha i jego żony Katarzyny z Zamoyskich. W lutym 1944 r. doszło tu do takich samych tragicznych wydarzeń jak w kościele karmeli-tańskim. Od tego czasu nikt nie podjął próby ratowania zabytku. W niszy na zewnętrznej ścianie prezbiterium znajduje się piękny drewniany krucyfiks. Boleściwa twarz Chrystusa ma w tym właśnie miejscu niezwykle symboliczne znaczenie.
 BRZEŻANY >,
c " 18,3 tys. mieszkańców " �3548
B0 *
oj Pan Brzeżan w cudnej mieszka okolicy!
&, Zamek objęła rzeka w dwa ramiona;
ca
Nad bramą klasztor, w murach zakonnicy,
Dalej kaplica blachą powleczona.
W komnatach żadnej nie ujrzysz różnicy
Od złotych komnat gdzie mieszka Bona.
Pan Brzeżan lubi żyć w królewskim dworze:
Co ma król Polski i szlachcic mieć może.
Juliusz Słowacki, Jan Bielecki
Można w pełni zaufać narodowemu wieszczowi - Brzeżany (ukr. Bereżany, 5@560=8) położone są naprawdę bardzo malowniczo. W tym niewielkim miasteczku usytuowanym na pagórkowatym terenie, nad rzeką o nazwie Złota Lipa, zachowało się kilka wspaniałych 320 zabytków, dzięki czemu jest to
z pewnością jedna z najatraW niejszych miejscowości Tarn polszczyzny.
Historia
Dzieje Brzeżan, wzmiankowanych już w 1375 3., wiążą się z rodziną Sieniawskich, którym miejscowość zawdzięcza faktycznie swoje is+ nienie i rozwój. Sieniawscy doprowadzili do lokacji miasta w 1530 r a w 1554 r. zbudowali zamek, który potem wielokrotnie daremnie szturmowały wojska kozackie, tatarskie i tureckie. Właściciele sprowadzili do miasta liczną kolonię ormiańską, w XVIII w. wypartą przez ludność żydowską. Brzeżany były ważnym punktem handlowym między Rzeczpospolitą a posiadłościami tureckimi. W 1772 r. miasto przypadło Austrii, a w okresie międzywojennym należało do Polski. W 1886 r. urodził się tu Edward Rydz-Smigły, marszałek Polski. W I połowie XX w. Brzeżany zamieszkiwały trzy duże wspólnoty: Żydzi (40% ludności), Polacy oraz Ukraińcy. W czasie II wojny światowej najpierw były okupowane przez Sowietów, potem, jako część hitlerowskiego dystryktu Galicja, stanowiły rejon działalności Armii Krajowej.
Komunikacja
Dworce kolejowy (O21820) V autobusowy (221244) są usytuowane obok siebie przy ul. Prywokzalnej  V 5. Do miasta prowadzi ulica Franka. Autobusy odjeżdżają stąd do miejscowości: Dolina, Iwa-no-Frankowsk, Kałusz, Lwów,
Podhajce, Rohatyn, Stryj, Tar- 01 (20 dziennie), Trembowla, Truskawiec-
Zwiedzanie
4,C zwiedzić Brzeżany, potrzeba minimum dwie godziny. Orientacja nie stanowi problemu, gdyż większość miejsc jest z daleka widoczna. Idąc ulicą Franka od dworca w kierunku miasta, mija s;e po lewej stronie niewielki park, w którym kryją się ruiny zamku Sieniawskich (zamok, 70<>:), zbudowanego przez Mikołaja Sie-niawskiego w 1554 r. Sieniawscy w XVII i XVIII w. rozbudowywali i upiększali twierdzę. Mimo znacznych uszkodzeń, uważana jest za najwybitniejszą obronną budowlę renesansową na Ukrainie. Budowniczymi zamku byli majstrowie sprowadzeni z Włoch. Zastosowano tu tzw. nowoholender-ski system umocnień Beauplana, z wykorzystaniem nurtu Złotej Lipy, którą spiętrzono w podobnym jak w Tarnopolu zbiorniku wodnym. Zamek powstał na planie pięcioboku z cylindrycznymi bastejami. Brama wjazdowa jest od południa, od wschodu postawiono pięcioboczną basztę i zamkową kaplicę, od zachodu - basztę graniastą. Ta niegdyś wspaniała rezydencja magnacka nie została, wbrew pozorom, zdewastowana w czasach ZSRR. Zniszczył ją wcześniejszy właściciel, Aleksander Potocki, gdy w 1829 r. polecił r�Zebrać część budowli i zedrzeć ekoracje. Jego następcy odnowili amek, ale uległ zniszczeniu pod-
czas wojny polsko-bolszewickiej. Ostateczny cios zadały mu wydarzenia II wojny światowej. Przygnębia obecny stan zamkowej kaplicy Trójcy Świętej (Trojićkyj kosteł, "@>WFL:89 :>AB5;), wzniesionej wraz z zamkiem w 1554 r. W latach 1619-1624 dobudowano do niej kaplicę grobową, w której były niegdyś sławne grobowce Sieniawskich (zdewastowane bądz
przeniesione do muzeów na zamku w Olesku i Pieskowej Skale), porównywane do grobów wawelskich. Jeszcze dziś widać wspaniałą ornamentykę kopuły i szczątki manierystycznej dekoracji rzez
biarskiej Jana Pfistera. Uwaga! Budowla grozi zawaleniem  wchodząc do środka, trzeba zachować szczególną ostrożność.
Idąc dalej ulicą Franka, dociera się do rynku, gdzie stoi greckokatolicki sobór Trójcy Świętej (Trojićkyj sobór, "@>WFL:89 A>1>@), przerobiony z ormiańskiego składu kupieckiego w 1768 3., 0 następnie przebudowany w latach 1893-1903. Ogromny ratusz (ratusza, @0BCH0; Rynok 1) z 1811 3., z zegarem z 1930 3., mieści aż cztery muzea (pn.-pt. 10.00 18.00, sb. 10.00-17.00; 2 hrn): Krajoznawcze (Krajeznawczyj mu-zej; B21879), Książki (Knyhy; 822181), Bohdana A
epkoho oraz Muzeum Prześladowanej Cerkwi (Peresliduwannoji Cerkwy). Na wschód od rynku, przy biegnącej z północy na południe ulicy Wirmenśkij wznosi się gotycko--renesansowy farny kościół Narodzenia NMP (kosteł Rizdwa
Bohorodyci, :>AB5; V7420 >3>@>48FV; Wirmenśka), wybudowany w latach 1600-1620 prawdopodobnie według projektu Pawła Rzymianina. Dzwonnica przykościelna z 1741 r. została przebudowana z wieży obronnej. W czasach ZSRR przepadło całkowicie zabytkowe wyposażenie świątyni. Do niedawna była jeszcze przedzielona betonowym stropem i pełniła funkcje sali gimnastycznej. Dziś (pod wezwaniem św. św. Piotra i Pawła) służy katolickiej społeczno-
* ści Brzeżan.
n Powyżej kościoła, w żółtym do-
N mu ze skromnym portykiem uro-N dził się i mieszkał przez pierwszy -1 okres swojego życia Edward Rydz-A
-Śmigły (1886-1941), marszałek z Polski, naczelny dowódca Wojska < Polskiego we wrześniu 1939 r. Siady jego pobytu zachowały się w stojącym przy tej samej ulicy, c ale poniżej, ormiańskim kościele N z 1764 r. Podobno (świątynia jest i zamknięta) wewnątrz znajdują się
* freski wykonane ręką Rydza-Smi-głego, który był również absolwentem krakowskiej ASP. Ormianie przybyli do Brzeżan pod koniec XIV w., a gmina powiększyła się znacznie w okresie wojen z Turcją w II połowie XVII w. W czasach austriackich w Brzeżanach była jedna z dwunastu galicyjskich parafii ormiańskich. Spoglądając w kierunku północnym, na wzgórzu zwanym Storożyska łatwo dostrzec duży kompleks z kościołem św. Mikołaja (Mykołajiwśkyj kostek 8:>;0W2AL:89 :>AB5;). Są
322 to pozostałości klasztoru ber-
nardyńskiego z przełomu XVII i XVIII w. Fundatorem był wojewoda wołyński i hetman wielki koronny Mikołaj Hieronim Sieniaw-ski. Tutejszy konwent nigdy nie miał wielkiego znaczenia, a zakonnicy przebywali w tym miejscu do 1945 r. Władze radzieckie urządziły na terenie klasztoru więzienie, które niedawno zlikwidowano. W tym czasie przepadło całe wyposażenie świątyni. Dziś można już podejść w pobliże zabytku, jednak jest on zwykle zamknięty.
Drewnianej cerkwi św. Mikołaja (Mykołajiwśka cerkwa, 8:>;0W2AL:0 F5@:20; Szewczenka 52) z 1691 r. nie udostępnia się turystom - otwierana jest tylko w celach kultowych. Zabytkowej budowli trzeba szukać na południe od centrum, na dawnym przedmieściu zwanym Adamówka. Kres istnienia gminy żydowskiej Brzeżan przyniosła okupacja hitlerowska. Dzieje stosunków narodowościowych miasteczka znakomicie opisał ocalały z szoach Shimon Redlich w wydanej niedawno książce Razem i osobno. Polacy, Żydzi i Ukraińcy w Brzeżanach, 1919-1945. Na rogu ulicy Szewczenka i Wałowej zachowały się ruiny synagogi z 1718 r. Można też obejrzeć pozostałości kirkutu.
Informacje praktyczne
Nocleg oferują hotele: Bereżany (b21372; 21059), w kamienicy w Rynku pod nr- 9, oraz Ko-thospnyk przy ul. Mickewycza 3 (�21103). Ostatnio uaktywniła
się niewielka społeczność polska (kontakt przez panią Zofię Hurko; ul. Lepkich 30; 22166). Nieliczne lokale gastronomiczne prezentują przyzwoity poziom. Godna polecenia jest Hałycznaka (Ry-n0k 16) i Zobta typa (Rynok 5). Poczta działa prZy Bandery 5, a klinika przy Bandery 23.
PODHAJCE
. 3,9 tys. mieszkańców " �3542
Malutkie Podhajce (ukr. Pidhajci, V4309FV) nad Koropcem są z pewnością miejscem, które warto obejrzeć. Przed wojną mieszkało tu 6 tys. osób, w tym 60% Żydów. Nazwa miejscowości pochodzi od lasów (haj), niegdyś szczelnie ją otaczających.
Historia
Pierwsza wzmianka o Podhajcach pochodzi z kroniki Bielskiego i dotyczy 1516 3., ale wówczas osada już istniała. Prawo magdeburskie miejscowość uzyskała w 1539 r. Podhajce nigdy nie odgrywały istotniejszej roli, choć toczono pod nimi historyczne bitwy. W 1667 r. wsławiły się pod dowództwem Sobieskiego 17-dniową obroną przeciw najazdowi Tatarów i Kozaków (zginęło 20 tys. napastników). W 1675 r. zostały zniszczone przez Turków pod wodzą Ibrahima-paszy. Największym wydarzeniem było jednak zwycięstwo hetmana Feliksa Potoc-bego nad Tatarami w 1698 r. W 1772 r. przypadły Austrii, po 1 wojnie światowej dzieliły losy całej rarnopolszczyzny. PrZez całe swoje
dzieje aż do dziś odgrywają rolę lokalnego ośrodka handlowo-usługowego. W Podhajcach urodzili się dwaj bracia A
omniccy: Tadeusz (1927-1992), aktor, niezapomniany odtwórca Michała Wołodyjowskiego, oraz Jan (1929-2002), znany reżyser, twórca m.in. Akcji pod Arsenałem czy serialu Dom.
Komunikacja
Dojazd do miasta zapewniają tylko autobusy, które kursują stąd do Buczacza, Brzeżan, Czortkowa, Iwano-Frankowska, Kałusza, Lwowa, Tarnopola i Trembowli.
Zwiedzanie
Pierwszym zabytkiem, z jakim styka się podróżny, są usytuowane przy drodze przelotowej naprzeciwko dworca autobusowego ruiny gotycko-renesansowego kościoła z 1634 3., fundacji wojewodziny trockiej Zofii Tyszkiewiczowej. Przy prezbiterium była jej kaplica grobowa. W innej pochowano hetmana wielkiego koronnego Stanisława Rewerę Potockiego (1579 1667). Prof. Jan Ostrowski pisał o tej budowli,  że stanowi ona jeden z bardziej niezwykłych pomników architektury XVII w., łącząc klasyczne porządki na elewacjach z gotyckim sklepieniem, z którego pozostał dziś tylko nagi szkielet konstrukcji żebrowej". Opuszczony po 1944 r. kościół był celowo dewastowany.
Podhajecki rynek zwie się Majdanem Nezałeżnosti. Warto przejść się ulicą biegnącą na zachód od rynku, by po chwili trafić do re-
nesansowej obronnej synagogi (synahoha, A8=03>30) z I połowy XVII w. Według spisu z 1921 r. Żydzi stanowili 59,8% populacji miasteczka. Opuszczoną bożnicę zamieniono po II wojnie światowej na magazyn, a od początku lat 90. zabytek popada w ruinę. W sąsiadującym z synagogą domu mieścił się bogaty księgozbiór żydowski, który przepadł po wojnie. Sto metrów w dół od rynku stoi najciekawsza budowla Podhajec  cerkiew Zaśnięcia Matki Boskiej (Uspenśka cerkwa, #A?5=AL:0 F5@:20; Szewczenka) z lat 1650-1653, ufundowana przez Marię Mohylankę, żonę hetmana Rewery Potockiego. Zabytkowe wyposażenie przewieziono do kijowskiego Muzeum Sztuki Ukraińskiej.
BUCZACZ
" 14,6 tys. mieszkańców " 23544
Sławny w dziejach Rzeczypospolitej Buczacz (ukr. Buczacz, CG0G) leży 72 km od Tarnopola, na wysokich brzegach doliny rzeki Strypy. Nie bez powodu miasteczko uważano za jedno z najpiękniejszych na Podolu. Zabytkami, szczególnie stojącym na rynku ratuszem, mogłoby się szczycić niejedno o wiele zamożniejsze miasto europejskie.
Historia
Zapewne już w XII w. w miejscu tym był gród ruski (pierwsza wzmianka w 1397 3.). W XIV w., gdy został włączony do Polski, zbudowano zamek. W XVI i XVII w. stanowił ważną twierdzę nadgra-
niczną, powstrzymując ataki Koz ków, Tatarów i Turków. W 167? zawarto traktat (zwany buczą kim) oddający Turcji część Podola z jego stolicą - Kamieńcem. W XVIII w. rezydował w Buczą czu sławny dziwak, starosta kaniowski i wojewoda kaniowski Mikołaj Potocki. Magnat zmuszał na przykład wiejskie kobiety, aov wchodziły na drzewa i kukały, a on strzelał do nich drobnym śrutem Choć wydaje się to niemożliwe, ale chętnych, aby nadstawić karku a raczej pośladków, nie brakowało. Ustrzelona  kukułka" dostawała bowiem od myśliwego spory ekwiwalent pieniężny. Licznym fundacjom Potockiego miasto zawdzięcza zabytkowe centrum. W 1772 r. Buczacz znalazł się w granicach Austrii. W latach 1919-1939 powrócił do Polski. Na początku lat 20. XX w. Żydzi stanowili 60% mieszkańców, Polacy 25%, Ukraińcy 15%. We wrześniu 1939 r. miasto zostało anektowane wraz z całą tzw. Ukrainą Zachodnią. Nastąpiły deportacje ludności polskiej. Podczas okupacji niemieckiej miejscowość należała do dystryktu Galicja. Ludność żydowska padła ofiarą holocaustu. W Buczaczu urodził się Szymon Wiesenthal (1908), twórca Żydowskiego Centrum Dokumentacji Historycznej Okresu Holocaustu, działającego w latach 1947-1954 w Linzu, obecnie w Wiedniu.
Komunikacja
Do Buczacza można dojechać tylko autobusem. Lokalny dworzec obsługuje połączenia z miejscowościa-
Zmieniająca się sytuacja polityczna w Europie w drugiej polowie XIX w., a w szczególności narastające antagonizmy między Austro-Węgrami a carską Rosją wymusiły na Wiedniu decyzje w sprawie budowy nowej linii kolejowej. Miata ona połączyć catą Galicję od wschodu na zachód, aby w razie konfliktu zbrojnego można byto tatwo przerzucić wojska. Spodziewano się, że nowe połączenie kolejowe będzie stymulować rozwój gospodarczy zaniedbanej części austriackiego państwa. W 1884 r. cała trasa liczyła ponad 800 km, łącząc miejscowość Cad-ca (dziś na Słowacji) z Husiatynem. Pomimo urozmaiconego, przeważnie podgórskiego terenu budowa nie wymagała przekopywania wielu tunelów czy wznoszenia wielkich mostów. Z trudnościami topograficznymi poradzono sobie, omijając je, stąd tory w wielu miejscach ostro zakręcają. Możliwe jest przejechanie całej trasy, chociaż nie wszystkie odcinki przetrwały. Nie ma torów na trasie Stanisławów-Buczacz, których nie odbudowano po zniszczeniu mostu na Dniestrze przez wycofujące się wojska hitlerowskie. Nierentowność przewozów sprawiła, że na niektórych odcinkach istnieje zastępczy transport autobusowy. Można mieć tylko nadzieję, że w przyszłości Kolej Transwersalna stanie się ciekawą atrakcją turystyczną i bez problemu uda się przejechać pociągiem całą trasę.
mi: Czortków, Iwano-Frankowsk, bolizujących prace Herkulesa. Oca-Jaremcze, Jazłowiec, Kałusz, Mo- lały tylko cztery, a ich stan jest tra-nasterzyska, Rachów, Tarnopol (25 dziennie), Złoty Potok. Poza miastem znajduje się dworzec kolejowy dawnej Kolei Transwersalnej, z którego raz dziennie odjeżdża pociąg do Husiatyna.
Zwiedzanie
Zabytkowe budowle wieńczy Pilawa - herb Potockich, a także samego miasta. Najznakomitszym zabytkiem jest ratusz (ratusza, @0BCH0), może nazbyt wspaniały jak na prowincjonalne miasteczko, ufundowany przez Mikołaja Potockiego i wzniesiony w latach 1750-1751. Autorem projektu był Bernard Meretyn, a zdobienia wykonał słynny Jan Jerzy Pinsel. Przedstawiały one dwanaście posągów sym-
giczny. Ratusz był uważany za jedną z najwspanialszych budowli rokokowych w ówczesnej Polsce. Wieża ratuszowa ma 35 m wysokości. Niestety, większość zdobień strawił pożar w 1865 r. Nieużytko-wany budynek popada w ruinę.
Ratusz nie jest jedyną pamiątką po rządach Potockiego w mieście. Starosta kaniowski ufundował także, widoczny sprzed ratusza, póz
-nobarokowy kościół Wniebowzięcia NMP, wybudowany w latach 1761 1763. W portalu widnieje napis:  Chcąc Potockich Pilawa mieć trzy krzyże całe/Dom Krzyżowi na Boską wybudował chwałę". Szczyt frontonu zakończony jest krzyżem z herbu Potockich. Kościół rzymskokatolicki, zamk-

o
%o
o
n
N
-<
325

W

> >.
>
Buczacz może się pochwalić własnym laureatem Nagrody Nobla. W 1888 r urodził się tu pisarz Samuel Josef Czaczkes, którego świat zna pod nazwiskiem Szmuel Josif Agnon (od 1913 r. mieszkał w Niemczech, od 1924 r. w Jerozolimie). Agnon pisał po hebrajsku. Jednym z głównych wątków jego twórczości było życie małomiasteczkowych społeczności żydowskich w Europie Wschodniej oraz kultura chasydów w XVIII i XłX w. Najsłynniejszym jego dziełem jest wydana w 1938 r. powieść Oreach nata lalun {Nocny gość). Nagrodę Nobla otrzymał w 1966 3., cztery lata przed śmiercią.
326
nięty w latach 1945-1991, znów służy wiernym, a efekty prac remontowych widać gołym okiem. Gospodarzem świątyni jest ksiądz infułat Ludwik Rutyna. Postać i praca tego kapłana zasługują na szczególny podziw. Urodzony na Ukrainie, powojenne lata spędził na parafiach na Śląsku. Wrócił w rodzinne strony i dziś mimo podeszłego wieku zawsze znajdzie chwilkę czasu, aby porozmawiać z polskimi turystami.
Klasztor Bazylianów (monastyr wasylijaniw, <>=0AB8@ 0A8;VO=V2; Mickewycza) z 1770 3., wspaniale usytuowany na wysokim brzegu Strypy, to jeszcze jedna fundacja Potockiego. Centralną część zespołu stanowi odrestaurowana wewnątrz cerkiew Podniesienia Krzyża Świętego (Chrystowodwyżenś-ka cerkwa, %@8AB>2>42865=AL:0 F5@:20). W pomieszczeniach klasztornych mieści się gimnazjum. W mieście są jeszcze dwie zabytkowe cerkwie obronne: św. Mikołaja (Mykołajiwśka cerkwa, 8:>;0W2AL:0 F5@:20) z 1610 3., z wymyślnie zdobionymi carskimi wrotami, i Opieki Matki Boskiej (Po-
krowśka cerkwa, >:@>2AL:0 F5@:20) z 1764 3., projektuj. Szylcera.
Na uwagę zasługują również ruiny zamku (zamok, 70<>:; Zamkowa). Twierdza została wzniesiona w XIV w., zburzona przez Turków w 1676 3., 0 następnie odbudowana przez Mikołaja Potockiego. W XIX w. spadkobiercy sprzedali zamek na materiał budowlany. Ruiny zajmują wzniesienie oddalone o 200 m od kościoła Wniebowzięcia NMP, od którego można tam dojść ul. Zamkową. Po licznej niegdyś społeczności żydowskiej pozostała synagoga z XVIII w. i kirkut poza miastem.
Turyści szczególnie zainteresowani Buczaczem powinni zwiedzić Muzeum Historyczno-Krajoznaw-cze (Istoryko-Krajeznawczyj muzej; Hałyćka 52; e21360; codz. 10.00-18.00 z wyj. pn. i śr.).
Noclegi
W miasteczku jest tylko jeden hotel -Junist' (Wynnyczenka 1; 224911; tanio; mierny standard), mieszczący się w jednym z dwóch nowoczesnych budynków na szczycie wzgórza przy wyjez
dzie z miasta (droga
;:- : ;'
Buczacz-Czortków), po prawej tronie- Wchodzi się przez bramę 7koły samochodowej (hotel stanowi jej własność). Wejście jest tyłu _ trzeba szukać administratora. Jak zawsze warto zapytać nocleg w kościele rzymskokatolickim i za niewielkie pieniądze przenocować w polskim domu. Można też spróbować skontaktować się telefonicznie z siostrami zakonnymi (824660).
JAZA
OWIEC
Jazłowiec (ukr. Jazłoweć, /7;>-25FL) leży w jednym z najpiękniejszych zakątków Podola, nad rzeką Olchowiec, blisko jaru Strypy, 14 km od Buczacza. W wielu z
ródłach miejscowość nadal jest oznaczana sowiecką nazwą Jabłuniwka. Trudno uwierzyć, że ta mało istotna wioska (nie ma nawet praw  osiedla typu miejskiego") była niegdyś liczącym się ośrodkiem Rusi Halickiej i Podola.
Komunikacja, noclegi
Z Buczacza można tu dojechać wszystkimi autobusami kursującymi w stronę miejscowości Towste. Na nocleg warto się zatrzymać w domu pielgrzyma prowadzonym przez siostry niepokalanki (/fax [phone]; 10 Ź , śniadanie i obiadokolacja wliczone w cenę). Większe grupy powinny wcześniej zarezerwować miejsca.
Historia i zwiedzanie
W XIV w. Jazłowiec należał do Buczackich, potem m.in. do Jazłowiec-
kich, Radziwiłłów, Poniatowskich i Koniecpolskich. Jazłowiecki zamek był jedną z ważniejszych twierdz strzegących granic Rzeczypospolitej. Miejscowość stanowiła znaczące centrum handlowe (jarmarki, rzemiosło), obsługiwane w XVI i XVII w. przez dużą gminę ormiańską. W II połowie XVI w. pełniła także rolę prężnego ośrodka kalwinizmu. Jadąc od strony Buczacza, przejeżdża się przez centrum wioski, gdzie można znalez
ć dwa interesujące zabytki. Przy samej drodze stoi zrujnowany kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (Uspenśkyj ko-steł, #A?5=AL:89 :>AB5;) z lat 1589 1590. Świątynia była czynna do 1945 r. Wykorzystywana jako magazyn, została doprowadzona do całkowitej ruiny. Wiele z
ródeł podaje, że w kościele pochowano Mikołaja Gomółkę (ok. 1535 po 1591), jednego z najstarszych znanych kompozytorów polskich. Zachowała się nawet płyta z jego grobowca, umieszczona w murze przy południowej ścianie nawy (ze względu na znaczne zniszczenia nie wszyscy historycy sztuki są zgodni, czy na pewno jest to epitafium). Nieopodal wznosi się dawny kościół ormiański, a dziś czynna cerkiew św. Michała (cerkwa sw. Mykołaja, F5@:20 A2. 8:>;0O). Świątynię zbudowano w początkach XVII w. z piaskowca i kamienia. Pamiątkę po Ormianach stanowi tablica inskrypcyjna widniejąca ponad renesansowym portalem głównego wejścia. Charakterystyczny jest też hełm czworobocznej wieży.

>-

>.
>
!
<
328
Dalej droga wspina się stromo na zbocza porośnięte gęstym lasem. Po kilku chwilach wyłaniają się po prawej stronie ruiny zamku. Miejsce na jego budowę wybrano doskonale  z trzech stron oblewają go nurty rzeczki Olchowiec. Na wąskim grzbiecie jaru wzniesiono już w XIV w. pierwsze umocnienia. Najważniejsze prace fortyfikacyjne przeprowadzono w latach 1550-1556 i 1575-1607. Twierdzy nie zdołali zdobyć Kozacy w 1648 3., ale zrobili to już bez trudu Turcy w 1672 3., którzy w czasie swojego panowania na Podolu ponownie ją ufortyfikowali. Zamek udało się odbić Janowi III Sobie-skiemu w czasie wyprawy w 1684 r. W XVIII w. obiekt podał w ruinę, a kolejny właściciel, Stanisław Poniatowski (ojciec króla) rozpoczął około 1750 r. budowę pałacu, wykorzystując budulec z zamkowych murów. Gmach, złożony z trzech skrzydeł w kształcie podkowy, zachował się w bardzo dobrym stanie. W tympanonie środkowej części umieszczono potężny relief z herbami Ciołek i Pogoń. Poniżej widnieje przejście do pałacowego parku, który i dziś prezentuje się niez
le. W XIX w. właścicielami Ja-złowca byli Gudniccy, a po nich Błażowscy. Przedstawiciel drugiego z rodów zaprosił tutaj w 1862 r. siostrę Marcelinę Darowską, założycielkę sióstr niepokalanek. W przekazanym pałacu otworzono rok póz
niej pierwszy dom tego zgromadzania. Do kaplicy klasztornej ściągnięto z Rzymu piękną marmurową figurę Niepokalanej,
wykonaną przez Tomasza Oskara Sosnowskiego w 1883 r. Siostry prowadziły w klasztorze znakorni-tą szkołę dla dziewcząt, stawiając sobie za cel wychowanie w duchu patriotycznym. Dziś działalność ta jest kontynuowana w Polsce Niepokalanki utrzymały się w Ta_ złowcu do czerwca 1946 3., choć już w czasie wojny dotknęły je bardzo poważne reperkusje (kilk z nich zginęło z rąk banderowców). Można uznać za cud, że udało się wywiez
ć do Polski figur-Niepokalanej, tym bardziej ż przy transporcie do stacji kolejowej pomagali żołnierze... radzieccy. Posąg do dziś znajduje się w klasztorze w Szymanowie pod Warszawą. W pałacowym parku kryje się wybudowany dla zakonnic w 1873 r. grobowiec w formie katakumb. Miejsce to uratowali od zniszczenia w czasach ZSRR mieszkańcy Jazłowca. Można tu znalez
ć m.in. grób Marceliny Da-rowskiej, która 6 paz
dziernika 1996 r. została beatyfikowana. Obecnie część pałacu zajmuje klasztor, a część sanatorium. Warto zatem odwiedzić Jazłowiec, zwłaszcza że siostry zapewniają doskonały wypoczynek i bardzo smaczne jedzenie.
Z Jazłowcem kojarzy się również słynny niegdyś 14. Pułk Ułanów zwany Jazłowieckim. Ten utworzony jeszcze w czasie I wojny światowej oddział kawalerzystów, Polaków z armii carskiej, był przez wiele lat kojarzony z najlepszymi cechami żołnierskimi: honorem, wiarą, odwagą i brawurą. Sławetny przydo-
mek zyskali sobie ułani po zwycięskiej szarży w wojnie polsko-ukraińskiej w 1919 3., która miała miejsce w okolicach Jazłowca. W okresie międzywojennym pułk, łatwo rozpoznawalny dzięki czapkom z żółtym otokiem, stacjonował we Lwowie na A
yczakowie. Niejedna dziewczyna marzyła, aby mieć takiego kawalera. Zapewne słowa popularnej piosenki  Hej dziewczyny! W górę kiecki, jedzie ułan jazło-wiecki!" nie powstały bez przyczyny. Z drugiej strony ułani utrzymywali cały czas żywy kontakt z niepo-kalankami z Jazłowca, uświetniając swoim pobytem uroczystości religijne. Ostatni raz asystowali podczas koronacji figury Niepokalanej dnia 9 lipca 1939 r.
CZERWONOGROD (NYRKIW)
Jadąc w kierunku Zaleszczyk, warto trochę skręcić z głównej drogi, aby zobaczyć prawdopodobnie najpiękniej usytuowane ruiny zamku na całej Ukrainie. Mowa tu o Gzerwonogrodzie. Dziś miejscowość ta nie istnieje. Ludność została wymordowana przez ukraińskich nacjonalistów, tylko nielicznym udało się uciec. Najbliższą wioską jest Nyrkiw.
Dostać się na miejsce nie jest łatwo. W miejscowości Towste (trasa Czortków-Zaleszczyki) należy skręcić, aby przekroczyć ciągnące się wzdłuż drogi tory kolejowe. Następnie trzeba jechać prosto do stacji przekaz
nikowej prądu (wiel-
Koronacja figury Matki Bożej
 (...) Będziemy koronować Matkę Bożą naszym hotdem wiary i ufnością w Jej orędownictwo, którego dziś zwłaszcza tak nam potrzeba. Przed nami bowiem rozwijają się zdarzenia i wypadki, jakich Europa nigdy nie była świadkiem. Polska zachowuje swój spokój i swą godność. Swoją moc wewnętrzną i swą postawę, która wywołała podziw świata, czerpie z wiary w Opatrzność Bożą, z czci ku Najświętszej Dziewicy i Patronów Polski.
(...) Uroczystość ta została nam przygotowana w pierwszym rzędzie przez Zgromadzenie Niepokalanego Poczęcia Najśw. Maryi Panny i 14-sty Pułk Ułanów Jaztowieckich i dlatego Matka Najświętsza przybrała się dziś w barwy niebieskie, które łączą się z błękitem nieba i szafirem płaszczów zakonnych, a złote słońce odbija się w błysku szabel i żółtych barwach chorągiewek ułańskich.
(...) Ułani Jazłowieccy, spadkobiercy wspaniałych tradycji rycerskich naszych przodków, w czasie wielkiej wojny tutaj odnieśli swoje największe zwycięstwo, które przypisują też pomocy Pani Jazłowieckiej i stali się odtąd gorliwymi Jej czcicielami i szerzycielami Jej chwały. Ufamy, że Matka Najświętsza ukoronowana przyniesie nam trwały pokój, a tutaj sprawi, że obie narodowości tę ziemię zamieszkujące, złączone jednym duchem wiary, będą żyły ze sobą w miłości 1 zgodzie, pomagając sobie nawzajem w chwilach ciężkich i trudnych, i nadal będą doznawały łask od cudownej Pani Jazłowieckiej, która wynagradza wierne sobie dusze koroną chwały wiekuistej".
kie blaszane pudło pomalowane na jasnoniebiesko, prawdopodobnie jest to transformator) i tam odbić w prawo, w stronę zabudowań. Po około 3 km po lewej stronie w dole ukażą się ruiny zamku.
Zwiedzanie
Usytuowanie ruin jest naprawdę szokujące - znajdują się one w głębokiej kotlinie o czerwonych zboczach. Niegdyś z trzech stron płynęła rzeka Dżuryn, dziś w postaci strumyczka. Pierwsze informacje o miejscowości pochodzą z IX stulecia. W ciągu wieków wielokrotnie zmieniała ona właścicieli. Zamek obronny wzniesiono na początku XVII w. Ruiny kupił w 1820 r. Karol Poniński z zamiarem wykorzystania ich do budowy nowego pałacu. Prace zakończył jego syn Kalikst. Siedziba bardzo poważnie ucierpiała podczas I wojny światowej. W dwudziestoleciu międzywojennym była niezamiesz-kana. Nieopodal można znalez
ć ruiny murowanego kościółka z przełomu XVII i XVIII w. Kolejną atrakcją jest wodospad, podobno największy w Galicji (16 m wysokości). W pobliżu są też pozostałości elektrowni wodnej zasilającej niegdyś pałac. Będąc w Czerwonogro-dzie, warto wybrać się na wycieczkę, aby z bliska zobaczyć wszystkie miejsca. Stojąc na skraju doliny na wprost zamku, należy pójść drogą w prawo. Zrujnowany kościółek po prawej stronie był niegdyś kaplicą cmentarną. Wśród krzaków kryje się sporo nagrobków. Po dotarciu do ostrego skrętu w lewo trzeba iść
prosto na sam dół do wodospad skąd wiedzie droga do kościój i zamku. Pozostaje tylko mozoln wspinaczka pod górę. Trud się ( ?0: opłaci, trudno bowiem zan mnieć wrażenie, jakie pozostaw: po sobie to miejsce.
TREMBOWLA
" 15,3 tys. mieszkańców " e3551
Leżąca nad Gniezna Trembowla (ukr. Terebowla, "5@51>2;O), 33 km od Tarnopola, jest zapewne najstarszym miastem Tarnopolsz-czyzny. Polska nazwa miejscowości pochodzi od ruskiej (ukraińskiej), która z kolei odpowiada polskiemu słowu trzebież, oznaczającemu  miejsce wytrzebione wśród lasów".
Historia
Od niepamiętnych czasów był w tym miejscu gród ruski, w 1097 r. ogłoszony stolicą udzielnego księstwa. Jego ówczesny władca, Wa-sylko (1097-1124), wnuk księcia kijowskiego Jarosława Mądrego, miał wielkie ambicje polityczne i militarne. Zapowiadał m.in. zniszczenie Polski i Bułgarii, jednakże został oślepiony za namową książąt Kijowa i Wołynia (mimo to utrzymał się u władzy). W 1141 r. Trembowlę przyłączono do Halicza, a dokładnie 100 lat póz
niej zniszczyli ją Mongołowie. W 1340 r. miejscowość została zajęta przez Kazimierza Wielkiego. Od 1366 r. znajdowała się w granicach Polski. Wzniesiono tu zamek, wokół którego powstało mia-
(lokacja na prawie magdebur-Jm w 1389 3.). W 1420 r. dzięki prZywilejowi Władysława Jagiełły
zestnik bitwy pod Grunwaldem, u rtosz z Trembowli, założył na drugim brzegu rzeki tzw. Nową Trembowlę, połączoną mostem
istniejącym już miastem. Odtąd też miejscowość awansowała, mimo najazdów tatarskich, będąc siedzibą starostwa, sądu ziemskiego [ powiatu. Trembowla wsławiła się w 1675 r. obroną przed armią turecką Ibrahima Szyszmana. Po rozbiorach przypadła Austrii (wyjąwszy okres 1810-1815, gdy należała do Rosji). Powróciła do Polski po odzyskaniu niepodległości. W I połowie XX w. Polacy stanowili 40% ludności miasta, Ukraińcy 32%, Żydzi 28%.
Komunikacja
Stacja kolejowa jest zlokalizowana niedaleko od kościoła św. św. Piotra i Pawła - od ul. Kniazia Wasyłka idzie się ul. Prywokzalną. Pociągi kursują do Charkowa (dni parzyste), Czerniowców, Czortkowa (z wyj. wt.), Iwania Pustego, Iwa-no-Frankowska, Moskwy, Odessy, Sofii, Szepietówki, Tarnopola, Zaleszczyk.
Z dworca autobusowego przy Kniazia Wasylłka, na północ od centrum, przy wyjez
dzie na Tarnopol, odjeżdżają autobusy do miejscowości: Borszczów, Brze-Zany, Czerniowce, Czortków (10 dziennie), Dubno, Horoden-ka, Kamieniec Podolski, Kiszy-niów, Kołomyja, Kopyczyńce, Lwów, Mielnica Podolska, Podhaj-
ce, Równe, Skała Podolska, Tarnopol (34 dziennie), Zaleszczyki.
Zwiedzanie
Trembowla może być celem jednodniowej wycieczki z Tarnopola czy Czortkowa. Zwiedzanie najlepiej rozpocząć od rynku (skrzyżowanie Szewczenka z Kniazia Wasyłka), przez który przebiega główna droga Tarnopol Czortków. W zasięgu wzroku stoi cerkiew św. Mikołaja (Mykołajiwśka cerkwa, 8:>;0W2AL:0 F5@:20) z przełomu XVI i XVII w., przebudowana w 1734 3., niegdyś o obronnym charakterze. Obecnie stanowi własność autokefalii ukraińskiej. Idąc ul. Kniazia Wasyłka w stronę Czortkowa (na południe), po 10 minutach dochodzi się do kościoła św. św. Piotra i Pawła (kostioł, :>ABL>;; Kniazia Wasyłka) z 1927 3., gdzie uwagę przykuwa wspaniała kolumnada. W czasach sowieckich ze świątyni zrobiono kino. Obecnie odbywają się też msze w dni świąteczne (po polsku).
Obronny klasztor Karmelitów (monastyr karmelitiw, <>=0AB8@ :0@<5;VBV2; Szewczenka), ufundowany w 1617 r. przez Piotra Ozgę, wznosi się nad Gniezna. Zamknięty po 1945 3., był siedzibą fabryki ozdób choinkowych, a następnie mieścił dom kultury, który spłonął w 1987 r. W ostatnich latach został wyremontowany i od 1990 r. należy do autokefalii ukraińskiej. Najcenniejszą budowlą klasztoru jest dawna fara trembowelska (1635-1639), niegdyś znane sanktuarium Matki
Boskiej (obecnie obraz znajduje się w kościele św. Katarzyny w Gdańsku), dziś cerkiew Trójcy Przenajświętszej (Preswiatoji Trijci). Po 1990 r. do świątyni dobudowano wieże.
Dalej ul. Szewczenka prowadzi do wzgórza, na którym pozostały ruiny zamku królewskiego (za-mok, 70<>:; Pidzamcze), założonego około 1360 r. przez Kazimierza Wielkiego, przebudowanego na murowany przez starostę Aleksandra Bałabana w 1631 r. Zamek wsławił się bohaterską obroną w 1675 r. Sławę zdobyła Anna Dorota Chrzanowska, żona komendanta, której hart i determinacja natchnęły resztę załogi. Kilka lat póz
niej (9 maja 1687 r.) twierdza została jednak podstępem opanowana przez Tatarów i zniszczona. Warto wejść na górę, skąd roztacza się ładny widok na okolicę. Można także zrobić dłuższą wycieczkę do rzeczywiście wartych zobaczenia ruin klasztoru bazyliańskiego (rujiny wasylianśko-ho monastyria; @CW=8 20A8;V0=AL:>3> <>=0AB8@O), 3 km na południe od centrum, przy ujściu Gniezny do Seretu. Ta imponująca niegdyś XVI-wieczna budowla służyła aż 200 mnichom. Zachowała się cerkiew, budynek klasztorny, wieża bramowa, dwie baszty narożne oraz inne umocnienia.
CZORTKÓW
" 30,2 tys. mieszkańców " �3552
Główny ośrodek południowej części Tarnopolszczyzny, Czortków (ukr. Czortkiw, '>@B:V2), leży nad
Seretem. Oryginalna nazwa miast nie pochodzi od  czorta", tyli, jest skróconą formą pierwotnej n zwy  Czartkowicze" - od założv cieli osady, Czartkowskich herb Korab. Z kolei ich nazwisko wyw0 dzi się od miejscowości Czartki w Wielkopolsce.
Historia
Pierwsza pisemna wzmianka pochodzi z 1522 3., kiedy miasto należało już do Polski (dotyczy lokacji na prawie magdeburskim przez Jerzego Czartkowskiego). Z początkiem XVI w. miejscowość stała się własnością Gol-skich, którzy dbali o jej rozwój, sprowadzając dominikanów, a także pozwalając na napływ ludności żydowskiej. Po traktacie buczackim w 1672 r. przypadła na 11 lat Turcji. W 1772 r. znalazła się w zaborze austriackim (z przerwą 1810 1815), a po I wojnie światowej powróciła do Polski (od paz
dziernika 1918 r. do lipca 1919 r. była zajęta przez wojska zachod-nioukraińskie). Na przełomie XIX i XX w. zyskał znaczenie miejscowy ośrodek chasydzki, założony przez Dawida Mosze Friedmana (1828-1903) z dynastii najsłynniejszego cadyka Austro-Węgier, Israela Friedmana z Sadogóry. Udział ludności żydowskiej wzrósł z 30% przed I wojną światową (gdy Polaków było 40%, a Ukraińców 30%) do 63% w 1941 r. W czasie II wojny światowej najpierw miasto okupowali Sowieci, potem Niemcy. Czortków był terenem ożywionej pracy konspiracyj-
%y działał tu m.in. hufiec Sza-
h Szeregów pod dowództwem
t opackiego. W styczniu 1940 r.
odzieirme organizacje Orzeł Biały i Polska Organizacja Wojskowa
.siłowały wzniecić powstanie an-tysowieckie, w którym wzięło udział 150 osób. Porażka pociągnęła za sobą represje NKWD i nowe deportacje Polaków w głąb ZSRR- Żydzi, którzy nie zostali wymordowani przez okupanta niemieckiego w pogromach, trafili do urządzonego w Czortkowie getta, skąd przewieziono ich do obozu koncentracyjnego w Bełżcu.
Komunikacja
Najłatwiej dostać się do Czortko-wa i wyjechać stąd autobusem lub marszrutką. Niestety, dworzec jest usytuowany z dala od miasta, przy obwodnicy. Do centrum można dojechać marszrutką albo każdym autobusem, który jedzie w stronę Buczacza. Autobusy kursują do Borszczowa (11 dziennie), Czer-niowców, Dubna, Iwano-Frankow-ska, Kamieńca Podolskiego, Lwowa (7 dziennie), Skały Podolskiej, Tarnopola (9 dziennie) i Zaleszczyk. O wiele mniej jest połączeń kolejowych - pociągi odjeżdżają do Charkowa (dni parzyste), Czer-niowców, Iwano-Frankowska, Moskwy, Odessy, Sofii, Szepietówki, Tarnopola i Zaleszczyk.
Zwiedzanie
Atrakcje Czortkowa skupione są w okolicy rynku, miejscowego deptaku - ul. Szewczenka  oraz w kwartale za mostem na Serecie,
czyli na przedmieściach Wygnanka. Miasteczko jest niewielkie, a poza tym dużą jego część zamknięto dla ruchu samochodowego, dlatego najlepiej poruszać się na piechotę. Dobrym punktem orientacyjnym jest dominikański kościół św. Stanisława Biskupa (kostioł, :>ABL>;; Szewczenka), u zbiegu deptaku i rynku. Obecnie odrestaurowany, w swojej neogotyckiej formie został wzniesiony tuż przed wybuchem I wojny światowej, według projektu J. Sasa-Zubrzyckiego na miejscu kościoła z 1731 r. Niegdyś był tu duży ośrodek maryjny. Cudowny obraz Matki Boskiej Różańcowej trafił do kościoła św. Jacka w Warszawie  w Czortkowie jest jedynie jego kopia, wokół której odradza się dawny kult, krzewiony przez dominikanów, ponownie opiekujących się świątynią od 1989 r.
Idąc w stronę Seretu i jeszcze dalej ulicami Telihi i Bandery, dochodzi się do mostu, za którym wznosi się cerkiew Opieki Matki Boskiej (Pokrowśka cerkwa, >:-@>2AL:0 F5@:20; Bandery) z 1905 r. Na dalszym planie widać ruiny zamku (zamok, 70<>:; Zamkowa), do których idzie się w prawo ulicą pod górę. Zamek wznieśli Golscy w 1610 r. W latach 1672-1699 rezydował tu turecki sub-ba-sza. Do I połowy XIX w. budowla była zamieszkana. W 1863 r. internowano w niej powstańców styczniowych. Póz
niej opuszczona, zamieniła się w ruinę  pozostały jeszcze potężne pięcioboczne mury. Zwiedzanie może być utrudnione, gdyż w zamku znajduje się lokalne
ujęcie gazu, ale mimo to stróż otwiera bramę. Uwagę zwraca zachowana do wysokości I piętra ściana od strony miasta.
Dawna dzielnica żydowska była usytuowana między Seretem a dzisiejszym hotelem Suputnyk (na końcu ul. Szewczenka), w tzw. Starym Czortkowie. Na tyłach placu między hotelem a kinem (omijając kino z prawej strony, należy pójść niebrukowaną drogą w kierunku rzeki) zachowała się synagoga z 1771 3., przebudowana około 1900 r. w tzw. stylu mauretańskim. Dziś pełni funkcję magazynu. Ciekawą budowlą jest dwór cadyka (sadyba cadyka, A04810 F048:0), urządzony dla przywódcy chasy-dów Dawida Mosze Friedmana w klasycystycznym pałacu z I połowy XIX w., niegdyś licznie odwiedzany przez pielgrzymów z Galicji, Rumunii i Rosji. Po remoncie (ok. 1990) mieści bibliotekę i szkołę techniczną.
W Czortkowie są dwie drewniane zabytkowe cerkwie: Zaśnięcia Matki Boskiej (Uspenśka cerkwa, #A?5=AL:0 F5@:20; Kotowśkoho 12) z 1635 3., przebudowana w XIX w., oraz Wniebowstąpienia (Wozne-senśka cerkwa, >7=5A5=AL:0 F5@:20; A
omonosowa) z 1738 r.
Noclegi i gastronomia
Noclegi oferują dwa kiepskie i tanie hotele: Suputnyk (Szewczenka 13; 21372), zajmujący nowoczesny, dość mocno zniszczony budynek, i Tania (kilkanaście metrów dalej). Zawsze można zapukać w furtę klasztorną dominika-
nów. W miasteczku nie ma ciek wych lokali gastronomicznych kilka klasycznych kafe-barów sku pionych jest w centrum.
HUS1ATYN
" 7,2 tys. mieszkańców " �3557
Na wschodnim krańcu Tarnopolsz-czyzny, nad Zbruczem leży Husia-tyn (ukr. Husiatyn, CAOB8=), niegdyś ważna miejscowość na tzw Podolu galicyjskim i granicy austriacko-rosyjskiej, dziś duża wieś. Do Husiatyna najłatwiej dojechać autobusem np. z Tarnopola. Noclegi oferuje hotel Zbrucz (Puszkina 3; 821456, 21209). Oprócz kilku zabytków warto też obejrzeć jar Zbrucza.
Historia
Pierwsza wzmianka pochodzi z 1159 r. Potem była to wieś królewska, a od 1559 r. miasto należące m.in. do Jana Świercza z Ole-chowic, Kalinowskich, Potockich i innych rodów. W 1594 r. Husiatyn został obrabowany i podpalony przez oddziały kozaków Semena Nalewajki (Nalewajko był synem husiatyńskiego kuśnierza). W latach 1672-1699 znajdował się w granicach Turcji. W 1793 r. Zbrucz podzielił miasteczko na Husiatyn i Husiatyn Rosyjski (co utrzymało się do dziś: z dwóch miejscowości o tej samej nazwie jedna stanowi część obwodu tarnopolskiego, druga chmielnickiego). W latach 1922-1939 zachodni Husiatyn należał do Polski, wschodni do ZSRR.
zwiedzanie
najciekawszym zabytkiem jest renesansowa synagoga (synahoha, A8=03>30; Puszkina 15) z 1692 3., 'egdyś uważana za najpiękniejszy rzykład tzw. stylu mauretańskie-0 w Galicji, z elementami gotyku % attyką polską. Ciekawe są losy tej budowli- Już około 1850 r. była w fatalnym stanie i dopiero renowacja ze środków rządowych (1897-1898) uratowała zabytek, ale nie na długo, bo w 1914 r. spłonął on od wybuchu bomby. W 1930 r. świątynia nie miała dachu i okien, które wstawiono dopiero w łatach 1934-1938. Ponownie uszkodzona w czasie II wojny światowej, została wyremontowana po 1945 r. i w chwili obecnej jest w lepszym stanie niż w ciągu ostatnich dwustu lat, aczkolwiek nie pełni funkcji kultowych ani nie ma wyposażenia. W środku urządzono Muzeum Krajoznawcze (Kraje-znawczyj muzej; &21932).
Warto jeszcze zobaczyć XVI--wieczną cerkiew Św. Onufrego (Onufrijiwśka cerkwa, =CD@VW2-AL:0 F5@:20), z wyraz
nymi wpływami mołdawskimi. Niektórzy sądzą, że jest to przebudowany me-
czet. Zachował się także klasztor Bernardynów (monastyr bernar-dynciw, <>=0AB8@ 15@=0@48=FV2) z kościołem Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Całe założenie powstało w latach 1610 1625 z fundacji Aleksandra Kalinowskiego. Po niszczycielskich najazdach z II połowy XVII w. kościół odbudowano prawie w całości. Prace trwały do 1723 r. Bernardyni musieli się jednak wynieść z Husiatyna  dotknęła ich kasata Józefa II z 1786 r. Świątynię zamieniono na parafialną, a budynki klasztorne zaadaptowano na biura. Zakonnicy powrócili jeszcze raz w 1938 3., tym razem na 8 lat. W 1946 r. ewakuowali się wraz z resztką Polaków. Zamieniona na magazyn świątynia została bardzo poważnie uszkodzona. W 1990 r. ponownie wrócili zakonnicy. Rozpoczęła się odbudowa kościoła, która trwa do dnia dzisiejszego.
Inne zabytki Husiatyna to ruiny XVII-wiecznego zamku Kalinowskich (zamok, 70<>:), póz
niejszego dworu cadyka, oraz barokowy ratusz (ratusza, @0BCH0) z I połowy XVII w., w czasach tureckich mieszczący bazar.
Ziemia halicka
I H
i Pokucie
Obwód iwano-frankowski (iwa-no-frankiwśkyj), niegdysiejsze województwo stanisławowskie, zajmuje przedgórza karpackie oraz same góry, w tym najwyższe pasmo Ukrainy - Czarnohorę. Wśród przedgórzy rozciąga się historyczna ziemia halicka (ukr. Hałyczyna, 0;8G8=0), przed rozbiorami odrębna część województwa ruskiego, gdzie miejsce dawnej stolicy, Halicza, zajął Stanisławów (obecnie Iwano-Fran-kowsk). Do obwodu należy także historyczne Pokucie (ukr. Pokut-tia, >:CBBO), nad górnym Prutem i Czeremoszem, ze stolicą w Kołomyi. Po II wojnie światowej i repatriacji jest to region niemal jednorodnie ukraiński (95% Ukraińców).
Historia
Ziemia halicka to jedna z najdawniejszych kolebek państwowości ruskiej. Tutejsze księstwo przyłączono do państwa kijowskiego
w 981 r. Niezależność odzyskało w 1144 r. po rozpadzie Rusi Kijowskiej. W 1199 r. popierany
" Iwano-Frankowsk- śródmieście historycznego Stanisławowa.
" Halicz - pamiątki wielkiej historii.
" Rohatyn - cerkiew Ducha Świętego.
" Kołomyja - stolica Podkarpacia.
" Huculszczyzna-jeden z najoryginalniejszych regionów etnograficznych Europy.
" Czarnohora - przejście partią szczytową.
7a czasów Kolomana (XIII w.) Halicz znalazł się przejściowo pod panowaniem węgierskim, dzięki czemu władca Węgier przybrał tytuł rex Galiciae et Lodome-riae, czyli król Halicza i Włodzimierza (Wołyńskiego). W czasach zaborów Habsburgowie, zasiadający także na tronie węgierskim, posłużyli się średniowieczną tytulaturą dla usprawiedliwienia swej ekspansji. Nowym nabytkom nadano jako godło herb Halicza - kawkę. Królestwo Galicji i Lodomerii istniało od 1772 3., a w latach 60. XIX w. otrzymało status prowincji autonomicznej Austrii ze stolicą we Lwowie (przez obywateli zwanej Golicją i Głodomorią). Ciekawe, że enigmatyczna Lodomeria, bez granic i terytorium (Włodzimierz znalazł się w zaborze rosyjskim), miała własne godło i flagę niebiesko-biało-czerwoną.
przez Leszka Białego władca Wołynia, Roman Mścisławowicz, połączył je ze swoją domeną w jedno księstwo halicko-wołyńskie, które osiągnęło szczyt potęgi w czasach panowania jedynego króla, Daniela Halickiego (1238-1264). Już wtedy ziemia halicka stała się obiektem rywalizacji dwóch rosnących w siłę sąsiadów  Węgier i Polski. Kulminacją tych zakusów było osadzenie na tronie halickim syna króla węgierskiego Andrzeja II - Kolomana. Koloman (1214-1215 i 1219-1222), ożeniony z córką Leszka Białego, Salomeą, nie zrobił kariery politycznej (został dwukrotnie wypędzony przez miejscową ludność, oburzoną nakłanianiem do obrządku łacińskiego), ale wprowadził do polityki europejskiej tytuł B5E Galiciae et Lodo-meriae, czyli króla Halicza i Włodzimierza (Wołyńskiego).
Tragiczny przełom nastąpił w 1240 r. Spustoszenia po najez
dzie Mongołów były tak wielkie, że daniel i jego następca Lew przenie-s" stolicę do Lwowa. Odtąd region,
niebawem podbity przez Kazimierza Wielkiego, trwał jako peryferie południowo-wschodniej Polski aż do 1772 3., kiedy to Maria Teresa, formalnie jako spadkobierczyni korony węgierskiej, zaanektowała ziemię halicką, nadając swym zdobyczom w I rozbiorze miano Galicji i Lodomerii.
Okres powolnego rozwoju przemysłowego regionu przypada na XIX w. Przyspieszyła go w ostatnich dekadach stulecia budowa linii kolejowych. W I wojnie światowej ziemie te stały się areną zaciętych walk rosyjsko-austriackich, a w latach 1918 1919 polsko-ukraińskich. W Stanisławowie była siedziba władz Zachodnio-Ukraiń-skiej Republiki Ludowej (ZUNR) i to właśnie tutaj w 1919 r. ogłoszono jej połączenie z niepodległą Ukrainą ze stolicą w Kijowie. W latach 1919 1939 województwo stanisławowskie należało do Polski.
Dzieje Pokucia są w dużej mierze tożsame z losami ziemi halickiej. Kraina stanowiła pogranicze zamieszkiwane przez ludność czę-
^Lwów
^Przemyślany
(2

1 ' \
_Drohob,c- - ,iv.-.v.,'lłSt. �, Ei:-_..... V48
- (: ~ - ' - - '-
" (AV5A?>;
. Kozowa-,

v^s.t,
" N.
\
...i:.::.;:;-KatUSZ;
% % v % %
WANt) FRANKOWSK
DW) '
{STANISLAWÓW),;*e|
J'Bohorodczan^w
.,.'
"
J.
'N* 4.

Storozynie: 4 A.
ZIEMIA HALICKA I POKUCIE
338
ściowo pochodzenia ruskiego, częściowo wołoskiego. W I połowie XVI w. Pokucie było obiektem rywalizacji między Polską i Mołdawią. W 1531 r. po zwycięstwie pod Obertynem (4 tys. żołnierzy hetmana Jana Tarnowskiego pobiło sześciokrotnie większe siły Mołda-wian) znalazło się ostatecznie w orbicie wpływów Polski.
Większą część regionu zajmują przedgórza i góry. Tylko na północy można napotkać równiny. Najwyższym szczytem jest Howerla (2061 m n.p.m.), zarazem najwyższa góra całego kraju. Największe rzeki to Dniestr, Prut i Czeremosz. Klimat jest umiarkowany kontynentalny  przeciętna ter peratura stycznia wynosi  6�t
. ą. 16�C (w górach temperatu-
są niższe). Najlepsza pora na
zWiedzanie tej części Ukrainy to
kres od połowy maja do połowy września.
IWANO-FRANKOWSK
. 237.4 tys. mieszkańców " �342 (numery 6-cyfrowe), �3422 (5-cyfrowe)
U zbiegu dwóch Bystrzyc, Nad-wómiańskiej i Sołotwińskiej, leży jedno z głównych miast zachodniej Ukrainy  Iwano-Frankowsk (ukr. Iwano-Frankiwśk, 20=>--$@0=:V2AL:; do 1962 r. Stanisław, !B0=VA;02), w czasach polskich  Stanisławów. Historyczne miano zawdzięcza imieniu syna założyciela miasta, hetmana Potockiego. Nazwa obowiązująca od 1962 3., często skracana przez Ukraińców do samego Frankiwśk, upamiętnia słynnego ukraińskiego poetę. Obecnie trwają dyskusje nad powrotem do dawnej nazwy  Stanisławów (ukr. Stanisławiw).
Historia
Stanisławów ma niedługą historię. Założył go 7 maja 1662 r. na miejscu wsi Zabłotowo hetman Stanisław Rewera Potocki. Miasto miało
być dochodowym ośrodkiem han-dlowo-usługowym, dlatego sprowadzono dużą kolonię Ormian (50% mieszkańców). W 1676 r. przetrwało oblężenie tureckie. W 1769 r. niemal wszyscy Ormianie przenieśli się do Austrii, skuszeni intratnymi propozycjami, a ich miejsce zajęli Żydzi. W 1772 r. miejscowość przypadła Austrii, która wykupiła ją w 1801 r. z rąk Prota Potockiego (po jego bankructwie). Od 1866 3., po otwarciu linii kolejowej Lwów Jas-sy, zaczęła się kariera Stanisławowa jako stacji węzłowej oraz siedziby fabryk parowozów i wagonów. W 1875 r. uruchomiono linię do Stryja. Szybki rozwój sprawił, że przed I wojną światową Stanisławów uzyskał rangę trzeciego, po Krakowie i Lwowie, miasta Galicji. W czasie I wojny światowej istniał tu silny ośrodek ukraińskiego odrodzenia narodowego. Miejscowość była siedzibą przeniesionych ze Lwowa władz Zachodnio--Ukraińskiej Republiki Ludowej (ZUNR). 3 stycznia 1919 r. w Stanisławowie proklamowano zjednoczenie Ukrainy. Od 1919 r. miasto znalazło się w granicach Polski jako siedziba województwa. Przed
HowvHa
Nazwa najwyższej góry Ukrainy przechodziła zabawne koleje losu. Ludność ukraińska zwata szczyt Howyrłą i tak brzmi jego pierwotna i prawidłowa nazwa. Jednakże kartografowie, nanosząc górę na mapy Austro-Węgier, zapisali błędnie Howerla (nie jest to jedyny błąd na tych mapach). Nieprawidłową nazwę zaczęli powtarzać turyści, nader często korzystający z map austriackich. Dzisiejsza oficjalna ukraińska nazwa góry brzmi... Howerta (>25@;0)!
ł
"
:

u
o
< <
X
<
2
4
' %TV

340
: -.. 3V W: ':-:'*;;' % :: .:": '": . ~ :::V V::. W  :.:: %"' J  
1 -
4 �
1 V! ' "
#:):| ''  �4-P-r " Łg ' -*, % - "
Ka/, ; '" ;.....Ei_ ^):^1 (83? -WW G/39?<^
" as % % .. | "1
;!: % 19:.:::::;:|::.::::::::::I::::|| ;( ; @|@ ' % '' %" " ''':''-': ! %': ' %':': j''":.':' %: % %- @| �)
% V . %. %:". :: :., ż'i;.::: : "...-'/ ^ ' .
)((((H- () ''- ' % %' % %S-r-^^^ ih ń i
5; jl I 1�
 "9+^ 
*: %:: % % % %' % % g^ "' ** i -'-P:.--- ^? 1 % Ł -4
z ' % ^ 1 - V .
< 1 .
LL ? E o CO % %::
Ó ^ % % %; % % %% , C % %.;:..; % % % %>,%..: % ,: IV;. -: :
Z < ^# ' \
 \ ,:
% ' % % % ................................................ ......... % \> %.....:.. % % % % %
(Ł0d)eu;OMPeN*W
iwan Franko
Kim byt obecny patron Stanisławowa? Iwan Franko (1856-1918) - prozaik, noeta, ttumacz, dramaturg, krytyk literacki -to jedna z najwybitniejszych postaci literatury ukraińskiej. Urodzony w niemiecko-polskiej rodzinie (Johannes Frank), swą działalność podzieli) między trzy kultury: ukraińską, polską i niemiecką, choć niewątpliwie najistotniejsze byto jego ukraińskie oblicze. Współtworzył ruch narodowy w Galicji, wiele publikował, m.in. w  Kurierze Lwowskim" i  Prawdzie" A, Świętochowskiego, badał historię literatury niemieckiej, korespondował z Orzeszkową i Kasprowiczem. Utwory Iwana Franki wydawano w Polsce zarówno przed wojną (Mojżesz, 1913; Lasy i pastwiska, 1932), jaki współcześnie {Zacbar Berkut, 1950; Utwory wybrane, 1955; Opowiadania, 1978).

wybuchem II wojny światowej Żydzi stanowili niemal połowę ludności. W 1939 r. Stanisławów został anektowany przez ZSRR (deportacje), a w latach 1941-1944 okupowali go Niemcy, którzy dokonali masowych egzekucji miejscowej inteligencji (500 ofiar w Czarnym Lesie 3 VIII 1941 r.) oraz Żydów (20 tys. ofiar 12 X 1941 3.; pozostałych zgromadzono w getcie, po czym wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu). A
ączna liczba ofiar okupacji niemieckiej w Stanisławowie i okolicach jest ogromna: zginęło 127 tys. osób, a 176 tys. wywieziono na roboty do Rzeszy. 9 listopada 1962 r. zmieniono nazwę miasta, na cześć ukraińskiego poety, pisarza i działacza narodowego, Iwana Franki (1856-1916). W wolnej Ukrainie Iwano-Fran-kowsk pełni ważną rolę jednego 2 centrum kultury w zachodniej części państwa  mieszka tu i tworzy wielu artystów i poetów z doskonale znanym także i w Polsce Jurijem Andruchowyczem na czele.
Orientacja
Miasto jest bardzo zwarte i choć tradycyjnie dzieli się na śródmieście oraz przedmieścia: Halickie, A
ysieckie, Tyśmienickie i Zabło-towskie, to obecnie rozróżnienia te straciły sens. Dziś wyróżnia się jedno śródmieście (centr) oraz nieistotne dla zwiedzających dalekie przedmieścia  Pasieczną (Pasiczna), Opryszowce (Opry-sziwci) i Zofiówkę (Sofijiwka). Dla sprawnej orientacji wystarczy znajomość trasy dworce Rynek: ulicami Hriunwaldśką, dalej Hruszewśkoho i w prawo, Melnyczuka.
Komunikacja
Oba dworce, kolejowy (zaliznycznyj wokzał; s212223) i autobusowy (awtowokzał; 23840), sąsiadują ze sobą na Prywokzalnij pł. we wschodniej części centrum. Najłatwiej dojść tutaj od Hruszewśkoho ul. Hriunwaldśką oraz od Nezałeż-nosti ul. Bohdana A
epkoho. Informacja kolejowa: 8005.
Kolejowe połączenia międzynarodowe: Brześć, Mińsk, Moskwa, Przemyśl (1 dziennie); dalekobieżne: Charków, Czerniowce, Kijów, Lwów, Odessa (dni nieparzyste), Rachów, Szepietówka, Tarnopol, Użhorod; lokalne: Bursztyn, Chodorów, Delatyn, Kołomyja, Morszyn, Nadworna, Rachów, Rohatyn (pt.-nd.), Stryj. Połączenia autobusowe: Bielce (Mołdowa), Borszczów, Buczacz, Bystrycia (Rafajłowa), Chmielnicki, Czerniowce, Czortków, Dolina, Dubno, Horodenka (14 dziennie), Jarem-cze, Kałusz (52 dziennie), Kamieniec Podolski, Kijów, Kiszyniów (Mołdowa), Kołomyja (9 dziennie), Kosów, Kuty, Lublin (co drugi dzień z wyj. sb.), Lwów (15 dziennie), A
uck, Monaste-rzyska, Mukaczewo, Nadworna (10 dziennie), Odessa (wt., czw., nd.), Podwołoczyska, Przemyśl, Rachów, Rohatyn (36 dziennie), Równe, Sokal, Stryj, Śniatyń, Tarnopol, Tiaczów, Tłumacz, Truska-wiec, Użhorod, Warszawa, We-rhowyna (13 dziennie), Winnica, Worochta, Wyżnica, Zaleszczyki, Zbaraż. Do miejscowości górskich odjeżdża kilkanaście marszrutek (co 30-60 min).
Zwiedzanie
Miasto prezentuje się bardzo ładnie. Trudno oprzeć się wrażeniu, że wielki pożar w 1868 r. raczej mu się przysłużył, bo dał pole do popisu architektom reprezentującym wszystkie nurty sztuki przełomu XIX i XX w. Zabytki Stanisławowa są skupione blisko siebie, w śród-
mieściu, którego centrum wy? czają Rynok i Majdan Szeptyćk0~ ho. W Rynku przyaąga UWa ' symbol miasta - ratusz (ratusz @0BCH0; Rynok 1) z 1695 3., czt ' rokrotnie niszczony przez poza wreszcie radykalnie przebudowa' ny w stylu konstruktywistycznvrn w latach 1929-1932. 15 kwietnia 1990 3., pamiętnym w całym kraju z ratuszowego masztu ściągnięto flagę sowiecką i powieszono żółto--niebieską flagę wolnej Ukrainy W ratuszu mieści się Muzeum Krajoznawcze (Krajeznawczyj mu-zej; B22122; codz. 10.00-17.30
Z Wyj. pn.).
Niedaleko, przy Majdanie Szep-tyćkoho wznosi się najcenniejsza budowla miasta, dawny kościół Najświętszej Marii Panny (parafi-jalnyj kosteł, ?0@0DVO;L=89 :>AB5;; Majdan Szeptyćkoho 8). Świątynia, zbudowana w latach 1672 1703 według projektów m.in. F. Corazziniego, była sanktuarium rodowym Potockich. Tu właśnie w powieści Sienkiewicza odprawia się nabożeństwo po śmierci Wołodyjowskiego. Wnętrze zdobią freski E. Fabiańskiego z 1877 r. W czasach ZSRR kościół był zamknięty, a w 1979 r. urządzono w nim czynne do dziś Muzeum Sztuki (Muzej mystectwa; s22027; codz. 10.00-18.00, pt. i sb. zamkn.). Przy tymże placu, u wejścia od strony Rynku stoi barokowy kościół Jezuitów (kosteł jezujitiw, :>AB5; T7CWBV2; Majdan Szeptyćkoho 21) z lat 1753-1763, projekt P. Giżyckiego. Wskutek błędów konstrukcyjnych obiekt został roze-
brany
W no
i jeszcze raz wzniesiony.
885 i 1955 r. budowlę odna p0 kasacie zakonu jezuitów ko-T-'\ przemieniono na greckokato- ką katedrę Zmartwychwstania, k'tóra funkcjonuje do dziś. Zwraca-. uwasę piękne zdobienia i freski. Obok zachował się gmach klaszto-; kolegium, obecnie własność uczelni medycznej.
Cennym zabytkiem jest barokowy kościół ormiański (wirmenśka cerkwa, 2V@<5=AL:0 F5@:20; Wirmenśka 6) z 1743 r. Na tym samym miejscu stał drewniany kościół Ormian, w którym 22 sierpnia 1742 r. na otoczonym wielkim kultem obrazie Matki Boskiej pojawiły się łzy. Cud ten spowodował wystawienie obecnej świątyni. Ważny ośrodek pielgrzymkowy, nobilitowany jeszcze koronacją obrazu w 1937 3., istniał tu aż do nadejścia Armii Czerwonej. Obraz został wywieziony do Polski. Po wojnie znalazł się w zakrystii gdańskiego kościoła Św. św. Piotra i Pawła. W czasach ZSRR urządzono w świątyni pracownie kamieniarskie, a potem muzeum historii religii. Od 1990 r. obiekt należy do autokefalii ukraińskiej. W pięknym wnętrzu zachowały się cudowne freski. Niedaleko można Znalez
ć ogromną Synagogę Postępową (synahoha, A8=03>30; Stra-czenych 7) z lat 1895-1899, od 1990 r. ponownie czynną. Na co dzień bóżnica nie jest udostępniana turystom, ale jeżeli w sobotę uda S1ę tam wejść, mężczyz
ni powinni Pamiętać o nakryciu głowy. Na są-S1ednim placu, któremu zresztą
wieszcz patronuje, stoi pomnik Adama Mickiewicza z 1898 r. dłuta T. Błotnickiego, teraz opatrzony ukraińskim napisem.
Śródmieście otaczają XIX-wiecz-ne planty, podobnie jak w Krakowie urządzone na terenie dawnych fortyfikacji.
Z innych zabytków warto wymienić dawny pałac Potockich (pałac, ?0;0F; Szpytalna), zbudowany w latach 1622-1682, po czym przebudowywany w I połowie XVIII w. Rozległy kompleks, z zachowanym głównym gmachem, ogrodzeniami i bramami, jest jednak niedostępny dla turystów. Mieści się tam szpital wojskowy. Ciekawostkę stanowi browar (browarnia, 1@>20@=O; dwa budynki - Tyczyny 28 i 49) z 1767 r.
Noclegi
Z hoteli w centrum trzeba, niestety, omijać świetnie usytuowaną Zirkę (Siczowych Strilciw 4). Ten zabytkowy gmach (z 1904 r.) pełni rolę hotelu wojskowego i jest dla cudzoziemców - zapewne z powodów strategicznych - zamknięty. Auskoprut*** (Hriunwaldśka7/9; s23401, 25221, 31402, 22426, auscoprut� ivf.ukrpack.net, http://www.auscc.prut. if.ua). Niewielki hotel oddalony o 5 min od dworców. W pokojach TV satelitarna, łazienka (standardowa dwójka od 350 hm). Na miejscu wykwintna restauracja ze smaczną, choć drogą kuchnią oraz strzeżony parking. Dnister (Siczowych Strilciw 12; 823533, 27907, 27902). Efektowny gmach w samym centrum. Jedynka 55 hm, dwójka 140 hm.
Nadija, wcześniej Ukraina (Nezałeżno-sti 40; B537077, fax 537076, [e-mail], http://www.nadia.if.ua). Dość przestronny hotel w centrum miasta; warunki komfortowe i niewygórowane ceny (półluksy dwuosobowe 270 380 hrn, dwójka standardowa 200 hrn, jedynka 120 hm).
Przykarpattia (ul. Mazepy 1400; B30298, 25710). Jedynka 11 Ź , dwójka 18 Ź .
Inne hotele Drużba (Horbaczewśkoho 76; 96586), Nywa (Urożajna 5; o63688), Zokej (ul. Sieczenowa 56; tylko w ostateczności) albo Naftowyk (ul. Młynarska 380; -40203).
Gastronomia
W odnowionym niedawno Stanisławowie jest kilka dobrych restauracji w ścisłym centrum oraz wiele mniejszych barów i punktów gastronomicznych. Do najlepszych restauracji należą Kontynental (Nezałeżnosti 3; 552546; codz. 10.00 2.00 z wyj. pn.) i Słowan (Komarowa 2; 15-20 hrn; specjalnością dania kuchni włoskiej). Inne restauracje: Elita (Symonenka lla), Fiesta (Czornowoła 128), Owen (Hałyćka 145), Praha (Na-bereżna Stefanyka 40a), Teren (Czornowoła 157), Ukrajina (Nezałeżnosti 40), pizzeria Czelentano (Hałyćka 3), Astoria (Dnistrowśka 2), Wesełyj monach (Wojiniw In-ternacionalistiw 14), Hałyćkyj ho-styneć (Kniahynyn 44), Sławutycz (Hałyćka 19).
Informator
Apteki Nezałeżnosti 12 (pn.-pt. 9.00-21,00, sb. 10.00-17.00), Nezałeżnosti 38 (pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 8.00-17.00).
Banki Awal (Sacharowa 32), Naciona] Bank Ukrajiny (Nezałeżnosti 19) v dytbank Ukrajina - PKO BP Qr (Hałyćka 27), Oszczadbank (fy[a2 py 14), Prawksbank (Wasylijanok (,) Prywatbank (Dnistrowśka 14).
Biura podróży, agencje turystyczne Ahentstwo po turyzmu (Szuchewv cziw21), Awiatur (Jewhena Konowal-cia 46), Besztau (Nezałeżnosti 33. w73947, [e-mail]), Dansi (3F. szewśkoho 3), Iwano-Frankiwśkturyst (Het'mana Mazepy 135), Iftour (Szu-chewycziw 21; -25707), Komor (Szew-czenka 7), Kwadro (Het'mana Mazepy 24), Nadija (Nezałeżnosti 40), Pri-watintur (Hruszewśkoho 31).
Domy handlowe Uniwermah Prykarpat-tia (Dnistrowśka 3), Uniwersam (Dnistrowśka 26).
Filharmonia Kurbasa 3.
Internet Informacijnyj Centr (Nezałeżnosti 5; 6,80 hrn/godz.), Matrycia (ul. Trołejbusna 8; Kiberija (ul. Czornowoła 128; S32219), ESC (Nezałeżnosti 8; S22677), Kolizej (ul. Hruszewśkoho 18; najtaniej i najszybciej; 5 hrn/godz.).
Poczta Główna: Siczowych Strilciw 13a (e22660, 066); rozmównica: Nezałeżnosti 9.
Polikliniki Dziecięca (Tyczyny 10), miejska (Dowha 42), stomatologiczna (Nezałeżnosti 17).
Przychodnie Centralna miejska (Hermana Mazepy 114), dziecięca (Konowal-cia 132), obwodowa kliniczna (Fed'ko-wycza 91).
Taksówki 2, 051, 056, 058, 065, 25652.
Targowisko Dnistrowśka 5.
Teatr Muzyczno-Dramatyczny im. Franki (Nezałeżnosti 42),
HAL�CZ
. 6 9 tys- rnieszkancow * "3431
Halicz (ukr. Hałycz, 0;8G) leży aCl Dniestrem, 26 km od Iwano-Frankowska. Jedno z najsłynniejszych miast Rusi, o przeszłości długiej i chlubnej, niewątpliwie warte jest obejrzenia.
Historia
W IX w. w miejscu tym był gród szybko bogacący się na handlu solą. W 1144 r. został stolicą Księstwa Halickiego, a w 1199 r. Księstwa Halicko-Wołyńskiego. W XII i XIII w. wybijał się jako jeden z najważniejszych ośrodków politycznych, kulturalnych i produkcyjnych Rusi. Był także punktem etapowym na szlaku handlowym Kijów-Ratyzbo-na. W 1241 r. Halicz zniszczyli Mongołowie. W 1303 r. zyskał rangę metropolii prawosławnej, a w 1349 r. został przyłączony do Polski jako stolica odrębnej ziemi halickiej. W 1374 r. dokonano lokacji miasta, a po roku ustanowiono metropolię łacińską (póz
niej przeniesiono ją do Lwowa). W XIV w. do Halicza przybyła ludność karaimska. Niebawem jednak złota epoka skończyła się i miasto szybko straciło znaczenie na rzecz Lwowa, pozostając jednakże nadal ważną fortecą. Miejscowość utraciła resztki splendoru po założeniu Stanisławowa. W 1772 r. Halicz znalazł się w granicach Austrii jako mieścina bez znaczenia. Podczas I wojny światowej został zniszczony w około 85%. Po upadku ZUNR stał się czepią Polski, dzieląc losy Stanisławowa.
Komunikacja
Do Halicza najwygodniej dojechać autobusem albo marszrutką relacji Iwano-Frankowsk-Roha-tyn (36 dziennie) lub Iwano-Fran-kowsk-Lwów (15 dziennie). Miasto utrzymuje też połączenia kolejowe z Bursztynem, Chodorowem, Iwano-Frankowskiem, Kjowem i Ro-hatynem (pt. nd.).
Zwiedzanie
Śródmieście (po I wojnie światowej pozostało 15% dawnego miasta) objęto specjalną ochroną konserwatorską. Głównym zabytkiem jest cerkiew Narodzenia Chrystusa (cer-kwa Rizdwa Chrystowoho, F5@:20 V7420 %@8AB>2>3>) > niezwykłej atmosferze wnętrza, datowana co prawda na XIII w., ale tak naprawdę znana od 1550 r. Świątynia została zrekonstruowana w 1825 3., po czym przebudowana przez L. Lewińskiego w latach 1904-1906 i jeszcze przekształcona w 1960 r. Monumentalne freski pochodzą z XX w.
Schody na prawo od cerkwi (w parku) prowadzą do zamku (zamok, 70<>:). Jeszcze niedawno budowla była kompletną ruiną, dziś jej  średniowieczne" mury błyszczą z daleka jak nowe. Oryginalna drewniana budowla z XIV w. była dziełem Kazimierza Wielkiego. W XVI w. wzniesiono zamek murowany, który najpierw zniszczyli Turcy, a potem w 1796 r. Austriacy. Jednakże w ostatnich latach wskutek osobliwej strategii konserwatorskiej ruin wyraz
nie przybywa. Z góry rozciąga się ładna panorama okolic.
Siadem obecności Karaimów w Haliczu (dziś kilkanaście rodzin) jest cmentarz (karajimśkyj cwyntar, :0@0W<AL:89 F28=B0@) usytuowany na wysokim brzegu Dniestru. Macewy mają napisy hebrajskie i polskie. Kenesa (świątynia karaimska) nie przetrwała, są za to dwie synagogi (synahoha, A8=03>30) przy ul. Konowalcia. Kościół rzymskokatolicki pw. bł. Jakuba Strepy, którym opiekują się franciszkanie, stoi przy ul. Osmo-mysła 24 (222688). Obiekt nie należy do zabytkowych, wręcz odwrotnie, lecz można tu wstąpić, jeśli ktoś będzie potrzebował informacji lub jakiejś pomocy, choćby duchowej. Jakub Strepa, nazywany także Strzemię (zm. 1409), był franciszkaninem, arcybiskupem metropolitą halickim oraz założycielem biskupstw w Kamieńcu Podolskim i Kijowie.
Bardzo interesujące zabytki zachowały się w okolicznych wsiach. Przede wszystkim warto zobaczyć cerkiew św. Pantełejmona (cerkwa sw. Pantełejmona, F5@:20 A2. 0=B5;59<>=0) w przysiółku Szew-czenkowe (niegdyś Święty Stanisław) we wsi Załukiew (ukr. Zału-kwa; 2 km drogą w kierunku Zurawna). Według przewodników ukraińskich ta budowla o archaicznym wyglądzie pochodzi z XII w. Obecny kształt otrzymała w 1600 3., potem była kilkakrotnie niszczona lub palona, szczególnie podczas I wojny światowej, po której odbudowano ją w 1926 r. Gruntowny remont przeszła w latach 1965-1969. Nie zmienia to
faktu, że wiele elementów świątyń' jest rzeczywiście bardzo starych m.in. niektóre napisy w cyrylicy O zewnętrznych ścianach pochodzą z 1212 r.
W miejscowości Kryłoś (6 km od stacji kolejowej Halicz, 1 km od drogi Iwano-Frankowsk Halicz-zjazd oznaczony tablicą) na uwagę zasługuje kaplica św. Bazylego (Wasyliwśka kapłycia, 0A8;V2-AL:0 :0?;8FO) z 1500 3., wzniesiona na fundamentach soboru Z 1157 3., który zniszczyli Mongołowie (zachował się fragment ściany soboru), oraz kilkakrotnie restaurowana XVI-wieczna cerkiew Zaśnięcia Matki Boskiej (Uspenś-ka cerkwa, #A?5=AL:0 F5@:20) Z przeniesionym ze zburzonego soboru %-wiecznym reliefem przedstawiającym smoka (odkryto go pod tynkiem w 1974 3.). Urządzono tu kompleks muzealny, nazwany Narodowym Rezerwatem Dawnego Halicza (Nacionalnyj za-powidnyk  Dawnij Hałycz"; Franka 1; -21530).
Informacje praktyczne
Pocztę, telefony, aptekę, sklepy i bary można znalez
ć wokół centralnego placu miasta, czyli Majdanu Rizdwa. Agencja turystyczna ma siedzibę przy ul. Iwana Franka 1 (Mandry; e22660). Ambulatorium należy szukać przy ul. Osmomysła 3 (�21139), a szpitala przy ul. Wiwczarenka (�21169). Noclegi oferuje hotel Ekspres (:A?@5A; ul. Lwiwśka28; s21790; od 10 $/standardowy pokój), a na posiłki zapraszają restauracje: Zo-
lotyj tik (MaJdan Rizdwa 37)> L�-(Bandery 203), Kawa (ul. Konowalcia 2), Hałycz (Konowal-" 24), Miraż (Majdan Rizdwa), ylołodiżne (Majdan Rizdwa), Pre-styż (ul. Konowalcia 7).
ROHATYN
, g 2 tys. mieszkańców " �3435
Ośrodek północnej części obwodu iwano-frankowskiego, Rohatyn (ukr. Rohatyn, >30B8=), leży nad rzeką Gniła Lipą. Na uwagę zasługuje kilka zabytków, m.in. cerkiew Ducha Świętego.
W XII w. w miejscu tym istniała osada ruska Filipowiec. Pierwsza pisemna wzmianka o miejscowości pochodzi z 1390 r. Miasto lokowano w 1415 r. jako królewszczyznę, ale w 1460 r. przeszło drogą zastawu na Porajów. Powróciło do królów w 1535 r. Odtąd przez kilkaset lat pełniło rolę siedziby powiatu i lokalnego ośrodka o niewielkim znaczeniu. W 1772 r. znalazło się w granicach Austrii. W latach 1919-1939 było stolicą powiatu w województwie stanisławowskim.
Niezależnie od tego, czy przyjedzie się do miasta autobusem czy tez pociągiem, zawsze wjeżdża się na główną ulicę miasta - Hałyćką, która prowadzi do rynku, nazwanego Majdanem Roksołany, na pa-mia.tkę pochodzącej stąd córki księdza z cerkwi św. Mikołaja, Barbary Liskowackiej (wg z
ródeł ukraińskich Nastii Lisowskiej). 1520 r. Roksołana została wzię-a w jasyr tatarski i umieszczona w haremie sułtańskim w Konstan-
tynopolu. Jako ulubiona żona sułtana Sulejmana I Wspaniałego (podobno jedyna, która dzieliła z nim łoże), znana pod imieniem Roksołana (po turecku Rusinka), wywierała duży wpływ na politykę turecką.
Komunikacja
Dworce autobusowy i kolejowy są usytuowane na początku ul. Ha-łyćkoji, blisko skrzyżowania dróg z Iwano-Frankowska i Stryja. Połączenia kolejowe: Ghodorów, Iwano-Frankowsk (pt. nd.), Lwów, Tarnopol; autobusowe: Ghodorów, Czerniowce, Dolina, Horo-denka, Iwano-Frankowsk (20 dziennie), Jaremcze, Kałusz, Kołomyja, Kosów, Kuty, Lwów (12 dziennie), Równe, Stryj, Tarnopol, Warszawa.
Zwledianie
W okolicy rynku przyciąga uwagę ładny kościół św. Anny (kosteł, :>AB5;; Hałyćka 60; msze św. po polsku nd. 12.00, 18.00) z 1666 r w z
ródłach błędnie podawany jako św. Mikołaja Biskupa. Przebudowany z gotyckiego w stylu renesansowym, potem wielokrotnie był remontowany, m.in. w 1945 r. podwyższono wieżę, której strzelisty dach pochodzi z początku lat 70. XX w. Około 1590 r. proboszczem był tu Piotr Skarga. Z przełomu XIV i XV w. pochodzi stojąca niedaleko obronna cerkiew Narodzenia Najświętszej Bogurodzicy (cerkwa Rizdwa Preswiatoji Bohorodyci, F5@:20 V7420 @5A2OB>W >3>@>48FV; Majdan Roksołany 20). Po pożarze w XVIII w.
została odbudowana dopiero w 1827 r. W 1869 r. jej wnętrze ozdobiło malowidło pędzla J. Pankiewicza. W murowanej synagodze (synahoha, A8=03>30; Wałowa 3) z około 1900 r. mieści się piekarnia.
Najcenniejszymi zabytkami Rohatyna są dwie drewniane cerkwie na przedmieściach. Do obu można dojść z rynku. Ulica Kociubynśko-ho (zaczyna się za cerkwią Narodzenia Bogurodzicy; notabene jest @=V to dawna główna ulica dzielnicy C@ żydowskiej) prowadzi do unikato-H wej w skali całego kraju cerkwi 3 Ducha Świętego (Świat oduchiwś-^ ka cerkwa, !2OB>4CEV2AL:0 F5@:20; � Kociubynśkoho 10) z 1598 3., odre-_ staurowanej w 1895 r. Należy ona < do najlepiej zachowanych zabyt-u ków architektury ludowej Rusi Ha-"! lickiej, a jej dodatkowym atutem a: jest wyjątkowo malownicza lokali-* zacja (ponad doliną strumienia, na E starym cmentarzu). Warto wejść ~ do środka, gdzie wzrok przykuwa
__ piękny ikonostas. Obecnie w cer-
I kwi mieści się muzeum (�92126). j? Do cerkwi św. Mikołaja (Myko-o łajiwśka cerkwa, 8:>;0W2AL:0 | F5@:20; A
epkoho 2), wzniesionej w 1729 r. i nadal czynnej, dojście jest bardziej skomplikowane  z rynku trzeba iść obok kościoła ul. Szewczenka, po chwili skręcić w prawo, w Kruszelnyćkych, przejść przez most (widać kopuły), pójść ul. A
epkoho w lewo, a potem skręcić w prawo. Cerkiew otacza stary cmentarz. Miłośnicy judaików mogą odnalez
ć w pobli-348 żu (idąc od Cerkwi do góry i w pra-
wo) kirkut (jewrejśke kładowys;,. cze, T2@59AL:5 :;04>28I5;  dery), dziś niemal całkowicie sn stoszony i zarośnięty.
Informacje praktyczne
Noclegi proponują hotele )8 (Hałyćka 20; �21525; europejski standard i takież ceny; 80-200 hrn za miejsce) i Roksołana (ul. Bez hrisznoho 1; �21885). NajlepSZa restauracją jest Młyn (Hałyćka 44-codz. 12.00-24.00). Inne lokale gastronomiczne to restauracje Kolos (ul. Hałyćka 85) V @V&0 (ul. Roksołany 12), bary Zatyszok (Majdan Roksołany 28) i Staryj młyn (Hałyćka 46) oraz grill-bar (ul. Hałyćka 8). Apteki: Majdan Roksołany 16 (�21435), ul. Hałyćka 62 (�22323), centralna apteka rejonowa (&5=B@0;L=0 @09>==0 0?B5:0; ul. Hałyćka 119; �21356).
KOA
OMYJA
" 67,7 tys. mieszkańców " �3433
Kołomyja ne pomyją, Kołomyja mi-sto - głosi najbardziej chyba znana ukraińska przyśpiewka (kołomyj-ka) i jest to całkowita prawda. Odnowione ostatnio misto jest bowiem jednym z najprzyjemniejszych w zachodniej Ukrainie i z pewnością warto je zwiedzie. Kołomyja (ukr. Kołomyja, >;><8O) leży nad Prutem (na południe od miasta) i równoległym do niego Czarnym Potokiem (w śródmieściu). Wedle z
ródeł ukraińskich osada miała wziąć nazwę od Myją, potocznego określenia górnego biegu Prutu, Uczeni wę-
" rscy wywodzą tę nazwę od imie-
I króla Kolomana, domniemane-
założyciela miasta. Są i tacy,
kt5rzy słowo  kołomyja" tłumaczą
jpowiednimi terminami z san-
skrytu-
Historia
Kołomyja istniała już w 1240 3., kiedy to była częścią Księstwa Halicko-Wołyńskiego i bogaciła się na wydobyciu soli. Od połowy XIV w. należała do Polski. W 1405 r. Władysław Jagiełło nadał osadzie prawa miejskie oraz przywilej targowy, który na stulecia uczynił Kołomyję wielkim centrum handlowym i rzemieślniczym na granicy polsko-mołdaw-skiej. Od XVI w. stanowiła duże skupisko Żydów. W 1772 r. znalazła się w granicach Austrii. Intensywny rozwój miasta datuje się na II połowę XIX w. Wtedy powstał teatr (1848), czytelnia (1849), ratusz (1877) i pierwsze w Polsce muzeum etnograficzne (1880). Podczas I wojny światowej w okolicach Kołomyi toczyły się zaciekłe walki austriacko-rosyjskie. Po 1919 r. miasto stało się częścią Polski. W 1926 r. otwarto Muzeum Huculskie. W 1939 r. miejscowość została anektowana przez ŁSRR (deportacje ludności, głównie Polaków), a w 1941 r. zajęta przez Niemców, którzy urządzili tutaj getto, a potem obóz pracy Przymusowej dla Żydów. W czasie okupacji zniszczono ponad 30% Zabudowy. Po II wojnie światowej kołomyja stanowiła jedno z centrów patriotyzmu ukraińskiego.
Jest miastem rodzinnym poety Franciszka Karpińskiego (1741 1825), autora m.in. pieśni Kiedy ranne wstają zorze i Bóg się rodzi oraz sielanki Laura i Filon,
Komunikacja
Pociąg Z centrum do dworca kolejowego (ul. Krypjakewycza; �22668, bilety �72259) idzie się ul. Widro-dżennia i Siczowych Strilciw oraz Szewczenka, Mazepy i Bandery. Przechowalnia bagażu mieści się w małym budynku na prawo od dworca (całą dobę, przerwy 14.00 15.00 i 1.00-2.00; 3-5 hm). Kolejowe połączenia międzynarodowe: Brześć, Moskwa, Przemyśl (1 dziennie); dalekobieżne: Charków (dni nieparzyste), Czerniowce, Iwano--Frankowsk, Lwów, Odessa, Sze-pietówka, Użhorod (dni nieparzyste); lokalne: Czerniowce, Dela-tyn, Horodenka, Iwano-Frankowsk, Rachów, Worochta, Zaleszczyki, Zawale (przystanek za Sniaty-niem).
Autobus Dworzec autobusowy (�20251; 5.00-22.00), u zbiegu ulic Hruszewśkoho, Karpatśkoji i Dawydowycza, jest głównym węzłem lokalnego ruchu autobusowego na Pokuciu. Połączenia: Akryszory, Balińce, Berezów Wyżny, Bielce (Mołdowa), Bru-stury, Burkut, Chmielnicki, Chom-czyn, Chust, Czerniowce (9 dziennie), Czortowiec, Debesławce, Delatyn, Dżurków, Hanczarów, Haniwka, Horodenka, Iwano--Frankowsk (15 dziennie), Jakiwka (Jakóbówka), Jaremcze, Kałusz,
Kamionka Wielka, Kiszyniów (Mołdowa), Kluczów Mały, Klu-czów Wielki, Kniażdwór, Ko-smacz, Kosów (11 dziennie), Ko-walówka, Kuty, Lublin (1 2 dziennie), Luczki, Lwów, A
anczyn, Markówka, Mikuliczyn, Młodia-tyn, Mukaczewo, Mykietyńce, Nadworna, Niezwiska, Obertyn, Podwołoczyska, Praga, Prykmysz-cze (Pruchniszcze), Przemyśl (1 dziennie z wyj. sb.), Rachów, Riczka, Rohatyn, Rudniki, Siedliska, Siemakowce, Skała Podolska, Słoboda, Stryj, Suczawa (Rumunia), Szepot, Śniatyń, Tarnopol, Tekucza, Tłumacz, Trójca, Tru-skawiec, Turka, Użhorod, Warszawa (1 dziennie), Werchowyna (Żabie), Wyżnica, Zabłotów, Zahajpol, Zamahora (Za Magurą), Zuków.
Zwiedzanie
Śródmieście Kołomyi gruntownie odnowiono, wobec czego spacer po centrum jest prawdziwą przyjemnością. Przy głównej ulicy, zwanej Prospektem Czornowoła (przemianowana z Widrodżennia), wzniesiono szokującą budowlę mającą wyznaczać centrum. Podobne do gigantycznego jaja Muzeum Pisanek (Muzej pysankowoho rozpysu; Czornowoła 39; /27891) jest jedynym takim obiektem na świecie. Na otwartej we wrześniu 2000 r. wystawie zgromadzono 6 tys. pisanek, głównie ukraińskich, ale są tam także pisanki białoruskie, polskie i azjatyckie. Dużo ciekawsze jest Muzeum Huculszczyzny i Pokucia (Muzej Huculszczyny ta Pokut-tia; Teatralna 25; /23912, kmh@
yes.ko.if.ua; codz. 10.00-18 ? z wyj. pn.), usytuowane na tyłacr Muzeum Pisanki. Szczyci sie n największą kolekcją huculską świecie, liczącą 30 tys. ekspona. tów, głównie z XVII-XX w. Vlo> na obejrzeć zabytkowe rzez
by 1, dowe, ceramikę i wyroby tkackie Odtworzono również wnętrze hu culskiej chaty. Muzeum ma nie-zwykle długą i bogatą historię. Zostało założone przez hr. Starzeń-skiego, który chciał wyeksponować pamiątki z Huculszczyzny i Pokucia. W 1880 r. odbyła się wystawa uważana dziś za pierwszą polską wystawę etnograficzną. Obecny gmach pochodzi z 1902 r.
Zabytki Kołomyi - poza opisaną poniżej cerkwią - pochodzą z XIX w. i mają znaczenie raczej lokalne. Wśród nich jest ratusz (ratusza, @0BCH0; Hraszewśkoho 1) z 1877 3., dom  Sokoła" (budynok towarystwa Sokił, 1C48=>: B>20@8AB20  !>:V;"; Ternowśkych), teatr (B50B@; Wiczewyj majdan 7), dworzec kolejowy (zaliznycznyj wokzał, 70;V7=8G=89 2>:70;; Krypjakewycza), urząd skarbowy (skarbnyczyj uriad, A:0@1=8G89 C@O4; Kobrynśkoho, róg Draho-manowa) z 1897 3., bank (10=:; Franka 3), poczta (poszta, ?>HB0; Czornowoła 47), gimnazjum (himnazija, 3V<=07VO; Mickewy-cza) z 1875 3., koszary (wijśkowi kazarmy, 2V9AL:>2V :070@<8; A
esi Ukrajinky). Kościoły rzymskokatolickie zostały zdewastowane w czasach ZSRR. Obecnie są otwarte, ale nie stanowią już atrakcji turystycznej. Można zobaczyć
, /cjół jezuicki (kosteł jezujitiw, :0AB5; T7CWBV2; Franka, róg Pawły-, ^ z 1897 3., w latach 1946-1990 zajęty przez sklep meblowy, j 1990 r. ponownie otwarty jako fara pw- Matki Boskiej Częstochowskiej- Zachowało się aż pięć byłych bożnic (m.in. na Wałowej, Fyłypo-wa> Pekarśkij, Szuchewycza). Najciekawsza, modernistyczna synagoga (synahoha, A8=03>30; Szuchewycza) pochodzi z II połowy XIX w.
Najcenniejszą budowlą jest usytuowana na przedmieściach (przy rozjez
dzie na Iwano-Frankowsk i Kosów, koło hotelu Prykarpattia) cmentarna cerkiew Zwiastowania (Błahowiszczenśka cerkwa; ;03>2VI5=AL:0 F5@:20; Karpatśka 2). Drewniana budowla o konstrukcji zrębowej została wzniesiona na planie krzyża. Dzwonnica pochodzi z XVI w.
Nociegi i gastronomia
Baza hotelowo-usługowa miasta jest wyraz
nie doinwestowywana. Spośród hoteli na uwagę zasługuje otwarta w 2000 r. luksusowa Py-sanka (Czornowoła 41; s20356, 20204, [e-mail]; jedynka 280 hrn, dwójka 390 hrn) oraz Kołomyja (Czornowoła 26; S50343, 25733, hotel@kolomiya. com.ua, http://www.kolomiya.com. ua; w pokojach łazienki, TV SAT; jedynka 170 hrn, dwójka 340 hrn). Są też tańsze miejsca: Prykarpattia (Hruszewśkoho 82; 227880), Lokomotyw (Krypjakewycza 28; �33796) i Wyskowyj (ul. Terlet-śkoho; s22504). Warto polecić również hotel Monarch we wsi Kor-
nycz (kilka kilometrów od Kołomyi, w kierunku Czerniowiec; ul. Czer-niwećka 2; /29919, fax 55776; [e-mail], http://www. monarx.com.ua; jedynka 90 hrn, dwójka 130 hrn, dwupokojowy luks 220 hrn; udogodnienia dla narciarzy) .
Godne odwiedzenia restauracje to: Hał-Prut (Czornowoła 43; 27589), Wodopij (Czornowoła 26; 25733; 9.00-24.00), Zharda (Czornowoła 23; 32971), Karpaty (Teatralna 17; B27890; 10.00-23.00), Staryj wokzał (ul. Krypjakewycza 13; M72556), Prykarpattia (Hruszewśkoho 82; O27880), Watra (Bandery 7; e22822), Zodiak (Teatralna 27), Manhattan (Jawornicki 28), Ranchero (Siczowych Strilciw25; �20408), Rivie-ra (Prospekt Widrożdennia 19; /21737), kawiarnia Rendezvous (pł. Szewczenka 1; O24471) oraz Bistro (Petlury 4).
Informator
Apteki Farmamed (Teatralna 44; -23579; całą dobę), Hipokrat (Teatralna 7; 8.00-21.00), Polifarm (A
esi Ukrajinky 1; -24971), Hruszewśkoho 13, pł. Szewczenka 26, Mazepy 23.
Banki Awal (Siczowych Strilciw 10), Pry-watbank (Szewczenka 23; bankomat całą dobę), Ukrsocbank (Siczowych Strilciw 41).
Biura turystyczne Hała-Tur (Czornowoła 26; S26466), Liha (Bandery 51-5; e72098), Siorfing (Siczowych Strilciw 62; 827446), biuro podróży i wycieczek (ul. Petlury 40; 23982).
Dom handlowy Uniwermah (pł. Szewczenka).
%<)
%
<
>
352
Internet Club Z (ul. Drahomanowa 1;
e21744). Kino Dżereło (Prospekt Widrożden-
nia 30; e23451). Przychodnia Czornowoła 32. Stomatolog Luks (Teatralna 5/2;
e26688).
GORGANY
Gorgany (ukr. Gorgany, �>@ę0=8) ciągną się od dolin Świcy i Mizuńki na zachodzie aż po dolinę Prutu i Przełęcz Jabłonicką na wschodzie. Nazwa pasma pochodzi od słowa horhan (góra pokryta rumowiskiem skalnym) i znakomicie je charakteryzuje. Poprzecinane głębokimi dolinami, odludne i dzikie Gorgany (największa osada Bystrycia, dawna Rafajłowa) mają trudno dostępne wierzchołki. Lasy bukowo-jodłowe i świerkowe rosną do wysokości 1450 m n.p.m. Wyżej rozciągają się nieliczne połoniny, zwłaszcza po stronie zakarpackiej, oraz zarośla kosodrzewiny, uważanej za najwyższą w Karpatach. Gorgany nigdy, mimo znacznych wzniesień, nie odgrywały w turystyce takiej roli, jak sąsiednie Bieszczady czy Czarnohora. Najwyższym szczytem jest Sywula (1836 m n.p.m.).
Więcej informacji na temat Gorganów oraz propozycje wycieczek - zob. rozdział Wycieczki górskie.
Komunikacja
Pociąg Linia Iwano-Frankowsk-Stryj nie przebiega przez Gorgany, ale umożliwia dojazd do nich od północy, np. z przesiadką w Kału-
szu. Odcinek Morszyn-Stryj należy do sieci połączeń aglomeracji lwowskiej i obsługuje go dziennie 7 par elektryczek relacji Lwów-Morszyn. Przejazd na całym odcinku trwa 3 godziny 45 minut (z Iwano-Frankowska do Kałusza 1 godz., do Doliny 2 godz., do Morszyna 3 godz. 20 min). Pociągi dalekobieżne przystają w Dolinie i Kałuszu. Połączenia - dalekobieżne: Czerniowce (1 2 dziennie), Użhorod; lokalne: Iwano--Frankowsk, Morszyn, Stryj.
Opis linii Delatyn Woronien-ka w podrozdziale Region Czarno-horski (s. 326).
Autobus Podobnie jak w innych częściach Karpat Ukraińskich autobusy są powolne, a na dodatek kursują rzadko i tylko po niektórych drogach.
Połączenia do miejscowości będących punktem wyjścia w Gorgany: Bystrycia (Rafajłowa)  2 kursy dziennie z Iwano-Frankowska i 4 z Nadwornej (w święta mniej; z Rafajłowej pierwszy autobus o 5.25, ostatni o 17.40), Osmołoda - 4 lub 5 dziennie z Kałusza i 1 z Iwano-Frankowska (z Osmo-łody pierwszy autobus o 6.50, ostatnio 17.00).
Węzły autobusowe (liczba kursów) Dolina Cerkowna 1 (dni robocze), Chust 2, Czerniowce 1, Czortków 1, Grabów (Hrabiw) 3, Iwano-Frankowsk 9, Jakó-bów 1-2, Kaina 4, Kałusz 18, Kamieniec Podolski 1, Kijów 1-2, Kołomyja 1, Kropiwnik 2-3, Kuty 1, Lipa 2-3, L�" lin 7, Lwów 10, A
opianka 1 (wt., pt-)i
przełęcz Pantyr
Z Przefęczą Legionów (Pantyr) wiąże się anegdotyczna, choć niewesoła historia z czasów i wojny światowej. Otóż na austriackich mapach wojskowych naniesiono nieistniejącą przełęcz Pantyr (Pantyr Pass), zamiast sąsiedniej przełęczy Ro-godze, na dodatek w miejscu, w którym jest szczyt Pantyr. Błąd ten dostrzeżono, kiedy dowództwo armii cesarsko-królewskiej zaczęło przerzucać z głębi kraju oddziały, aby broniły przed Rosjanami nieistniejącej przełęczy.
1(1
Mizuń Nowy 1 2, Perehińsko 1, Pidli-ski (Niagryn) 1 2, Pszenicznik 1 2, Rożniatów 1 (z wyj. świąt), Sene-czów 1-2, Tarnopol 1-2, Tiaczów 1, Truskawiec 6, Turza Wielka (Wełyka Turja) 3-5, Użhorod 2, Warszawa 1 (84 hrn), Wyżnica 1.
Kałusz Bohorodczany 1, Czerniowce 2, Czortków 1, Dolina 6, Halicz 2, Iwano--Frankowsk 52, Jaremcze 1, Kijów 3, Kołomyja 1, Kuty 2, Lwów 2, Lwów 7, Odessa 1, Osmołoda 4, Rohatyn 9, Tarnopol 5, Truskawiec 4, Użhorod 3, Warszawa 3, Wyżnica 1, Zaleszczyki 1.
Nadworna Bystrycia (Rafajłowa) 5, Chmielnicki 1, Czarny Potok 2, Czernik 3, Glinki 2, Hawryłowka 4, Iwano--Frankowsk 14, Jabłonów 1, Jaremcze 4, Kołomyja 5, Lwów 2, A
uczki 1, Muka-czewo 1, Podwołoczyska 1, Rachów 1, Tarnopol 1, Tiaczów 1, Werchowyna (Żabie) 2, Winnica 1, Worochta 1.
Informacje praktyczne
Kwatery prywatne są rozwiązaniem optymalnym (30-50 hrn). namioty wolno rozbijać wszędzie. Przenocować można także we wszelkiego rodzaju chatach drwali, bacówkach itp. Noclegi (hotele, Pensjonaty, kwatery) w miejscowościach w dolinie Prutu, szczególnie Jaremczu, opisano dalej Uob. Region Czarnohorski).
Hotele w Kałuszu: Prykarpat-śkyj (Pidwalna 6; �3472/22771), Merkurij (Czornowoła 70; �3472/ 22613), Kondrat (Bandery 9; �3472/21378). Restauracje: Aurora (Chmelnyćkoho 7; �3472/ 20347), Wesetka (Bandery 20; �3472/22733), Anna-Marija (Siczowych Strilciw 23; �3472/ 24762), Faraon (Siwećka 3). Poliklinika: Karakaja 25 (�3472/ 22435, 20772); szpital dziecięcy Chmelnyćkoho 32 (�3472/24013) stacja pogotowia ratunkowego Hraszewśkoho 39 (�3472/21282) apteka: Nezałeżnosti 6 (�3472/ 23255).
Zwiedzanie
Poniżej wymieniono godne uwagi turysty miejscowości oraz znajdujące się w nich zabytki.
Zabytki
Angełów Piec hutniczy, 1808-1812.
Bolechów Synagoga, 1789; kirkut.
Bystrycia (Rafajłowa) Cerkiew św. Jerzego, XIX XX w.
Dolina Synagoga, koniec XIX w. (Szep-tyćkoho); warzelnia soli, 1900 (Persze-ho Trawnia 11).
Maniawa Skit (klasztor pokutny), XVII w.
Pniów Ruiny zamku Kuropatwów, XVI XVII w.
wmwm
CZIlRflPHORSKI
Traktując Pasmo Czarnohorskie jako region, ma się na uwadze (za Gąsiorowskim) cały południowo--wschodni klin dawnego województwa stanisławowskiego, niegdyś wciśnięty między Czechosłowację i Rumunię, dziś między Zakarpacie i Bukowinę. W jego skład wchodzą następujące mniej-~ sze jednostki: dolina Prutu, główny grzbiet Czarnohory, Huculsz-czyzna, doliny Sopówki, Luczki, 3 Pistynki, Rybnicy i obu Czeremo-S szów oraz Połoniny Hryniawskie. � Ograniczenia turystyki wynikają
_ przede wszystkim z reżimu gra-< nicznego. Strefa graniczna zaczy-v na się na południe od linii przebie--1 gającej przez wieś Zełene na dro-= dze do Burkutu. Chcąc zatrzymać * się w wiosce, koniecznie trzeba E mieć zezwolenie OWiR-u w We-
(
/ rchowynie, ewentualnie strażnicy
___ (zastawa) w Szybenym (Zełene)
lub Bohdanie (na Zakarpaciu).
g Strażnicy nie są uciążliwi, ale jeże-
S li już karzą mandatem za nieprze-
� strzeganie przepisów w strefie gra-
�j nicznej, to wynosi on wedle prawa
u ukraińskiego nie mniej niż 100 hrn.
- Komunikacja
Ł Pociąg Linia Delatyn-Woronien-ka przebiega doliną Prutu, oddzielając niejako Gorgany do Pasma Czarnohorskiego. Stanowi fragment zbudowanego w 1895 r. szlaku Delatyn Dolina Wyszowa (Va-
354 lea Viżeului). Mimo że obecnie
ma charakter drugorzędny, nr2e jazd nią jest polecany jako odrębna atrakcja turystyczna. Dzięki trawersom, nasypom, tunelom a przede wszystkim wspaniałym wiaduktom stanowi arcydzieło austriackiej i polskiej myśli technicznej. Przejazd na całym odcinku trwa 1 godz. 50 min (z Delatyna do Jaremcza 20 min, do Worochty 1 godz. 25 min). Połączenia: Czer-niowce, Iwano-Frankowsk, Kołomyja, Lwów, Rachów, Worochta.
Linia Kołomyja-Delatyn pozwala na dotarcie do północnej części Huculszczyzny. Dziś pełni rolę łącznika Kołomyi z linią Iwano-Frankowsk Woronienka i kursują nią zaledwie trzy pary pociągów dziennie. Pokonanie całego odcinka zajmuje godzinę. Połączenia: Delatyn, Kołomyja, Rachów, Worochta.
Autobus Na Huculszczyz
nie głównym środkiem transportu są autobusy, co nie zmienia faktu, że kursują rzadko i tylko do niektórych miejsc.
Marszrutki: Iwano-Frankowsk-Jaremcze Worochta, Worochta-Foreszczenka-Zaroślak.
Węzły autobusowe (liczba kursów) Jaremcze Chust 1, Czemiowce 1, Iwano--Frankowsk 10-12, Kołomyja 3-5, Lwów 2, Mikuliczyn 3, Mukaczewo 2, Nadworna 3, Podwołoczyska 1, Tia-czów 1, Użhorod 1, Wechowyna (Żabie) 3, Winnica 1, Worochta 2. Kosów Berezów Wyżny 1, Białoberez-ka 2, Burkut 1, Chomczyn 1, Czerniow-ce 1, Haniwka 1, Horodenka 1, Iwano-
Frankowsk 10, Kałusz 1, Kijów 1, Kołomyja 7' K�smacz L Kuty 5, Lwów 4, Podwołoczyska 1, Probijna 2, Riczka 2, Rohatyn 1, Rożen Wielki 4, Rybno 1, Suczawa 1 (Rumunia), Szepot 1, Śnia-tyń 2, Śnidawka 1, Werchowyna (Żabie) 8, Worochta 1, Wyżnica 1, Zama-hora (Za Magurą) 1. Werchowyna (Żabie) Berwinkowa 1, Bia-łoberezka 1, Burkut 1, Dzembronia 1, Hołoszyna 1, Hołowy 3, Horodenka 1, Iwano-Frankowsk 7, Kołomyja 3, Kosów 7, Krzywopole 1, Krzywopole-Sta-jiszcze 1, Probijna 2, Szybene 1, Worochta 4, Zamahora (Za Magurą) 2.
Noclegi
Hotele i pensjonaty
Jabłonica Berkut (�3434/36230, 36248). Jaremcze Huculszczyna (�3434/22238),
Karpaty (Daczna 30; �3434/22389,
22474), Kemping (Swobody 392; �3434/
31319), Perwoswit (Swobody 376a;
�3434/22395, 22973), U Halyny
(�3434/22241). Kosów Karpatśki zori (Nad Hukom 15a;
�3478/21677, 22947). Polanica Bukowel (�342/559635, 559634,
scorzonera@mail. ru). Tatarów Pihy (�3434/35404, pigy@
jar.if.ua).
Turbazy
Jabłonica Hirśhyj (�3434/36266, 36273),
Karpaty (�3434/36332). Szeszory Sribłasti wodospady. Werchowyna (Żabie) Werchowyna (Po-
powycza 9; �3432/21571, 21577). Worochta Awangard (�3434/41144,
+H40), Howerla (Hałyćk oho 14;
5*3434/41661, 41660), Ukrajina (�3434/
41270). Prosiak Zaroslak (�3434/41591).
Kwatery prywatne
lici (llcia Dolna) W. Moczerniak (10 miejsc; cały rok).
Jabłonica W. Drapak (�3434/36245; 9 miejsc; cały rok), H. Hrosuł (�3434/ 36207; 7 miejsc; cały rok), B. Pawuk (�3434/36370; 5 miejsc; cały rok; 960 m n.p.m.), A. Pustowyt (�3434/ 36221; 4 miejsca; IV-XI).
Jaremcze N. Chomyn (Peremohy 22; �3434/21474; 14 miejsc; cały rok), M. Czurewycz (Witowśkoho 2; �3434/ 22133; 13 miejsc; cały rok), A. Jakiw-czuk (Kamianka 48; �3434/33227; 9 miejsc; cały rok), N. Melnyczuk (Puszkina 30a; �3434/21423; 24 miejsca; IV X), J. Samaniuk (Miczurina 22; �3434/33376; 8 miejsc; cały rok), U Haliny (ul. Swobody 333; �3434/ 22241), UMichajluka (ul. Swobody 367a; �3434/22973), Gorgany (ul. Swobody 269; �3434/22427).
Jasieniów Górny O. Szaraburiak (6 miejsc; VI-IX).
Jaworów I. Kiszczuk (9 miejsc; VI-VIII), W. Kopczuk (Bezulka 1; �3478/69700; 10 miejsc; V-X), W. A
ahodiuk (Tokarka; �3478/69791; 12 miejsc; V-VIII).
Kosów O. Dowhun (Chmelnyćkoho 21; �3478/23150; 1 miejsce; IV-X), I. Haj-dan (Sahajdacznoho 3; 4 miejsca; V X), O. Kabyn (Chmelnyćkoho 9; 2 miejsca; VI-IX), J. Kuryndasz (Szkriblaka 27; 4 miejsca; V IX), I. Wołyniuk (Kameny-sta 17; �3478/21513; 7 miejsc).
Kraśnik W. Zełenczuk (Pidkrynta; �3432/33577; 9 miejsc; cały rok).
Krzywopole I. Dulenczuk (Stojiszcze; �3432/33305; 2 miejsca; cały rok; stuletnia chata).
Krzyworównia W. Marusiak (koło grai-dy, w której mieszkali Franko i Kociu-
bynski; 5 miejsc; V-IX), M. Myckaniuk (huculska chałupa w przysiółku Bereż-nycia; e3432/53452; 12 miejsc; VI-X), M. Rybczuk (B3432/53535; 9 miejsc; cały rok).
Mikuliczyn M. Czyburak (�3434/39357; 7 miejsc; cały rok).
Szeszory I. Iwanyszyn (9 miejsc; cały rok), P. Iwanyszyn (Wuhlarka; 6 miejsc; cały rok), M. Martyszczuk (Caryna; 8 miejsc; cały rok), M. Oleksuk (Wuhlarka; 10 miejsc; cały rok), W. Oleksuk (Jakobiwka; 8 miejsc; cały rok), E. Onyśkiw (koło sanatorium; 12 miejsc; (-%).
Tatarów M. Bojczuk (Nezałeżnosti; �3434/35254; 6 miejsc; cały rok), L. Hładysz (�3434/35295; 7 miejsc; cały rok), P. Jasynśkyj (Nezałeżnosti; �3434/35322; 4 miejsca; -%), J. Ko-syło (�3434/33323; 16 miejsc; cały rok), N. Kulczycka (�3434/35254; 7 miejsc; cały rok), N. Matruk (�3434/41236; 8 miejsc; cały rok), O. Stefurak (Worochtianśka; �3434/ 35320; 6 miejsc; IV-XI), W. Szczerba-niuk (Myru; 6 miejsc; cały rok), W. Wasyłkiw (Nezałeżnosti; �3434/ 35269; 4 miejsca; cały rok).
Werchowyna (Żabie) J. Dutczak (Do-wbusza 73; �3432/25258; 6 miejsc; VI-VIII), O. Dutczak (Dowbusza 15; �3432/25259; 8 miejsc; cały rok), M. Fyłypczuk (Żabjewśka 104a; �3432/ 21431; 6 miejsc; VI-X), L. Kostiuk (Dowbusza 4; �3432/53452; 8 miejsc; cały rok), I. Makiwnyczuk (przysiółek Bahny; �3432/22579; 15 miejsc; cały rok), D. Spaśkyj (Dowbusza 33; �3432/25248; 7 miejsc; VI-I).
Worochta O. Berwinowa (�3434/36393; 25 miejsc; cały rok), I. Budzulak (Za-wodśka; �3434/41857; 6 miejsc;
VII-VIII), W. Dzemmk (Wojtuł 40 �3434/41930; 3 miejsca; cały ro^ W. Hrykulak (Franka 21; �3434' 41565; 9 miejsc; V-IX), M. Macałak (�3434/36269; 4 miejsca; cały roy H. Oczkan (Chmelnyćkoho 21; �434/ 41804; 11 miejsc; cały rok), M. Pa
i. (Danyła Hałyćkoho; �434/4159/. 10 miejsc; cały rok), O. Paraszczuk (Rudniewa 6; �3434/41256; 6 miejsc-cały rok), A. Petrowśkyj (Danyła Hałyćkoho 800; �3434/41959; 15 miejsc-cały rok), O. Pidhirśka (Hruszewśko-ho 260; �3434/41650; 6 miejsc; V-IX)
0. Pustowit (�3434/36221; 4 miejsca-IV-XI; 960 m n.p.m.), H. Slusarczuk (Wysoczana 39; �3434/41817; 7 miejsc; V-IX).
Zamahora-Czorna Riczka (Za Magurą)
1. Szkindiuk (�3432/34122; 5 miejsc; V-IX).
Zełene L. Zełeńczuk (�3432/33145; 12 miejsc; cały rok).
Zwiedzanie
Poniżej podano miejscowości, do których warto dotrzeć, oraz najciekawsze zabytki.
Zabytki
Babin Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego, 1896.
Brustury Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego, 1785.
Czeremoszna (Fereskuł) Cerkiew św. Michała Archanioła, 1872.
Delatyn Cerkiew Narodzenia Bogurodzicy, 1620 (Kowpaka la).
Kosmacz Cerkiew św. św. Piotra i Pawła, 1904-1905.
Kosów Cerkiew św. Bazylego, 1825; kirkut; Muzeum Instytutu Sztuki Użytkowej i Dekoracyjnej.
orownia Cerkiew Narodzenia Bo-odzicy, 1818; Muzeum Iwana Frań-2*^3432/53436). Ktlty Kirkut. Mikuliczyn Cerkiew Trójcy Świętej,
1868.
pożeń Mały Cerkiew św. Jana Chrzciciela, po 1800'
Rożen Wielki Cerkiew św. Dymitra,
1895. worochta Cerkiew Narodzenia Pańskiego, przed 1780 (Dowbusza 1).
HUCULSZCZYZNA
Henryk Gąsiorowski napisał kiedyś, że  Huculi to najciekawszy zabytek etnograficzny nie tylko na ziemiach polskich, lecz i w Europie".
Granice Huculszczyzny, jako regionu etnograficznego i turystycznego, ogranicza się zazwyczaj do górskiego klina między Bukowiną i Zakarpaciem. Jest to uproszczenie, ponieważ do terytoriów huculskich zaliczają się również zakar-packie wsie na wschód od doliny Cisy i okolice Putyły na Bukowinie, ale rzeczywiście  na wąskim pasie dolin Białego i Czarnego Czeremoszu swoistość regionu reprezentowana jest najsilniej. O jego rozgłosie, porównywalnym w turystyce polskiej chyba tylko ze sławą Podhala, zdecydowały walory krajobrazowe oraz niezwykła kultura mieszkańców.
Początki Huculszczyzny są niejasne - mówi się nawet o pochodzeniu Hucułów od wczesnośredniowiecznych Połowców. Bardzo silny wpływ wywarła również kultura rumuńska  od stroju ludowe-
go po budownictwo, toponimikę i język. Osiedlała się tu także, uciekając podobnie jak na Zaporo-że, szlachta polska (m.in. Kraszewscy i Uruscy), która uległa całkowitej rutenizacji. Dziś ukra-ińskość Hucułów jest oczywista, jednakże wciąż mają oni świadomość własnej odrębności. Ta ostatnia, poddana przez 50 lat działaniu sowieckiego walca, pozostaje żywa do dziś, a jej manifestacją jest festiwal w Kołomyi.
Jedną z charakterystycznych cech kultury huculskiej są zajmujące ogromne obszary wsie. Przykładowo Werchowyna ma ponad 600 km2. Są to zresztą wioski tylko formalnie, gdyż poszczególne domy przedzielają wielkie pastwiska i łąki. Prawie nikt nie zajmuje się uprawą roli, jako że ludność żyje z wyrębu lasów i pasterstwa. Te zajęcia zmuszają Hucułów do prowadzenia koczowniczego trybu życia (do II wojny światowej spotykało się także Zydów-pasterzy). Specjalny reżim wypasu owiec i bydła to pozostałość dawnego złożonego ustroju pasterskiego. Do dziś spotyka się, nawet na głównych drogach, podróżujących konno. Powstała też odrębna rasa konia, zwanego koniem huculskim.
Ciekawa jest architektura Huculszczyzny. Kompleks domów i budynków gospodarskich, otoczony masywnym płotem z bramą, Huculi nazywają grażdą. Prosta budowla stawiana wysoko w górach i służąca za mieszkanie drwalom i pasterzom to kotyba. Jej centrum wyznacza otwór w dachu,

fi
3-V
7
W9
>
< 03
<
358
przez który uchodzi dym z ogniska, zwanego watrą,
Zadziwiająca jest huculska sztuka ludowa. Zdumiewa szczególnie archaiczność motywów, zupełnie niepodobnych do twórczości otaczających Hucułów innych kultur etnicznych. Zwraca uwagę także niesłychany zmysł estetyczny huculskich artystów.
Do najważniejszych ośrodków Huculszczyzny należą położone na przedgórzach miasta Jaremcze i Kosów, wieś Kosmacz w dolinie Kosmaczila, a przede wszystkim wsie w dolinie Prutu i wzdłuż drogi Krzyworównia Tatarów.
Jaremcze
" 8,8 tys. mieszkańców " �3434
Jaremcze (ukr. Jaremcza, /@5<=0) - perła Karpat - leży nad Prutem, na wysokości 500-600 m n.p.m. Jeden z głównych ukraińskich ośrodków turystycznych jest także wielkim sanatorium dla chorych na gruz
licę. Wieś założył w 1788 r. niejaki Jarema (stąd nazwa). Miejscowość rozwinęła się gwałtownie pod koniec XIX w. Wprawdzie lata 20. przyniosły stagnację, ale nadanie uzdrowisku w 1928 r. ustawowego statusu użyteczności publicznej spowodowało ponowne ożywienie. Dziś Jaremcze jest miastem. W jego granicach znalazło się również inne znane dawniej letnisko, Dora.
We właściwym Jaremczu zachowała się XVIII-wieczna cerkiew św. Jana Miłościwego (cerkwa swia-toho Ioana Myłostywoho, F5@:20 A2OB>3> >0=0 8;>AB82>3>; Kow-
paka 2), a będąc w Dorze, Warto zwiedzić najciekawszy zabytek oko licy - cerkiew św. Michała Archa nioła (Mychajliwśka cerkwa, ]C[8 E09;V2AL:0 F5@:20; Hałana ?) z XVII w., rozbudowaną w 1844 r przez miejscowych majstrów. Ma-lowidła pochodzą z XX w. Atrakcja jest również most kolejowy, wznoszący się 28 m nad doliną Prutu Wiadukt zbudowano po II wojnie światowej na miejscu zniszczonego kamiennego mostu zaprojektowanego przez Stanisława Kosińskiego. Most ów uważano niegdyś za  najszczytniejsze dzieło architektoniki drogowej na ziemiach polskich". Można również zajrzeć do Muzeum Zmagań Wyzwoleńczych (Muzej wyzwolnych zmahań; Swobody 269; H22295). Tak w Jaremczu, jak i w Dorze przetrwała willowa zabudowa przedwojennego letniska. Jaremcze może być punktem startowym wycieczki na piękny widokowo Jawornik (1467 m n.p.m.).
Informator
Agencje turystyczne Zori Karpat (Swobody 246; /3434/21182), Perlyna Karpat (Swobody 273; o3434/21819).
Apteki Swobody 313, Swobody 270, Swobody 251.
Bank Ukrsocbank (Swobody 274).
Domy wczasowe Karpaty (ul. Daczna 30; -3434/22350), Edelwejs (ul. Daczna 61; S3434/22578), Dynamo (ul. Swobody 351 B3434/22476), Lehenda (ul. Kamjanka; B3434/22476).
Dziecięce domy wypoczynkowe Karrnn Dowbusza (Daczna 6; e3434/22365), Zirońka (Daczna 3; s3434/21900), Wohnyk (Hałyćka 22; e3434/22017).
Gastronomia Karpaty (Daczna 30;
e3434/22483), Turyst (Swobody 270;
 3434/22400), Huculszczyna (Daczna;
B3434/22288), Wodospad (Daczna;
B3434/22748), Arkan (Swobody 262). Szpital Centralny (Dowbusza 5; e3434/
22228).
Tatarów
Znana ze znakomitego mikroklimatu wieś Tatarów (ukr. Tatariw, "0B0@V2) leży na wysokości 681 m n.p.m. Nazwa, jak podaje legenda, pochodzi od Tatarki, która odłączyła się od zagonu najez
dz
ców i została zamordowana przez Hucułów. W Tatarowie jest stacja kolejowa, krzyżuje się tu także trasa krajowa biegnąca przez Przełęcz Jabłonicką (zwaną Tatarską) z drogą prowadzącą do Wercho-wyny (Żabie) i w głąb Huculszczyzny. Na zachód wiodą szlaki w Gorgany, na Chomiak i Siniak. Przenocować można w hotelu Pigi (3434/35404).
Worochta
' 4,8 tys. mieszkańców " �3434
Jedna ze słynniejszych huculskich wsi, Worochta (ukr. Worochta, Bo-@>EB0), przechodziła koleje losu podobne do Jaremcza, łącznie z przyznaniem uzdrowisku w 1928 r. statusu użyteczności publicznej. Miejscowość leży na wysokości �. 850 m n.p.m., otoczona tere-nanii Karpackiego Parku Narodowego. Worochta była niegdyś (podobnie jak Tatarów) przysiółkiem ^ikuliczyna, ale z biegiem lat zy-s*ała większe znaczenie niż macie-r2;ysta osada. Towarzystwo Ta-
trzańskie zbudowało w Worochcie przed I wojną światową dom noclegowy z restauracją, tzw. Dworek Czarnohorski. Potem powstawały następne pensjonaty i sanatoria. Obecnie leczy się tu przede wszystkim chorych na gruz
licę. Działa także ośrodek sportów zimowych, ze skoczniami narciarskimi i torami saneczkowymi. Tradycje uprawiania sportów w Worochcie mają rodowód austriacki  zimą odbywał się kurs jazdy na nartach IX Korpusu armii austriackiej.
Warto zwiedzić XVIII-wieczną (niektóre z
ródła podają 1615 r.) cerkiew Narodzenia Marii Panny (cerkwa Rizdwa Bohorodyci, F5@:20 V7420 >3>@>48FV), przeniesioną w 1780 r. z Jabłonicy. Wnętrze pokrywają %%-wieczne freski. W 1979 r. świątynię odrestaurowano. Nie sposób nie zauważyć dominującej w krajobrazie konstrukcji łukowatego wiaduktu kolejowego z 1894 r. Zachowały się też wille, zbudowane przez zamożnych letników w okresie międzywojennym.
Jabłonka
Położona na wysokości 700 800 m n.p.m. wieś Jabłonica (ukr. Jabłu-nycia, /1;C=8FO) zawdzięcza swe istnienie przejściu granicznemu między Polską a Węgrami. Na początku była tu tylko karczma dla podróżnych (przede wszystkim kupców) forsujących przełęcz, zbudowana przez niejakiego Srula Marmorosza. Pod koniec XIX w. odkryto w okolicy znakomite terę-
ny narciarskie, co zadecydowało o powstaniu działającej do dziś stacji zimowej (11 wyciągów). Na nocleg zaprasza hotel Berkut (s3434/36248).
Na wysokości 931 m n.p.m. leży Przełęcz Jabłonicka (Perewał Ja-błunyćkyj), od najdawniejszych czasów znane przejście przez Karpaty. Warto się tam wybrać, zwłaszcza że podejście od północy jest łagodne, w przeciwieństwie do trasy z zakarpackiego Jasienia. Na samej przełęczy stoją stragany sprzedawców pamiątek i budynek mieszczący restaurację. Największą atrakcją są jednak wspaniałe widoki. W Jabłonicy i na Przełęczy Jabłonickiej zatrzymują się liczne autobusy, kursujące pomiędzy zachodnią Ukrainą a Zakarpaciem. Do stacji kolejowej w Tatarowie idzie się 4 km.
Werchowyna
" 6,4 tys. mieszkańców " w3432 Wieś Werchowyna (ukr. Werchowyna, 5@E>28=0) przeszła do legendy polskiej turystyki pod nazwą Żabie (oficjalną do 1963 3.). Historia osady jest długa -w 1424 r. książę litewski Swidry-giełło nadał ją niejakiemu Drasi-mowiczowi. Potem wioska (z centrum w Zabiem-Słupejce, na wyso-
kości 574 m n.p.m.) rozrosła
Się
do gigantycznych rozmiarów (p0 nad 600 km2; dla porównania Liechtenstein ma 160 km2, a \lai ta 316 km2), oplótłszy połoniny okolicznych gór Puszkara, Magur-ki, Sinicy i Białej Kobyły siecią rozrzuconych na dużych odleg}0. ściach huculskich zagród i przysiółków. Doszło do tego, że chcąc usprawnić administrowanie, wyłączono w 1928 r. z jej terytorium nową wieś Dzembronię. Wraz z rozwojem turystyki Żabie zyskiwało coraz większą sławę  przyjeżdżali tu nawet letnicy z Anglii, Oczywiście widywano też osoby zasłużone dla ukraińskiej kultury, z Mychajłem Kociubynśkim, Iwanem Frankiem, A
esią Ukrajinką i Olgą Kobylańską na czele. Najwybitniejszym polskim gościem był Stanisław Vincenz (1888-1971), piewca Huculszczyzny, autor cyklu epickiego Na wysokiej połoninie. Obrazy, dumy i gawędy z Wierchowiny Huculskiej. Dziś wieś pełni rolę ośrodka administracyjnego.
Informator
Apteka ul. Franka 33.
Gastronomia Fortuna (Majdan Szew-czenka 1; �3432/21993), Arnika (Franka 17; 3432/21608), Olwija (Hru-
m
Nazwa miejscowości pochodzi zapewne od dużej ilości żab napotykanych na brzegach Czarnego Czeremoszu. Ostatnio jest jednak wiązana z imieniem hipotetycznego huculskiego bóstwa ognia, znanego pod podobną nazwą (Gabie) także w innych kulturach. Żaba w archaicznej symbolice oznacza ogień.
Siawę na ziemiach polskich Kosów zyskat nie tyle dzięki swym walorom turystycznym, c0 rozgłosowi Zakładu Leczniczego dr. Apolinarego Tarnawskiego. Stvnny lekarz-wizjoner za podstawowe elementy terapii uważat odczuwanie niekna i zadziwienie dziełem Stwórcy. Pacjenci przebywający w zakładzie wyrzekali się wszystkich swych przywilejów (nosili nawet specjalne, własnoręcznie tkane ubrania), Pracowali fizycznie, wykonywali ćwiczenia gimnastyczne i rano kapał' się w zimnej Rybnicy. Przede wszystkim jednak poddawali się kilkudniowym głodówkom. Działający w latach 1891-1939 zakład gromadził elitę z ca-)ej Polski. Niez
le zachowane budynki sanatorium są usytuowane na przedmieściu Kosowa, w Smodnej. Nadal leczy się tam pacjentów.
szewśkoho 37; S3432/21543), Flora (Majdan Nezałeżnosti 1; B3432/21760).
Pogotowie ratunkowe ul. Niewistuka 4 (B3432/21603).
Szpitale Rejonowy (Niewistuka 3; 3432/21065, 21265), dziecięcy (Niewistuka 0; -3432/21203).
Krzyworównia
" 1,7 tys. mieszkańców " O3432
Na wschód od Werchowyny, na wysokości 600 m n.p.m. leży Krzyworównia (ukr. Kryworiwnia, @8-2>@V2=O). Zabawna nazwa wioski pochodzi od określenia Krzywa Równia, przy czym  krzywa" (z zakrętami) jest dolina Czarnego Czeremoszu, a  równia" to równina nad brzegami rzeki. Miejscowość znana jest przede wszystkim z zabytkowej wiejskiej zabudowy - Zwie się ją nawet wsią-muzeum. %ła tak bardzo modna wśród ukraińskich artystów i twórców, że nazywano ją  ukraińskimi Atena-mi i  letnią stolicą ukraińskiej kultury". Właśnie tutaj Mychajło ^ociubynśki pisał Cienie zapomnianych przodków. W tej samej
grażdzie, w której mieszkał pisarz (na dodatek w towarzystwie Iwana Franki), reżyser Sergo Paradża-now nakręcił słynny film pod tym samym tytułem. Obecnie w zagrodzie mieści się ekspozycja. Zachowała się także drewniana cerkiew Narodzenia Bogurodzicy (cerkwa Rizdwa Preswiatoji Bohorodyci; F5@:20 V7420 @5A2OB>W >3>@>48FV) z 1818 3., z %%-wieczny-mi malowidłami. Ciekawa też będzie wycieczka na oddalony o 8 km Pisany Kamień z petrogli-fami, czyli rysunkami naskalnymi. W kulturze polskiej Krzyworównia zapisała się przede wszystkim jako miejsce urodzenia Stanisława Vincenza.
Kosów
" 9,5 tys. mieszkańców " �3478
Kosów (ukr. Kosiw; >AV2), położony nad Rybnicą (415 m n.p.m.), jest ośrodkiem tzw. przemysłu ludowego. Rzemieślnicy kształceni w miejscowym technikum artystycznego rzemiosła ludowego wytwarzają na masową skalę rozma-
8


362
ite pamiątki z regionu. Klimat w miasteczku jest łagodny, tak że rosną tutaj nawet drzewa brzoskwiniowe. Sadownictwo rozwijało się jeszcze w czasach I Rzeczypospolitej. O Kosowie po raz pierwszy napisano w 1424 r. Warto obejrzeć typową dla architektury huculskiej drewnianą cerkiew św. Bazylego (Wasyliwśka cerkwa, 0A8;V2AL:0 F5@:20) z dzwonnicą z 1825 r. oraz dobrze zachowany kirkut (cmentarz żydowski).
Jaworów
Wielka wieś Jaworów (ukr. Jawo-riw; /2>@V2; 108 km2), ciągnąca się wzdłuż drogi Krzyworów-nia-Kosów, jest ciekawa o tyle, że zachował się w niej nietknięty przez kolektywizację ustrój rodo-wo-terytorialny, w którym ludność od wielu pokoleń żyje w tych samych przysiółkach, noszących tradycyjne nazwy. Jak przystało na stuprocentowych autochtonów, mieszkańcy Jaworowa wykonują stroje ludowe, kilimy i rzez
by. Tutaj właśnie działają dynastie artystyczne Szkriblakiw (Szkryblako-wie) i Korpaniuków. W pobliskiej Riczce mieszkał słynny rzez
biarz huculski, Mehenediuk. Turyści podziwiają też wodospad zwany Jaworowską Niagarą.
Sieszory
Szeszory (ukr. Szeszory; Hleino-@8), 12 km na zachód od Kosowa i 30 km od Kołomyi, są dogodnym miejscem wypadowym do wędrówek w północne regiony Huculsz-czyzny, mniej znane od strony
okolic Werchowyny. Niegdyś  ł to wieś polskich Hucułów, p0t0 ków tzw. szlachty chodaczkow ' która wszedłszy w konflikt z wem, uciekała spod władzy sądń I Rzeczypospolitej. Warto zoba czyć m.in. wodospady na PistynCe W centrum wsi, 100 m w górę oH mostu, jest Mały Huk (2 m wySo. kości), a 150 m poniżej mostu -Wielki Huk (5 m). Inną atrakcją będzie wycieczka nad jezioro A
e-bedyn. Zarastający z powodu braku ryb zbiornik o powierzchni 20 tys. m2 leży na wysokości 650 m n.p.m. Trasa (7 km) zaczyna się przy sanatorium Szeszory i prowadzi wzdłuż potoku Korowego. W tej samej części Huculsz-czyzny, na zachód od Szeszor, leży Kosmacz (>A<0G), jeszcze jedna wieś-gigant, jak pisał Orłowicz:  godna uwagi ze względu na barwne stroje i piękne kobiety".
Hryniawa i Burkut
Największą osadą południowej, przygranicznej części Pasma Czar-nohorskiego, czyli Połonin Hry-niawskich, jest Hryniawa (@8=O-20), rozrzucona huculska wieś u ujścia Probijnej do Białego Czeremoszu, mająca 520 km2. Hostow-ce, przysiółek Hryniawy (17 km od centrum wsi), w granicach II Rzeczypospolitej były najbardziej na południe wysuniętą miejscowością Polski i zarazem najwyżej położoną (1400 m n.p.m. ). Z kolei Burkut (C@:CB) nad Czarnym Czeremoszem uznawany jest za najstarsze polskie uzdrowisko, był modny w okresie I Rzeczypospoli-
% kiedy szlachta przybywała tu
Pokucia i Podola na całe lato.
zvt powodzenia kurort osią-
ał w latach 20. XIX w., jednak-
"  r 1848 r. został całkowicie ze w iszczony przez wojska austriac-
i.-e ponieważ służył za schronienie' powstańcom węgierskim. Potem było coraz gorzej - zaprzestano nawet konserwacji drogi. Dziś w wiosce kończy się lokalna linia autobusowa.
CZARNOHORA
Czarnohora to najwyższy łańcuch górski w ukraińskich Karpatach Wschodnich, którego szczyt Howerla, również najwyższy w kraju, ma 2061 m n.p.m. Główne pasmo długości 24 km pokrywa połonina, poniżej której ciągną się lasy bu-
kowe i świerkowe. Biją tu z
ródła Białej Cisy, Czeremoszu i Prutu. Góry można podzielić na trzy grupy: pasmo z Pietrosem (2020 m n.p.m.) i Szeszulem (1726 m n.p.m.) na zachodzie (w całości na Zakarpaciu), łańcuch środkowy od Howerli (2061 m n.p.m.) po Turkuł (1935 m n.p.m.) oraz część południową ze Szpyciami (1886 m n.p.m.), Gutin-Tomnaty-kiem (2018 m n.p.m.), Brebenie-skulem (2036 m n.p.m.) i czarno-horskim Popem Iwanem (2026 m n.p.m.). Czarnohora stanowi część Karpackiego Parku Narodowego, dlatego należy spodziewać się opłat za wstęp (2 hrn) i namioty.
Więcej informacji na temat Czarnohory oraz propozycje wycieczek - zob. rozdział Wycieczki górskie

Zakarpacie
u
<
< <
Najdalej na zachód wysunięta część Ukrainy, Zakarpacie (ukr. Zakarpattia, 0:0@?0BBO; węg. Karpatontul lub Kar-patalja), stanowi odrębny region kulturowy, silnie powiązany z sąsiednimi Węgrami.
Obecnie na Zakarpaciu, jak i w całym kraju, używa się nazw ukraińskich. Ich oficjalna ranga podkreślana jest dopiero od dziesięciu lat, bo wcześniej stosowano nazwy zrusyfikowane (Winogra-
dowo, Bieriegowo itp.). @3>A3 ukraińskiego funkcjonuje także nazewnictwo węgierskie, w miejscowościach na nizinie nad Cisą praktycznie jedyne używane. Oto kilkanaście takich podwójnych określeń (nazwy dużych miast podano w poszczególnych podrozdziałach): Batowo/Batyu, Borża-wa/Borzsa, Czop/Csap, Czyna-diowo/Beregszentmiklós, Irszawa/ Ilosva, Jasinie/Korosmezó, Koro-lewe/Kiralyhaza, Kwasy/Tiszabur-
Pascal poleca
364
Użhorod - zamek; katedra greckokatolicka; jedna z największych świątyń ortodoksyjnych w Europie; skansen z drewnianą barokową cerkwią św. Michała Archanioła, uznaną za najwybitniejsze dzieło ludowej architektury Zakarpacia. Horiany - romańska rotunda św. Anny, najcenniejszy zabytek Zakarpacia.
Mukaczewo - imponujący zamek Pałanka.
" Chust - fantastycznie usytuowane ruiny zamku Huszt.
 ".....".......2VW5
-::
Czas lokalny
Podróżując po Zakarpaciu, należy pamiętać, że tutejsza ludność (szczególnie na terenach mniejszości węgierskiej) posługuje się zazwyczaj czasem lokalnym, tożs3!ym z budapeszteńskim (i warszawskim). Godziny połączeń kolejowych nodane są jednak w czasie urzędowym, kijowskim (o godzinę do przodu), co zazwyczaj jest odpowiednio podkreślone (np. Kijevi ido).
[jut, Latoryca/Latorca, Makowy-cia-Syniak/Pojana-Szinyak, Rika/ Naeyag, Sołotwyno/Aknaszlatina, Swalawa/Szolyva, Tereswa (mia-steczko)/Tarackoz, Tereswa (rze-ka)/Tarac, Ust'-Czorna/Kiralymezo, Wełykij Byczkiw/Nagybocskó, We-łykij Dił/Borló-Gyil, Wełykyj Be-reznyj (Berezna)/Nagyberezna, Wołosianka/Hajasd, Wołowiec/ Volocs, Wyłok/Tiszaujlak.
Naturalną granicą oddzielającą Zakarpacie od reszty kraju są Karpaty Wschodnie. Góry te zajmują północną i wschodnią część regionu. Krajobraz centrum kształtują niewysokie wzniesienia Wełykoho Diłu i Gór Sewluskich. Część po-łudniowo-zachodnia to skrawek Wielkiej Niziny Węgierskiej. Zakarpacie leży w dorzeczu Cisy, a główne rzeki to jej prawe dopływy: Tereswa, Terebla, Rika (Ag), Borżawa, Latoryca i Uż. W tym zakątku Ukrainy panuje klimat umiarkowany kontynentalny, z długimi i pięknymi porami przejściowymi (wiosną i jesienią) oraz łagodnym latem i zimą. Przeciętna temperatura stycznia wynosi -4�C, bpca +17�C. Zakarpacie jest atrakcyjne niemal przez cały rok, może z wyjątkiem listopada.
Historia
W X XI w. Zakarpacie należało do strefy wpływów Rusi Kijowskiej, będąc zarazem terenem ekspansji węgierskiej, a potem także kolonizacji niemieckiej (saskiej). Od XII w. przez blisko 800 lat stanowiło część północnych Węgier (komitaty Ung, Bereg, Ugocsa i Maramaros). W XIV w. na ziemie te zaczęli napływać Rumuni i Żydzi. W 1396 r. król węgierski nadał dominia mukaczewskie i ma-kowieckie księciu Fedorowi Koria-towiczowi, który uciekł tu z całą drużyną po klęsce w walce z wielkim księciem Litwy Witoldem. W XVI w. po rozpadzie Węgier pod ciosami Turków część Zakarpacia należała do Siedmiogrodu, a komitat Ung pozostał przy Habsburgach. W 1919 3., po katastrofalnych dla Budapesztu ustaleniach układów kończących I wojnę światową, Zakarpacie anektowały sąsiednie kraje. Niemal całe terytorium przypadło nowo utworzonej Czechosłowacji, jedynie skrawki południowo-wschodnie (Sygiet Marmaroski) znalazły się w granicach Rumunii. Część czechosłowacką ogłoszono prowincją o nazwie Ruś Podkarpacka. Mimo
^\^<|LSl^A< SA
OWACJA ^
obietnicy danej w 1919 3., rząd w Pradze nie przyznał autonomii prowincji. Dopiero po układzie monachijskim w 1938 3., kiedy Węgry zajęły południowe Zakar-pacie, na reszcie terytorium utworzono lokalny rząd i parlament (Sejm Ukrainy Karpackiej z siedzibą w Chuście, z A. Sztefanem na czele). 14 marca 1939 r. rząd Ołeksandra Wołoszyna ogłosił niepodległość tzw. Ukrainy Karpackiej. Niezależność przetrwała zaledwie dwa dni, po czym cały
rejon zagarnęły Węgry. Wraz Z przechylaniem się zwycięstwa w II wojnie światowej na rzecz aliantów, powołano w listopadzie 1944 r. pseudopaństwo o nazwie Ukraina Zakarpacka, całkowicie zależne od Moskwy. Organizm ten istniał do stycznia 1946 3., gdy po układzie czechosłowacko-ra-dzieckim Zakarpacie ostatecznie przyłączono do ZSRR. W referendum przeprowadzonym 1 grudnia 1991 r. 92% ludności opowiedziało się za niepodległością Ukrainy-
pierwsi osadnicy niemieccy pojawili się na Zakarpaciu w Xli w., kiedy król Węgier Geza II lokowat ich w założonych przez siebie miastach Lamprechtshau-sen (Bereh) i Chust. Przybysze mieli rozwinąć uprawę winorośli w dolinie Cisy. Kiedy najez
dz
cy mongolscy w 1243 r. wybili osadników, królowie węgierscy sprowadzili następną grupę Sasów, którzy założyli m.in. Teutschau (Tiaczów). Według spisu z 1939 r. na Zakarpaciu mieszkało 18 tys. Niemców i kilkadziesiąt tysięcy ich zmadziaryzowanych rodaków, zwanych Sasami, Nadejście wojsk sowieckich w 1945 r. oznaczało zagładę zakarpackich Niemców. Część ludzi wymordowano w obozie w Swaiawie, wielu wywieziono na Syberię (ostatnich uwolniono dopiero w 1969 3.). Ocaleni powracali na Zakarpacie, ale po upadku ZSRR ziomkostwo Karpatendeutsche Landsmannschaft zdołało niemal wszystkich nakłonić do emigracji do Niemiec. Najlepsze miejsce, by zetknąć się z pamiątkami kultury Sasów, zwłaszcza charakterystyczną zabudową, to Wyszkowo (niem. i węg. Visk).
: : ;;v:: : : : -:
Według spisu z 1910 r. z ponad 571 tys. mieszkańców Ukraińcy stanowili 55,8%, Węgrzy 29,7%, Niemcy oraz niemieckojęzyczni Żydzi 10,9%, Rumuni 2,7%, Słowacy 0,7%. W 1944 r. Sowieci wymordowali bądz
wywiez
li niemal wszystkich Niemców (Sasów), a pod koniec tego samego roku wszystkich dorosłych mężczyzn narodowości węgierskiej czasowo deportowali do innych obwodów Ukrainy. Obecne dane o składzie etnicznym Zakarpacia (1,3 min) wykazują 78,4% Ukraińców, 12,1% Węgrów, 2,5% Rosjan, 2,6% Rumunów, 1,1% Cyganów, 0,5% Słowaków i 0,3% Niemców. Język wę-g!erski dominuje w wielu przygranicznych wsiach i miasteczkach, szczególnie Tiaczowie, Wynohra-diwie, Berehu i Mukaczewie. Przy granicy z Rumunią - w rejonach jeżowskim i rachowskim - są wnież wioski rumuńskie, m.in. lłaCerkwa(BisericaAlba).
UZHOROD
" 126,5 tys. mieszkańców " �312(2)
Stolica Zakarpacia, Użhorod (ukr. Użhorod, #63>@>4; węg. Ungvar), leży nad Użem, na skraju Wielkiej Niziny Węgierskiej i gór Makowi-cy-Syniaka oraz Wyhorlatu. Jest z pewnością jednym z najładniejszych ukraińskich miast, którego 7,9% mieszkańców stanowią Węgrzy. Obie nazwy  Użhorod i Ungvar  oznaczają to samo:  zamek nad Użem".
Historia
O Użhorodzie po raz pierwszy napisano w 872 r. - w Gęsta Hungaro-rum występuje jako Ung. Według Ukraińców był siedzibą słowiańskiego księcia Laborca, zdaniem Węgrów  Almosa Akkora, jednego z dowódców konnicy Arpada. W 1086 r. gród bezskutecznie oblegali Połowcy. W XI w. Użhorod znalazł się w granicach Węgier
f
8
<
0. :
< 0A <
368

\ \ - fV;x " "

! %.-,- " > "V / * \s '
6? - * ?4"-' 'fi '' ? t\ % '-' %' ,
ijA
A

5 z. '\# V > I
f&15 ;: -9/ 1
- .. .� * * V
wac/ą) **! >- :
& ' -30^"^)
2 # %;;::,'..' % %' =: %- %.^ % %.. :;.. * %. V ^'''
g >^^ ^5^
I %'g B,! 
5' % -! '': % %
s %:.-:.,.. % % % % ' ! > % % . . ': % % % % % , %:...
> - *Ł \ ,
(H9L', -�Ł % ' % '

%A :- : %' % %." % % . . %.....!' % < %::: % %: %:: % % %.  .,:-. % .::. ' %' .;:;J ; ;-V():((
5  - 0 """' ' W ' %
<  ;W*: Ą
/""'>/' '' * \
;' /".. /' \ *^A
*" 50S^ * 3 .
.7 a 5 * -, fk
\ ~/ ;S ' BA jH %sS**� /&2)
s' Ł5 VF . v : /V-:; v V.
, ' - " ' % %:: '" " \ % ""'
1 " 3 \
Ł\ '.V ....." V
-^ZJ V  WW
^^ 1 1 %ż 3
Q V 1 �s
 !  X %N PARK BOZDOŚKYJ  WW 1 Kościót św. Jerzego 2 Synagoga 3 Katedra Podwyższeni 4 Paląc Biskupi 5 Zamek komitacki 6 Skansen-Muzeum An Ludowej i Tradycji 7 Dom Żupanatu 8 Kościót reformowany 9 Cerkiew Przemienien 10 Cerkiew Opieki Matki \ 11 Ambar
__
/wzrnianki w 1154 3.), w których pozostawał do 1918 r. W 1214 r. ostał stolicą komitatu Ung. u/ 1241 r. zniszczyli go Mongołowie Batu-chana. W 1318 r. król Karol Robert podarował miasto rodowi hrabiów Drugethów (nale-żał do nich do 1691 3.). W 1384 r. wzniesiono zamek, a w 1646 r. przyjęto unię kościelną, podobną do brzeskiej, dającą początek religii greckokatolickiej na terenie historycznych Węgier. Od 1679 do 1684 r. rezydował w Ungu samo-zwańczy władca Węgier, Emeryk Thokoly. W 1711 r. wkroczyły tu wojska austriackie, a miasto przeszło na własność państwa. W 1873 r. Użhorod uzyskał połączenie kolejowe z Mukaczewem (przedłużone w 1887 r. do Stryja), a w 1893 r. z Berezną (przedłużone potem do Sambora). W 1919 r. rezydująca w mieście Centralna Ruska Rada Narodowa zdecydowała o włączeniu Użhorodu i całej ówczesnej Rusi Podkarpackiej do Czechosłowacji. Po układzie monachijskim, w listopadzie 1938 3., miejscowość przyłączono do Węgier. W 1944 r. miasto zajęła Armia Czerwona. W 1990 r. zaczęły odradzać się organizacje węgierskie. Podczas puczu Janajewa w sierpniu 1991 r. władze Użhorodu jako jedne z pierwszych w imperium odmówiły wypełniania poleceń Moskwy.
Orientacja
centrum atrakcyjnej dla turystów części Użhorodu wyznacza skrzyżowanie Korzo i Wołoszyna. Ulice
te stanowią osie dzielnicy śródmiejskiej, zamkniętej Mytną, Sobra-nećką, Pidhirną, Szumną i Użem. Rozległe nowe dzielnice rozciągają się na drugim brzegu rzeki, a prawobrzeżne przedmieście Czerwe-nycia (wzdłuż Sobranećkoji) przylega bezpośrednio do granicy ze Słowacją. Po mieście kursują autobusy. Najbardziej przydatna jest linia #5 (dworzec-centrum; bilet 0,65 hrn). Na zwiedzanie trzeba przeznaczyć cały dzień.
Komunikacja
Pociąg Dworzec kolejowy jest usytuowany przy Stancijnij 9 (kasy 8.00 19.30, kasa nr 3 dyżuruje całą dobę z przerwami 8.00-8.30, 12.00-13.00, 20.00-20.30; informacja 8.00-20.00, przerwa 12.00-13.00; dojazd autobusem lub mar-szrutką #5). Przechowalnia bagażu mieści się w budynku na lewo od dworca (całą dobę, przerwa 11.30 12.00; sztuka bagażu 2-4 hrn). Informacja: 2332300. Kolejowe połączenia międzynarodowe: Moskwa; dalekobieżne: Charków, Chust, Czerniowce (dni parzyste), Czop, Kijów, Lwów, Sołotwyno, Winnica (dni nieparzyste); lokalne: Muka-czewo, Sianki, Wołosianka. Aktualny rozkład odjazdów i przyjazdów można sprawdzić na stronie internetowej Kolei Ukraińskich: www.uz.gov.ua.
Autobus Tuż przy stacji kolejowej znajduje się dworzec autobusowy (Stancijna 2; 3.30-22.00; dojazd autobusem lub marszrutką #5). Przechowalni bagażu należy szu- 369
>
1
% %=
kać przy wyjściu na stanowiska autobusów. Odjeżdżają stąd autobusy do miejscowości: Bereh, Bilki, Chust, Czerniowce, Dołhe, Dubo-we (pn.-pt.), Irszawa (pn.-sb.), Iwano-Frankowsk, Jasinie, Koszyce (Słowacja), Rusznica, Lisicze-wo, Lwów, A
opuhiw (Brustury), A
uck, Michalovce (Słowacja), Miżhirja, Mukaczewo, Nyiregiha-za (Węgry), Preszów (Słowacja), Rachów, Swalawa, Tiaczów, Tu-riańska Polana, Turiańskie Bystre, Uglya, Ust'-Czorna (pn.-pt.), Wy-nohradiw (z wyj. sb.).
Samolot Port lotniczy (ul. Sobra-nećka 145) jest zlokalizowany w obrębie miasta, w stronę granicy ze Słowacją. Ma połączenie z Kijo-wem, Odessą, Równem i Symferopolem. Samoloty odlatują o 8.00. Informacja: �42974. Przedsprzedaż biletów: Tołstoho 33 (s34165).
Zwiedzanie
Zwiedzanie Użhorodu można zacząć na rogu Korzo i Wołoszyna. To główny punkt miasta i ulubione miejsce spotkań zwane Chrest (Krzyż). Rorzo jest eleganckim deptakiem z najlepszymi lokalami i sklepami. Nazwa ulicy pochodzi od włoskiego corso, a nadali ją właściciele miasta, Drugethowie, których ród przybył na Węgry z Neapolu (tam używali nazwiska Drugetti). Koło Chresta stoi rzymskokatolicki barokowy kościół św. Jerzego (kostioł swiatoho Heorhija, :>ABL>; A2. 5>@3VO; Wołoszyna 9) z 1762 3., z malowidłami Janosa Lukacsa (1763)
i neobarokowym ołtarzem (18951 Korzo prowadzi do pł. Jewhena Fencyka (do 2001 r. pł. Teatrak na), gdzie warto zobaczyć usytu. owaną w głębi placu niezwykłą sv-nagogę (synahoha, A8=03>30; pł. Fei, cyka 10), wzniesioną w 1904 r w stylu  mauretańskim" według projektu D. Pappa i F. Sabolcsa Zwraca uwagę fasada wyłożona cegłą klinkierową i czerwonymi p}y. tami ceramicznymi, jak również portale okien obramowane sztucznym czerwonym marmurem. Była to jedna z największych bóżnic ortodoksyjnych w Europie. Obecnie mieści filharmonię.
Najważniejsze zabytki Użhorodu  katedra i zamek - są zlokalizowane przy ul. Kapitulnij. Greckokatolicką katedrę Podwyższenia Krzyża Świętego (Chrestowoz-dwyżenśkyj kafedralnyj sobór, Xpe-AB>2>742865=AL:89 :0D54@0;L=89 A>1>@; Rapitulna 9) zbudowano dla jezuitów w latach 1640-1646 z fundacji właściciela miasta, Jana Drugetha. W 1775 r. oddano ją unitom. Przebudowie z lat 1858-1878 zawdzięcza m.in. ikonostas oraz obecny kształt fasady według projektu włoskiego architekta Luca Fabri. Na patronackiej ikonie Podwyższenia Krzyża widać m.in. św. Stefana, króla Węgier, w otoczeniu szlachty. W 1947 r. NKWD zamordowało tutejszego biskupa, Teodora Romżę, beatyfikowanego w 2001 r. przez Jana Pawła II podczas pielgrzymki na Ukrainę. W 1949 r. świątynię oddano rosyjskiej Cerkwi prawosławnej, a po odzyskaniu niepodlegi0'
' ; przez Ukrainę zwrócono grekokatolikom. Otwarta jest podczas nabożeństw (17.30), w innym czasie można tylko zajrzeć przez kraje z przedsionka.
Na lewo od katedry stoi kolegium jezuickie (kołehija, :>;53VO; Kapitulna 9) z 1644 r. - potem pałac biskupi, a obecnie siedziba biblioteki miejscowego uniwersytetu.
Zamek komitacki (zamok, 70<>:; Kapitulna 33) przez stulecia decydował o znaczeniu miasta. Pochodzi z czasów Filipa Drugetha (od 1384 3.). Przez 350 lat był siedzibą tego rodu, dziedziczącego godność żupana komitatu Ung. To właśnie tutaj zawarto unię użhorodzką między katolikami a prawosławnymi z terenu habsburskich Węgier (do unii tej należą do dziś m.in. grekokatolicy rumuńscy). Zachowały się mury, bastiony, a także zarys gotyckiego kościoła zamkowego (zbudowany w XIV w., spłonął w 1728 3.). W zamku urządzono Muzeum Krajoznawcze i galerię obrazów (sr34442; 10.00-18.00 z wyj. wt.; 5 hrn). W muzeum na szczególną uwagę zasługuje jeden z największych na Ukrainie zbiorów wyrobów z brązu z %-% w. p.n.e., a także interesujące kolekcje numizmatyczne, starodruków i sztuki ludowej. Odtworzono niektóre wnętrza urzędu komitackiego, ozdobione freskami z 1858 r.
Obok zamku można znalez
ć Skansen-Muzeum Architektury Ludowej i Tradycji (Muzej narod-n�ji architektury ta pobutu; Kapi-tuW 330; 37392, 36352; 10.00-
18.00 z wyj. wt.; 5 hrn), określany powszechnie przez mieszkańców Użhorodu jako seło (wieś). Ekspozycja składa się z 29 obiektów oraz wystawy w budynku głównym. Zwiedzający mogą obejrzeć budownictwo ukraińskie, węgierskie i rumuńskie, przy czym większość zabytków architektury pochodzi z północnej, górskiej części regionu. Szczególnie piękna jest zbudowana w 1777 r. drewniana barokowa cerkiew św. Michała Archanioła z Szełestowa (Szełestowśka Mychajliwśka cerkwa, (5;5AB>2-AL:0 8E09;V2AL:0 F5@:20; Kapitulna 330). Jeszcze na początku XX w. uznano ją za najwybitniejsze dzieło ludowej architektury Zakarpacia. Aby ocalić świątynię przed zniszczeniem, w 1927 r. przeniesiono ją z macierzystej wioski do Mukaczewa, a w 1974 r. do Użhorodu. Smukła wieża cerkwi ma 22 m wysokości.
Można też pójść w drugą stronę ul. Wołoszyna, w kierunku Do-wżenki i pł. Zupanaćkoji, gdzie wznosi się biały Dom Zupanatu (budynok zupanatu, 1C48=>: 6C-?0=0BC; Zupanatśka pł. 3) z 1809 3., niegdysiejsza siedziba samorządu szlachty komitatu Ung. Nad bramą widnieje herb komitatu  rycerz z pawimi piórami w dłoniach. Dziś w budynku mieści się Muzeum Malarstwa (Chudożnij muzej; /37081; 9.00-16.30 z wyj. pn.; 5 hrn) z ekspozycją malarstwa rosyjskiego (W. Tropinin, I. Szyszkin, M. Sawrasow, I. Ajwazowski), ukraińskiego (T. Szewczenko, I. Trusz), węgierskiego (M. Munkacsy) i za-
25?" V
u
<
chodnioeuropejskiego (m.in. Clau-der Joseph Vernet). Obok stoi pseudogotycki kalwiński kościół reformowany (reformatśka cer-kwa, @5D>@<0BAL:0 F5@:20; Żu-panatśka pł. 5), wybudowany w latach 1793-1796.
Śródmieście jako całość warte jest spaceru, szczególnie ul. Do-wżenka. Przy niej oraz przy jej przecznicach zachowało się wiele budowli użyteczności publicznej z okresu czechosłowackiego, na wysokim poziomie architektonicznym. Ciekawostką na rogu Do-wżenka i Rakoci jest ambar (0<10@; Rakoci 2) z 1781 r. Ta solidna budowla, która oparła się wszelkim innowacjom, służyła w XVIII w. jako skład wina.
W mieście są czynne dwie świątynie prawosławne. Cerkiew Przemienienia Pańskiego (Preobra-żenśka cerkwa, @5>1@065=AL:0 F5@:20; Ceholnianśka) z 1802 3., projektu J. Friedhoffera, w latach
1802-1949 należała do grekok
tolików. Póz
niej została odrl
" " . uaria
uniwersytetowi i przebudowa
a w 1991 r. przekazana prawosla ' nym jako zadośćuczynienie usunięcie z katedry na Kapituln"-Z kolei cerkiew Opieki Matki  skiej (Pokrowśka cerkwa, >: @>2AL:0 F5@:20; Prawosławna 0 bereżna) z 1930 r. wzniesiono ze składek rosyjskich emigrantów Jest pomniejszoną kopią świątyni w podmoskiewskiej Kołomnie. Liczący 50 m wysokości prawosławny sobór katedralny Podniesienia Krzyża Świętego (Chrestowoz-dwyżenśkyj kafedralnyj sobór, Xpe-AB>2>742865=AL:89 :0D54@0;L=89 A>1>@; pł. Kyryła i Mefodija) pochodzi z 1994 r.
Warto wybrać się również na górę Kalwarię (początkowo nazywała się Winogronowa), dominującą nad centrum miasta. Najpierw trzeba iść ulicą Zupanatśką, a następnie Tychą. Na szczycie już
thorodski most i Ściana Śmierci
Ulubionym miejscem spacerów mieszkańców Użhorodu pozostaje, mimo zlej stawy, Piszochidnyj mist (most dla pieszych) prowadzący z centrum do lewobrzeżnej dzielnicy o nazwie Nowe Miasto. Drewniany most stał w tym miejscu juz w 1630 r. W ciągu wieków wiele razy był przebudowywany i niszczony, ostatni raz przez hitlerowców w 1944 r. Obecna konstrukcja powstała w 1945 r. Fatum nad mostem ciąży do dnia dzisiejszego: w 1998 r. został zalany podczas powodzi, a w 2003 r. cudem ocalał, kiedy to prowadzący roboty renowacyjne inżynierowie odkryli pod nim mnóstwo min z czasów II wojny światowej. Po obu stronach widać kamienne mury przeciwpowodziowe wybudowane w latach 60. XIX w. Cześć umocnień, na prawym brzegu poniżej mostu, nazywana jest Ścianą Śmierci. Ta smutna nazwa wynika z faktu, że akurat w tym miejscu wydarzyło się zadziwiająco dużo nieszczęśliwych wypadków oraz właśnie stąd skakali do rzeki samobójcy. 1
372
ą koniec XVIII w. założono mentarz, póz
niej po obu stronach jzjslejszej ulicy Tychej (wcześniej kalwaria, potem ul. Cmentarna) 0wstały cmentarze: rzymskokatolicki, greckokatolicki i reforma-vjny. Pierwszą kaplicę na Kalwarii ^budowano w 1826 r. z fundacji tsiędza rzymskokatolickiego Józefa Linci, kolejne kapliczki i stacje Drogi Krzyżowej powstawały aż do końca XIX w. Chociaż po II woj-nie światowej, w czasach sowieckiej walki z religią, większość kapliczek została mocno zniszczona, dziś cały zespół budowli oraz cmentarz powracają do dawnej świetności.
Noclegi
W Użhorodzie jest kilka niezłych hoteli. Co ważne, w paru z nich ceny obniżono w porównaniu do poprzednich sezonów nawet o 60%. Atlant (Koriatowycza 27; �614095, 613799, [e-mail], www.hotel-atlant.com). Hotel z bankomatem, na II piętrze eleganckiej i starannie wyremontowanej kamienicy. Jedynka 140 hm, dwójka 235 hrn, lux 365 hm, śniadanie 16 hrn, miejsce na parkingu 5 hrn za dobę. Konieczna rezerwacja. Duet (Akademika Korolowa 17; /fax 663047, 664055, [e-mail], www.hotel-duet.com). 230-310 hrn za dobę. Eduard (Baczynśkoho 22a; �613355, 616261, 612037, [e-mail]. net.ua, www.eduard.com.ua). Luksusowy prywatny hotel oferujący wyłącznie pokoje z dużymi małżeńskimi łóżkami (300-600 hm/dobę). Hostynnyj Dim (ul. Werchowynśka 36; "33228, 33470, innovation@nehemiah-
-ua.org, www.hotel-gh.com). W pokojach oraz na terenie hotelu obowiązuje zakaz palenia tytoniu. Jedynka 100 180 hrn, lux (łazienka, telewizor, telefon, Internet) 240 hrn, apartamenty 2--pokojowe z klimatyzacją 350 hrn. Old Continent**** (płoszcza Szandora Petefi 4; �669366, fax 669355, info@ hotel-oldcontinent.com, http:// www. hotel-oldcontinent.com). Najdroższy hotel w mieście. Najtańsza jedynka 390 hrn, dwójka 490 hrn, luks 650 hrn, apartament prezydencki 1480 hrn. Switanok (Koszycka 30; �34309, 43852, 43021, [e-mail], www.tok-svitanok.uzhgorod.ua). Od 51 hrn od osoby. Użhorod (pł. Chmelnyćkoho 2; �35060, 35065, http://www.hotel-uzhgorod.we-stportal.net). Czteropiętrowy blok z widokiem na rondo; w pokojach czarno--biała TV i lodówka; ciepła woda całą dobę; jedynka 75 hrn, dwójka 140 hrn (ze śniadaniem), lux 267 hrn. Zakarpattia Inturyst (pł. Kyryła i Mefodija 5; �33143, 97510, [e-mail], http://www.intur-zak.com). Dwunastopiętrowy budynek utrzymany w monumentalnym stylu sowieckim. Ciepła woda; w każdym pokoju lodówka i TV; jedynka 100 hrn, dwójka 160 hrn, lux 260 hrn. Inne hotele Izumrud (Małokamjana 10; �613858, 613892), Pilihrim (Sobraneć-ka 212; �42819).
Gastronomia
Pod względem wyboru lokali gastronomicznych Użhorod należy do ukraińskiej czołówki. Szczególnie duży wybór jest na Korzo i w okolicy. Latem sporo ogródków można znalez
ć na nabrzeżu
Użu od strony śródmieścia. Ceny utrzymują się na średnim poziomie.
Akwarium (Tołstoho 46; 2732). Ciekawie zaaranżowany lokal; akwaria z rybami tropikalnymi i żmijami. Armahedon (Wasza 2; o24598). Kompleks rozrywkowy z kręgielniami, bilardem i dyskoteką oraz koktajlbar. Czelentano (Korzo 9; codz. 8.00-22.00). Pizzeria: pizza (7-20 hrn), kreps (5-9 hrn), sałatki (4-8 hrn). Deca u notaria (Gagarina 98; ir24922). Tradycyjna kuchnia zakarpacka z - jak podaje folder reklamowy   elementami humoru". Na stronie internetowej restauracji (www.zakarpattja.westportal.net/ Deca/l.html) zamieszczono bardzo interesujący Ukraińsko-ukraiński słownik wyrazów niezrozumiałych, używanych przez Ukraińców zachodnich regionów Za-karpacia. Biorąc pod uwagę tygiel narodowościowy tego regionu, warto dokładnie przestudiować tę pozycję. Hard Rock Restaurant Najlepszy lokal
w mieście. Kaktus Korzo 7; 2295; 10.00-2.00. Karpat-Art (Rakoci 12; /3169). Restauracja artystyczna, idealna na romantyczne spotkania. Kołehija (Wołoszyna 15; 9.00-20.00). Popularna kawiarnia o nieco mrocznym wnętrzu. Ceny umiarkowane.
Informator
Apteki (centrum) Drugetiw 71, Hojdy 24, Kałuszanśka 2, Korzo 6 (834037; pn.-sb. 8.00-21.00, nd. 8.00-20.00; dyżur całą noc), pł. Koriatowycza 8, Tołstoho 7a, Prospekt Swobody 18 (34062), Wołoszyna 14 (pn.-pt. 9.00-18.00, sb. 9.00-15.00; leki zagraniczne), Zupanatśka pł. 17. Informacja e067.
Banki (centrum) Awal (pt. Teatralna ) Kredyt Bank Ukraina (Duchnowycza 2\ Nacionalnyj Bank Ukrajiny (pł. Pus?r.' na 1), Oszczadbank (Korzo 9), Prom' westbank (Krylowa 10), Prywatbanl, (Berezeni 45), Ukrhazbank (pł. Chrnel nyćkoho 2).
Biura podróży, agencje turystyczne Blu (prospekt Swobody 55/63; -67302 616116, [e-mail], http-// www.blues.com.ua), Busol wojaż (Wysoka 8; B616647, [e-mail], www.busol.karpat org), Interznannia (pł. Narodna 5/7-o33212), Inturyst (pł. Kyryła i Mefodi-ja 5; /32572), Kontrateks-Tur (Ruska 3; 211), Mist (Zaliznyczna 10; s23661), Mir Putieszestwij (Mynajśka 16; S22824), San-Tur (pł. Chmelnyćko-ho 2/206; B30205), Sodis-Karpaty (Kar-meluka 1; -612323, www.sodis.com.ua), Switanok (Koszycka 30; s34309, [e-mail]), Suputnyk (Prospekt Swobody 3; -34076), Terra Tur (Prospekt Swobody 52; �23447, [e-mail]), Zakarpatli-stur (Hojdy 6; �32508), Zakarpattia (pł. Chmelnyćkoho 2; �35972), Zakar-patturyst (pł. Narodna 5; �37342).
Filharmonia pł. Fencyka 10.
Internet Poczta Główna (Posztowa pł. 4; II piętro), Ekipaż (Hłenca 1), Polus (Korzo 10), Ukrtelekom (pł. Kyryła i Mefodija 4, Hruszewśkoho 35).
Konsulaty Węgier (ul. Wysoka 60; e/fax 614089), Słowacji (ul. A
okoty 4; �614 272, fax 612540).
Poczta Główny urząd pocztowy: Posztowa pł. 4 (pn.-pt. 7.00-19.00, sb. 7.00-17.00, nd. 8.00-13.00).
Przychodnie Centralna (Gribojedowa 20), dziecięca (Braszczakiw 6), obwodowa (Kałuszanśka 22).
1'kliniki Obwodowa (Kałuszanśka 22), patologiczna (nabereżna Nezałeż-
nosti8)-
przedsprzedaż biletów kolejowych Tołstoho 31 bb �32333.
Taksówki �002, 004, 005, 056, 9031, 9032, 9033, 14888.
Teatry Ukraiński Muzyczno-Dramatyczny (Tołstoho 12), lalek (pł. Fencyka 8).
Horiany
W granicach Użhorodu, we wsi Horiany (Geróny) znajduje się najcenniejszy zabytek Zakarpacia  kościół św. Anny (cerkwa sw. Anny, F5@:20 A2. ==8; Muzejnyj prowułok), zwany też Rotundą Horiańską. Trzeba jechać autobusem #2 z pł. Petefi do końca (ulicami Dendeszi i Horianśką), znalez
ć Muzejnyj prowułok, pójść nim pod górę i na rozstajach skręcić w prawo. Kościół składa się z dwóch części: %-wiecznej romańskiej świątyni na planie sze-ściokąta oraz gotyckiej nawy Z XIV w. Budowla pochodzi z okresu, gdy Horiany (jako miejsce lokacji tzw. Nowego Użhorodu) konkurowały z osadą wokół zamku (Starym Użhorodem)
0 prymat w komitacie. Unikatem są zachowane wewnątrz freski  Maiestas Domini we wschodniej części oraz przedstawienia Maryi i Chrystusa z lat 1360-1370. Wykonali je malarze włoscy na zamówienie Jerzego Drugetha. Podobno byli oni związani z kręgiem Giotta. Na ścianach północnej
1 południowej nieco młodsze (przełom XIV i XV w.) malowidła
ukazują Zwiastowanie, Niepokalane Poczęcie i Ukrzyżowanie. Autorami tych prac są prawdopodobnie Czesi.
Newyćke
Do tej miejscowości (ukr. Newyćke, 528FL:5), oddalonej o mniej więcej 12 km od Użhorodu, warto pojechać ze względu na niesamowite ruiny zamku rycerskiego. Twierdza na szczycie dość stromej góry istniała już w XII w. Po raz pierwszy wymieniona została w z
ródłach historycznych jako centrum buntowników przeciwko władzy króla węgierskiego Karola Roberta Andegawena (1288-1342). W 1328 r. zamek przeszedł na własność rodziny hrabiów Druge-thów, którzy drewnianą konstrukcję zastąpili murowaną. W 1644 r. warownię zniszczył książę Siedmiogrodu Jerzy II Rakoczy. Dziś można obejrzeć rowy, wały, mury i cztery baszty, spośród których trzy są owalne, a jedna (najlepiej zachowana) zbudowana na planie trójkąta. Na dziedzińcu przetrwała też studnia zamkowa. Jeśli pogoda dopisuje, ze wzgórza rozciąga się piękny widok na Użhorod.
MUKACZEWO
" 89,6 tys. mieszkańców " �3131
Mukaczewo (ukr. Mukaczewe, C:0G525; węg. Munkacs), w dawnych polskich tekstach zwane z węgierska Munkacz, jest drugim co do wielkości miastem Zakarpacia i dawną stolicą komitatu Be-reh. Leży nad Latorycą, na skraju
Wielkiej Niziny Węgierskiej oraz pasm górskich Makowica-Syniak i Wełykij Dił. Węgrzy stanowią 8,1% mieszkańców.
Historia
Niegdyś był tu gród warowny słowiańskiego plemienia Białych Chorwatów. W 896 r. został zdobyty przez Węgrów. Od XIV w. zyskał pozycję głównego ośrodka północno-wschodniego pogranicza Węgier, pełnił także rolę największego punktu wymiany towarów z kupcami z Rzeczypospolitej. Od 1526 r. Mukaczewo należało do Siedmiogrodu. Od 1633 do 1711 r. swą siedzibę mieli tu jego władcy - Rakoczy. Latem 1657 r. miasto splądrowała armia księcia Lubomirskiego. W latach 1685-1688 oraz 1703-1711 było ono ogniskiem powstań antyhabsburskich kierowanych przez Emeryka Thokolya, a potem jego syna - Franciszka Rakoczego. Uważano je wówczas za stolicę wyzwolonych Węgier. Od 1728 r. stało się własnością rodziny Szonbornów. W 1886 r. otwarto linię kolejową łączącą Mukaczewo z Budapesztem, Koszycami i Lwowem. Rozpoczął się szybki rozwój, połączony z napływem ludności żydowskiej, dla której Mukaczewo stało się głównym ośrodkiem na Zakarpaciu. W maju 1919 r. przyłączono je do Czechosłowacji, w latach 1938-1944 znów należało do Węgier, a od 1944 r. pozostaje w granicach Ukrainy. W mieście urodził się jeden z najsłynniejszych malarzy węgierskich, Mihaly Mun-kacsy (1844-1900).
Orientacja
Mukaczewo jest dosyć rozleałp Centrum zajmuje lewy brzeg Lato rycy, między rzeką, torami kolej0. wymi i kanałem Koropeć. Otaczają je przedmieścia: Palanka (Pała. nok), Borok-Telep, Cyhanśkyj Ta-bir i Pidhoriany. Przedmieście na prawym brzegu rzeki nazywa sie Roswyhowo. Miasto jest dobrym celem jednodniowej wycieczki.
Komunikacja
Pociąg Ze stacji kolejowej przy ul. Wokzalnij 3, przy wyjez
dzie z miasta na Bereh, do centrum prowadzi ul. Jarosława Mudroho. Kolejowe połączenia międzynarodowe: Bratysława Budapeszt, Moskwa; dalekobieżne: Charków, Czerniowc (dni parzyste), Kijów, Lwów, Soło twyno, Użhorod, Winnica (dni nie parzyste); lokalne: A
awoczne, Sian ki, Skole, Sołotwyno, Wołosianka.
Autobus Z dworca autobusowego (Akademika Pawłowa 16, przy wyjez
dzie na Irszawę, obok torów kolejowych) do centrum dochodzi się ul. Jesienina i dalej Myru. Przechowalnia bagażu czynna jest od 7.30 do 20.30 (przerwa 11.40-14.00). Połączenia autobusowe: Chust, Czerniowce, Iwano-Fran-kowsk, Kołomyja, Koszyce (Słowacja), A
uck, Michalovce (Słowacja), Nyiregihaza (Węgry), Ra-chów, Swalawa, Tiaczów, Użhorod (45 dziennie), Wołowiec.
Zwiedzanie
Do Mukaczewa warto przyjechać w połowie stycznia, kiedy organi-
zowany jest Festiwal Wertepów: jycyjnych ludowych bożonarodzeniowych przedstawień, w których biorą udział artyści z różnych zakątków Zakarpacia. W tym sa-jjjym czasie (14-16 stycznia) odbywa się Festiwal Wina  Czerwone Wino". W czasie trwania festi-walu-konkursu można do woli delektować się młodym winem miejscowych producentów.
Centrum zasługuje na uwagę, choć najciekawsze zabytki są na przedmieściach. Śródmieście poddano ostatnio gruntownej odnowie, co wyróżnia Mukaczewo wśród innych miast Zakarpacia i Ukrainy. Środek wyznacza ratusz (ratusza, @0BCH0; Puszkina 2) z 1906 3., projekt Pala Toaso. Oś miasta stanowi ładny bulwar zwany płoszcza Myru. Stoi tu rezydencja właścicieli Mukaczewa, barokowy pałac Biały Dom (pałac Biłyj budynok, ?0;0F V;89 1C48=>:; pł. Myru 16), wzniesiony w XVII w. przez Rakoczych, przebudowany w latach 1746 1748 przez Schónbornów. Perspektywę ulicy zamyka katolicka katedra św. Marcina (sobór swia-toho Martina, A>1>@ A2OB>3> 0@BV=0; pł. Myru), zbudowana w 1904 r. w miejscu gotyckiego kościoła, z wolno stojącą XIV-wiecz-ną kaplicą Św. Józefa (kapłycia swiatoho Josyfa), w której przetrwały średniowieczne malowidła ł epitafia. Na rogu Duchnowycza i Wozzjednannia wznosi się kościół reformowany (reformatśka cerkwa, @5D>@<0BAL:0 F5@:20) 3 1795 3.
Na prawobrzeżnym przedmieściu Roswyhowo, w części zwanej Pidmonastyr (Klastromalja) warto obejrzeć bazyliański monastyr św. Mikołaja (Mykołajiwśkyj monastyr, 8:>;0W2AL:89 <>=0AB8@; Piwniczna 2). Najłatwiej tu dojść sprzed ratusza przez most na La-torycy ul. Belajewa, potem Użho-rodśką, następnie w prawo Czer-wonoarmijśką do końca i wreszcie Korolenka. W latach 1690-1949 w klasztorze rezydowała greckokatolicka metropolia mukaczewska. Budowę wchodzącej w skład monastyru cerkwi zakończono w 1804 r. Prezentuje ona tzw. styl józefiński. Ikonostas pochodzi z przełomu XVIII i XIX w., a malowidła ścienne powstały w XIX i na początku XX stulecia. Zachowały się także budynki klasztorne (1766-1804), ogrody, zabudowania gospodarcze oraz mury z basztami.
Zamek Palanka (Var Palanka) Najciekawsza budowla Mukaczewa (zamok Pałanok, 70<>: 0;0=>:; Pidzamkowa) stoi pod miastem na samotnej efektownej Górze Zamkowej  jedzie się drogą w kierunku Czopu (ul. Iłony Zryni i Grafa von Szenborna). Można obejrzeć umieszczone na wielu poziomach niezwykłe dziedzińce, bastion i mosty zwodzone. Zamek zbudowano w XIV w. jako główną twierdzę komitatu Bereg. Mieszkała w nim m.in. Elżbieta Bośniaczka, żona Ludwika Węgierskiego, króla Polski. W 1629 r. obiekt rozbudowywano (jak głosi łacińska inskrypcja na ścianie, pracami kiero-
<
>. 55
< <
wał Ioannis Balling de Celse). Pod koniec XVII w. był siedzibą jednego z przywódców kuruców (powstańców antyhabsburskich), sa-mozwańczego króla Emeryka Tho-kolya, potem jego żony Ilony Zrinyi, wreszcie syna, księcia siedmiogrodzkiego Franciszka Rakoczego. W 1787 r. Austriacy urządzili w zamku więzienie państwowe. Karę odsiadywał tu m.in. poeta narodowy Węgier, Sandor Petofi. Obecnie w gmachu mieści się muzeum historyczne (klucz u obsługi; B44096; 9.00-18.00; 5 hrn). W komnatach można obejrzeć kolekcję malarstwa miejscowych artystów, interesujący zbiór ikon z XVII-XX w., kolekcję pisanek oraz ciekawą ekspozycję poświęconą historii zamku i dziejom Zakarpacia. Wiele interesujących informacji o historii budowli oraz samego Mukaczewa zamieszczono na stronie internetowej muzeum: www.zamokpala-nok.mk.uz.ua.
Noclegi
W bardzo dobrym, ale drogim hotelu Star (Myru 10/12; 32008, fax 54880, [e-mail], www.star-ar.mk.uz.ua) ceny kształtują się od 234 do 366 hrn. Tańsze są: Latoryca (Duchnowycza 96; e23216, 23206), Barwa (Myru 66; S22486, 52058) i Elit-Lanher (Pidopryhory 0; =23214, 22287). Pokoje można również wynająć na rogu ulicy Myru i Jesienina, w pobliżu dworca autobusowego. Oprócz tego zakwaterowaniem
w prywatnych domach zajmują �' wymienione niżej miejscowe ,VF podróży.
Gastronomia
Najpopularniejszą jadłodajnią jest Suczasnyk (Jarosława Mudroho 3. codz. 8.00-23.00; skromne rnei nu). Inne restauracje to: Zirka (pł. Myru 10), Czerwona Hora (Uniwersytetśka), Inturyst (Duchnowycza 93, w hotelu). Spośród kawiarni można wymienić: Biłyj papuha (pł. Myru 3), Sraryj hrad (ul. Myru 5), Liana (Puszkina 11) Art-kafe (pł. Fedorowa 7), Swiatyj Martyn (Hruszewśkoho 3), Trak-tir (Puszkina 12).
informator
Apteki Duchnowycza 13 (dziecięca), pł. Myru 25, Puszkina 10, Użhorodś-ka 3, Werdi 6, 26-ho żowtnia 1.
Banki Awal (Fiłatowa 2a), Oszczad-bank (Jarosława Mudroho 11), Pry-watbank (Seczenowa 20), Ukrsocbank (Myru 19).
Bankomaty pł. Myru 1, Berehiwśka 110, Jarosława Mudroho 7.
Biura podróży, agencje turystyczne Ekskursija (pł. Fedorowa 4; �23177, 21577, [e-mail]), Merydian (Puszkina 13/3; �54108, [e-mail]), Sydo-renko (pł. Myru 18/2; �43166), Turne (Kenderesziw 6; �25131, 25133, [e-mail]), Tysa (Myru 14/4; �22245, 23923, [e-mail]).
Internet Kaje Inet (Myru 31, codz. 10.00-22.00 z wyj. pn.).
Poczta Główna: Jarosława Mudroho 9; rozmównica: Jarosława Mudroho 7.
378
policja ^02. 1'kliniki Rejonowa (Sportywna 3), stomatologiczna (Pyrohowa 6). m/chodnie Pogotowie ratunkowe (Rymś-koho-Korsakowa 24), centralna (Duchnowycza 24), dziecięca (Franka 39).
Teatr Rosyjski Dramatyczny (pł. Myru 1).
BEREH
" 29,4 tys. mieszkańców " �3141 Bereh (ukr. Berehowe, 5@53>25; węg- Beregszasz), zwany niegdyś po polsku Saskim, leży niemal na samej granicy z Węgrami, na nizinie nad kanałem Werke, łączącym rzeki Borżawę i Latorycę. Jest najbardziej nieukraińskim z miast Zakarpacia - Węgrzy stanowią 75% ludności, reszta to głównie Cyganie z grupy Karpatika Roma. Dominuje język węgierski; ukraińskiego nie słychać, można za to porozumieć się po rosyjsku, tyle że należy przełamać początkową niechęć cierpliwą oracją:  Bardzo przepraszam, że nie mówię po węgiersku, ale...".
Historia
Pierwsze wzmianki o osadzie pochodzą z XI w. Założył ją między 1063 a 1095 r. Lampert, syn króla Beli I. Od imienia założyciela pochodzi jej pierwotna nazwa - Lam-perthaza. W 1141 r. król Węgier Geza II sprowadził tu osadników saskich. Odtąd Bereh zwano po niemiecku Lamprechtshausen, a po węgiersku Lampertszasz (szasz to właśnie  saski"). W 1247 r. Bela IV nadał mu prawa miejskie. Przez stulecia miasto pełniło rolę stolicy
komitatu Bereg, co spowodowało zmianę nazwy - od 1504 r. zwano je oficjalnie Beregszasz. W 1703 r. wybuchło długotrwałe powstanie antyhabsburskie, określane mianem powstania kuruców. Jego przywódcą w mieście był węgierski bohater narodowy, Tamas Essze. W 1919 r. utworzono tu Węgierską Armię Czerwoną, zarzewie krótkotrwałej Węgierskiej Republiki Rad, co spowodowało interwencję najpierw wojsk rumuńskich, potem armii czechosłowackiej, która nie opuściła już miasta przyznanego Pradze przez traktat pokojowy w Trianon. Do Węgier Bereh powrócił po arbitrażu wiedeńskim w 1938 r. W 1944 r. faszyści wysłali tutejszych Żydów do obozów koncentracyjnych. Następną pacyfikację przeprowadziła Armia Czerwona podczas tzw. trzech dni, wywożąc w głąb Rosji niemal wszystkich mężczyzn węgierskiego pochodzenia. W 1945 r. Bereh znalazł się w granicach Ukrainy.
Komunikacja
Do stacji kolejowej przy Osisa Jenoter idzie się z centrum ulicą Chmelnyćkoho, zwaną przez miejscowych Bocskai. Miasto utrzymuje połączenia kolejowe z miejscowościami: Batowo, Chust, Lwów, Sołotwyno, Tereswa i Użhorod.
Zwiedzanie
W Berehu jest kilka ciekawych zabytków. Centrum miasta wyznacza podwójny plac, złożony z pł. Ko-szuta (Kossuthter) i pł. Hero-
jiw (Hósokter). Stoją przy nich dwa efektowne gmachy. Kościół reformowany (reformatśka cer-kwa, @5D>@<0BAL:0 F5@:20, 35-formatus templom) jest najstarszą świątynią miasta i jedną z najstarszych budowli gotyckich na Ukrainie. Obiekt powstał prawdopodobnie w XI w., a pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1247 r. W kolejnych stuleciach był kilkakrotnie przebudowany, a w czasach reformacji przeszedł w ręce kalwinów, dla których Bereh pozostaje do dziś głównym ośrodkiem na Za-karpaciu. Warto zwrócić uwagę na portale i dekoracje fasady. Naprzeciwko wznosi się olbrzymi dawny żupanat (6C?0=0B, megyehaza) z przełomu XVIII i XIX w.
Cenna jest druga świątynia Be-rehu - kościół katolicki (rymo-ka-tołyćka cerkwa, @8<>-:0B>;8FL:0 F5@:20, római katólikus templom; Petdfi 30), kamienna bazylika z 1418 3., restaurowana w latach 1975 1978. Można przejść przez most na Werke, by zobaczyć gmachy %%-wiecznego śródmieścia wokół pł. Rakoci (II Rakoczy F. ter): drugi kościół reformowany (reformatśka cerkwa, @5D>@<0BAL:0 F5@:20, reformatus templom), ciemnoszarą neogotycką budowlę wzniesioną w latach 1839-1846; ładne secesyjne kasyno z początku XX w., obecnie Zajazd pod Złotym Bażantem; a także szkołę i pocztę. XIX-wieczna synagoga (synahoha, A8=03>30, zsinagóga; Mukacziwś-ka/Munkacsi ut.) jest siedzibą Teatru Węgierskiego im. G. Illyesa (Beregszaszi Illyes Gyula Magyar
Szinhaz). Zachował się także ba kowy dwór Bethlenów z 162Q kilkakrotnie przebudowany (I " ' portyk w stylu empire), d2j-mieszczący szkołę średnią. Na p dwórzu tej budowli przetrwał XVI -wieczny spichlerz.
Na północ od miasta, w Czopiw. ce (węg. Ardo), naprzeciw domu oznaczonego nr. 27 stoi kościół reformowany (reformatśka cerkwa @5D>@<0BAL:0 F5@:20, reformatus templom) z XIII w., niegdyś katolicki, w 1610 r. przejęty przez kalwinów. Należy jechać drogą w stronę Mukaczewa i 200 m za torami kolejki skręcić w lewo. Na miejscowym cmentarzu spoczywa węgierski bohater narodowy, baron Zsigmond Perenyi (1783-1849), członek władz powstania 1848-1849.
Noclegi i gastronomia
Noclegi oferuje hotel Zołota pawa (pł. Ferenca Rakoci 1; 223232, fax 42679, info@zolotapava. uz.ua, http://www.zolotapava.uz. ua lub http://www.zolotapava. com; dwójki 100 190 hm, luks 350 hrn), mieszczący się w odrestaurowanym zabytkowym budynku. We wszystkich pokojach jest łazienka, TV SAT, klimatyzacja, Internet, barek i sejf. Na miejscu działa bardzo dobra restauracja specjalizująca się w potrawach kuchni węgierskiej. Przenocować można również w pensjonacie Zakarpattia (ul. Koriatowycza 1; �22103, 23181; dwójka 120 hrn) oraz w motelach Szerkert (Mihow-ka 13; /22593, 78432; dwójka
i i00 hrn) i Pilot (Mużajśka 31;
;24284, 33506).
7 lokali gastronomicznych jest
tauracja Feher Ko, zapraszająca
in. na cigany pecsenye (placek po
cygańsku) i 18 rodzajów pizzy, oraz
L,-ie kawiarnie: Gabi (Szewczen-
ka 1; codz' 9'00-23-00) i Edelwejs
(pł. Herojiw; pn.-sb. 9.00-19.00).
Kwasowe i Wlużijewe
Bereh stanowi dobrą bazę wypadowa do zwiedzania okolicznych wiosek, w których zachowały się ciekawe zabytki sztuki świeckiej i sakralnej. Celem jednej z takich podróży może być Kwasowe (ukr. Kwasowe, 20A>25), gdzie najłatwiej dojechać marszrutką. Wysiadając w samym centrum wsi, nie da się nie zauważyć górującego nad miejscowością zamku, a właściwie jego malowniczych ruin. Budowla została wzniesiona na wzgórzu nad rzeką Borżawa w XII XIII w. jako twierdza strzegąca solnego szlaku handlowego. W związku z działalnością rozbójniczą jej właściciela, niejakiego Pawła Motuznai, sejmik szlachty węgierskiej w 1564 r. przyjął uchwałę o zniszczeniu obiektu i konfiskacie majątku. Prawdopodobnie od tego czasu zamek nie był odbudowywany i dziś można obejrzeć jedynie fragmenty murów dochodzące do 1,5 m grubości oraz głęboką fosę od strony zachodniej. Następna miejscowość, Mużije-we (ukr. Mużijewe, C6VT25, węg. Nagymuzsaly), leży przy drodze prowadzącej z Berehu do Wynohra-diwa. Można zwiedzić malownicze ruiny kościoła z 1117 r. Świątynię
przebudowano w XVI w., a w 1657 r. zburzono. Obecnie w miasteczku jest nowy kościół, rzymskokatolicki pw. św. Jana Chrzciciela. Miejscowość słynie także z usytuowanej w pobliżu Złotej Góry. Pierwsze wzmianki o wydobyciu tego cennego kruszcu w tym miejscu pochodzą z 1114 r. Również dziś istnieje tu przedsiębiorstwo zajmujące się jego wydobyciem.
WYNOHRADIW
" 27,6 tys. mieszkańców " �3143
Wynohradiw (ukr. Wynohradiw, 8=>3@04V2; węg. Nagy Sollos), przyjemne miasteczko zwane też Sewluszem, leży w dolinie Cisy, na skraju Gór Sewluskich i Wielkiej Niziny Węgierskiej. Niegdyś było stolicą komitatu Ugocsa. Oficjalnie tylko 11,5% mieszkańców stanowią Węgrzy, ale dane te wydają się bardzo zaniżone, bo przecież wprowadzono tu oficjalne nazewnictwo dwujęzyczne. Tak węgierska (Wielkie Winogrona), jak i oficjalna od 1945 r. nazwa miasta wiążą się z powszechną w okolicy uprawą winorośli.
Historia
Już w %-% w. Węgrzy zbudowali w tym miejscu umocnienia strzegące przed napadami Pieczyngów i Połowców. W 1241 r. osadę zrujnowali Mongołowie Batu-chana. W 1262 r. nazwę Sewlusz po raz pierwszy wymieniono na piśmie. Już w średniowieczu królowie węgierscy rozwinęli tu hodowlę winorośli. Aby uzyskać lepsze efekty
upraw, sprowadzili osadników Z Niemiec. Przez stulecia misja dziejowa Sewlusza  oprócz produkcji kolejnych roczników wina  sprowadzała się do pełnienia roli stolicy komitatu Ugocsa i zarazem siedziby żupanów Ugocsy  rodu Perenyich. Na przełomie XIX i XX w. w mieście mieszkał Bela Bartok (1881-1945), wielki kompozytor węgierski, który właśnie tutaj dał swój pierwszy koncert. W 1918 r. miejscowość znalazła
I się w granicach Czechosłowacji,
a w 1938 r. powróciła do Węgier. jj. i Od 1944 r. należy do Ukrainy. ##  W 1945 r. dokonano slawizacji na-uj zwy, niejako przekładając węgier-je ską, jako że tradycyjne miano 8 ukraińskie brzmiało, tak jak i pol-< skie, Sewlusz. <
N Komunikacja
Ze stacji kolejowej (kasa czynna całą dobę, przerwy 7.30-8.00,
" 13.00-14.00) do pł. Mym (Be-
* keter) prowadzi ul. Stancijna (Va-^ sut ut.). Połączenia kolejowe: - Batowo, Chust, Korolewe, Lwów,
Sołotwyno, Tereswa, Użhorod.
Sześć razy dziennie kursuje także kolejka wąskotorowa do Irsza-wy, przemierzająca dolinę Borża-wy. Wyrusza z placu koło dworca, sprzed baru Krisztina.
Zwiedzanie
Centrum wyznacza pł. Myru (Be-keter; przechodząca dalej w ul. Komunalną - funkcjonuje sowiecka nazwa  płoszcza Lenina") i równoległa do niej ul. Szewczenka. Zacho-382 wały się trzy kościoły. Katolicki
kościół franciszkański (kosteł fr ciszkanciw, :>AB5; D@0=FVH:0=I' Myru 2) powstał w XV-XVII Pierwotnie gotycka budowla, zb rzona w 1717 r. przez Tatarów a następnie odbudowana jako ba' rokowa, została w czasach sowiec kich zamknięta. Od 1989 r. znów jest udostępniona wiernym. Kopuła i dzwonnice jednonawowej bazyli, ki pochodzą z czasów renowacji w 1889 3., która przywróciła świątyni dawny blask. Obok stoi klasztor a naprzeciwko wznosi się kościół Bernardynów (kosteł bernardyn-ciw, :>AB5; 15@=0@48=FV2; pł. Myru 1) z przełomu XIII i XIV w., przebudowany w XVIII w. i wzbogacony o elementy gotyckie w początkach XX w. Oryginalne są gotyckie i romańskie portale w fasadzie południowej i północnej, odsłonięte w 1971 r. Klasycystyczny kościół reformowany (reformatśka cerkwa, @5D>@<0BAL:0 F5@:20, reformatus templom; pł. Myru/Beketer, róg Stancijnoji/Vasut ut.), użytkowany przez węgierskich kalwinów, powstał na przełomie XVIII i XIX w. Bardzo ładny, chociaż zaniedbany pałac Perenyich (?0;0F 5@5-=V; Kopanyćka) stoi na wschód od centrum, przy ul. Kopanyćkij (Ko-panyi ut.), będącej przedłużeniem Komunalnoji. Budowlę wzniesiono w XVI w., ale w następnym stuleciu została gruntownie przebudowana, a w 1848 r. otoczona parkiem. Rezydencja służyła rodzinie Perenyich, żupanom Ugocsy. Mieszkał tu m.in. hr. Zsigmond Perenyi (1783-1849), stracony za udział w powstaniu w latach
g-1849- Obecnie pałac zajmu-�rniejscowy Wydział Kultury Fizycznej- Wąc dalej Kopanyćka, Jarto skręcić (przed sklepem Fortuna) w F1- Kociubynśkoho, pro-adzącą do ruin zamku Kankó, wanego także zamkiem Ugocza / arnok, 70<>:, Ugocsavar; Kociubynśkoho), wybudowanego w 1308 r. i zniszczonego podczas wojny au-striacko-tureckiej w 1556 r. Pozostałości te, z malowniczym widokiem na Sewlusz, dolinę Cisy i góry Ouasz, są usytuowane u podnóża Czarnej Góry (Fekete-hegy). Wchodząc na zamkowy teren, nie należy przejmować się płotem. Wśród ruin zachowała się ceglana baszta. Warto także zwrócić uwagę na samą górę - wygasły wulkan, chroniony jako zabytek przyrody.
W miasteczku działa też Muzeum Historyczne (Myru 4; 31172).
Informacje praktyczne
Noclegi zapewnia hotel Wynohra-diw (Myru 4; tr21895). Na posiłek najlepiej wstąpić do restauracji Kolibri Etterem (Myru 2; codz. 10.00-1.00) lub baru ABC (Stancijna, róg Myru; pn.-pt. 7.30 21.00, sb. ind. 7.30-20.00).
W miasteczku jest też przychodnia i apteka (Likarniana 11; pn.-pt. 8.00-20.00, sb. 8.0O-18.00, nd. 8.00-15.00).
Korolewo
Kierując się z Wynohradiwa do Chustu, warto zatrzymać się w miejscowości Korolewo (ukr. Korolewo, >@>;52>, węg. Kiraly-hiza). Można przyjechać autobu-
sem z oddalonego o około 1 km Wynohradiwa (autobusy odjeżdżają wg czasu miejscowego, tj. takiego samego jak w Polsce) lub pociągiem z Tiaczowa, Użhorodu, Sołotwyna i Chustu. Prawie w samym centrum miasteczka, na niewielkim wzgórzu, z którego rozciąga się przepiękny widok, widnieją ruiny zamku Nialab. Już w XII w. z rozkazu władcy węgierskiego Stefana V na miejscu dawnego słowiańskiego grodu został wybudowany królewski dom myśliwski. Następnie Bela IV (1235-1270) kazał tu wznieść zamek warowny strzegący granic państwa oraz szlaku solnego. W 1405 r. twierdza przeszła na własność rodziny Perenyich. Dopiero po tym jak jeden z baronów Perenyi wziął udział w postaniu antyhabsbur-skim, z rozkazu cesarza Leopolda I (1657-1705) zamek zburzono. Dziś można obejrzeć fragmenty murów o grubości do 2 m i wysokości dochodzącej prawie do 10 m. Na dziedzińcu zamkowym stoi czynna cerkiew.
CHUST
" 32,8 tys. mieszkańców " �3142
Chust (ukr. Chust, %CAB; węg. Huszt), następne z miast w dolinie Cisy, leży u ujścia Riky (Wielki Ag). Węgrzy stanowią 6,8% mieszkańców. Zachowała się XIX-wiecz-na zabudowa, a miejscowość nie utraciła swoistego klimatu prowincjonalnego rusko-cygańsko-wę-giersko-żydowskiego ośrodka handlowego.
Historia
W XII w. Chust zasiedlili osadnicy sascy sprowadzeni przez króla Węgier Gezę II. W 1329 r. osada otrzymała prawa miejskie. W 1511 r. miasto nadano żupano-wi Ugocsy, G. Perenyiemu, a następnie pełniło ono funkcję jednego z ośrodków komitatu Marama-ros. Po włączeniu Zakarpacia do Czechosłowacji Chust został stolicą żupanatu, tzw. czeskiego Mara-mureszu. W listopadzie 1938 r. zyskał status stolicy autonomicznej części Zakarpacia. 15 marca 1939 r. Ołeksandr Wołoszyn ogłosił tutaj niepodległość Ukrainy Karpackiej, po czym następnego dnia Węgry anektowały całe Zakarpacie. Deklaracja Wołoszyna była drugim w dziejach Ukrainy ogłoszeniem niepodległości ukraińskiego organizmu państwowego.
Informacje praktyczne
Z Chustu można dojechać pociągiem do miejscowości: Batowo, Korolewe, Lwów, Sołotwyno, Tere-swa i Użhorod, a autobusem do Czerniowców, Iwano-Frankowska, Kołoczawy, Kołomyi, Lwowa, Mu-kaczewa (20 dziennie), Rachowa, Swalawy, Synewirskiej Polany, Tia-czowa i Użhorodu (18 dziennie).
Noclegi oferują hotele: Karpaty (Franka 93; =23450, 26701), Ri-ka (Wołoszyna 131a; s23434, 23531), Urożaj (Sływowa 37; �24652), Werchowyna (Poperecz-na 1; B23134, 23153), Atlant (Franka 107; �45318) oraz Narcyz (Sływowa 38; ?r43170).
Zwiedzanie
Główną atrakcją miasta są fail tastycznie usytuowane ruiny zam ku Huszt (zamok, 70<>:). Pierw szą warownię wzniesiono w tym miejscu w 1190 3., by zapew_ nić kontrolę nad pobliskimi kopalniami soli. Póz
niej była ona rozbudowywana i umacniana Podczas antyhabsburskiego p0_ wstania kuruców służyła n0_ wstańcom. W 1711 r. została zajęta przez garnizon austriacki. W 1766 r. piorun trafił w prochownię i twierdza wyleciała w powietrze. Po budowli pozostały malownicze ruiny. Góra Zamkowa ma aż 170 m wysokości względnej i trudno dostępne zbocza. Od strony miasta idzie się wygodniej drogą w lewo prowadzącą na cmentarz (droga w prawo także dochodzi do cmentarza, ale innego). Dróżki u jej krańca wiodą na szczyt.
Warte uwagi są też dwa kościoły i bóżnica. Kościół kalwiński (re-formatśka cerkwa, @5D>@<0BAL:0 F5@:20; 24. żowtnia 45), do reformacji pw. św. Elżbiety, to gotycka budowla obronna wzniesiona w XIII w. Obecny wygląd otrzymała w I połowie XV stulecia. Barokowy kościół katolicki (rymo-kato-łyćka cerkwa, @8<>-:0B>;8FL:0 F5@:20) pochodzi z XVIII w. Osobliwością Chustu jest jedyna na Zakarpaciu aktywna gmina żydowska (165 wiernych), która gromadzi się w odnowionej neoba-rokowej synagodze (synahoha, A8=03>30; pł. Nezałeżnosti U) z początku XX w.
TlAczów
11 4tys. mieszkańców " �3134
Ka prawym brzegu Cisy, która tym odcinku wyznacza granicę Rumunią, leży Tiaczów (ukr. Tia-cziw, "OGV2; węg. Tecso). 24,1% mieszkańców tego przyjemnego miasteczka w dawnym komitacie ]y[aramuresz stanowią Węgrzy.
Historia
Miasto, jako Teutschau, założyli w XIII w. osadnicy sascy, sprowadzeni w średniowieczu do uprawy winorośli. Przez stulecia miejscowość pełniła rolę spokojnego lokalnego ośrodka usługowego. Położenie na szlaku handlowym łączącym Węgry z Polską przez Przełęcz Jabłonicką sprzyjało rozwojowi. W 1919 r. Tiaczów znalazł się pod okupacją rumuńską, potem został włączony w ramach tzw. Rusi Podkarpackiej do Czechosłowacji. W listopadzie 1938 r. wszedł do pozostawionej Pradze autonomicznej części Zakarpacia, po czym  po jednodniowej niepodległości Ukrainy Karpackiej - 16 marca 1939 r. zajęły go Węgry. Od 1944 r. miasto znajduje się w granicach Ukrainy.
Komunikacja, noclegi, gastronomia
Połączenia kolejowe: Batowo, Korolewe (25 dziennie), Lwów (15 dziennie), Sołotwyno (55 dzienne), Tereswa (15 dziennie), Użhorod (15 dziennie); autobusowe: Chust (55 dziennie), Czer-niowce (25 dziennie), lwano-Fran-kowsk (25 dziennie), Kołomyja
(15 dziennie), Komsomolsk (Mokra Niemiecka; 15 dziennie), Lwów (25 dziennie), A
opuchiw (Brustury; 25 dziennie), Muka-czewo (135 dziennie), Okruhła (25 dziennie), Rachów (55 dziennie), Swalawa (15 dziennie), Użhorod (115 dziennie).
Noclegi proponuje hotel Tia-cziw (Lenina 42; s24405, 22383). Obiad można zjeść w eleganckiej restauracji Tysa (codz. 8.00 24.00). Daniem firmowym są kartofle z kawałkami ryby i kurczaka.
Zwiedzanie
Na głównym placu, Lenina, stoi kamienny XV-wieczny kościół reformowany (reformatśka cerkwa, @5D>@<0BAL:0 F5@:20, reformatus templom; Lenina 29). Przy jego budowie wykorzystano ściany wcześniejszej %(-wiecznej świątyni. Warto zajrzeć do katolickiego kościoła św. Stefana (rymo-kato-łyćka cerkwa, @8<>-:0B>;8FL:0 F5@:20, Szent Istvan; róg Lenina i Turianyci) z 1780 r. Jest jeszcze synagoga (synahoha, A8=03>30, zsi-nagóga), wzniesiona przed 1900 3., obecnie zajęta przez salę sportową.
Informator
Apteka Lenina 10.
Banki Awal (Czerwonoarmijśka 8),
Oszczadbank (Hołłoszi 23), Prominwe-
stbank (Komsomolśka 10). Pogotowie c03. Policja e02. Przychodnie Rejonowa (Hottoszi 1; o211
07), dentystyczna (Wajdy 2; �22303). Straż pożarna O. Szpital Żowtnewa 52 (e21075).
RACHÓW
" 17 tys. mieszkańców " n3132
Przyjemny Rachów (ukr. Rachiw, 0EV2; węg. Rahó) stanowi centrum wschodniej, huculsko-ru-muńskiej części Zakarpacia. Położony w wąskiej dolinie Cisy, w pobliżu miejsca, gdzie łączą się Biała i Czarna Cisa, bywa nazywany  huculskim Paryżem". Węgrzy stanowią 8,4% mieszkańców. Rachów jest najwyżej położonym miastem Ukrainy (820 m n.p.m.). W przeszłości miasto było bazą wielu różnych band, łącznie z najsłynniejszą Ołeksego Dowbusza, a także ważnym punktem nadgranicznym  niegdyś jako rubież Rzeczypospolitej i Korony św. Stefana, potem granica galicyjsko-węgierska, następnie polsko-czechosłowacka, polsko-węgierska, a ostatnio ukraiń-sko-rumuńska (z lokalnym połączeniem kolejowym do Sygietu Marmaroskiego). Od założenia aż do 1918 r. należało do Węgier, w latach 1919-1939 do Czechosłowacji, a od marca 1939 r. do 1944 r. ponownie do Węgier.
Komunikacja
Z dworca kolejowego i autobusowego (dokładnie z placu na lewo od stacji kolejowej) prowadzi do centrum ul. Prywokzalna, potem przechodząca w Myru. Połączenia kolejowe: Kołomyja, Iwano-Fran-kowsk, Sygiet Marmaroski (Rumunia); autobusowe: Bohdan, Chust, Czorna Tysa, Czerniowce, Iwano-Frankowsk, Jasinie, Kobyłecka Polana, Kosowska Polana,
Laszczyna (A
azeszczyna), Ł_ul Serednie Wodiane, Swalawa, Xi czów, Użhorod, Wodica.
Zwiedzanie
Orientacja w Rachowie nie stwarz kłopotów. Oś miasta stanowi pro. stopadła do rzeki ul. Myru, która przechodzi w pobliżu stacji kolejowej w ul. Prywokzalna. Na przeciwnym niż stacja brzegu Cisy jest centrum z wyznaczającym środek miasta placem na skrzyżowaniu ulic Myru, Kyjiwśkoji i Werbnyka oraz z równoległą do Myru ul. Szew-czenka. Poza dwoma XIX-wiecz-nymi kościołami (na głównym placu) oraz typową dla głębokiej prowincji Austro-Węgier zabudową nie ma tu zabytków.
Koło drogi do Tiaczowa (na południe) w 1887 r. wyznaczono geograficzne centrum Europy (heohraficz-nyj centr Jewropy). Na wschód od Rachowa rozciąga się założony w 1968 r. Karpacki Rezerwat Biosfery (Karpatśkyj biosfernyj zapo-widnyk; dyrekcja i muzeum: ul. Krasne Płeso 77; 22193), w 1993 r. wpisany na listę UNESCO i nagrodzony dyplomem Rady Europy. Na obszarze objętym ochroną (liczy 57,8 tys. ha) zachował się pierwotny las typu alpejskiego (od 1800 m n.p.m.) z 64 gatunkami ssaków, 173 gatunkami ptaków oraz wieloma gatunkami endemicznych roślin. W muzeum (codz. 9.00-17,00; 3 hrn) oprócz ekspozycji dotyczących historii, archeologii, fauny i fl�' ry Karpat można obejrzeć interesujące dioramy:  Krasowa jaskinia oraz  Bukowy prałaś". Ciekawe ffl'
macie o rezerwacie zamiesz-ono na stronie: http://cbr.natu-org.ua/ukrainian.htm.
Noclegi
Wnym z miejsc noclegowych jest hotel Tysa (Franka 4, pierwsza przecznica ul. Myru za centralnym placem; s22990, 21027; dość wygodne pokoje, prysznic z ciepłą wodą w piwnicy). W hoteliku Sme-rekowa chata (Szewczenka 8; O21292) gospodarze proponują również swoje usługi w zakresie agroturystyki. Jest jeszcze hotel Tiacziw (Lenina 42; 221405, 22383; ceny dwójki zaczynają się od 100 hrn). Można przenocować także na I piętrze stacji kolejowej (wejście po prawej stronie, po schodach; standard bardzo niski).
GÓRY
Północną i wschodnią część Zakarpacia zajmują Beskidy Wschodnie. Ważniejsze pasma to Wyhor-lat na granicy ze Słowacją, Połonina Równa i Makowica-Syniak na północnym zachodzie, ciągnąca się wzdłuż północnej granicy Połonina Borżawa i Połonina Krasna oraz położony na wschodzie Swi-dowiec, a za nim Czarnohora z zachodnim stokiem najwyższego szczytu Ukrainy - Howerli (2061 m n-p.m.). Przy granicy z Rumunią na terytorium Zakarpacia wchodzą
pasma Karpat Marmaroskich
(tn.in. Pop Iwan Marmaroski; !940 m n.p.m.) i gór Ouasz.
najbardziej znanym pasmem S�rskim Zakarpacia jest Śwido-
wiec, pomiędzy dolinami Cisy i Tereswy. Jego północna część słynie ze wspaniałych kotłów polo-dowcowych, z których na uwagę zasługują: Kocioł Apszyniecki w górnej części doliny Apszyńca, Worożewski z jeziorkami, pod Ta-tulską i Gereżewski pod Bliz
nicą.
Ograniczenia turystyki wynikają przede wszystkim z reżimu granicznego. Strefa graniczna ciągnie się wzdłuż zachodniej i południowej granicy regionu: na wschód od linii Stryj-Sianki-Użhorod i teoretycznie w całej dolinie Cisy. Przy granicy z Polską i Słowacją strażników najłatwiej spotkać na stacjach kolejowych wokół Przełęczy Użockiej. Na południu ścisła kontrola odbywa się w strefie pomiędzy doliną Cisy, drogą Rachów-Bohdan Howerla i Czarnohorą. Tu trzeba mieć zezwolenie strażnicy (zastawa) w Bohdanie.
Więcej informacji na temat Beskidów Wschodnich oraz propozycje wycieczek  zob. rozdział Wycieczki górskie.
Komunikacja
Pociąg Linia Użhorod-Sianki to dalszy odcinek opisanej w rozdziale Ziemia lwowska drugorzędnej linii Sambor-Sianki. Najwyżej położony fragment  w dawnych przewodnikach często porównywany z przejazdem przez austriacki Semmering  obfituje w panoramy, o jakie trudno nawet na innych liniach górskich (trzeba zająć miejsce od wschodu!). Jeżeli ktoś chce dostać się w miarę szybko ze Lwowa do doliny Cisy, musi jechać przez Stryj, lecz jeśli udaje
387
się w zakarpackie Bieszczady, linia ta gwarantuje wygodny dojazd. Pokonanie całego odcinka trwa 4 godziny (z Użhorodu do Pereczyna 1 godz., do Berezny 2 godz., do Wołosianki 3 godz.). Połączenia dalekobieżne: Czop, Lwów, Soło-twyno; lokalne: Mukaczewo, Sian-ki, Użhorod, Wołosianka.
Linia Batowo A
awoczne, przedłużenie odcinka Stryj A
awoczne, jest linią magistralną, o największym ruchu pociągów. Pokonanie całego odcinka zajmuje 3 godziny (z Mukaczewa do Swalawy 1 godz., do Wołowca 2 godz.). Połączenia międzynarodowe: Budapeszt, Moskwa, Praga; dalekobieżne: Charków, Czerniowce (dni parzyste), Kijów, Lwów, Mukaczewo, Użhorod, Winnica (dni nieparzyste); lokalne: A
awoczne, Mukaczewo, Skole.
Linia Berlebasz Woronienka, obecnie czynna w ruchu krajowym na odcinku Rachów Woronienka, stanowi kontynuację połączenia De-latyn-Woronienka na dawnej trasie Delatyn-Dolina Wyszowa (Vałea Viżeului). Obecnie ma charakter drugorzędny. Zarówno po  galicyjskiej", jak i zakarpackiej stronie zapewnia najwygodniejszy dojazd do  serca" gór. Przejazd na całym odcinku trwa 2 godziny (z Rachowa do Jasinia 1 godz.). Połączenia: Czerniowce, Iwano-Frankowsk, Kołomyja, Lwów, Rachów, Worochta.
Noclegi Hotele
Bilin Natalija (r?3132/21828). Chust Karpaty (Franka 93; B3142/23450, 26701), Rika (Wołoszyna 1310; 23142/
23434, 23531), Urozaj (Sływowa 3?.
S3142/24652), Werchowyna (Poperec
na 1; 3142/23134, 23153). Irszawa Irszawa (Zowtnewa 14; 03144/
21641). Jakiwśke (koło Polany) U Tarasa (-133,
35432). Miżhirja (Wołowe) Karpatśkyj horyzont
(Nezałeżnosti 4; -3146/91081, 9144i\
Non Stop (Nezałeżnosti 95; e314ż/
91074), Werchowyna (Szewczenka) Pereczyn Berizka (Czerwonoarmijśka 2a-
%B3145/21058), Turjanśka dotyna (Woz-
zjednania 7; 3145/22263). Rachów Tysa (Franka 4; e3132/22990
21027). Synewir Motel Terebla. Polana Fortuna (Duchnowycza 61; 2/
74427). Wołowiec Nadija (Karpatśka; -3136/
22736), Smeńczka (Zariczna 24; 21/
22652), Wiktorija.
Turbazy
Bilaszowice (Bitasowycia) Pikuj (21/
22238). Bohdan Otesia (&3132/32025). Chust Narcys (Sływowa 38; s3142/
23170, 27490). Czynadiowo Wodohraj (Sanatorna 201;
�3131/62273, 52396). Dołhe Fakel (�3144/71372, 71373). Filipiec (Pyłypeć) Zatyszok. Jasinie Wysoki Karpaty (�3132/34397). Kobyłecka Polana Trembita (�3132/22511). Kostryna (Kostryno) Dubowyj haj (�3135/
37218), Krasija (�3135/37299). Miżhirja (Wołowe) Karpaty (Nezałeżnosti 61; �3146/91462). Podobowce (Podoboweć) Podoboweć
(3133/23206). Połonina Drahobrat Drahobrat (�3132/
42009).
tudene Wyżne (Studenyj Werchnij)
gdelwejs.
2ioro Synewir Morśke Oko (�380/
3l46/91433; od 60 hrn/dobę). Tarasiwka Płaj (�3143/61333). TereblaŁdem(s3134/65397). V4/ołosianka Szczerbyn (�3122/33493). i/Uołowiec Płaj (Karpatśka 100; �3136/
22972). Zdeniowa (Żdeniewo) Forel (�3136/
22232).
inne miejsca noclegowe Optymalnym rozwiązaniem są kwatery prywatne (30-50 hrn). Namioty można rozbijać wszędzie, wyjąwszy tereny chronione, np. w Parku Narodowym Synewir. Nie zaszkodzi także szukać noclegu we wszelkiego rodzaju chatach drwali, bacówkach itp.
Wyciągi
Większość wyciągów to orczyki
(krzesełkowe zaznaczono).
Bilaszowice Pikuj (300 m).
Bohdan Olesia (1000 m).
Chust Narcys (250 m).
Połonina Drahobrat Drahobrat (1000 m
n.p.m.; 300 m). Filipiec Zatyszok (700 m). Jasinie Tysa (1000 m). Kobyłecka Polana Trembita (500 m). Miżhirja Karpaty (500 m). Podobowce Podoboweć (1800 m). Rachów Tysa (1000 m). Studene Wyżne (Studenyj Werchnij)
Edelwejs (1000 m n.p.m.; 1200 m). Synewir Terebla (1000 m). Synewyrśka Polana Synewyrśke ozero
(500 m). Weliatyno Narcys (450 m).
Wołosianka Szczerbyn (300 m). Wyszka Krasija (1000 m n.p.m.; krzesełkowy 3000m). Zdeniowa Forel (800 m).
Zwiedzanie
Poniżej podano miejscowości, do których warto dotrzeć, oraz znajdujące się w nich najbardziej godne uwagi zabytki. Więcej informacji - zob. Wycieczki górskie.
Zabytki
Bukowcewo Cerkiew św. Anny, 1791.
Filipiec (Pyłypeć) Cerkiew Narodzenia NMP, 1780.
Hukliwe (Hukływyj) Cerkiew Ducha Świętego, XVIII w.
Husna (Husnyj) Cerkiew św. Mikołaja, 1655.
Klauza Ozeranka Kfauza-muzeum.
Kobyłecka Polana Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego, XVIII w.
Kołoczawa Cerkiew Ducha Świętego, 1795.
Kołodne Cerkiew św. Mikołaja, 1470.
Kostryna Cerkiew Opatrzności Bożej, 1645.
Likicary Cerkiew św. Bazylego, 1748.
Podobowce (Podoboweć) Cerkiew św. Mikołaja, XVII w.
Studene Niżne (Studenyj Nyżnij) Cerkiew Zwiastowania NMP, 1820.
Studene Wyżne (Studenyj Werchnij) Cerkiew św. Mikołaja, 1804.
Sucha (Suchyj) Cerkiew Św. Jana Chrzciciela, ok. 1700.
Swalawa Cerkiew św. Mikołaja, 1588/ 1759; Muzeum Krajoznawcze, Szewczenka 4 (�3133/21462, 22767).
Wołowiec Cerkiew Opieki Matki Boskiej, 1792.
Wyszka Cerkiew św. Michała, ok. 1700.
|
Bukowina
Należąca od 1944 r. do Ukrainy północna część Bukowiny (ukr. Bukowyna, C:>28=0; rum. Bucovina) ma 8,1 tys. km2 i 938,5 tys. mieszkańców. Wraz z północnymi skrawkami Besarabii tworzy odrębny obwód czernio-wiecki, którego północna, zachodnia i wschodnia granica pokrywa się z przedwojennym przebiegiem granic międzypaństwowych. Kraina, owiana legendą harmonijnego tygla wspaniale komponujących się kultur: rumuńskiej, ukraińskiej, żydowskiej, niemieckiej i polskiej, po tragicznych przemianach dziejowych stała się bardziej jednolita narodowościowo, a niektóre ze wspólnot znikły niemal zupełnie. Warto jednak tu przyjechać, bo wciąż jest to miejsce niepowtarzalne.
Obwód czerniowiecki można podzielić na część zachodnią i wschodnią. Zachodnią zajmują Karpaty z pasmem Beskidów Po-kucko-Bukowińskich na północy oraz z Połoninami Czywczyńskimi i północnymi skrawkami Obczyn
Bukowińskich na granicy z Rumunią. Część wschodnia obejmuje Wyżynę Mołdawską, sięgającą jaru Dniestru i wznoszącą się ponad 500 m n.p.m. (Wzgórza Chocim-skie). Są również dwie strefy krajobrazowe: górzysty zachód porastają (tam gdzie nie uprawia się zie-
Pascal poleca
" Czerniowce - Patac Metropolitów Bukowińskich; śródmieście 2 II potowy XIX i pierwszych dekad XX w.
" Chocim - twierdza będąca świadkiem triumfów Rzeczypospolitej, z niepowtarzalnym widokiem na jar Dniestru.
%\ i  cv świerkowe i bukowe, a rol-rtii) lasy . , .
" v step na wschodzie czasami
urozmaicają dąbrowy. Bukowinę
przecinają dwie główne rzeki: Se-
t i Prut, a granice wyznaczają Czeremosz i Dniestr. W tej części kraju panuje klimat umiarkowany kontynentalny, łagodny. Średnia temperatura stycznia waha się od _5�C (Chocim) do -8�C (Sela-tyn), a lipca od +16�C (Selatyn) do+20�C (Chocim).
Podobnie jak w przypadku Za-karpacia, na urzędową siatkę nazw miejscowych nakładają się inne, używane przez mniejszości narodowe. Czerniwcy (Czerniowce) to po rumuńsku Cernauti, Bereho-met - Berkomete pe Siret, Biła Krynycia  Fontina Alba, Hłyboka - Adancata, Karapcziw  Carapciu pe Siret, Krasnoilśk - Crasna II-schi (także Crasna Putnei), A
u-kiwci - Lucavatul, Nowosełycjia  Noua Sulita, Putyła - Putilla, Sa-dhora  Sadagura, Storożyneć  StorojineJ, Ust'-Putyła - Gura-Pu-tilei, Waszkiwci - Vascau|i, Wy-żnycia  Vijnij.a, Zastawna  Za-stavna. Dla bukowińskiego Niemca czy Austriaka nomenklatura ta będzie wyglądać następująco: Czernowitz, Berhometh, Hliboka, Karapcziu, Krasna-Putna, Luka-wetz am Sereth, Nowosielitza, Pu-tula, Sadagora, Storozynetz, Uście Putilla, Waschkoutz, Wiznitz, Zastawna. Nazewnictwo jidysz jest bardzo podobne do niemieckiego, choć występują różnice: np. Sado-gcr i Wyżnie. Spotyka się także tradycyjne nazwy polskie: Czerniowce, Nowosielica, Uście Puty-
łowskie, Sadogóra (lub Sadagora), Storożyniec, Waszkowce, Wyżni-ca, Zastawna oraz nazwy właściwie wszystkich wsi dzisiejszej części ukraińskiej.
Historia
W starożytności Bukowinę zamieszkiwali Dakowie, a od wczesnego średniowiecza na te tereny napływali Słowianie. W X i XI w. krainę kontrolowała Ruś Kijowska, w XII i XIII w. - księstwo halickie i halicko-wołyńskie. W XIV w. należała do Mołdawii (była zatem przez dłuższy czas lennem polskim), potem znalazła się w orbicie wpływów tureckich. W czasach jagiellońskich, szczególnie w okresie panowania Jana Olbrachta, przyby- O wali tu polscy osadnicy, dzięki cze- 6 mu Bukowinę zwano Kresami Ja- g giellońskimi. W 1775 r. Turcja od- z stąpiła krainę (bez starostwa * chocimskiego) Austrii, która połączyła ją z Galicją, co przez XIX stulecie owocowało kolejną falą osadnictwa polskiego. W 1812 r. Rosja, po zwycięstwie nad Turcją, otrzymała Chocim. Od 1849 r. austriacka Bukowina stanowiła odrębny kraj koronny, księstwo z własnym niebiesko-czerwonym sztandarem. Rozwój gospodarczy wydatnie przyspieszyła budowa linii kolejowych Lwów-Jassy (1866-1869) i Czerniowce-Nowosielica-Żmerynka (1884-1894). W 1910 r. ustrój uregulowano tzw. ugodą bukowińską, tworzącą wielonarodowy system parlamentarny.
Dobrą ilustracją różnorodności austriackiej Bukowiny może być 391
>
392
%s tutejszych urzędników, za-;eszczony w Hof- und Staats-Uandbuch der osterreichisch-ungari-rhen Monarchie, rocznik 1876. Obok zajmujących zazwyczaj wyście je stanowiska Austriaków i Niemców, jak Otton Ambros von Rech-tenberg, Vincenz Gareiss von Pollitzsturm czy Ludwig Gross--Lemayere von Kleingriinberg, spotyka się Rumunów (Alexandre Banczeskul, Constantin Florę, Io-an Lupul), Ukraińców (Arthemius Czuntuliak, Władimir Hankie-wicz, Basil Kluczenko), Żydów (Aron Horn, Alex Morgenbesser, Leo Rosenzweig), Węgrów (Ore-stes Renney von Herszeny, Ale-xander Rakoczy, Emil Miskolczy) i Czechów (Joseph Mrstik, Richard Pribram, Carl Vrba). Są też nazwiska włoskie (Heinrich Pardi-ni), greckie (Louis Logothetti) i francuskie (Rudolph Ragette). Niektóre osoby trudno przypisać do określonej nacji, np. Johanna Kasprzyckiego von Castenedolo czy Gedeona Konstantinowicza von Grekul. Zresztą trudno zgadywać, bo  na oko" niemiecko-włoski Johann Stefanelli okazuje się docentem katechetyki greckokatolickiej. Nie brakuje także Polaków -Edward Grabowiecki, Edmund Kucharski, Romuald Klimkiewicz, Edmund Wieleżyński. Jest nawet Emil Zygadłowicz (nie Zegadłowicz), zatrudniony na stacji telegraficznej w Neu-Itzkany.
Po upadku Austro-Węgier powstał lokalny rząd ukraiński z prezydentem Bukowiny, Omelianem Popowyczem. Po 1918 r. cała Buko-
wina przypadła Rumunii. W 1940 r. ZSRR, za zgodą III Rzeszy, wymu. sił na rządzie rumuńskim zrzeczenie się północnej części :30VFC. W latach 1941-1944 terytoria te ponownie znalazły się pod kontrolą Bukaresztu, a w 1945 r. przywrócono granicę ustaloną p0 aneksji w 1940 r. Kwestia bukowińska powróciła po uniezależnieniu się Ukrainy i Rumunii od Moskwy. Bukareszt długo odmawiał uznania granicy z 1940 r. Sprawę załatwił dopiero dwustronny traktat rumuńsko-ukraiń-ski potrzebny Rumunom do korzystnego rozpatrzenia wniosku o przyjęcie do NATO.
Bukowina wyróżniała się jako niezwykła mieszanka etniczna. Według danych z 1910 r. (dla 9 powiatów na północy, czyli mniej więcej w dzisiejszych granicach) Ukraińcy stanowili 55%, Rumuni 19%, Żydzi 15%, Polacy 6%, Niemcy 5%, Rosjanie 0,5% mieszkańców. W okolicy Rarańczy mieszkało kilka tysięcy Węgrów (1,3%), a w powiecie Storożyniec także Czesi i Słowacy (0,1%) pracujący w tamtejszych hutach szkła. Spotykało się rodziny ormiańskie oraz koczujących Cyganów (0,3%). Pod względem liczby narodowości Bukowina zajmowała pierwsze miejsce wśród krajów Austro-Węgier. Niejednolite było także należące do Rosji (do 1918 r.) starostwo chocimskie. W 1897 r. Ukraińcy stanowili tu 53,2% ludności, Rumuni 23,8%, Żydzi 15,6%, Rosjanie 5,8%, Niemcy 0,2%. Strukturę tę zmieniła II wojna światowa, kie-
34
dy to zginęła połowa Żydów. Niemal cała reszta udała się w wielkiej fali emigracyjnej w 1989 r. do Izraela. Niemcy wyjechali do ojczyzny w 1940 i 1989 r. Obecnie Bukowinę zamieszkuje 70,8% Ukraińców, 19,7% Rumunów, 6,7% Rosjan, 1,7% Żydów i 0,5% Polaków (4,7 tys.). W czasach ZSRR napłynęli tu przybysze z Azji, m.in. Uzbeko-wie, Baszkirowie, Czuwasze, Tadżykowie, a nawet Koreańczycy. Obszary z przewagą Rumunów to przede wszystkim okolice Nowo-sielicy, Herki oraz Hłybokiej. W przeciwieństwie do Galicji oraz Zakarpacia, i Ukraińcy, i Rumuni należą do Cerkwi prawosławnej.
CZERNIOWCE
" 259 tys. mieszkańców
" M372 (numery 6-cyfrowe), 23722 (5-cyfrowe)
 Miasto, gdzie wolny dzień zaczynał się od Schuberta, a kończył pojedynkiem. Miasto w pół drogi między Kijowem i Bukaresztem, między Krakowem i Odessą - było niepisaną stolicą Europy, gdzie śpiewały najpiękniejsze soprany koloraturowe, woz
nice sprzeczali się o Karla Krausa, chodniki zamiatano bukietami róż, a księgarń było więcej niż kawiarń. Miasto niekończącej się intelektualnej dyskusji, rankiem zaczynającej się od nowej teorii estetyki, wieczorem  już zupełnie obalonej. Miasto, gdzie psy nazywano imionami olimpijskich bogów i gdzie kury wydziobywały z ziemi wiersze Holderlina. Okręt rozkoszy z ukra-
ińską załogą, niemieckimi ofiCer mi i żydowskimi pasażerami burcie, który pod austriacką bar, derą trzymał stały kurs między Za chodem i Wschodem"  pisał iP den z austriackich entuzjastów Bukowiny, Georg Heintzen. Dziś nie jest tu aż tak bogato i barwnie ale Czerniowce (ukr. Gzerniwci '5@=V2FV; rum. Cernauji) nacj Prutem to wciąż drugie pod względem atrakcyjności (po Lwowie) miasto zachodniej,  austro-węgier-skiej" Ukrainy. Ciekawe jest jedno z wyjaśnień pochodzenia nazwy. Podobno dawni Słowianie oznaczali kierunki świata barwami. Biała wyznaczała północ, czarna - południe. Zatem  miasto na południu (Rusi)" zwano Czerń, skąd wywodzi się obecna forma.
Historia
Osada na lewym brzegu Prutu istniała już w XII w. Pierwsza wzmianka o miasteczku na prawym brzegu (na terenie dzisiejszego śródmieścia) pochodzi z 1408 r. Obie miejscowości należały do Mołdawii. Stanowiły komorę celną na szlaku handlowym Polska-Mołdawia. W 1514 r. wraz z całym krajem popadły aż do 1769 r. w zależność od Turcji. Trudno mówić w tym okresie o nadzwyczajnej roli Czerniowiec, skoro jeszcze w 1762 r. liczba mieszkańców nie sięgała tysiąca. W 1774 3., zgodnie z traktatem w Kucztik-Kajnardzy Czerniowce znalazły się w granicach Austrii. Od 1779 r. pełniły rolę administracyjnego centrum okręgu bukowińskiego w obr ębie
licji. W 1849 r. zostały stolicą , bnego kraju koronnego, Buko- % v Od 1866 r. miasto było przyłączone do europejskiej sieci kole-. ej> co korzystnie wpłynęło na :ego rozwój. W wyniku wielkiego pożaru, któ-w |866 r. zniszczył śródmieście, Czerniowce odbudowano w zupełnie nowym, stołeczno-wiedeńskim stylu. Miejscowość odgrywała też istotną rolę jako siedziba biskupów prawosławnych. W 1875 r. utworzono tu stolicę metropolii cerkwi autokefalicznej. W XIX w. do miasta napłynęła duża grupa ludności niemieckojęzycznej. W 1875 r. powstał niemiecki uniwersytet. W okresie I wojny światowej, od 1916 r. Czerniowce były okupowane przez wojska rosyjskie. Przez półtora roku miasto stanowiło obiekt ciężkich walk na linii frontu. Od 11 listopada 1918 r. należało do Rumunii. W czasie rządów rumuńskich liczba mieszkańców wynosiła początkowo 85 458, w tym 41 360 Niemców i Żydów, 15 254 Rusinów, 14 893 Polaków i 13 440 Rumunów (wg przedwojennych encyklopedii), by do II wojny światowej wzrosnąć do 111 tys. W czerwcu 1940 r. miejscowość Została anektowana przez ZSRR i przemianowana na Czernowice (ukr. Czernowyci). Pierwotnie nie miało tu być nawet obwodu, tylko stolica rejonu. 6 lipca 1941 r. miasto powróciło do Rumuni, ale wraz Z odwróceniem się losów wojny 29 marca 1944 r. ponownie przyłączono je do ZSRR (tym razem pod historyczną nazwą).
Po odzyskaniu niepodległości przez Ukrainę usunięto sowieckie nazewnictwo. Zaczęto również mocno akcentować stołeczny i wielokulturowy charakter miasta.
Najbardziej znaną na świecie postacią z Czerniowiec był zapewne Paul Celan (1920-1970), określany w encyklopediach jako  niemieckojęzyczny poeta i tłumacz". Urodził się w Czerniow-cach jako Paul Anczel. W 1948 r. wyjechał do Paryża. Często porównuje się go z Franzem Kafką. Mimo skrajnego nowatorstwa, poezja Celana jest łączona z Czer-niowcami. Mówi się na przykład, że przesiąkł w młodości chasydzką mistyką rozwijaną wokół dworu cadyka w Sadogórze.
Orientacja
Czerniowce zajmują duży obszar, ale mają przejrzysty plan. Część historyczna leży na prawym brzegu Prutu, lewy natomiast zajmuje przedmieście Sadogóra (Sa-dhora) - niegdyś odrębne miasto, znane jako jeden z największych żydowskich ośrodków religijnych na świecie. Śródmieście skupia się wokół długiego pasa wzdłuż uł. Hołownoji. Miejsce, w którym łączy się z Ruśkoju, to środek miasta - Centralna płosz-cza. Równoległa do Hołownoji ul. Kobylanśkoji pełni rolę deptaka. Można przy nim znalez
ć większość restauracji i eleganckich sklepów. Na zwiedzanie warto zarezerwować co najmniej dzień.
7! O ż
395
Czerniowce BUKOWINA
CL !
N !
SL'3
A
Ś
o
43
3 "d
m' 
- 3
O
jf U A p
5; N
*^
u> CL
" O
*8
N   3
43 O
B7 S
P JM
5. �a U o
3'3
n o
t
3 cP
ędzy 3 Tl 1908 o" %1
M �- N
ódmie- noc Tl 3'
nej rzy uje
p n. 0, ^. O
^ 1 wor Ul 3"
p ogi O n o

<\> 3- A ł * pj
U 0 CL T p
N O
N P o er
p
0) W -- - J4
z jedny estaura obskur 13.00- ażu jest
3 3 l\>
w '< *. U
>r p
11 Q
3 43 O T3
cr ro ro h^ eroni
^Zaleszczyki (M19), Kołomyja (P04)
SADOGÓRA
G CZERNIOWCE
sko Kai
�
Park
Fed'kowycza
,�
^3
1 Ib? j. ,
......' �Pt.*
a� �' *,-.
5 F 7(+,
',, .-
pj_ pi K" i"'
I>
! N
K' 2
N- 3  > !G
" CL P N
" O
O 3 5;  > 
1*
N 
N  CL P
N-
!�
� ro
O p



f_s ro
CL ^ '
3 Cfi
0
Tl !
p p
|.-g
p g
% . H
& CL
a. o
CL <
S' ro g
! Os P & =5 Ł"
Ki
o
Ł
V5
N- N 3 "
td 7 2 K'
Ł-43
9 3
i ' *~* sa %<
33 ro
JO?
m ,-\ 5)
3
dyn) 2 dess ano-
- P o p 4
!M 3 r
oki ' lne:  d 3 ST"
?0? (TO p hor ows
Meż ołom o S- ffi
efa U p' CL 3
" ' � ; @ 18 ^K |' !7 \ \
')) jj* ' ^' "4^JF ()):.^ ,
\\ V. " #" -' / '. v Park . XE' ' \ V- --.''. "J? . ' S:  irń.T. Szewcz " ' % " % /" ^ % " % CJ . \ : ^< la ' % Vft\\ 1 1 i
%& 1 Ratusz ^ ^ ^k.^
fi 2 Bank Państwowy ^?^^^
j 3 Teatr 4 Patac Metropolitów Bukowińskich ^ i
\.- .
5 Muzeum Krajoznawcze ^fjgA
^^^^J 4 'V GG
6 Sobór katedralny Ducha Świętego 4\
7 Cerkiew ormiańska V
8 Cerkiew Zaśnięcia Marii Panny % "- " ^Ś&E&SyJy
#\
9 Sobór św. Mikołaja
10 Cerkiew św. Mikotaja ^klHBI Hfe %^^^^^<</<
11 Kościót Serca Jezusowego D V "'^ %'A
12 Dom Niemiecki �2/ /=: '
13 Dom Polski
14 Kościót Podwyższenia Krzyża Świętego �^ f
15 Synagoga Beniamina \
16 Kirkut  A
' \ v
%V Seret, Suczawa (Rumunia; M20)
33MO|UJ3Z3
VNIM0Xna
Czernopol
W miejscowości o takiej nazwie toczy się akcja książki powieściopisarza Greq0 ra van Rezzoriego. Jej pierwowzorem miało być rodzinne miasto pisarza - Czer niowce. W powieściowym Czernopolu, jak i w prawdziwej stolicy Bukowiny, rzeczywistość podlegała nieustannym metamorfozom - zmieniały się kolory f|aa na ratuszu, znaczki na listach i polityka zwierzchności, ale, jak zauważyła amerykańska publicystka i podróżniczka Annę Applebaum, przetrwała demoniczna esencja tego miejsca. Wedtug niej wszyscy ci, którzy zagarnęli Bukowinę, a wiec wszelkiej maści przybysze i najez
dz
cy - Polacy, Turcy, Rumuni, Niemcy, Żydzi i Rosjanie, rozpływali się w tutejszej wyjątkowej atmosferze.  Prawdę mówiąc ziemie Bukowiny należą nie do Europy Środkowej, lecz do Bałkanów. W Czer-niowcach, stolicy regionu, fasady domów były habsburskie, ale barwy i ciepłe wiatry świadczyły o czymś innym: rankiem czułam się tak, jakbym przekroczyła niewidoczną linię i znalazła się na południu" - napisała Applebaum.
Spacerując wśród nadszarpniętych upływem czasu nagrobków  niesamowicie" pięknej czerniowieckiej nekropolii, nasuwa się refleksja, że miasto musiało przeżyć wspaniałą historię. Czytając ukraińsko-, polsko- i niemieckojęzyczne epitafia, łatwiej można zrozumieć historyczny tygiel, jaki uformował się na Bukowinie - z pozoru nic nieznaczącym, odciętym skrawku terytorium, którego istnienia nie można sobie racjonalnie wytłumaczyć (parafraza słów historyka Alana J. Percivala Taylora). Tu działał najdalej wysunięty na wschód niemieckojęzyczny uniwersytet, i to wcale niepośledni. To w Czerniowcach istniał silny ośrodek ruchu na rzecz autonomii wschodniożydowskiej narodowości. W 1908 r. odbyła się w mieście światowa konferencja jidysz zorganizowana przez Natana Birnbauma. Dwa lata póz
niej rząd austriacki uznał, co było ewenementem na skalę światową, istnienie na Bukowinie osobnej narodowości żydowskiej. W tym zakątku Europy  baśnie i mity unosiły się w powietrzu, oddychało się nimi" - jak o czernioweckim stetlu mówiła pochodząca stąd pisarka Rosę Auslander (1907-1988).
Eudoxiu Hurmuzaki (1812-1874), rumuński działacz polityczny, historyk marzący o zjednoczeniu Mołdawii i Wołoszczyzny, autor monumentalnej, wielotomowej
Autobys Dworzec jest usytuowany przy ul. Hołownij 219, w południowej części miasta. Do centrum kursują trolejbusy #3 i 4. Rolę przechowalni bagażu pełnią automatyczne schowki (0,50 hrn za sztukę). Informacja: 41635.
Połączenia międzynarodowe: Bielce (Mołdowa), Botoszany (Ru-
munia), Brześć, Bukareszt, Kim-polung (Rumunia), Kiszyniów (Mołdowa), Radowce (Rumunia), Suczawa (Rumunia); dalekobieżne: Berdyczów, Borszczów, Brze-żany, Chmielnicki, Chust, Czeme-rowce, Dniepropetrowsk, Dubno, Dunajowce, Horodok, Iwano-Fran-kowsk, Jaremcze, Kałusz, Kamie-
Czernopol
edycji Documenta prMtore la /stora RomSnilor, Alojzy Alth (1819-1886), geolog i mineralog, członek Akademii Umiejętności i profesor Uniwersytetu jagiellońskiego; Ahron Apelfeld (ur. 1932), żyjący w Palestynie pisarz żydowski tworzący w języku hebrajskim; Paul Celan (1920-1970), austriacki poeta--samobójca z Paryża, autor słynnego wiersza o zagładzie Fuga śmierci; Eugen Ehrtich (1862-1922), jeden z głównych twórców socjologii prawa; Mikołaj Kostyniuk (1908-1975), polski paleobotanik z Uniwersytetu Warszawskiego; Honarata Leszczyńska (1864-1937), warszawska aktorka, córka Wincentego Rapackiego; Icek Manger (1901-1969), autor z jednej strony wyrafinowanych, a z drugiej naiwnych liryk w języku jidysz oraz humorystycznej powieść Księga raju, czyli Przedziwne żywota opisanie Samuela Aby Aberwo; Karol Mikuła (1819-1897), pianista i kompozytor, uczeń Chopina, wieloletni dyrektor Galicyjskiego Towarzystwa Muzycznego we Lwowie; Jan Antoni Mi-kulicz-Radecki (1850-1905), profesor krakowskiej, królewieckiej i wrocławskiej uczelni, jeden z twórców nowoczesnej chirurgu, który min. wprowadził niciane rękawiczki operacyjne, maskę zakrywającą usta chirurga podczas operacji oraz czepki; Roman Smal-Stocki (1893-1969), ukraiński językoznawca, wiceminister w rządzie Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej (1919-1921), wykładowca czeskich i amerykańskich uczelni - co łączy tych ludzi? Wszyscy oni urodzili się w Czerniowcach na przełomie XIX i XX stulecia, w tym mieście dorastali, tu zostali ukształtowani, stąd ponieśli ideę tego miejsca i tego czasu w świat. Inni, tacy jak Jurij Fedkowycz (raczej Osyp Dominik Hordyński de Fedkowycz; 1834-1888), naśladowca twórczości T. Szewczenki, autor wierszy i poematów z życia bukowińskiej wsi, czy Olha Kobylańska (1863-1942), pisarka żarliwie walcząca o emancypację ukraińskich kobiet, choć urodzili się nieopodal Czemiowiec, to jednak całe życie spędzili właśnie tutaj, tak jak i Aleksander Morgenbesser (1816-1893), galicyjski spiskowiec i poeta, który poświęcił życie animacji kulturalnej polskiego środowiska na Bukowinie.
Aleksander Strojny
:: %
i::.:
nieć Podolski, Kijów, Kołomyja, Krasiłów, Lwów, Odessa, Równe, Stryj, Symferopol, Szepietówka, Tarnopol, Truskawiec, Użhorod, Żytomierz; lokalne: Bahryniwka, Biała Krynica (Biła Krynycia), Chocim, Dawydiwka, Hilcza, Hły-boka (23 dziennie), Horbowce, Hrusziwka, Iwanowce, Jabłunicia,
Kamionka, Karapczów, Kelmenci, Korcziwci, Krasnoszora, Kułykiw-ka, A
ukowycia (10 dziennie), Mo-łodia (41 dziennie), Myhowe, Niżne Synywci, Nowodnistrowśk, Pe-trasziwka, Putyła, Rososzany, Sokiriany, Szypot, Wala Kuz
my-na, Werchni Petriwci, Wyżnica (14 dziennie).
Zwiedzanie
Śródmieście Czerniowiec to nieporównywalny z innymi miastami Ukrainy kompleks architektury z II połowy XIX i pierwszych dekad XX w. Uzupełnia go kilka efektownych pamiątek z epoki rumuńskiej. Uderza wysoki poziom projektów i wykonania poszczególnych gmachów, godnych niejednej stolicy państwa.
Ścisłe śródmieście wyznacza Centralna płoszcza z ratuszem (ratusza, @0BCH0; Centralna pł. 1), wzniesionym w latach 1843-1847 według projektu A. Mikulicza. Na placu można także obejrzeć budy-
Enek Banku Państwowego (Budy-nok derżbanku, C48=>: 45@6-" 10=:C; Centralna pł. 3) z lat - 1873-1878. Ulice Franka (chyba O najpiękniejsza w mieście) i Emine-M sku prowadzą na plac Teatralny ze wspaniałym gmachem teatru (B50B@; Teatralna pł. 1), zbudowana nym w latach 1904-1905 zgodnie o z projektem powstałym w znanej 6 wiedeńskiej pracowni F. Fellnera Jj i H. Helmera. Fasada przyciąga u wzrok niezwykłymi zdobieniami: oprócz motywów antycznych widnieją tu popiersia wielkich postaci światowej kultury. Szczyt budowli wieńczy posąg Melpomeny. Wewnątrz są m.in. neobarokowe foyer i loże. W północnej pierzei placu uwagę przykuwają stojące obok siebie budowle. W narożnym secesyjnym Żydowskim Domu Ludowym (Jewrejśkyj narodnyj dim, 2@59AL:89 =0@>4=89 4V<; Sztejnberga 1), postawionym w 1908 r. zgodnie 400 z planami T. Lewandowskiego,
znów mieszczą się instytucje i dowskie. Po prawej stronie wzn I się monumentalny konstruktw styczny Rumuński Pałac Naród wy (Rumunśkyj nacionałnyj paja C<C=AL:89 =0FV>=0;L=89 ?0;0F-Teatralna pł.) z 1938 3., projektu czołowego architekta rumuńskie go łona Nanescu. Dziś jest to Dom Oficera. Po drugiej stronie placu można obejrzeć zdobione fasady Izby Handlowo-Rzemieśłni-czej (Torhobo-remisnycza pałata Toprowo-@5<VA=8G0 ?0;0B0; Teatralna pł. 4), teraz oddane Akademii Medycznej. Z tyłu placu (za teatrem), na rogu ulic Szillera i A
esi Ukrajinky budzi podziw znakomita modernistyczna narożna budowla Teatru Żydowskiego (Jewrejśkyj teatr, 2@59AL:89 B50B@) z 1897 r.
Warto z Teatralnoji pł. pójść ul. Uniwersytetśką aż do końca, gdzie stoi najbardziej efektowny zabytek Czerniowiec - Pałac Metropolitów Bukowińskich (Pałac Bukowynśkych Mytropołytiw, 0;0F C:>28=AL:8E 8B@>?>;8BV2; Kociubynśkoho 2), zwany potocznie  Rezydencją". Zbudował go w latach 1864-1882 czeski architekt J. Hlavka dla metropolii prawosławnej. Obiekt składa się z trzech budynków: głównego i dwóch bocznych, zamykających przestrzeń wewnętrznego dziedzińca, oraz domu gościnnego po drugiej stronie ulicy, na rogu Uni-wersytetśkoji i Kociubynśkoho. Podczas II wojny światowej pałac ograbiono i spalono. Zniszczeniu uległo prawe skrzydło i część
biblioteki- Dziś budynki zajmuje uniwersytet. v[a południe i południowy sChód od Centralnoji pł. rozcią-się równie efektowna część śródmieścia. Szczególnie deptak, ul. Kobylanśkoji, przyciąga uwagę architekturą z przełomu XIX " XX w. Warto odwiedzić Muzeum Krajoznawcze (Krajeznaw-cZyj muzej, Kobylanśkoji 28; B24498; codz. 9.00-17.00 z wyj. śr.), aby zobaczyć m.in. kolekcje etnograficzne prezentujące tradycyjną odzież bukowińską i obrzędy świąteczne, ekspozycję poświęconą piśmiennictwu słowiańskiemu, a także wystawę upamiętniającą udział mieszkańców Czerniowiec w wojnie afgańskiej.
Na rogu Kobylanśkoji i Kafe-dralnoji wznosi się sobór katedralny Ducha Świętego (Swiato-Du-chiwśkyj kafedralnyj sobór !2OB>--CEV2AL:89 :0D54@0;L=89 A>1>@; Hołowna 85) z lat 1844-1864, wzorowany na soborze Św. Izaaka wSankt Petersburgu. Uwagę zwracają freski z XIX w. Warto przejść na tył soboru, przez Hołowną i skwer, gdzie stoi niebieski gmach rządu bukowińskiego (Krajowe uprawlinnia Bukowyny, @09>25 C?@02;V==O C:>28=8; Kafedral-na 2). Po drugiej stronie ul. Kobylanśkoji, przy Ukrajinśkij i Ruśkij można obejrzeć wiele zabytków, m.in. cerkiew ormiańską (wirmenś-ka cerkwa, 2V@<5=AL:0 F5@:20; Ukrajinśka 30), zbudowaną w latach 1869-1875 według projektu J' Hlavki. Ze względu na brak Wspólnoty ormiańskiej i doskonałą
akustykę wnętrza, od 1992 r. w świątyni mieści się sala muzyki organowej. Przy Ruśkij jest usytuowana greckokatolicka cerkiew Zaśnięcia Marii Panny (cerkwa Uspinnia Preswiatoji Bohorodyci, F5@:20 #A?V==VO @5A2OB>W >3>@>48FV; Ruska 28) z 1820 r. Niedaleko zwraca uwagę niezwykłymi wieżami sobór św. Mikołaja (My-kołajiwśkyj sobór, 8:>;0W2AL:89 A>1>@; Ruska 35) z 1939 3., kolejny w Czerniowcach projekt łona Nanescu. Bryła budowli nawiązuje do architektury jednej z najważniejszych świątyń Rumunii, królewskiej cerkwi w Curtea de Argeż. Warto pójść jeszcze dalej Ruską, do ul. Sahajdacznoho, aby zobaczyć najstarszą budowlę miasta -drewnianą cerkiew św. Mikołaja (Mykołajiwśka cerkwa, 8:>;0W2AL:0 F5@:20; Sahajdacznoho 89) z 1607 r. Na uwagę zasługuje charakterystyczna dla Bukowiny konstrukcja zrębowa (tzw. chatowa). Cerkiew spłonęła jesienią 1992 r. -obecna świątynia to w dużej mierze kopia.
Ośrodkiem licznej niegdyś wspólnoty niemieckiej był neogotycki kościół Serca Jezusowego (kosteł Serce Isusa, :>AB5; !5@F5 Icyca; Szewczenka 2). Zbudowano go w latach 1891-1894 staraniem jezuitów według projektu J. Len-zera i L. Kukurudzy. W czasach sowieckich urządzono tu archiwum. W 2000 r. świątynia wróciła do miejscowych niemieckojęzycznych katolików, którzy spotykają się w Domu Niemieckim przy Kobylanśkoji 53. Istnieje także, jak
niegdyś, Dom Polski przy Koby-lanśkij 36 oraz polski kościół Podwyższenia Krzyża Świętego (ko-steł Wozdwyżennia Czesnoho Chresta, :>AB5; >742865=8O '5A=>3> %@5AB0; Beethovena 2, na rogu Hołownoji) z lat 1787-1793, odbudowany po pożarze w 1866 r.
Miejscowych Żydów można spotkać w synagodze Beniamina (sy-nahoha, A8=03>30; Kobyłyci 53), postawionej w 1923 r. przez chasy-dów z Sadogóry. W Czerniowcach są jeszcze trzy - zamknięte bądz
przeznaczone na inne cele  bóżnice. Na przykład kino Czerniwci to przebudowana synagoga Tem-pel (synahoha Templ, A8=03>30 "5<?;L; Uniwersytetśka 10, na rogu Watutina) z 1877 3., projektu J. Zachariasiewicza, niegdyś jedna z najefektowniejszych budowli miasta. Uczęszczał do niej młody Paul Celan. W dawnej Wielkiej Synagodze (Barbiusa 39), wybudowanej przed 1850 3., znajduje się fabryka mebli. Trzecia synagoga (Mickewycza 8), z około 1900 3., została przebudowana na salę sportową.
Pomnikiem bogactwa kultur miasta jest cmentarz miejski (miskę kładowyszcze, <VAL:5 :;04>28I5; Zełena), gdzie zachowało się wiele pięknych grobów polskich, m.in. Antoniego Kochanowskiego, w latach 1866-1874 i 1887-1905 burmistrza Czerniowiec.
Opisane budowle nie wyczerpują listy zabytków. Przetrwało kilkadziesiąt obiektów mniejszej wagi  secesyjnych hoteli, kamienic czy
budynków użyteczności publio. Można je odnalez
ć dzięki świet ' panoramicznej mapie ukraińsko-gielskiej Czerniwci. Kartosrh* centralnoji czastyny mista  s^et , -map ofthe city centrę, sprzedawan ' w miejscowych księgarniach.
Warto także wybrać się na przed mieście Horecza. Stoi tam cerkiew Narodzenia Bogurodzicy (Cerkwa Rizdwa Bohorodyci, F5@:20 V740 >3>@>48FV; Trojaniwśka 1) _ Da_ rokowa świątynia-forteca z 1767 r należąca do monastyru prawosławnego. Na uwagę zasługują elementy dekoracji wnętrza (freski) z XVIII w. oraz dzwonnica. Godna zainteresowania jest również drewniana cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego (Woznesenśka cerkwa, >7=5A5=AL:0 F5@:20; Boryspilś-ka 13) z końca XVII w.
W Sadogórze, na lewym brzegu Prutu, zachował się dawny pałac cadyka Izraela Friedmana (Morisa Toreza 192), dzisiaj zajęty przez fabrykę. Znaczenie tego miejsca dla chasyda jest wyjątkowe. Słowo  Sadogóra" (w jidysz Sado-ger) budzi podobne emocje jak u chrześcijanina ?@. 0?0 Galilejska. Rangę wielkiego żydowskiego ośrodka religijnego uzyskała Sadogóra w 1840 3., kiedy osiadł tu cadyk Izrael Friedman z Różyna (1779-1851), wielki przywódca duchowy, znany także z zamiłowania do przepychu i hołdów. Budowla z 1842 r. naśladuje rezydencje magnackie z Podola. Dwór cadyka przestał działać w czasie I wojny światowej, a podczas drugiej został zdewastowany. Ponie-
. Qaclogerer chasidim (chasydzi ^Sadogóry) są jedną z najaktyw-''" szVcn grup chasydzkich, moż-przypuszczać, że budowla zonie zwrócona bądz
odkupiona przez wspólnotę żydowską.
Noclegi
Bukowyna (Hołowna 141; e585626, [e-mail], www.hotel.cv.ua). Dosyć tani, wygodny i dogodnie usytuowany przy głównej ulicy. Jedynka 86 hm, dwójka 117 hrn, lux 184-450 hm. Dojazd trolejbusami #3 i 5.
Kyjiw (Hołowna 46; �22483, 20848, fax 520856). Dawny hotel Palące, o standardzie z minionej epoki. Na miejscu restauracja.
Magnat (Tołstoho 160; �526420, [e-mail], http://magnat. cv.ukrtel.net; pokoje od 170 do 270 hrn).
Prywat (ul. 28 Czerwnia 18, 3 piętro; B513313, [e-mail], http://privat.hotels-chernivtsi.info; pokoje od 60 $).
Inne hotele Turyst (Czerwonoarmijśka 184; e43911, 43910) i Czeremosz (Komarowa 130; 48777, 48400), daleko na południe od centrum, to sowieckie giganty. Tanie miejsca noclegowe oferuje też hotelik dworcowy (południowe skrzydło dworca, wejście od peronu).
Gastronomia
Wybór drogich lokali, jak na tak eleganckie miasto, jest zaskakująco skromny, za to można znalez
ć całkiem sporo niedrogich i schludnych barów oraz kawiarenek. Bar-korczma Kołesa (Kobylanśkoji 6, w bramie; 11.00-23.00). Kuchnia huculska, wino i piwo z beczki. Ceny: 15-25 hrn.
BoMond (Soborna pł. 10; 9.00-23.00). Typowy drink-bar dla młodych Ukraińców.
Czerniwczanka (Kobylanśkoji 11; 11.00-24.00, przerwa 16.00-18.00). Tania restauracja z pozbawionym wyrazu menu i atmosferą typową dla schyłkowego socjalizmu.
Efes (Franka 13). Tania, ale dobra pizzeria (10 15 hrn). Na kawę i deser warto wstąpić naprzeciwko, do kawiarni Paradiso.
Hryh (Franka 20; 11.00-23.00). Drogi lokal, kiczowaty, prowadzony przez i dla nowobogackich elit bukowińskich. Ceny od 50 hrn.
Jak w domu (Ruska 24; pn.-sb. 10.00-17.00). Przytulny, mały bar o dobrze wybranej nazwie; swojskie klimaty w ukraińskim guście.
Kawomania (pi. Teatralna 6; 9.00-22.00). Urokliwa  dziupla" z antresolą; pyszna i niedroga kawa.
Mahija Kawy (Kobylanśkoji 49; 8.00-21.00). Świetna kawa na wiele sposobów oraz wszystkie podstawowe potrawy (pielmienie, kanapki itp.). Oferowane wypieki pochodzą z cieszącej się dobrą opinią firmy cukierniczej Tereszkin (firmowy sklep: ul. Zełena 5).
Perenkuta (Hołowna 65). Niskiej klasy restauracja, ale w karcie dania charakterystyczne dla kuchni rumuńskiej: tania ma-małyga i smaczne mięso po bukowińsku.
Pizza Bar (Hołowna 77). Popularny bar sałatkowy, dobre miejsce na śniadanie; także pizza, omlety i smaczna kawa.
Ratusza (Franka 1, na tyłach ratusza; 11.00 24.00). Ponoć reprezentacyjny lokal, ale kuchnia przeciętna. Drogo.
Retro (Szołom-Alejchema 1). Bardzo ładny wystrój w duchu secesji.
Wenecja (Uniwersytetśka 58; 9.00-21.00). Miejsce odwiedzane przez studentów
pobliskiego uniwersytetu; znakomita pizza (15 hm).
Wideńska kawiarnia (Kobylanśkoji 49; 11.00-23.00). Najlepsza kawiarnia w mieście. Torty i kawa od 6 hm; drogie dania główne (40 hrn); pyszne krewetki w sosie grzybowym.
Inne restauracje Berlin (Szkilna 1), Dni-ster (Ołeksandra Dobroho 2), Ewropejś-kyj (pł. Teatralna 3), Grawis (Zańko-wećkoji 11), Karpaty (Peremohy 16), Lube (Poletajewa 12), Striłeć (Hołow-na 4), Watra (Kobylanśkoji 5).
Rozrywki
Osobom szukającym dobrej i niekoniecznie najtańszej rozrywki można polecić nocny klub Sorbonne (Uniwersytetśka 21a). Jest też wioska restauracja czynna od 11.00 do 4.00 (rezerwacja stolikówS585964), kręgielnia (od 80 hrn/godz., weekend 140 hrn/godz.; 11.00-4.00), kasyno (19.00-7.00), a także dyskoteka (rezerwacja biletów 8578 987; 20.00-4.00; w programie balet i striptiz, nie tylko kobiecy; wstęp 25 hrn).
Informator
Apteki Uniwersytetśka 6 (całodobowa), Centralna (Piwdenno-Okrużna 31; s43 398), Farm-Inwest (Ruska 10; B26838; pn.-pt. 8.00-20.00, sb.-nd. 9.00-17.00), Kobylanśkoji 20 (całą dobę), Kobylanśkoji 43 (dziecięca; pn.-sb. 8.30-20.00, nd. 9.00-16.00), Prospekt Nezałeżnosti 91a (o41126), Zańkoweć-koji 10 (W321823), Ruska 10 i 77. Informacja: 8515505.
Banki Awal (Hołowna 143), Nacional-nyj Bank Ukrajiny (pł. Cetnralna 3), Oszczadbank (Kobylanśkoji 27), Pra-
weks-bank (pr. Nezałeżnosti 10(5] p watbank (Stasiuka 14a). Biura podróży, agencje turystyczne p
3>@0-plus (Kafedralna 12/2; e/fax r7 795, [e-mail]; http://ww ropeplus.com.ua), Merydian (WV>[0 na 117; %S5U512), Nawkoło świtu (Ce tralna płoszcza 7; s585295, 58526- [e-mail], http://www.ns-to ur.com.ua), Renesans (Gzeluskinciw 13-585257, fax 585243, renai!�^' ukrpack.net, http://www.renaissance cv.ua). Więcej informacji turystycznych oraz adresów biur podróży można znalez
ć na stronie: http://www.city-to-ur.cv.ua.
Internet Kawiarenka Favorit (ul. Franka 22/2; 10.00-20.00; 3 hrn/godz.). Dostęp do Internetu zapewnia też biuro turystyczne Krujiz 2000 (Kobylanśkoji 11; 8.00-20.00) oraz obwodowa biblioteka (Kobylanśkoji 47, na piętrze; pt. zamkn.).
Księgarnie Jest ich sporo, większość jednak ze słabym asortymentem. Dobry antykwariat Bukinist można znalez
ć przy Hołownij 31, a targowisko książek i staroci  na początku ul. Uniwersytetśkoji, koło kina Czerniwci. Po mapy najlepiej udać się do firmowej księgami wydawnictwa Knyhy  XXI ze Storo-żyńca (ul. Szeptyćkoho 2; dwie księgarnie są również przy ul. Kobylanśkoji 39).
Poczta Główny urząd pocztowy: Chudia-kowa 1 (226654); oddziały m.in. na dworcu oraz przy Kobylanśkoji 39.
Polikliniki Miejska dziecięca (prospekt Nezałeżnosti 109a), obwodowa (Buko-wynśka 4a).
Przychodnie Dziecięca (Bukowynśka 4), obwodowa kliniczna (Hołowna 137), pogotowia ratunkowego (Musorhśko-
o\ prywatne centrum medyczne Wasze zdorowja" (Hercen 1). "ksówki s052, 585052, 088, 585088. kupy Całodobowy sklep: ul. Ruska 22; duży supermarket Kołos: róg Uniwersy-tetskiej i placu Teatralnego; największy lac targowy, słynny w całej zachodniej Ukrainie (kupić można wszystko poza starociami): za rzeką na Kałyniwce (0;8=V2A:89 @8=>:; dojazd marszrutami #22, 31, 35 i 40; 0,75-1,50 hrn).
A
UŻANY
" 5 tys. mieszkańców
20 km od Czerniowiec, nad Prutem leżą A
użany (ukr. A
użany, C60=8), słynące z kamiennej cerkwi Zaśnięcia Matki Boskiej (Uspenśka cerkwa, #A?5=AL:0 F5@:20). Najstarsza świątynia na Bukowinie pochodzi z 1453 r. Ufundował ją bojar Fedor Witold. W latach 70. XX w. pod warstwą fresków odkryto portret fundatora na koniu (na lewo od wejścia). Przypuszcza się, że malowidła ścienne pokrywają całe wnętrze cerkwi. Co ciekawe, według najnowszych badań, freski te naśladują malowidła z kaplicy Trójcy Świętej w Lublinie. Podobnie jak opisana poniżej cerkiew w Toporowcach, świątynię łu-zańską wiąże się nie z budownictwem ukraińskim, lecz mołdawskim - z cerkwiami w Radowcach i Bli-neji. W miasteczku stoi jeszcze jeden cenny zabytek  drewniana cmentarna cerkiew Zbawiciela (Spasiwśka cerkwa, !?0AV2AL:0 &5@:20) z końca XVII w.
Do A
użan można dojechać po-c4giem podmiejskim (elektryczka;
10 dziennie) z Czerniowiec do Kołomyi, Iwano-Frankowska, Stefa-neszti i Wyżnicy. Kursują także autobusy i marszrutki.
W okolicy nocleg proponuje hotel Oskar (s54398; 5 nowocześnie urządzonych pokojów, restauracja) w wiosce Brusniycia (@CA=8FO), na zachód od Czerniowiec. Pensjonatu Zatyszok (0B8H>:) należy szukać we wsi Orsziwci (@HV2FV; przedmieścia Sniatynia), a motel Fortuna ($>@BC=0) działa w wiosce Witiłiwka (8B8;V2:0), przy trasie Czerniowce-Kicmań. Dość drogą alternatywą jest restaura-cja-hotelKofotwfe (>;>2V:) w miejscowości Mamajiwci (0<0W2FV; trasa Czerniowce Sniatyń). Najtaniej może być w postsowieckim  hydrosanatorium" w wiosce Kal-niwci (0;L=V2FV), na zachód od Czerniowiec.
RIDKIWCI I TOPOROWCE
Z Czerniowiec warto się wybrać do oddalonego o 12 km na północny wschód miasta Ridkiwci ( V4:V2FV; niegdyś Rarańczą), przy drodze lokalnej T-2604 (Czerniowce-Nedobojiwci). Miejscowość wsławiła się dwiema bitwami II Brygady Karpackiej Legionów. W pierwszej, stoczonej 17 czerwca 1915 3., Polacy odparli atak rosyjski. W drugiej, 14 lutego 1918 3., na wieść o zawarciu pokoju brzeskiego zbuntowana brygada z gen. Józefem Hallerem, walcząc z Austriakami, przedarła się na rosyjską stronę frontu, do wojsk gen. Dowbora-Mu-śnickiego. Bój pod Rarańczą upa-


'l.
JnPt|
sfimmmsr
< z
 o
3
Każdy, kto odwiedza ojczyste nekropolie poza wschodnią granicą, zastaje naicz ściej poprzewracane i połamane nagrobki, o które na ogót nikt już nie dba. tóa. jeden nie kryje wzruszenia, gdy kilkaset kilometrów od granic kraju spotyka polski napis czy grób, przeważnie ukryty w chaszczach lub w zrujnowanym kościele. Nie zawsze tak jest. We wsi Ridkiwci, na ukraińskiej Bukowinie, pośród prawosławnych i greckokatolickich mogit zabłąkany podróżny ze zdumieniem odkryje pięknie utrzymany obelisk wsparty na cokole i odczyta polską inskrypcje-LEGIONISTOM POLSKIM POLEGA
YM ZA NIEPODLEGA
OŚĆ OJCZYZNY WIERNI TOWARZYSZE BRONI WDZI
CZNI RODACY Z BUKOWINY I GDAC
SKA 12 VI 1932. Po drugiej stronic cokołu widnieje napis w języku rumuńskim: EROLIROR POLONI 1914-1918 (Bohaterom Polskim 1914-1918). Na czworokątnym obelisku wykuto jeszcze raz datę symbolizującą I wojnę światową oraz umieszczono dwa krzyże legionowe. U podstawy monumentu uwiecznił swe nazwisko pochodzący z Czerniowiec wykonawca pomnika: Karol Moskaliuk - Cemauti.
Rarańcza byta świadkiem dwóch bitew II Żelaznej Brygady Karpackiej Legionów. Pierwsza z nich rozegrała się 17 czerwca 1915 r. w czasie ofensywy austriackiej na Besarabię. Gdy legionowe pułki osłaniały odwrót armii austriackiej, Rosjanie zaatakowali je znienacka i z początku odnieśli sukces, jednak dzięki przytomności umysłu i męstwu dowódców, płk. Zielińskiego i ppłk. Januszajti-sa, legioniści zdołali odeprzeć rosyjski atak. Do drugiej bitwy doszło w nocy z 14 na 15 lutego 1918 r. Na wieść o zawarciu przez państwa centralne pokoju brzeskiego wszyscy żołnierze II Brygady postanowili zerwać z Austrią i z bronią w ręku przedrzeć się do armii gen. Dowbora-Muśnickiego. W czasie przechodzenia linii frontu wywiązała się walka z Austriakami, którzy zabrali do niewoli artylerię i część legionistów (jeńców osadzili póz
niej w Huszt). Reszta brygady przedarła się pod wodzą gen. Józefa Hallera na Ukrainę, gdzie musiała stoczyć bój z Niemcami pod Kaniowem.
Zadziwiające, że pomnik wystawiony na terytorium Rumunii przetrwał zawieruchę II wojny światowej i totalitaryzm ZSRR. Jest to jedyna pamiątka po około stu-osobowej grupie Polaków, którzy mieszkali w Rarańczy jeszcze w latach 30. XX w.
Aleksander Strojny
406
miętnia obelisk z 1932 r. na miejscowym cmentarzu.
4 km dalej przy tej samej drodze leżą Toporowce (ukr. Topo-riwci, ">?>@V2FV), znane z cerkwi św. Eliasza (Illinśka cerkwa, =4V9AL:0 F5@:20) z 1560 3., drugiej
pod względem wieku na Bukowinie. Jest to być może najbardziej na północ wysunięty zabytek mołdawskiego budownictwa sakralnego. Duże wrażenie robią potężne ściany budowli, mające tylko po jednym niewielkim okienku z kaz-
" strony. Toporowce oferują
. ,r7e iedną  archaiczną" atrak-esZcze j i
% To podobno jedyna juz wieś Bukowinie, gdzie kobiety do 'łubu wkładają tzw. coda - podob-do barwnego pióropusza wiązankę z kobylego ogona.
> obu miejscowości można do-' hać autobusem lokalnym z Czerniowiec (ul. Fastiwśka; stacja nr 2) lub z Nowosełyci, ewentualnie marszrutką z Czerniowiec.
CHOCIM
" 11,7 tys. mieszkańców " tr37312
Świadek triumfów militarnych Rzeczypospolitej, Chocim (ukr. Chotyn, %>B8=, rum. Hotin), jest dziś małym podupadłym miasteczkiem nad Dniestrem, na trasie Czerniowce-Kamieniec Podolski.
Historia
Chocim istniał już w X w. i przez kolejne stulecia należał do księstw: kijowskiego, wołyńskiego, halicko--włodzimierskiego, hospodarstwa Mołdawii oraz Turcji i Polski. Od połowy XIII w. wznosił się tu kamienny zamek, w następnych stuleciach, kiedy stał się graniczną twierdzą mołdawską, rozbudowywany i umacniany (m.in. w latach 1540-1544, po zniszczeniach w wyniku oblężenia przez wojska hetmana Jan Tarnowskiego). W 1615 r. Chocim przejściowo zdobyli Polacy. W 1621 r. wojska polskie pod wodzą hetmana Jana Karola Chodkiewicza (25 tys. Żołnierzy) oraz oddziały kozackie
hetmana Piotra Konaszewicza-Sa-hajdacznego (20 tys. żołnierzy) obroniły obóz warowny przed 100-tysięczną armią turecką sułtana Osmana II. W czasie działań dowódca wojsk polskich zaniemógł i zmarł. Zawarty po zwycięstwie rozejm ustalał granicę pol-sko-turecką na Dniestrze, ale Chocim dostał się w ręce hospodarów mołdawskich (de facto przypadł Turkom). W 1673 r. Jan Sobieski, wówczas jeszcze hetman, odniósł kolejne wielkie zwycięstwo (wiktoria chocimska), zdobywając twierdzę bronioną przez Husseina-baszę. Z 30 tys. Turków przeżyło ledwie kilka tysięcy. Niebawem Sobieski otrzymał koronę królewską.
Poza znaczeniem militarnym miasto było ważnym ośrodkiem handlowym, przystankiem na szlaku z ziem Rzeczypospolitej do posiadłości imperium osmańskiego. Okres prosperity rozpoczął się w połowie XVI w., kiedy hospodar mołdawski Aleksander IV Lapu-sneanu zniósł konkurencyjne jarmarki, a zakończył po 1672 3., gdy nadzór nad handlem przez granicę na Dniestrze przejęli od Moł-dawian Turcy. W XVIII w. Rosjanie, którzy zyskali supremację w Europie Wschodniej, kilkakrotnie szturmowali Chocim, ufortyfikowany na nowo przez Turków. W 1775 r. Turcja odstąpiła Bukowinę Austrii, ale bez starostwa chocimskiego, które dopiero w 1812 r. włączono do Rosji (gubernia besarabska). W XIX w. w już kilkunastotysięcznym mia-
Zawsze chętnie pisano o wszelkich niezwykłych wydarzeniach, zwłaszcza militarnych. Autorami tego typu relacji, zazwyczaj cieszących się wielkim zainteresowaniem u czytelników, byli naoczni świadkowie, poeci, pisarze oraz zwyczai-I ni gryzipiórkowie, którzy nigdy nie wąchali prochu. Sześciotygodniowe oblężenie (12 %-9 X 1621 r.) mołdawskiego zamku nad Dniestrem, tak istotne dla losów Rzeczypospolitej, musiało znalez
ć odbicie w ówczesnej literaturze. I rzeczywiście, relacji, diariuszy i opisów powstało sporo, a najciekawszy wyszedł spod pióra jednego z najświatlejszych ludzi epoki - Jakuba Sobieskiego (1590-1646), ojca króla Jana III i opiekuna królewicza Władysława, parlamentarzysty i póz
niejszego kasztelana krakowskiego. Jako rozważny polityk i niezły I wojownik (doświadczony już w wojnach z Moskwą), pozostawił wiele ważnych dziel, m.in. opis wojny chocimskiej - Commentariorum chotinensis belli libri tres - do której korzystnego rozstrzygnięcia sam się przyczynił, pełniąc funkcję komisarza królewskiego (łagodził napięcia między Kozakami a Polakami, stał na straży porządku w szeregach wojsk Rzeczypospolitej, posłował do obozu turec- i kiego). Oto jak dramatycznie Sobieski pisał o tureckiej nawale:  Zawitał dzień pamiętny Polakom na całą potomność, kiedy to do ich krain weszła z tylu kró-I festw i ludów zebrana, przeważna potęga tureckiego Osmana i tatarskiego | Dziambergreja [chan Dżanibeg Girejj, kiedy to zwycięskie znamiona ottomań-j skiego państwa, władające trzema częściami świata, ukazały się na naszej zie-| mi. Bezmierne i różnoplemienne wojska szły na granice sarmackie, gdzie inne i niebo, inny skład powietrza, inna postać okolic, gdzie wszystko zdumiewało ! oczy przybylców. Dzikie tłuszcze wprzód doznały ramienia polskiego, niż zasły-j szaty polskie imię; bo pęd ich pochodu, szybszy niż kula działowa, prędszym był | od samej wieści. Rozliczne zwierzęta z dalekiej i pozbawionej deszczów krainy, j jako to bawoły, wielbłądy i muły szły wzbudzając gęstą jak chmura kurzawę. Ty-j ran [sułtan], wrzący krwią i młodocianym wiekiem, sprowadził cztery słonie, aby | okazać swą potęgę i afrykańskimi potworami polskie wojsko przestraszyć. Za wojskiem Osmana ciągnęła czereda wróżbiarzy, których płonne przepowiednie obiecywały zwycięstwo zabobonnemu gminowi. Ale [hetman Jan Karol] Chód- I kiewicz, na wszystko już z góry przygotowany, niczego się nie lękał. A gdy mu ) zaczęto przytaczać Osmanowe pogróżki, że utopił Polskę we krwi, że zawojuje 
ją aż po Morze Bałtyckie, spokojnie odpowiedział po białorusku: Serdita sobaka, woukam strawa!" O ostatnim, najcięższym szturmie na umęczone oddziały polsko-litewsko-kozackie (28 września, czyli cztery dni po śmierci Chodkiewicza) tak napisał:  Od godziny ósmej na półzegarzu aż do samego zmierzchu trwał
steczku istniały 3 browary i 10 go- no w 1856 r. W listopadzie 1918 r.
rzelni, kilka fabryk tytoniu i in- Chocim połączono z Bukowiną
ne małe fabryki, kilka szkół i włączono do Rumunii. W 1919 r.
powszechnych i dwa szpitale, miała tu miejsce kilkunastodniowa
Twierdzę ostatecznie zlikwidowa- rewolta antyrumuńska, zakończo-
)((
)
bói zacięty Więcej niż sześćdziesiąt armat grzmiała bez przerwy. Niebo się zarumieniło, powietrze zaćmiło, ziemia zadrżała, tasyjękły, opoki się rozdarły..." Autorem jeszcze słynniejszej relacji o oblężeniu Chocimia był Wacław Potocki (1621-1696), arianin (po uchwale o wygnaniu braci polskich przeszedł na katolicyzm), najpłodniejszy poeta baroku, którego spuścizny wciąż nie udało się wydać w całości. W swym najwybitniejszym dziele - poemacie epickim Transakcja wojny chocimskiej, stworzonym pół wieku po obronie Chocimia, napisał na wstępie: Wprzód, niz
li sarmackiego Marsa krwawe dzieje
Potomnym wiekom muza na papier wyleje.
Niż durnego Turczyna propozyt [zamiar] szkaradny
Pisać pocznę w pamiętne Polakom przykłady
(Który z nimi zuchwale mir zrzuciwszy stary,
Chciał ich przykryć haraczem z Węgier i z Bułgary),
Boże! Którego nieba, ziemie, morza chwalą,
Co tak mdłym piórem, jako władniesz groz
ną stalą,
Co się mścisz nad ostatnim domu tego węgłem,
Gdzie kto usty przysięga sercem nieprzysięgłym -
Ciebie proszę, abyś to, co ku Twojej wdzięce
W tym królestwie śmiertelne chcą wspominać ręce.
Szczęścić raczył; boć to jest dzieło Twej prawice:
Hardych tyranów dumny wywracać na nitce, Mieszać pysznych i z błotem górne równać myśli Przez tych, którzy swą siłą od Ciebie zawiśli. To poetycka parafraza diariusza Sobieskiego, jeszcze mocniej ubarwiona (legendarna ostatnia beczka prochu, jaka się miała ostać obrońcom w momencie podpisywania rozejmu), z wieloma wtrętami moralizatorskimi i dygresjami dotyczącymi bieżącej sytuacji społeczno-politycznej Polski. Na większą uwagę historyka zasługuje z pewnością opis Sobieskiego. Z jego relacji, miejscami również przesadzonej (400 tys. Turków!?), wyłania się obraz zaciętych walk z licznym i dość trudnym przeciwnikiem (dobrze zorganizowany obóz, karność, brak złodziejstwa i waleczność janczarów), a także chaos i zmęczenie po polskiej stronie (powszechne pijaństwo, rzez
handlarzy i spekulantów mołdawskich, dezercje i kradzieże) przy jednoczesnym zdeterminowaniu i poświęceniu obrońców. O mierze wojennego wysiłku świadczyły też ogromne straty tureckie. Sułtan chcący za wszelką ceną pokonać niewiernych miał ponoć odpowiedzieć na skargi swych ginących żołnierzy:  Jak stracę ostów, pozostaną mi konie".
3,.- Aleksander Strojny
" %'"......!: % %........- :
na krwawą pacyfikacją  ukraińska Sowieci. W 2002 r. w Chocimiu uteratura podaje, że w zamku odbyły się, przy udziale prezy-urządzono więzienie, gdzie życie denta Kuczmy, pompatyczne obsiało stracić sporo powstańców, chody  Tysiąclecia ukraińskiego Latem 1940 r. miasto anektowali Chocimia".
Informacje praktyczne
Do Chocimia można się dostać tylko autobusem (ok. 13 kursów dziennie) z Czerniowiec w kierunkach: Chmielnicki, Chocim, Cze-merowce, Dunajowce, Horodok, Kamieniec Podolski, Kijów, Krasi-łów, Szepietówka. Bardzo wygodnie i szybko dojeżdża się z Kamieńca Podolskiego (dobra i niedroga baza noclegowa)  drogą na Czerniowce (liczne autobusy i mar-szrutki).
Noclegi oferuje hotel Olimp (Olimpijska 75; 21037, 21361, 13612; dwójka 25 hrn; toaleta na korytarzu).
Zwiedzanie
Wielką atrakcją Chocimia jest zamek zwany fortecą (Chotynśka for-tecia, %>B8=AL:0 D>@B5FO; ul. Swia-topokrowśka 40a; /fax 22932, 21373) - główne założenie dawnej twierdzy. Obiekt wznosi się nad brzegiem rzeki, na prawo (jadąc od Czerniowiec) od głównej drogi (skręt w centrum miejscowości jest oznakowany - tabliczka z ukraińskim napisem  Fortecia"). Opłatę za wejście należy uiścić w budce na parkingu (4 hrn), tam też można kupić foldery w języku polskim, pocztówki oraz nieliczne pamiątki. Nieopodal parkingu stoi od kilku lat pomnik Piotra Konaszewicza--Sahajdacznego  jedynego z kozackich hetmanów, który nigdy nie zerwał z Rzecząpospolitą. Zachowały się fragmenty pierwszego zamku z II połowy XIII w., rozbudów z II połowy XIV i II połowy XV w. oraz z lat 1540-1544, a także czytelne ślady prac fortyfikacyj-
nych prowadzonych przez Frań zów pozostających na służb' u sułtanów tureckich w okresie ; 1712 do 1718 3., kiedy to ChoClrn zamieniony został w nowoczesn twierdzę broniącą północno-za chodnich rubieży imperium Osrna nów. Jest zatem okazja, by obei rżeć wkład niemal wszystkich właścicieli i budowniczych twierdzy - od Mołdawian po Rosjan. Uwagę przyciągają gigantyczne mury zwieńczone blankami z gankami strzeleckimi. Przetrwały baszty i brama wjazdowa. Na dziedzińcu przy murze zachodnim stoi pałac komendanta (pałac komendanta, ?0;0F :><5=40=B0), a przy murze wschodnim  koszary z kaplicą (widać jeszcze ślady XVI-wiecz-nych fresków). Studnia (kołodiaz
, :>;>4O7L) ma głębokość ponad 58 m. Wokół zamku ciągną się obwałowania fortecy, uzupełnione gdzieniegdzie kamiennym murem. Najmłodszą budowlą twierdzy cho-cimskiej jest cerkiew garnizonowa św. Aleksandra Newskiego (harni-zonna cerkwa sw. Ołeksandra New-śkoho, 30@=V7>==0 F5@:20 A2. ;5:A0=4@0 52AL:>3>) z 1835 3. W latach 80. XX w. przeprowadzono prace renowacyjne, m.in. położono nowe dachy baszt, dobudowano część murów pałacu komendanta, koszar i kaplicy, przebudowano bramy. Na miejscu działa kawiarenka Kafe-Bar Fortecia. Widok z twierdzy na Dniestr należy do najpiękniejszych na Ukrainie. Warto też obejść zamek od lewej strony i popatrzyć na potężne mury z brzegu rzeki.
Kfie zaszkodzi także zajrzeć do
Uuzeum Historyczno-Rewolu-
"  off2l373).
HA
YBOKA i BIAA
A KRYNICA
. 9 8 tys. mieszkańców
rłównym miasteczkiem między Czerniowcami a granicą rumuńską jest Hlyboka (ukr. Hłyboka, rum. Adancata), która w historii Polski zapisała się jako miejsce klęski z Wołochami króla Jana Olbrachta w 1497 r. (to z tym wydarzeniem związane jest powiedzenie  za króla Olbrachta wyginęła szlachta"). Jak głosi miejscowa legenda, zwycięzca bitwy, hospodar mołdawski Stefan Wielki, zaprzągł 20 tys. polskich jeńców do pługów, każąc im zaorać skrwawione pole bitwy i zasadzić las. Tak powstała Czerwona Dąbrowa (Czerwona Dibrowa), na północny wschód od Hłybokiej.
Samo miasteczko nie jest ciekawe, ale zapewnia połączenia kolejowe z Czerniowcami, Waduł Siret, Berehometem, Storożyńcem i Me-zyriczią oraz autobusowe z Czerniowcami (co najmniej 20 kursów dziennie). Można się tu przesiąść do odległej o 12 km Białej Krynicy.
Jedną z oryginalniejszych atrakcji turystycznych Bukowiny jest Biała Krynica (ukr. Biła Krynycia, rum. Fontina Alba), gdzie od końca XVIII w. mieszka duża grupa rosyjskich staroobrzędowców, tzw. upowanów. Owi emigranci religij-111 uzyskali od cesarza Franciszka Jozefa I własną diecezję z biskupa-)V tytularnymi dla całej Rosji. Po
1862 r. hierarchia białokrynicka działała także w macierzystym kraju, od 1905 r. na zasadach pełnego równouprawnienia. We wsi stoi katedra staroobrzędowców (tzw. popowców), sobór Zaśnięcia Matki Boskiej (Uspenśkyj sobór, #A?5=AL:89 A>1>@), wzniesiony w latach 1900-1908 według projektu W. Kliki, dzięki fundacji moskiewskiego kupca G. Owsianniko-wa. Budowla reprezentuje tzw. styl moskiewski  pełno w niej odwołań do architektury Kremla. Budowniczowie i dekoratorzy świątyni zostali sprowadzeni z Rosji. W wiosce zachowała się także drewniana cerkiew św. św. Kośmy i Damiana (Kośmodamjaniwśka cerkwa, >AL-<>40<'O=V2AL:0 F5@:20) z przełomu XVIII i XIX w. Do Białej Krynicy można dojechać z Hłybokiej oraz z Czerniowiec (2 dziennie).
Noclegi proponuje rozległy, urządzony w ludowym stylu bukowińskim kompleks Smerekowa chata (!<5@5:>20 E0B0; restauracja, kąpielisko nad przyległym jeziorem) w wiosce Wala Kuz
min (0;O C7L<V=), na północ od Hłybokiej, przy głównej trasie Czerniowce Suczawa. Najtańsze miejsca noclegowe oferuje turbaza Bukowina (w pobliżu wspomnianego jeziora). Miejscowość przyciąga kuracjuszy, a to z uwagi na obecność ujęć wód mineralnych.
STOROŻYNIEC
" 15,6 tys. mieszkańców
Drugie co do wielkości miasto ukraińskiej Bukowiny, Storożyniec
(ukr. Storożyneć, !B>@>68=5FL; rum. St;orojinet), leży nad Seretem. Pierwsza wzmianka o osadzie pochodzi z 1448 r. Rozwój miejscowości wiąże się z hutami szkła w dolinie Seretu, do których sprowadzano robotników z innych terenów Austro-Węgier, dzięki czemu przybyło tu także dużo Polaków. Ściągali też Żydzi, zajmujący się rzemiosłem i handlem. Tutejsza gmina żydowska była drugą co do liczebności na Bukowinie. W 1886 r. Storożyniec uzyskał połączenie kolejowe, a w 1904 r. prawa miejskie. Wśród zabytków jest czynny polski kościół św. Anny z II połowy XIX w., synagoga z około 1900 3., zajęta przez szkołę muzyczną, %%-wieczny pałac barona Flondora (?0;0F 10@>=0 $;>=4>@0) i ratusz z około 1905 r. Oddzielną atrakcję stanowi założony w 1912 r. ogród botaniczny (dendropark, 45=4@>?0@:) > powierzchni 10,5 ha. W rejonie Sto-rożyńca mieszkają Rumuni, prze-
trwała także jedna wieś polska Stara Huta Krasna (Stara Krasn " szora) koło Krasnojilśka.
Dojazd do Storożyńca: z Cze niowiec autobusem lokalnym ze stacji nr 4 (ul. Storożyneć. ka 194), marszrutką lub giem (2 dziennie).
WYŻNICA
Pocią.
" 5,6 tys. mieszkańców
Główny ośrodek zachodniej, górskiej części Bukowiny, Wyżnica (ukr. Wyżnycia, 86=8FO; rum. Vijnija), leży nad Czeremoszem. Jest ośrodkiem tzw. Hucułów bukowińskich, zamieszkujących rejon Wyżnicy i Putyły. Pod koniec XIV w. została odnotowana jako  Gródek nad Czeremoszem". W 1767 r. uzyskała przywilej targowy na cztery jarmarki rocznie, ale rozwijać zaczęła się w czasach austriackich. W latach 1790-1812 uregulowano Czeremosz, co umożliwiło wyrąb drewna i jego spław na
Wyżnicki Park Narodowy
Park o powierzchni blisko 8 tys. ha powstat w 1995 r. Utworzono go między dolinami rzek Seret i Czeremosz. Przyrodnicy za największe bogactwo uważają lasy (przeważnie bukowo-świerkowe), które stanowią ponad 80% powierzchni (drzewa liczą nawet 40 m wysokości). Stosunkowo niewiele jest połonin, zajmujących miejsce wyciętych wcześniej drzew.
Wyżnicki Park Narodowy to park górski, choć tylko pojedyncze szczyty przekraczają 1000 m n.p.m. Piękne widoki roztaczają się np. z przełęczy o nazwie Nimczynska (Nimczynśkyj perewat). Inne znane miejsce to uroczysko  Sokoli-ne oko" - grupa sięgających 40 m wysokości piaskowcowych skat w starym lesie. Kolejnymi atrakcjami są niewielkie jaskinie i z
ródta mineralne.
Dyrekcja Wyznickiego Parku Narodowego ma siedzibę w mieście Bereho-met (ui. Hofowna 61).
" elką skalę. Wyżnica była mia-czkiem niemal czysto żydowie (85-90% mieszkańców) -nowiła chasydzki ośrodek reli-ijny (dynastia Kosów-Wyżnie). %;] 1867 r. uzyskała prawa miejskie. 7 polską wiążą ją dwa wydarzenia. %;/ 1824 r. urodził się tu znany malarz Juliusz Kossak, a w nocy z 17 na 18 września 1939 r. to właśnie tędy, a nie przez Zaleszczyki, Rząd Rzeczypospolitej udał się na wychodz
stwo. Głównym zabytkiem Wyżnicy jest synagoga z końca XVIII w., obecnie dom kultury. Na przedmieściu Riwnia można obejrzeć drewnianą cerkiew św. Dymitra (Swiato-Dmy-triwśka cerkwa, !2OB>-<8B@V2-AL:0 F5@:20) z I połowy XIX w., o trzech kopułach, reprezentującą architekturę charakterystyczną dla tutejszych obszarów górskich.
W Wyżnicy działa jedyna na Bukowinie turbaza Czeremosz (na przedmieściu Riwnia, przy ujściu Wyżenki do Czeremoszu). Z Czer-niowiec na miejsce dojeżdżają au-
tobusy z dworca głównego lub ze stacji nr 3 (ul. Hałyćkyj Szlach), marszrutki, autobusy jadące przez Kosów i Kuty oraz pociągi (2 pary dziennie).
GÓRY
Pasma górskie zajmują 20% terytorium ukraińskiej Bukowiny, na południe od linii Wyżnica Bere-homet Baniłów-Krasnojilśk. Patrząc od południowego zachodu, są to: północny skrawek Gór Czywczyńskich między Perkała-bem i Saratą, Jarowica-Tomnatyk między Saratą i Jałowiczorą, Hre-beneszcza-Sztiwiory między Jałowiczorą i A
opuszną, Maksymiec między A
opuszną i Putyłówką, Rakowa-Szudrin między Putyłówką i Czerepanką oraz niższe Tra-wien, Czokelka, Kornu, Czornyj Dił. Najwyższym szczytem jest Ja-rowica (1580 m n.p.m.) w paśmie Jarowica-Tomnatyk.
Więcej informacji na temat gór opisywanego w tym rozdziale regionu - zob. Wycieczki górskie.
\&/
Podole
>
> >
414
Podole (ukr. Podilla, >4V;;O) rozpościera się między środkowym biegiem Dniestru a Bohem. Wizyta tutaj gwarantuje moc wrażeń sentymentalnych i historycznych. Warto też obejrzeć jeden z najbardziej niezwykłych i najpiękniejszych krajobrazów Europy  falistą wyżynę poprzecinaną głębokimi jarami rzecznymi. Najbardziej malowniczo prezentują się okolice Kamieńca Podolskiego i Naddniestrze. Region słynie z doskonałych gleb - czarnozie-mów. Ich wydajność w poprzednich stuleciach nadała mu miano  spichlerza Europy".
W przeciwieństwie do obszarów, z którymi graniczy na południu i wschodzie, Podole jest terenem starego osadnictwa rolniczego. Nie dziwi więc wysoki stopień wykorzystania ziemi pod uprawy (70%) oraz niski wskaz
nik ludności miejskiej (36%). Największym miastem jest Winnica, potem Chmielnicki (Płoskirów) i Kamieniec Podolski. Pozostałe nie przekraczają 30 tys. mieszkańców,
a istnienie zawdzięczają zazwyczaj węzłom kolejowym (Szepietówka Zmerynka, Koziatyn). Główną rzeką Podola jest Boh (Piwdennyi Buh). W tej części kraju panuje klimat umiarkowany kontynentalny z dosyć surową zimą (średnia
" Kamieniec Podolski - przedmurze chrześcijaństwa, najwspanialsza twierdza Kresów i znakomicie zachowane Stare Miasto.
" Międzybóż - ruiny zamku.
" Winnica - śródmieście nad Bohem, z kilkoma interesującym zabytkami.
" Tulczyn - siedziba Potockich.
BIAA
ORUŚ Aj~* ROSJA
polska\
,KiJów
/ �Lwów
KUMUNIA
^ :&-' %
jole odegrało ogromną rolę w nowożytnych dziejach Żydów, jako że wtaśnie
tai powstały dwa wielkie prądy judaizmu. Urodzony w Koralowce Jaakow ben
ida Lejb Frank (1726-1791) stworzył frankizm, uważany za ruch asymilancki,
rhoć sprawa nie była tak prosta. Ojcem drugiego, mistycznego chasydyzmu, był
Israel ben Eliezer (1700-1760), zwany Baal Szem Tow, który przyszedł na świat
w Okopach Świętej Trójcy.
0 stycznia -7�G) i ciepłym latem (średnia dla lipca +20�C). Idealne
pory
na zwiedzanie Podola to
przełom maja i czerwca oraz początek września.
Historia
Do XIV w. Podole należało do księstw ruskich. W 1366 r. część zachodnią przyłączono do Polski, a wschodnia, leżąca w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego, została w rękach książąt Koriato-wiczów. Następnie zachodnie Podole powróciło do Litwy, ale w 1434 r. ostatecznie włączono je do Korony jako województwo podolskie ze stolicą w Kamieńcu Podolskim, silnej twierdzy chroniącej Rzeczpospolitą przed Turcją. Po unii lubelskiej w 1569 r. w skład Korony weszła również wschodnia część Podola  jako województwo bracławskie. Dzieje tej krainy upływały pod znakiem uciążliwego sąsiedztwa Turków i Tatarów, którzy niemal co roku dokonywali najazdów i brali ludzi w jasyr. Jednocześnie trwała kolonizacja tych Ziem przez Polaków. Warunki życia przypominały westernowy Dziki Zachód. Wygrywali najbardziej Przedsiębiorczy i odważni. W cza-
sach wojen polsko-tureckich pod koniec XVII w. Podole zamieniło się w pustkowie. W 1672 3., na mocy traktatu buczackiego, jego część wraz z Kamieńcem Podolskim dostała się Turcji. Po ponad ćwierćwieczu i kolejnej wojnie została odzyskana w 1699 r. Od 1793 r. znalazła się w granicach Rosji. Część ludności poparła powstanie listopadowe, co spowodowało represje, m.in. wygnanie w 1832 r. na Kaukaz i nad Wołgę około 60 tys. miejscowych Polaków. Skasowano także wszystkie klasztory katolickie oraz kościoły ormiańskie. Mimo to osady tzw. Mazurów przetrwały na Podolu aż do I wojny światowej, szczególnie w okolicach Płoskirowa (20% Polaków) i Kamieńca Podolskiego. Pod koniec XIX w. 75,1% mieszkańców stanowili Ukraińcy, 12,3% Żydzi, 8,8% Polacy (ponad 262 tys.) i 2,6% Rosjanie.
KAMIENIEC PODOLSKI
" 108 tys. mieszkańców " *33849
Jedną z najciekawszych atrakcji turystycznych Ukrainy jest Kamieniec Podolski (ukr. Kamjaneć-Podilśkyj, 0<'O=5FL->4V;LAL:89). W hi-
! /
%ii 
>
> >
415
- G
Nowogród Wołyński (Zwiahel) j
/4
strog -. -
4s
* %
CHME (PA
OS
* Czemero
\ \
~Ź =^ l MOA
DOWA

/:PODOLE �
RUMUNIA
~*
rUngheni
sOc_____jia
" Zi
%X'
i- -
:::/ .
storycznej stolicy Podola przyciąga uwagę słynna twierdza oraz Stare Miasto podzielone na dzielnice polską, ormiańską i ruską. Niezwykłe wrażenie robi położenie Kamieńca: jar Smotrycza o skalnych ścianach sięgających kilkudziesięciu metrów wysokości otacza mia-
sto tak, że rzeka zatacza niemal pełny krąg wokół centrum. Kamieniec Podolski należy do obwodu chmielnickiego.
Historia
Powstanie Kamieńca jest zagadką-Istnieją przypuszczenia, że został
%I " < % <


Założony jako ormiańska faktoria handlowa, bo pierwsza wzmianka o mieście (z 1062 r.) pochodzi ze z
ródła ormiańskiego. W XII w. wchodził w skład księstwa halicko--wołyńskiego. W 1352 r. zdobył go Kazimierz Wielki i przekazał w lenno litewskim książętom Ko-
riatowiczom. Prawa miejskie miejscowość uzyskała w 1374 r. W 1375 r. papież Grzegorz XI ustanowił tu katolicką diecezję podolską. W 1430 r. Kamieniec przyłączono do Polski. W latach 1434-1793 był stolicą województwa podolskiego. Rozwój miasta wiązał się z jego pozycją handlową (szlaki na Krym i Wołoszczyznę, zwolnienie od ceł, prawo składu) i militarną (od 1463 r. zamek rozbudowywano w potężną twierdzę). Szczególną rolę odgrywali Ormianie, którzy w 1666 r. zawarli w Kamieńcu unię kościelną z katolikami. W 1672 r. miasto zdobyli Turcy. Turecki zarządca Halil Pasza nakazał rozebrać budynki drewniane i zastąpić je murowanymi.
Wydarzenia 1672 3., które odbiły się szerokim echem w Polsce (aż po ekranizację 0?0 Wołodyjowskiego), rozpoczęły zbliżenie kozacko-tureckie. Nowy polityczny przywódca Kozaków po śmierci Chmielnickiego, Petro Doroszen--ko (1627-1698), miał podobno zachęcić tureckiego sułtana Mehme-da IV do uderzenia na Podole, co ten niebawem uczynił. Turcy przeprawili się przez Dniestr i spotkaw-szy się z oddziałami Doroszenki, podążyli pod mury Kamieńca. Mieszkańcy zachowywali się zupełnie niefrasobliwie, targując się, kto poniesie koszty utrzymywania żołnierzy. Oblężenie rozpoczęło się 24 sierpnia. Oblegający mieli liczebną przewagę, na dodatek armaty stały bezużyteczne, bo tylko cztery osoby potrafiły je obsługiwać. Po trzech dniach
6
00
Kamieniec Podolski PODOLE
KAMIENIEC PODOLSKI
i i
f%
1 Most Nowoplanowski
2 Wietrzna Brama
3 Kuśnierska Wieża
4 Bastion turecki
5 Polska Brama
6 Cerkiew św. św. Piotra i Pawła
7 Katedra św. św. Piotra i Pawta
8 Ratusz
9 Kościół Franciszkanów
( 10 Kościót Panien Dominikanek św. Michała 111 Kościót św. Mikotaja
12 Kamienica Seferatowicza
13 Garncarska Wieża
14 Ruski Magistrat
15 Podolskie Seminarium Duchowne
16 Pałac biskupa ormiańskiego
17 Cerkiew św. Mikotaja
18 Koszary
19 Sobór św. Mikołaja
20 Ruska Brama
21 Kościół Trynitarzy
22 Most Turecki
23 Twierdza
24 Synagoga

<>

) j. ":""
ta
C
(  u

*" Dworzec kolejowy
3> >
43
Ł Os
 tr  Ol 05
fc- . N
! Ł
,re'
TO O
!�
p
4
o . tr
3
er
43
o
ro* TO
O
3
O-
O- ro
y. p p
N p
fc"*
. >-J vO % N bo
>r- -'" " -t <-+ p v;
7; 3
o
5' C? TO
O
. 3
ro * %
N A

^
N
cr
^43
A
3
W 3 S
p
3. p
ro ,
O O
*-" %<
o_  .
o' W9 ,., o
43 a
os 3
! 
a u>
O N
o a
3 1
O O
A H>o
1-V ^- " K
I 3
0- 3 o P
43
o
g�5
S' 8
3 p
o a
^ o
" 3
n B^
 N
a <<5
B- CL
�%*. 2 "  o'
N
0 B>
S' ż-
i^S "
N-
CL N

'43
Srt p "<
- !
@M
2 3
tfu
O fj <^ rTO
o^ o o- ~
V3* AB0
S: ^
O " -*
3 3.
p
a 43 o o
CL
% A

S. AO ro K|
3- J3
N " �TO _^<
7 gn�
8sr
r
a. A

 O
N Śi
 cTO
8 N
N ^
 
P- a-
 3
_* "!"
Ł en
4 N
^ 3-
^� O
^ O-
 >
^
F^ Ł -
43 "
a. n
o er:
p ^
P 8
> ro
S. 3
 8
a p � o
sf
N 3. cP 
Cl N
Ol
O- A g-
?Sf
a
c
43
p
n'a
oP 1
o o Cl
TO p O
]
^'
43 

" 8 >
O
35 D
 "  B ! �
JT 0.
N- 3
S 5"
^41 " ^
2 2'
Os CL
A
�
CL O
, 3
 N
4 
^1 p
P N
3 ro 3- o
N J oTO
t n-K' n
- 3
Ol Ł*
O P �TO
o 
!� )
7 2:
as^
Ss^
CO
era O-* era
* s
7 7
B> Ł p o
4
O
ro
p ?r CL 3. N 3 &!
S. re
A;G LL
O, N
3 1
 CL m
o ??
ipod MM ! u M{H e
aioaod
Hektor Kamieniecki
Na wprost gtównego wejścia do katedry kamienieckiej, na płaskiej krawędzi zbocza jaru rozpościera się niewielki cmentarzyk. Warto odwiedzić to miejsce nie tylko ze względu na zabawny nagrobek pewnej zacnej żony, której mąż spointował nagrobną inskrypcję dwuznaczną frazą  cholera umarła!" (raczei nie chodzi o kobiece przywary, lecz o chorobę zakaz
ną). Najciekawszy jest ka-rtienny pomnik w kształcie pnia drzewa poświęcony pamięci słynnego Jerzeao Michała Wołodyjowskiego - Hektora Kamienieckiego, obrońcy najpotężniejszej twierdzy Rzeczypospolitej.
Kiedy w 1621 r. sułtan turecki Osman II ruszył na Polskę i dotarł do Kamieńca, na widok wspaniałej fortecy miał ponoć spytać:  Kto ją zbudował?", a w odpowiedzi usłyszał:  Sam Bóg, cudowną miejsca naturą". Sułtan po krótkim namyśle zrezygnował z oblężenia, mówiąc:  To niech ją sam Bóg zdobywa". Mehmed IV, który stanął pod twierdzą z 200-tysięczną armią w 1 672 r (2 sierpnia przekroczył Dniestr), nie zamierzał się lękać jej murów. Wały obronne miały być utrzymywane z pieniędzy publicznych, jako ze Kamieniec należał obok Smoleńska do tzw. twierdz państwowych. ; tym razem system zawiódł - zerwany sejmik nie dał ani grosza. Fortecy bronił kilkusetosobowy oddział piechoty, dwie chorągwie jazdy pod dowództwem m.in. stolnika przemyskiego Jerzego Wołodyjowskiego herbu Korczak (ur. ok. 1620 r.) oraz posiłkowy regiment piechurów biskupa krakowskiego (razem 1060 żołnierzy). Sam Marcin Kątski, zdolny artylerzysta, choć miał sporo prochu i dział, mógł rozporządzać jedynie czterema wyszkolonymi podkomendnym'. Można było jeszcze liczyć na kilka tysięcy mężczyzn spośród tych, którzy schronili się w Kamieńcu, oraz część mieszczan. Wśród kobiet znalazły się także panie Wotodyjowskie, m.in. matka Jerzego, Anna z Komorowskich, i jego siostra Anna, żona Stanisława Makowieckiego (póz
niejszego autora relacji o obronie 1672 3.). Sama małżonka Hektora, trzykrotna wdowa Krystyna z Jeziorkowskich, okazała się być mniej heroiczna niż jej Sienkiewiczowska odpowiedniczka -urocza Basia, i po dziesięciu latach małżeństwa z Wołodyjowskim uciekła
%

... %
W latach 1920-1941 był stolicą obwodu podolskiego (tuż przed atakiem Niemiec przeniesiono ją do Płoskirowa). Od 1996 r. miasto jest otoczone Parkiem Narodowym Miodoborów (Podilśki Tow-try). Planuje się duże inwestycje w turystykę, aż do uczynienia z Kamieńca ukraińskiej atrakcji nr 3 (po Kijowie i Lwowie).
Orientacja
Kamieniec ma ciekawy i logiczny plan. Otoczone jarem Smotrycza dawne centrum to Stare Miasto (Stare Misto). Z twierdzą łączy je most Turecki. Dzielnica za twierdzą nazywa się Podzamcze (Pid-zmacze). Widoczne z mostu Nowo-planowskiego  wsie" w głębi jaru Smotrycza to historyczne przed-
Hektor

prze!
oblężeniem z Kamieńca (nie zapomniała bynajmniej zabrać wszelkich
L
 ieniędzy i kosztowności oraz testamentów).
Nie wyznaczono dowódcy obrony, więc z racji starszeństwa urzędu został nim starosta generalny podolski Mikołaj Potocki. Wołodyjowski komenderował częścią jazdy i bronił samej fortecy (miasto oraz >+5 bramy wjazdowe miały swoich dowódców). Dokonywał rzeczy niesamowitych - organizował wypady i podjazdy, brał jeńców i walczył osobiście od pierwszf1"1 dni sierpnia. Sułtan zjawił się pod Kamieńcem 18 sierpnia i wówczas zaczęło się regularne oblężenie. Co dzień na miasto i twierdzę spadały setki kul, trup sta* się gęsto, płonęły domy mieszczańskie. W nocy z 24 na 25 sierpnia padł Nowy Zamek, a nazajutrz wybuchła mina podłożona pod bramę do Starego Zamku. Wyrwę udało się obronić tylko dzięki męstwu samego Wołodyjowskiego, który z dwoma żołnierzami szablami zastąpił mury, póki nie przybyły posiłki. Tego dnia poległ chorąży podolski Wojciech Hu ma niecki -jeden z najmęzniejszych dowódców załogi. Wola walki osłabła nawet u Wołodyjowskiego. Rankiem 26 sierpnia do namiotu wielkiego wezyra Kóprulu udała się misja kapitulacyjna. Kiedy podpisywano układ, niejaki major Hekling (Sienkiewiczowski Ketiing) z niewyjaśnionych powodów, pewnie przypadkiem, wysadził zapas prochu wraz z fragmentem Starego Zamku. Pech chciał, ze w pobliżu znalazło się sporo obrońców, m.in. Wołodyjowski, który zginął pod gruzami murów.
Zgodnie z ustaleniami kapitulacyjnymi, załoga wraz z tymi mieszczanami, którzy tego chcieli, opuściła miasto wolna i z bronią. Pokonanych czekał jeszcze afront w postaci przysłanego tureckiego kaftana lennego, który trzeba byto wdziać na siebie. Pod kopyta koni wojsk osmańskich rzucono sprzęty liturgiczne i precjoza chrześcijańskie. Kamieniec i Podole, mimo licznych działań podjętych póz
niej przez wojska Jana Sobieskiego, pozostały przy Porcie aż do traktatu karłowickiego w 1699 r. Ostała się też parni3*3 z tego czasu - przykatedral-ny minaret.
Aleksander Strojny
mieścia  Polskie Folwarki (Polski Filwarky) na północy i Ruskie Folwarki (Ruski Filwarky) na południu. Dzisiejsze śródmieście, usytuowane między Starym Miastem a linią kolejową, to Nowy Plan. Wszędzie jest blisko, można więc poruszać się pieszo. Mimo to warto pamiętać o linii autobusów i tnarszrutek #19, jedynej łączącej
noWe śródmieście ze Starym Mia-sterfj (dociera na Wirmenśkyj ry-nok)- Na zwiedzanie Kamieńca najlepiej poświęcić dwa dni.
Kortfunikacja
2AW Wielki dworzec kolejowy przy ul- Prywokzalnij (całodobowa przechowalnia bagażu) nie odgry-wa większej roli. Można się tam
dostać autobusem #1 lub na piechotę ulicami Szewczenka i Czer-wonoarmijśką. Połączenia: Chmielnicki, Chmielnicki-Hreczany, Czer-niowce, Humenci, Kijów, Larga, A
enkiwci, Odessa (dni parzyste).
Autobus Z dworca autobusowego, na rogu Perszotrawnewoji i Knia-ziw Koriatowycziw (5.10-21.30; przechowalnia bagażu 7.00-18.00), odjeżdżają autobusy do miejscowości: Berdyczów, Brześć (wt., pt., nd.), Buczacz, Chmielnicki, Chocim, Czerniowce, Czortków, Husiatyn, Jaremcze, Kałusz, Kijów, Kiszyniów, Lwów, A
uck, Ma-małyga, Mohylew Podolski, Odessa, Rachów, Równe, Satanów, Tarnopol, Truskawiec, Winnica, Wołoczyska, Wyżnica, Zasław, Żytomierz. Do Chmielnickiego i Czerniowców kursuje kilkanaście autobusów dziennie (czas jazdy odpowiednio 3,5 i 2,5 godz.), do Lwowa i większości wymienionych miejscowości tylko jeden (7 godz.), lecz do Tarnopola przez Czortków już dwa.
Zwiedzanie
Stare Miasto W 1977 r. starówka została uznana w całości za zespół zabytkowy (Istoryko-Architekturnyj Zapowidnyk). Z centrum ul. Knia-ziw Koriatowycziw prowadzi na most Nowoplanowski (Nowopła-niwśkyj mist, >2>?;0=V2AL:89 <VAB), przerzucony w 1874 r. nad doliną rzeki. Z mostu rozciąga się fantastyczny widok na jar Smotrycza.
Kamieniec otaczają dobrze zachowane mury miejskie z syste-
mem baszt. Wzniesiono je między XIV a XVI w. Dzielą się na dwie linie z bastionami. Ulica odchodząca od mostu wiedzie na Trojićkyi majdan, gdzie można skręcić w prawo (stojąc tyłem do mostu) w Zarwanśką, by po chwili dojść do bramy miejskiej z XVI w., zwanej Wietrzną Bramą (Witriana brama, VB@O=0 1@0<0; Ruśkyj rynok). Obok wznosi się potężna siedmiopiętrowa baszta Batorego (Koronna) z 1585 3., zwana obecnie Kuśnierską Wieżą (Kusznirś-ka węża, CH=V@AL:0 2560; Ruśkyj rynok). Placyk u zbiegu Tatarśkij i Zarwanśkij to niegdysiejszy Rynek Ruski (Ruśkyj rynok, CAL:89 @8=>:), jeden z trzech  etnicznych" placów Starego Miasta. Warto jeszcze pójść w dół Staro-posztowym uzwizom, by obejrzeć bastion turecki z XVII w. (w murach miasta) oraz, na samym dole, Polską Bramę (Polska brama, >;LAL:0 1@0<0; Ruska) z XV-XVI w., dawniej nazywaną Lacką. Podobnie jak Ruska Brama miała ona niegdyś urządzenia spiętrzające wodę w rzece. Dziś jest zrujnowana i trudno dostępna.
Przy Wietrznej Bramie rozpoczyna się ulica Tatarska, wiodąca do najważniejszych zabytków Kamieńca. Kilkadziesiąt metrów dalej, po lewej stronie stoi XVI--wieczna mołdawska cerkiew św. św. Piotra i Pawła (Petropaw-liwśka cerkwa, 5B@>?02;V2AL:0 F5@:20; Tatarska 9), otoczona kamiennym murem, z dostawioną w 1834 r. dzwonnicą. Dalej widać imponującą katolicką katedrę
V- św- Piotra i Pawła (kafedralnyj
petropawliwśkyj kosteł, :0D54@0;L-
^9 5B@>?02;V2AL:89 :>AB5;;
Tatarśka 20), wzniesioną na podatku XVI w., być może staraniem biskupa Buczacza, Jakuba. yj połowie XVI w. świątynię rozbudowano, a około 1750 r. dodano jeSzcze prezbiterium. Wejście do katedry prowadzi przez Tryumfalna Bramę (Triumfalni worota, "@VC<D0;L=V 2>@>B0), postawioną w 1781 r. z okazji wizyty króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. \V czasach tureckich katedra została zamieniona na meczet sułtań-ski. Pamiątką tamtych czasów jest znajdujący się w środku mimbar -muzułmańska kazalnica z końca XVII w., sprowadzona z Konstantynopola przez zarządcę Kamieńca, Halila Paszę, na potrzeby meczetu urządzonego w obecnym kościele Dominikanów (św. Mikołaja). Zabytkiem z czasów tureckich jest także przyległy do katedry minaret z II połowy XVII w. Zachowanie mimbaru i minaretu było jednym z warunków polsko-tureckiego traktatu pokojowego w Karłowicach w 1699 r. Na szczycie minaretu stoi sprowadzona z Gdańska miedziana figura Matki Boskiej. W świątyni zachowało się m.in. epitafium Pawła Damięckiego z 1628 r. oraz piękny grobowiec Laury Przez
dzieckiej z 1876 r. (napis głosi:  Laura dziewica / Zmarła w lat kwiecie. / Cudne jej lica / W lepszym są świecie"). Spoczywa tu także słynny krajoznawca i miłośnik starożytności, Antoni Józef Rolle (1830-1894).
Od katedry wychodzi się na Rynek Polski (Polśkyj rynok, >;LAL:89 8=>:), dawne centrum dzielnicy polskiej, z ratuszem (ratusza, @0BCH0; Polśkyj rynok 1) i dzwonnicą (dzwinycia, 472V=8FO). Obie budowle wzniesiono w XVI-XVII w. Na pobliskiej ulicy Fran-cyskanśkij wznosi się kościół Franciszkanów (Francyskanśkyj kosteł, $@0=F8A:0=AL:89 :>AB5;; Francyskanśka 8) z 1616 3., gdzie niegdyś przechowywano cudami słynący wizerunek św. Antoniego. Dowódca turecki Halil Pasza ciął obraz szablą, aby się przekonać o jego cudownej mocy. Rosjanie przekazali kościół prawosławnym, by urządzili w nim cerkiew. W czasach sowieckich w świątyni była fabryka, dlatego dziś obiekt znajduje się w opłakanym stanie. Obecnie działa jako cerkiew Zaśnięcia Matki Boskiej. Po obu stronach zachowały się resztki budynków klasztornych. Po lewej stronie widać kościół Panien Dominika-nek św. Michała (Mychajliwśkyj kosteł, 8E09;V2AL:89 :>AB5;; Francyskanśka 10) z 1720 3., zbudowany m.in. z posagu Zofii Wiktorii Potockiej. Zakonnice usunięto w 1833 r. Dzisiaj klasztor to ponura rudera, ale można przez bramę urządzonej tu fabryczki popatrzeć na ciekawą bryłę kościoła.
W południowej pierzei Polśko-ho rynku, pomiędzy Dominikańską i Pjatnyćką, stoi dominikański kościół św. Mikołaja (Mykołajiwś-kyj kosteł, 8:>;0W2AL:89 :>AB5;; Dominikańska 1), połączony z klasztorem. Oba budynki pochodzą
z XVI-XVIII w. W czasach tureckich urządzono w nich koszary, póz
niej meczet. Obecny wygląd kościoła jest efektem przebudowy w 1748 r. Klasztor skasowano w 1843 3.; potem mieściło się tam seminarium i urzędy, wreszcie przywrócono budowli funkcje sakralne. Zachowała się tablica fundacyjna Potockich. W kościele, stanowiącym centrum miejscowej wspólnoty polskiej, trwa remont generalny. Warto jeszcze rzucić okiem na odnowioną kamienicę Seferatowicza (Polśkyj rynok 16) z 1735 3., we wschodniej pierzei. Stamtąd można przejść do rogu Zarwanśkoji, a następnie w dół i w prawo (tak jak do policji) ul. Wały, która prowadzi do efektownej Garncarskiej Wieży (Honczarna węża, >=G0@=0 2560) z 1583 3., niegdyś istotnego elementu fortyfikacji miejskich. W imponującej budowli przy ulicy Wały 1, dawnej synagodze (synahoha, A8=03>30) z połowy XVIII w., mieści się restauracja Stara Fortecia.
Do serca dawnej dzielnicy ormiańskiej, Rynku Ormiańskiego (Wirmenśkyj rynok, V@<5=AL:89 @8=>:), najlepiej pójść Pjatnyćką. Po drodze uwagę przyciąga Ruski Magistrat (Ruśkyj mahistrat, CAL:89 <03VAB@0B; Pjatnyćką 9) z XVI-XVII w., była siedziba samorządu ruskiej dzielnicy Kamieńca. Ciekawe jest też Podolskie Seminarium Duchowne (Podilśka duchowna seminarija, >4V;LAL:0 4CE>2=0 A5<V=0@VO; Pjatnyćką 11), gdzie urządzono Muzeum Historyczne (10.00-19.00, pn. do 18.00;
5 hrn). Na rogu ul. Ioanna Predte-czynśkoho stoi pałac biskupa ormiańskiego (pałac wirmenśkoho jepyskopa, ?0;0F 2V@<5=AL:>3> T?8A:>?0; Ioanno-Predteczynśka 2) z 1479 r, w póz
niejszych czasach służący jako dom targowy.
Aby obejrzeć dzielnicę ormiańską, należy pójść dalej Wirmenśką (Ormiańską), rozpoczynającą się przy domu targowym. Lewą stronę ulicy zajmują ruiny dawnej katedry ormiańskiej - soboru Św. Mikołaja (Wirmenśkyj Mykołajiwśkyj sobór, V@<5=AL:89 8:>;0W2AL:89 A>1>@; Wirmenśką 1). W należącej do niej dzwonnicy znajduje się mała świątynia prawosławnej auto-kefalii ukraińskiej. Warto skręcić w Mykołajiwśkyj prowułok, żeby zobaczyć po lewej stronie, na tyłach pozostałości świątyni, ruiny składów kupieckich. Wreszcie na końcu zaułka można znalez
ć najważniejszy zabytek dzielnicy ormiańskiej - cerkiew św. Mikołaja (cerkwa swiatoho Mykoły, F5@:20 A2OB>3> 8:>;8; Mykołajiwśkyj prowułok 1), wzniesioną w 1398 r. staraniem obywatela Kamieńca, Ormianina Sinana, a w 1495 r. przebudowaną. Odebrano ją Ormianom w 1962 3., restaurowano w latach 1991-1997. Przechowywane niegdyś w zakrystii księgi parafialne rozpoczynały się od 1296 r. W pobliżu, na wysokim brzegu Smotrycza widać fragmenty jeszcze innej cerkwi ormiańskiej.
Można stąd pójść dalej Wirmenśką w dół, aż do schodów pr�" wadzących do doliny Smotrycza-
\X/ tvm miejscu, po prawej stronie . ?O się wielkie koszary (kazar-., :070@<8; Hospitalna 14), budowane w latach 1760-1788. t] podnóża schodów biegnie długa lica Ruska, której nazwa wskazu-" na etniczny skład mieszkańców : części miasta. Koniec Ruśkoji (od schodów w prawo) zdobi podwójna Ruska Brama (Ruska bra-ma> CAL:0 1@0<0; Ruska 95), wznoszona od 1527 3., z orłem z 1770 3., niegdyś główny wjazd do miasta. Miała ona urządzenia hydrotechniczne (m.in. śluzy) umożliwiające podnoszenie poziomu Smotrycza, co sprawiało, że Kamieniec był jeszcze trudniejszy do zdobycia.
Aby się dostać ze Starego Miasta na zamek, należy wyjść z Wirmenśkoho rynku ulicą Starobul-warną i dotrzeć do Zamkowej. Przed zejściem na most Turecki wznosi się kościół Trynitarzy (Trynitarśkyj kosteł, "@8=VB0@-AL:89 :>AB5;; Starobulwarna la) wraz z klasztorem. Oba budynki pochodzą z 1750 r. i obecnie służą grekokatolikom jako kościół św. Jozafata. Panie przed wejściem do środka powinny osłonić włosy.
Miasto z fortecą łączy most Turecki (Turećkyj mist, "C@5FL:89 <VAB). Most stał w tym miejscu, jeszcze zanim Kamieniec trafił w ręce tureckie. W swej obecnej postaci pochodzi z końca XVII w. (do przebudowy użyto kamienia z rozebranego przez Turków klasztoru Karmelitów Bosych). Właśnie tutaj turecki zarządca Ka-
mieńca, Halil Pasza, kazał udusić syna Bohdana Chmielnickiego, Jerzego (Jurka). Przed wejściem na most widnieją pozostałości Miejskiej Bramy (Miśka brama, VAL:0 1@0<0) z XVI-XVII w., przebudowanej w 1746 r. przez H. Dalkego, a na prawo od mostu widać Ormiański Bastion (Wirmenśkyj bastion, V@<5=AL:89 10ABV>=) z XVI i XVII stulecia.
Twierdza Największą atrakcją twierdzy jest stojący na skalistym cyplu, otoczonym jarem Smotrycza Stary Zamek (Staryj zamok, !B0@89 70<>:; 10.00-19.00, pn. do 18.00; 4 hrn; podziemia dodatkowo 1 hrn), wznoszony i przebudowywany od XIV do XVII w. (początki warowni nie są znane; nie wiadomo nawet dokładnie, kto ją założył). Uwagę przyciągają liczne baszty. Ta w narożniku murów (patrząc od wejścia w lewo) to baszta Papieska (Papśka), zwana w czasach sowieckich Karmaluko-wą Basztą (słynny zbój, czy też  działacz społeczny", Karmaluk, trafiał do niej trzykrotnie). Budowano ją w latach 1503 1517 ze środków przekazanych przez papieża Juliusza II. Następną wieżą obronną jest Kołpak, poniżej którego widnieje południowy bastion (piwdennyj bastion). Za trzecią basztą, Tęczyńską (Tenczynśka), stoi wzniesiona w latach 1510 1531 potężna baszta Lacka (Laska), czyli Polska, zwana również Białą albo Korabiem Arcybiskupim. Na jednej z jej ścian zachował się renesansowy portal z senten-
cją: Verus amicus est rarior Fenice (Prawdziwy przyjaciel jest rzadszy od Feniksa). Dalej ciągnie się istny galimatias budowli  miejsce sławetnej detonacji autorstwa He-klinga vel Ketlinga ( Ketling zbliżył się do małego rycerza.  Schodzę!  rzekł zaciskając zęby. (...) w tej chwili zakołysały się bastiony, huk straszliwy targnął powietrzem"). Patrząc od lewej, najbardziej oddalona od wejścia jest Nowa Zachodnia Baszta (Nowa Zachidna). Jeszcze dalej widać basztę Denną, a poniżej  prochownię (porochownycia). Można stąd popatrzeć przez otwory w murze na drugą część twierdzy - Nowy Zamek (Nowyj zamok) z XVII-XVIII w.
Przy murze północnym stoją dwa %%-wieczne pawilony, wzniesione przez Rosjan jako więzienie. W jednym urządzono ekspozycję etnograficzną (trzeba poprosić obsługę o otwarcie). Dziedziniec ozdobiono postawionym w dobie sowieckiej pomnikiem poległych. Prawdopodobnie zajął on miejsce stojącej tu jeszcze w początkach XX w. figury św. Rocha. Na prawo od prochowni, za usytuowanym dalej od wejścia pawilonem widnieje baszta Ko-mendancka (Komendantśka), a za nią baszta Różanka (Różanka) z 1505 r. Między pawilonami wznosi się baszta Lanckorońska (Lanckoronśka), z której rozciąga się widok na bastion północny (piwnicznyj bastion) oraz  poza obrębem Starego Zamku - basztę Wodną (Wodiana), górującą nad
jarem Smotrycza. Wreszcie, w pr wym narożniku, blisko wejścia st ' Czarna Baszta (Czorna) z 1544 3 zwana też Nową Wschodnią H' wa Schidna).
Noclegi
Filwarky-centr (A
esi Ukrajinky 99. tr/fax 33231, 36024, [e-mail]! net.ua, http://www.filvarki.km.ua). Te_ dynka 80 hrn, dwójka 105 hm. Śniadanie wliczone w cenę. Gala-Hotel (A
esi Ukrajinky 84; O28106 fax 91857, [e-mail], http:// hotelcomplex-gala.com.ua). Dobrze wyposażona dwójka z łazienką, TV SAT i Internetem kosztuje 280 hrn, jedynka 230 hrn. Hetman (Polśkyj rynok 8; s380/6758 82215, [e-mail], http://hetman.mkc.com.ua). Najdroższy hotel w mieście. Dwójki od 350 do 500 hrn. Ksenija (Żwanećke szosę 3; s20379, fax 28613, [e-mail], http:// xenia.org.ua). Bardzo oryginalna architektura hotelu nawiązująca do budowli zamkowej. Wszystkie pokoje z łazienkami i TV. Jedynka 120-150 hrn, dwójka 120-150 hrn, trójka 180-200 hm, luks 250 hrn. Smotrycz (Soborna 4; �30392, 30322). Hotel mieści się na 8 i 11 piętrze. Dwójka z łazienką 80 hrn, jedynka z łazienką 60 hrn. Ukrajina (A
esi Ukrajinky 32; o32300, 39148). Jedynka 50 hrn, dwójka 100 hrn. Na Starym Mieście pokoje gościnne oferują paulini (klasztor podo-minikański; �23459; 12 $ z wyżywieniem) oraz kuria biskupia (przy katedrze; 223244; ceny do uzgodnienia).
gastronomia
U/ mieście działa kilka restauracji " barów. Stara Fortecia, w dawnej synagodze, przy zjez
dzie z Dowhiej Ruską, jest w remoncie. Na niedrogie posiłki zaprasza Hostynnyj Jwir (ul. Trojićka 1). Minusem tego miejsca jest kiczowaty wystrój oraz leniwi kelnerzy w dziurawych karmelkach i wymiętych muchach, podający kawę w maleńkich plastikowych kubeczkach na porcelanowej podstawce (!). Restauracyjka Pid Bramoju (s21588; 9.00-21.00), u wejścia na most Turecki, poleca przeciętne menu (ptow, pielmieni). Kawę najlepiej wypić w kawiarence pod ratuszem. Przy Sobornij można znalez
ć m.in. restaurację Smotrycz (Soborna 4). Inne lokale to: Oskar (Hałyćkoho 13; s31507; codz. 11.00-1.00), Striłeć (Szew-czenka 22; O22591; całą dobę), Su-putnyk (KniaziwKoriatowycziw36). W sezonie letnim otwierane są ogródki na centralnym placu (dawny Rynek Polski), jednak więcej drink-barów i dyskotek jest czynnych w nowej części Kamieńca.
Informator
Apteki ul. Zarwanśka (Stare Miasto), całodobowa na Puszkinśkij.
Banki Awal (Francyskanśka 10), Prywat-bank (Soborna 4), Prominwestbank (Czerowonoarmijśka 48a).
Biura podróży i agencje turystyczne Awicenna-tranzyt (A
esi Ukrajinky 32), Bost (Ioanno-Predteczynśka 2), Dypło-mat-tur (Polśkyj rynok 16), Hała-Tur (Hruszewśkoho 44, Ohnenko 45), In-tur-Podilla (Gagarina 59), Jarosław (Hruszewśkoho 46).
Internet Millenium (A
esi Ukrajinky 20).
Poczta Główna: Soborna 9.
Polikliniki Dziecięca (A
esi Ukrajinky 41), miejska (Ohijenka 22), stomatologiczna (Gagarina 13), prywatny stomatolog - Atlanta (A
esi Ukrajinky 31; s33535).
Przychodnie Miejska (Puszkinśka 31), rejonowa (Kniaziw Koriatowycziw 60).
Taksówki s055, 058.
CHMIELNICKI
" 260 tys. mieszkańców " a3822
Płoskirów nad Bohem, od 1954 r. przemianowany na Chmielnicki (ukr. Chmelnyćkyj, %<5;L=8FL:89), jest miastem pozbawionym charakteru i urody. Mimo wszystko można tu zrobić postój, bo to jedno z większych w tej części Ukrainy centrów usługowych i telekomunikacyjnych. Oferuje także wiele przydatnych połączeń kolejowych i autobusowych. Przed I wojną światową był to jeden z większych ośrodków polskich w głębi Ukrainy (Polacy stanowili 20% mieszkańców). Do dziś z czterech czynnych w mieście świątyń aż trzy są katolickie. Nazwa  Płoskirów" ma polską genezę  pochodzi podobno od rzeczki Płoski i napełnionego jej wodami rowu, który wykopano niegdyś wokół osady.
Historia
W XV i XVI w. Płoskirów był wsią królewską. Pierwsza wzmianka w dokumentach pochodzi z 1483 r. W 1550 r. Zygmunt II August nadał osadę Maciejowi Włodkowi z Hermanowa, w nagrodę za służ-
&-*3
t
bę w Kamieńcu Podolskim. Stefan Batory obdarzył w 1578 r. wówczas już miasteczko przywilejem jarmarków. W 1663 r. Płoskirów trafił w ręce Zamojskich. Wielokrotnie był niszczony. W czasie tureckiego panowania na Podolu (1672-1699) został spustoszony przez nowych władców tak, że przy życiu zostało zaledwie 12 mieszkańców. Po powrocie do Polski na wyludnione tereny napłynęli z początkiem XVIII w. sprowadzeni przez Zamojskich osadnicy z Ma-
zowsza, zwani Mazurami. Od 1793 r. Płoskirów należał do Rosji - nosił wtedy nazwę Proskurow. W 1822 r. miasto zniszczył ogromny pożar. Nowe centrum wybudowano na wschód od dawnego. Przełomem było uruchomienie w 1870 r. linii kolejowej Żmeryn-ka Wołoczyska, co wywołało duże ożywienie gospodarcze. W 1880 r. miejscowość ponownie otrzymała prawa miejskie. Na przełomie XIX i XX w. Żydzi stanowili połowę ludności, Ukraińcy z Rosjana-
Winnica
mi oraz Polacy po około 25%. W latach I wojny światowej aktywnie działały ukraińskie organizacje niepodległościowe. W lipcu 1920 r. miasto trafiło w ręce bolszewików, ale odbiły je wojska polskie i ukraińskie. Od listopada 1920 r. ostatecznie weszło w skład ZSRR. W latach 1932-1933 mieszkańców dotknął głód, a od 1937 do 1939 r. represje (zamordowano 7 tys. mieszkańców). 8 lipca 1941 r. Przeniesiono tu z Kamieńca Podolskiego stolicę obwodu. Od lip-

:
J
% %
CHMIELNICKI
ca 1941 r. do marca 1944 r. miasto okupowali Niemcy. Zginęła wówczas cała ludność żydowska, działał też obóz koncentracyjny dla jeńców wojennych. Ogółem liczba ofiar sięgnęła 81,6 tys. osób. Podczas ofensywy sowieckiej w marcu 1944 r. Płoskirów niemal całkowicie obrócono w ruinę. W 1954 r. -w ramach obchodów 300-lecia ugody perejasławskiej  został przemianowany na Chmielnicki, choć nowy patron nie był z tym miejscem w jakiś szczególny spo-
Virtuti Militari
18 czerwca 1792 r. odbyta się pod Zieleńcami nad Ponorą (obwód chmielnicki na wschód od Zastawia) bitwa wojsk polskich pod wodza ks. Józefa Poniatowskiego z Rosjanami. Dla upamiętnienia zwycięstwa król Stanisiaw August Poniatowski ustanowi! order Virtuti Militari, w tymże 1792 r. zniesiony przez konfederację targowicką. W latach 1807-1832 oraz od 1919 r. jest to najwyższe polskie odznaczenie wojskowe.
sób związany. Dzisiejsze miasto to właściwie zupełnie nowa, powojenna zabudowa, z nielicznymi pamiątkami z przeszłości (kamienice na początku Proskuriwśkij).
Orientacja
Miasto ciągnie się wzdłuż Bohu. Śródmieście na prawym brzegu rzeki otaczają przedmieścia Hre-czane (Hreczany), Różyczna i Du-bowo, na lewym brzegu  Zarzecze (Zariczczia) i Lez
niów (A
e-znewo). Główną ulicą jest Proskuriwśka. Na pobyt w mieście wystarczy parę godzin.
Komunikacja
Pociąg Dworzec kolejowy jest zlokalizowany przy ul. Szewczenka 85 (=15111; dojazd trolejbusem #7). Całodobowej przechowalni bagażu należy szukać na lewo od wejścia, w podziemiu. Połączenia międzynarodowe: Budapeszt, Moskwa, Warszawa, Przemyśl (1 dziennie), Kraków (wt., czw., sb.); dalekobieżne: Charków, Czerniow-ce, Debalcewe, Dniepropetrowsk, Donieck, Iwano-Frankowsk, Kijów (12 dziennie), Lwów, Odessa, Symferopol, Truskawiec, Użhorod, Zaporoże; lokalne: Hreczany, Kamieniec Podolski, Larga, Szepie-
tówka, Zmerynka. W granicach Chmielnickiego, przy ul. Wok-zalnij 135 jest jeszcze jedna stacja kolejowa - Hreczany (259635).
Aytobus Dworzec jest znaczni oddalony od centrum, przy Win nyćke szosę 23 (2338050; dojaz autobusem lub marszrutką #20) Przechowalnia bagażu mieści si w holu na dolnym poziomi (7.00-19.00). Połączenia: Berdy czów, Brześć, Czerniowce, Czort ków, Iwano-Frankowsk, Jarem cze, Kałusz, Kamieniec Podolsk (15 dziennie), Kijów, Kiszynió (Mołdowa), Kosów, Kowel, Lwów Mohylew Podolski, Odessa, Rów ne, Suczawa (Rumunia), Tarnopol Winnica, Wyżnica, Żytomierz; lo kalne: Derażnia, Dunajowce, Ho rodok, Krasiłów, Nietyszyn, Sa tanów, Starokonstantynów, Sze pietówka, Wołoczyska, Zasław W niektóre dni odbywają się kurs do Polski.
Noclegi i gastronomia
Wśród hoteli najlepszy jest Podliła (Szewczenka 34; 217778, 76 680, 764757; jedynka 120 hrn dwójka 200 hrn, półlux 260 hrn) zajmujący 11-piętrowy blok z balkonami. Dobrym wyborem może się
. aó nieco tańszy hotel Central-�j (Gagarina 5; 64723, http:// ^^ h_otel-center.com.ua). Najtań-jedynka kosztuje 24 hrn, dwójka 38 hrn, jednak za dwójkę z łazienką trzeba zapłacić 174 hrn). Inne hotele to: Enejida (Teatralni �91242), Kolos (Soborna 11; e797971), Osoł (Prospekt Mym 63; �18092). Poza centrum działają motele: Sto-2 (Starokonstiantyniwśke szosę 20; &30126) i Motel-2 (Zari-czanśka 1). Wysoki standard oferuje także hotel A
ełeka przy Winnyć-ke szosę, przy wyjez
dzie z miasta.
Godnymi polecenia lokalami gastronomicznymi są: kafe-bar Antrakt (ul. Soborna 60; 2792 390), nocny klub Big Oren (ul. Proskuriwśka 21a; 20.00-3.00), Bistro Monmartre (ul. Proskuriwśka 35), restauracja Hetman (ul. Zariczanś-ka; /34042; 11.00-1.00), Domasz-nia Kuchnia (ul. Wołodymyrśka 78; 291045), restauracjaZowtnewyj (ul. Proskuriwśka 44; �765160), kompleks restauracyjno-rozrywkowy Zo-riana Nicz (Park im. 500-riczia mi-sta Chmelnyćkoho; /550714; najlepszy wybór), bar Z ranku do noczi (ul. Hruszewśkoho 62; 891181), bar Laguna (ul. Kamjanećka 2), di-sco-club Teatralne Kaje (ul. Soborna 56; /69433). Przy Proskuriwśkij (na rogu Hruszewśkoho) działa też pizzeria sieci Czelentano (10.00-23.00; pizza 7-16 hrn, kreps 5-8 hrn, sałatki 3-5 hrn, desery 4-6 hrn).
'"formator
APteki ul. Wołodymyrśka 85 (s65031), aPteka szpitala obwodowego (ul. Pilotś-
ka 1; e91276), dla diabetyków (ul. Proskuriwśka 35; B90112).
Banki Awal (Proskuriwśka 21/31), Kredyt-bank Ukrajina - PKO BP Group (Pro-skuriwśkoho pidpilla 81/1), Nacionalnyj Bank Ukrajiny (Wołodymyrśka 91), Nadra (Swobody 79), Oszczadbank (Proskuriwśka 73), Praweks-bank (Teatralna 10), Prywatbank (Proskuriwśka 19).
Biura podróży i agencje turystyczne Biuro Podorożej Mista Chmelnyćkoho (Proskuriwśka 17; o66362), Chmelnyćke Biuro Podorożej (Kamjanećka 101; H25051, 25052), Gała-tur (Soborna 33; M11.), Giurzes-intur (Franka 18; ł?764841, 764732, [e-mail]), Intur-Podilla (Kamjanećka 70; 80E 66234, [e-mail]), Inturyst (Proskuriwśka 3, s'64654, 65881; Szewczenka 34; Trudowa 4/2, 18142), Prestyż-Intertur (Prybuz
-ka 48/2; B3787100; [e-mail], www.prestige-auto.com. ua), Podilla-tur (Myru 61/la, pokój 22; B712129, 712888), Proskuriw Tur (Wołodymyrśka 63; _r67213), Suput-nyk Podilla (Podilśka 78; s66315), Widrodżennia (Proskuriwśka 60/1; e/fax 720150).
Filharmonia Gagarina 7.
Mapy Knyżkowyj świt (Podilśka 25; -66073).
Poczta Główna: Proskuriwśka 90 (_364242); rozmównica: Proskuriwśka 13.
Polikliniki Miejski Szpital (Podilśka 54; -64955), Denthelp - prywatne centrum stomatologiczne (ul. Zanczan-śka 34; e700770).
Przychodnie Centralna rejonowa (Lwiwś-ke szosę 1), dziecięca (Kamjanećka 94), obwodowa kliniczna (Pilotśka 1), pogotowia ratunkowego (Deputatśka 20).
Taksówki 2058.
MI
DZYBÓŻ
LATYC
" 1,9 tys. mieszkańców " �3857
U ujścia Bożka do Bohu, 2 km od drogi Chmielnicki Winnica, leży Międzybóż (ukr. Medżybiż, 54-681V6). Od wczesnego średniowiecza miejsce to uważano za strategiczne. Umacniali się tu różni książęta ruscy  od Rurykowiczów przez Daniela Halickiego i Lubarta po Koriatowiczów. Ci ostatni zbudowali zachowany częściowo do dziś zamek (zwany przez Ukraińców fortecą - fortecia, D>@B5FO; Zowtnewa 1), który po aneksji Podola przez Polskę stał się królewskim. Rozbudowany przez hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Sie-niawskiego, pełnił rolę warowni jeszcze w czasach Kościuszki, który miał tutaj w latach 1790-1791 kwaterę główną. W 1831 r. skonfiskowali go Rosjanie i zamienili na rezydencję carską. Obiekt poważnie ucierpiał w obu wojnach światowych. Zachowały się mury z bramą wjazdową, pałac i kaplica. Obecnie zamek stanowi muzeum (O97130, 97123). W Międzybożu są także ruiny kościoła Trójcy Świętej z 1632 r. Miejscowość ta utrwaliła się w świadomości Żydów jako długotrwała siedziba i miejsce śmierci Izraela ben Eliezera, nazywanego Baal Szem Tow (Pan Dobrego Imienia; 1700 1760), wielkiego przywódcy duchowego, twórcy dominującego potem w Rzeczypospolitej ultraor-todoksyjnego nurtu judaizmu, zwanego chasydyzmem. Do Międzybo-ża można dojechać autobusami relacji Winnica Chmielnicki.
" 12,1 tys. mieszkańców
Latyczów (ukr. A
etycziw, 5B8GV2) - niewielkie miasteczko w połów' drogi między Chmielnickim a Winnicą - leży u ujścia Wilka do Bohu. Założyli je prawdopodobnie ksiażp ta Koriatowiczowie. W dokumentach po raz pierwszy pojawia się w 1453 r. W latach 1601-1793 pełniło funkcję stolicy powiatu. Ciekawym epizodem w dziejach Latyczo-wa było efemeryczne  biskupstwo" katolickie, powołane przez Rosjan w 1793 r. Niezatwierdzone przez władze kościelne, zostało zniesione w 1798 r. ukazem cara Pawła I. Warto obejrzeć klasztor Dominikanów (dominikanśkyj monastyr, 4><V=V:0=AL:89 <>=0AB8@; przy drodze przelotowej), fundacji Potockich, wzniesiony w 1603 3., w roku 1648 zburzony przez Kozaków, następnie odbudowywany i przebudowywany (1688, 1724). Osadzenie dominikanów w tym miejscu wiąże się z nagłym nawróceniem starosty latyczowskiego Jana Potockiego, podobno pod wpływem światłości bijącej od cudownego wizerunku Matki Boskiej Latyczowskiej (kopia obrazu z Santa Maria Maggiore), zwanej Panią Wołynia i Podola, czczonego tu już w XVII w. Jest to jeden z niewielu aktywnych do dziś ośrodków katolickiego kultu maryjnego na dawnych Kresach. W 1648 3., po zburzeniu klasztoru przez Kozaków, obraz wywieziono do Lwowa, ale w 1772 r. powrócił na dawne miejsce. W 1778 r. Matka Boska
trzyrnała koronę przysłaną przez
nieża Piusa VI. Wraz z nadej-/ -eni Sowietów obraz ponownie
 luowano. Obecnie znajduje % w Lublinie, choć mówi się, ze iebawem powróci do Latyczowa. Święto Matki Boskiej Latyczowskiej przypada 6 lipca.
Pod koniec XVI w. Potoccy wznieśli w Latyczowie zamek obronny, z którego zachowały się resztki murów (stiny zamku, ABV=8 70<:C) oraz baszta (10HB0; na lewo od klasztoru). Do miasteczka dojeżdża autobus relacji Winnica-Chmielnicki.
W sytuacji podbramkowej można poprosić o nocleg we wspomnianej katolickiej parafii.
WINNICA
" 389 tys. mieszkańców " �432
Jedno z zamożniejszych i lepiej urządzonych miast Ukrainy -Winnica (ukr. Winnycia, V==8FO) - leży malowniczo na skalistych brzegach Bohu. Mieszka tu wielu Polaków, z których najsłynniejszym jest Witalij Kosowski, gwiazdor futbolu grający w czołowej ukraińskiej drużynie - Dynamo Kijów. Oryginalna nazwa miasta nie pochodzi od miejscowych win, tylko od  wiana" - aktu darowizny tej okolicy w 1362 r. książętom Koriatowiczom przez wielkiego księcia litewskiego Olgierda.
Historia
Winnica została założona w II połowie XIV w. Pierwsza wzmianka Z 1363 r. informuje o twierdzy
wzniesionej przez ród książąt Koriatowiczów. Od 1395 r. gród na stałe należał do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Prawa miejskie uzyskał w XV lub w I połowie XVI w. Miejscowość rozwijała się przy tzw. szlaku kołomyjskim, którym transportowano sól z Podkarpacia do Kijowa. W 1569 r. włączono ją do Korony. Najpierw pełniła rolę powiatu, a od 1589 r. odbywały się tu sejmiki, sądy grodzkie i ziemskie. W 1640 r. Władysław IV odnowił prawo magdeburskie. Miasto niszczyli wielokrotnie Tatarzy i Kozacy. W latach 1672-1699 było własnością Turcji. W 1781 r. przybył tutaj z wizytą król Stanisław August Poniatowski. Od 1793 r. Winnica pozostawała w zaborze rosyjskim. W XIX w. zyskała rangę centrum handlowego Podola. Gwałtowny rozwój rozpoczął się w 1871 3., kiedy otwarto linię kolejową Ki-jów-Bałta, łączącą wnętrze imperium z portem w Odessie. W 1873 3., po uruchomieniu linii Koziatyn Zdołbunów, miasto stało się węzłem kolejowym. Miarą jego wzrostu było uruchomienie na początku XX w., a więc w czasach, gdy znaczna część Rosji w ogóle nie była zelektryfikowana, linii tramwajowych. Pod władzą Sowietów Winnica znalazła się w styczniu 1920 r. W 1932 r. stała się siedzibą obwodu Winnickiego. Władze komunistyczne dokonały w latach 1937-1938 masowych rozstrzeliwań - zginęło wówczas około 9,5 tys. osób. Od 1941 do 1944 r. miasto było pod
*


V 
B
> > >
>.
434
Dworzec kolejowy ;
. Dworzec kolejowy


.4
feiM/J IMIMFHF> "*
4
o
z
z

\ ' Wsiąkł

>muzeum M.l. Pyrohowa
okupacją niemiecką. Zostało otoczone przez doborowe oddziały SS, jako że znajdowała się tu kwatera polowa Hitlera i siedziba sztabu Góringa. Rozpoczęto nawet wznoszenie siedziby zwanej  Wilcze leże" (przetrwały fragmenty).
Orientacja
Śródmieście rozciąga się na prawym brzegu Bohu, w zakolu rzeki. Dworce są zlokalizowane w dzielnicy Zamoście (Zamostia), na lewym brzegu. Centrum otaczają przedmieścia: Słowianka, Pjat-nyczany, wspomniane Zamoście i Stare Miasto (Stare Misto). Komunikację utrzymują przede wszystkim tramwaje i trolejbusy. Ulicą Soborną jez
dzi tramwaj #1, ulicą Pyrohowa trolejbus #3. Tramwajami #1, 4, 1 V trolejbusem #6 można dojechać z centrum do obu dworców. Na zwiedzanie miasta wystarczy jeden dzień.
Komunikacja
Pociąg Dworzec jest usytuowany na pł. Herojiw Stalingrada (O271 631; dojazd tramwajami #1, 4, 1 lub trolejbusem #6). Przechowalni bagażu należy szukać w holu dworca (6.30 18.30). Przedsprzedaż biletów: Chmelnyćke szosę 4, prospekt Kosmonawtiw 36a. Połączenia międzynarodowe: Adler, Kiszyniów (Mołdowa), Kraków (wt., czw., sb.) Mińsk, Moskwa, Petersburg, Praga, Sofia, Przemyśl (1 dziennie); dalekobieżne: Charków, Chmielnicki, Czernihów, Czerniowce, Debalce-
o o o
435
1
)
we, Dniepropetrowsk, Hajworon, Iwano-Frankowsk, Kamieniec Podolski, Kijów (14 dziennie), Kowel (dni parzyste), Lwów, Mariupol (dni parzyste), Mohylew Podolski (wt., czw., śr.), Odessa (9 dziennie), Symferopol, Truskawiec, Użhorod, Zaporoże, Zmerynka; lokalne: Kijów, Koziatyn, Wap-niarka, Zdołbunów, Zmerynka.
Autobus Do dworca (Kyjiwśka 8; �351269) dojeżdżają trolejbusy #5, 6, 11 oraz tramwaj #4. Informacja: s005. Autobusy kursują do Berdyczowa, Białej Cerkwi, Chersonia, Chmielnika, Czerkasów, Czerniowców, Dniepropetrowska, Doniecka, Humania, Jałty, Jampo-la, Kijowa, Korostenia, Koziatyna, Krzywego Rogu, A
ucka, Mariupo-la, Mikołajowa, Mohylewa Podolskiego, Niemirowa, Nowogrodu Wołyńskiego, Oczakowa, Odessy, Tulczyna i Żytomierza.
- Zwiedzanie
A
* Zabytki Winnicy skupiają się
t w dwóch miejscach. Ich usytuowanie daje wyobrażenie o historycznym podziale miasta. Zabytki katolickie (polskie) można znalez
ć przy Sobornij, blisko siebie, na prawym brzegu Bohu. Są to wyłącznie budowle sakralne oraz fragment umocnień miejskich. Kościół NMP Anielskiej (kostioł Preswiatoji Diwy Mariji Anhelśkoji, >ABL>; @5A2OB>W V28 0@VW =35;LAL:>W; Soborna 12), kapucyński, zbudował w 1745 r. w stylu baroku toskańskiego starosta
436
O
a o
Ludwik Kalinowski. W iggi po śmierci miejscowego prób cza Marcela Wysokińskiego � % tymę zamknięto, po czym popaan w ruinę. Po upadku ZSRR zost ł wyremontowana i dziś służy Pni kom. Po drugiej Stornie ulicy w-dać budynki dawnego klasztn ru Dominikanów (DominikanśW monastyr, ><V=V:0=AL:89 <>=0AB8@; Soborna 23), ufundowanego w 1624 r. przez Kalinowskich ale zbudowanego dopiero około 1760 r. przez Grocholskich (przetrwała tablica z 1758 3.). W 1831 r. nastąpiła konfiskata klasztoru. P0 1945 r. przebudowano go na sale koncertową. Obecnie mieści się w nim katedralny sobór Przemienienia Pańskiego prawosławnego patriarchatu moskiewskiego. Obok wznosi się klasztor Jezuitów (Je-zujitśkyj monastyr, 7CWBAL:89 <>=0AB8@; Soborna 19), ufundowany w 1611 3., 0 zbudowany w XVII XVIII w. Zachował się kościół (1610-1617) oraz kolegium (1610-1617). Na początku XX w. obiekt przebudowano na szkołę. Dziś w środku urządzono Muzeum Malarstwa (Chudożnij mu-zej; �353254; 10.00-17.00), Muzeum Krajoznawcze (Krajeznaw-czyj muzej; 2353019; 1.-18.00 z wyj. pn.) oraz archiwum. Skręciwszy za klasztorem w prawo, w stronę niewielkiego parku, za rogiem można dostrzec wkomponowane w ścianę budowli fragmenty XVII-wiecznych umocnień miejskich, tzw. mury (<C@8; ul. Poh-ny Osypenko).
Główny zabytek ukraińskiej prze-łości Winnicy, cerkiew św. Mi-
bja (Swiato-Mykołajiwśka cer-
!2OB>-8:>;0W2AL:0 F5@:20;
jylajakowśkoho 12) z 1745 3., stoi
drugim brzegu Bohu. Pomalo-ana na niebiesko drewniana świątynia wyróżnia się archaicznymi rozwiązaniami budowlanymi - ma m in. tzw. soboty (wsparte na słupach podcienia) oraz ściany o konstrukcji zrębowej.
Warto odwiedzić Muzeum My-chajła Kociubyńskiego (Bewza 15; B352687). Mychajło Kociubyński (1864-1913), jeden z czołowych ukraińskich pisarzy przełomu XIX i XX w., tworzył nowele o tematyce społecznej i politycznej (W pętach szatana). Napisał też powieść psychologiczną Fatamorgana. Jednakże największym jego dziełem są Cienie zapomnianych przodków - opowieść o Huculszczyz
nie, sfilmowana w latach 50. XX w. przez genialnego reżysera ormiańskiego, Sergo Paradżanowa (1924-1990). Muzeum to nie tylko dom pisarza (naprzeciw wejścia), ale także komora i sad. Aby wejść do środka, należy poprosić kogoś z budynku administracji (na prawo od wejścia). Dojazd: trolejbusem #6, tramwajem #4 (przystanek Majdan Zowtnewyj) bądz
marszrutką #35.
Na północno-zachodnim przedmieściu Pjatnyczany wznosi się Pałac Grocholskich, przez miejscowych nazywany rezydencją w Pjatnyczanach (sadyba w Pjat-nyczanach, A04810 2 OB=8G0-
=0E; Miczurina 63). Pochodzi z XVIII w., ale został zniszczony w 1918 r. Kompleks składa się z pałacu, zabudowań gospodarczych oraz parku o powierzchni 32 ha. Urządzono tu szpital endokrynologiczny, tak że obiekt (poza parkiem) jest niedostępny dla zwiedzających. Na miejsce najwygodniej dojść ulicą Hercena.
Drugą zabytkową podmiejską rezydencją Winnicy jest usytuowany na południowo-zachod-nim krańcu miasta Dom-mu-zeum M.I. Pyrohowa (Muzej-sa-dyba Pyrohowa; Pyrohowa 157; O66937; bezpł.). Mykoła Pyrohow (1810-1881) był słynnym chirurgiem i anatomem. Wykładał na Akademii Medyczno-Chirurgicz-nej w Petersburgu, gdzie stworzył tzw. anatomiczno-doświadczalny kierunek w chirurgii. Posiadłość Pyrohowa to ogromnych rozmiarów park z willą, obecnie mieszczącą muzeum. Na lewo od głównej alei stoi pawilon, w którym umieszczono figury woskowe wyobrażające chirurga przyjmującego pacjentów.
Noclegi
W mieście działa kilka średnio drogich hoteli. Najdroższy jest Piwdennyj Buh, ale zdecydowanie lepiej poszukać miejsca w hotelu przy Sobornij bądz
Pyrohowa (wygodniej i taniej). Piwdennyj Buh (pł. Zowtnewa; e323876, 359061, 320644). W mało przytulnym i chłodnym bloku na Zamościu. Restauracja; w każdym pokoju prysznic,
TV, toaleta. Jedynka 85 hrn, dwójka 120 hm.
Sawoj-Ukrajina (Kozyćkoho 36; �321 689, 359063, 321771). Jedynka 130 hrn, dwójka 190 hrn, lux 480 hrn. Sawoj--Ukrajina (nie ma nic wspólnego z hotelami sieci Savoy Group) wykupił także sąsiedni hotel Winnycia przy Sobor-nij 69, tak że wszelkie sprawy związane z noclegiem w tym miejscu załatwia się w recepcji przy Kozyćkoho 36.
Wersal*** (Tywriwśke szosę 2; �273713, www.versal.vin.com.ua). Najlepszy hotel w mieście, choć poza centrum. Jedynka 300 hrn, dwójka 300 hrn, apartament 800 hrn.
Żowtnewyj (Pyrohowa 2; �326540). Jeden z lepszych hoteli w mieście, na rogu dwóch głównych ulic  Soborniji Pyrohowa, na dodatek z domem towarowym na zapleczu. Ceny od 50 hrn.
Inne hotele Hostynnyj dwir (Pyrohowa 135; �352482; od 90 hrn), Podilla (Puszkina 4; �327596; 150-320 hrn), Profspiłkowyj (Chmelnyćke szosę 2a; �352328; od 45 hrn).
Gastronomia
Berlioni (Pyrohowa 23; 8.00-24.00), Przyjemne wnętrze (białe stoliczki żółte ściany); ogródek. W menu potrawy najprostsze (parówki, kanapki na gorąco) oraz rozmaite dania mięsne (od 10 hrn). Dobre lody, duży wybór alkoholi, zwłaszcza francuskich win i likierów.
Traktyr Żowtnewyj (Pyrohowa 2; 10.00-24.00). Jeden z najciekawszych lokali nie tylko w Winnicy, ale chyba i na całej Ukrainie. Stylizowany na czasy sowieckie: hasła w rodzaju piatilietki  do-sroczno (pięciolatkę - przed terminem), czerwone flagi, portrety kosmonautów, kelnerzy w mundurach pionierów oraz zanoszący się łkaniem piewiec z akordeonem. Ceny bardzo przystępne (5 10 hrn). Należy zejść schodkami z lewej strony hotelu. Miejsce godne polecenia, nawet jako atrakcja turystyczna.
Winnycia (Soborna 69; �354280). Odnowiona restauracyjka hotelowa; ceny ok. 25 hrn.

Bracław, położony na Bohem, 60 km od Winnicy, liczy około 5 tys. mieszkańców. W polowie XVIII w. dawna stolica województwa stata się jednym z najważniejszych ośrodków chasydyzmu, jako ze mieszka) tu i nauczał słynny Na-chman z Bracławia (1772-1810). Nauki rebe, wyłożone w dziele Sichot ha-Ran (Opowieści Rebe Nachmana), stworzyły podwaliny jednej z najoryginalniejszych grup chasydzkich, tzw. martwych chasydów (tojte chasidim), oczekujących rychłego nadejścia Mesjasza. Grupa ta dotrwała w Bractawiu az do II wojny światowej (jeszcze w czasach ZSRR miejscowa spoteczność żydowska liczyła blisko 2 tys. osób). Niemal wszystkich wymordowali hitlerowcy. Ci, którzy ocaleli, zdołali zabrać ze sobą do Palestyny rozłożoną na części najcenniejszą relikwię chasydów - krzesło rebe Nachmana. Po II wojnie światowej wspólnota została odtworzona w Izraelu i dziś zajmuje poczesne miejsce w jerozolimskiej dzielnicy ortodoksów. Grób Nachmana z Bracławia znajduje się w Humaniu (zob. rozdział Ziemia kijowska).
Inne restauracje 777 (Kyjiwśka 16), Wy-tioż (Kyjiwśka 31; �269385), Wysznia (Prospekt Kosmonawtiw 56; �469 951), Europa (dobry lokal w parku im. Gorkiego; �326912; 12.00-24.00), Kumbary (ul. Bohuna 2; �351128; jO.OO--.), Manhattan - klub (Płosz-cza Żowtnia 1; �323983; 17.00-1.00).
Informator
Apteki (całodobowe) Pyrohowa 17 (wejście z podwórza; �27838; 21.00-8.00), Soborna 41, Soborna 53 (�22737), Winnycia-Farm (Soborna 43; �321 061), Koneks (Teatralna 43; �520158, 520161). Banki Awal (50-riczczia Peremohy 35), Nacionalnyj Bank Ukrąjiny (Soborna 36), Nadra (pł. Żowtnewa 1), Oszczadbank (Soborna 66), Prywatbank (Pyrohowa 29). Biura podróży i agencje turystyczne Heneralne Agentstwo po turyzmu (Pyrohowa 2; �327785, 350744), Inturyst (Soborna 91; �356247), Merkurij (Puszkina 42; �520159, 350115; http:// www.tourclub.vinnitsa.com), Podilla--intur (Kełećka 53; �464549), Suput-nyk (Soborna 85/6; �356109, 324739), Wininter (Perszotrawnewa 160; �324 744, 325520), Wininter Kontynent-tur (Wasyla Poryka 37/36), Winnyciatu-ryst (Puszkina 4), Wintur plus (Teatralna 7/2; �0E 327842, 524695). Dom towarowy pł. Gagarina. Filharmonia Chmelnyćke szosę 7. internet Poczta Główna, Soborna 8. Poczta Główna: Soborna 8 (�20617; całą
dobę). Polikliniki Dziecięca (Kozyćkoho 1),
wiejska (Chmelnyćke szosę 96). Przychodnie Pyrohowa 46; centrum matki i dziecka (Majakowśkoho 138).
TULCZYN
" 17 tys. mieszkańców " �4335
Tulczyn ("C;LG8=) leży nad Siel-nicą, 82 km od Winnicy, przy drodze Winnica-Wapniarka-Jampol. W miejscu tym był niegdyś gród ruski Nesterwar, który w XIV w. został włączony do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w 1569 r. do Korony. Miasteczko stanowiło początkowo własność królewską, potem rozmaitych rodów, aż wreszcie w 1726 r. trafiło w ręce Potockich. I właśnie z czasów rezydowania tutaj w latach 1774 1805 przywódcy targowicy, najciemniejszej chyba postaci okresu upadku Rzeczypospolitej, Szczęsnego Potockiego (1752-1805), pochodzi główna atrakcja Tulczy-na - pałac Potockich (?0;0F; Le-ontowycza), wzniesiony w 1757 r. według projektu (prawdopodobnie) francuskiego architekta La-A3>VE, przebudowany w XIX w. Była to jedna z największych rezydencji magnackich Rzeczypospolitej, słynąca niegdyś z bogatej kolekcji artystycznej. Pałac podupadł w czasach Mieczysława Potockiego, który po skandalu małżeńskim i zesłaniu wyjechał w 1862 r. na stałe do Paryża, wywożąc podobno 2 tys. skrzyń z dziełami sztuki i księgozbiorem. Sprzedany w 1869 3., mieścił kasyno oficerskie. Niestety, niemal całe pozostawione wyposażenie i zdobienia wnętrza zostały zniszczone w dobie sowieckiej (m.in. pożar w 1928 3.). W 1975 r. rozpoczęto remont. Innymi zabytkami Tul-
czyna są: tzw. Mały Pałac (Małyj pałac, 0;89 ?0;0F; Lenina 8) z 1782 3., dawny park Chorosza z 1793 3., projektu P. Lenreau (zachowany szczątkowo), oraz klasy-cystyczny klasztor Dominikanów (Dominikanśkyj monastyr, ><V=V:0=AL:89 <>=0AB8@; Gagarina 13) z 1784 3., przebudowany w czasach ZSRR, dziś zajęty przez cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej i szkołę muzyczną. Z dawnej kaplicy cmentarnej uczyniono w 1876 r. katolicki kościół św. Stanisława Kostki (ko-steł, :>AB5;), od niedawna ponownie czynny. Na cmentarzu spoczywa Stanisław Trembecki (1739-
1812), poeta-libertyn, współtwórca klasycyzmu stanisławowskiego w ostatnich latach życia rezydent tutejszego pałacu (podobno na zaproszenie Zofii Potockiej, która nie zapomniała mu pełnej komplementów ody napisanej na jej cześć) Zachowała się cerkiew Zaśnięcia Matki Boskiej (Uspenśka cer-kwa, #A?5=AL:0 F5@:20) z 1789 r. fundacji Szczęsnego Potockiego! W miasteczku są też dwa muzea: krajoznawcze (Gagarina 1; s22 750) oraz M. Leontowycza (Leon-towycza 5). Z Tulczyna kursują jedynie autobusy do Winnicy (1 godz. 20 min).
$
Zaporoże
ołudniową część doliny Dniepru zajmuje Zaporoże (ukr. Zaporiżżia, 0?>@V66O), do którego zalicza się obwody: dnie-propetrowski, zaporoski i kirowo-gradzki, choć jego zachodnia część należy już do historycznego Podola. Kraina ma dostęp do Morza Azowskiego. Głównymi miastami są Dniepropetrowsk i Zaporoże, w obwodzie dniepro-petrowskim  Krzywy Róg, Dnie-prodzierżyńsk (Kamieńskie), Ni-kopol i Pawłogród, w zaporoskim - portowy Berdiańsk i Melitopol. W obwodzie kirowogradzkim poza stolicą wyróżnia się 100-ty-sięczna Aleksandria, założona w XVIII w. jako twierdza. W mocno zurbanizowanym regionie (na tym tle szczególnie wyraziście wygląda wielka aglomeracja Dnie-prodzierżyńsk i Dniepropetrowsk) dominuje hutnictwo żelaza, przemysł ciężki i maszynowy. Iście księżycowy krajobraz można zobaczyć w Krzywym Rogu, wielkim hutniczym mieście powstałym ze stacji pocztowej założonej w 1775 r.
Krajobraz Zaporoża to bezkresna wyżyna pozbawiona wysokiej roślinności. Olbrzymie pola kukurydzy i słonecznika przecina Dniepr, spiętrzony w wielu miejscach tamami elektrowni wodnych. Z rzek warto wymienić jesz-
cal poleca
" Dniepropetrowsk - okolice
Ptoszczi Żowtnewoji i Prospekt Marksa.
" Zaporoże - Chortyca, serce ukraińskiej państwowości i symbol dawnej chwaty kozactwa, oraz zapora na Dnieprze.
" Kirowograd - najlepiej zachowane w tej części Ukrainy śródmieście z przełomu XIX i XX w.
-!*}
eZERK^
V
&>C/.
 \
s  \ \

BObTAW/
((?
ZEMIENCZUK
;KOWSK

DZIERŻ"

^ %> u.

,

'ffO.DESE
.#/
^;
ZAPOROŻE|


ilii
o '-----------------------------------------------
a. <
N
cze Inguł, Ingulec, Buzuwłuk, Orel oraz Samarę. W tej części kraju panuje klimat kontynentalny. Często występują gorące wiatry niosące pył (suchowieje). Średnia temperatura stycznia wynosi -6�C, lipca +22�C. Region najlepiej zwiedzać od kwietnia do paz
dziernika, bo wówczas panuje tu nieprzerwanie letnia pogoda. Za najpiękniejsze miesiące uważa się wrzesień i paz
dziernik.
Historia
Nazwa  Zaporoże" oznacza zie-442 mie rozciągające się poniżej poro-
Symferopol '
r Teodozja
hów, czyli na południe od dzisiej szego Dniepropetrowska, po ob' stronach Dniepru. W latach 40 XVI w. Kozacy, zamiast jesieni powracać z wypraw na północ zaczęli zimować na wyspać dnieprowych i zakładać obozy. W XVII w. Zaporoże, ze stolic" na Chortycy (tzw. Sicz), było głównym ośrodkiem Kozaczyzny. Po powstaniu Chmielnickiego (1648-1654) Sicz stała się za czątkiem państwa ukraińskiego Na mocy pokoju wieczystego z 1686 r. Zaporoże weszło w skład państwa moskiewskiego. Rosjanie
porohy
Osławione porohy dnieprowe - wyspy i podwodne skaty granitowe, tarasujące arzełom Dniepru przez Wyżynę Zaporoską na długości ponad 70 km, między dzisiejszym Dniepropetrowskiem i Zaporożem - stanowiły od tysiącleci najpoważniejszą przeszkodę w żegludze na tej wieikiej rzece, dzieląc ją na dwa odrębne szlaki transportowe. Wysadzenie skał z użyciem materiałów wybucho-yyych zaplanowali Rosjanie już w XIX w., ale dokonał tego dopiero Stalin w 1932 r. Porohy stanowiły jeden z symboli Ukrainy.
zaczęli kolonizować te tereny, stawiając twierdze, ale wciąż istniał silny ośrodek w Siczy. Gwałtowne zmiany rozpoczął dopiero napływ cywilnych osadników pochodzenia serbskiego  utworzono kolonie Nowo-Serbia z centrum w fortecy św. Elżbiety (Kirowograd) oraz Słowiano-Serbia na wschodzie Ukrainy. Organizmy te nie podlegały Siczy, tylko bezpośrednio Rosji. Ostatecznie odrębność Zaporoża zlikwidowano w 1775 3., kiedy wojska rosyjskie zajęły Chortycę.
W XIX w. zaczęło się planowe osadnictwo. Powstało wiele dróg i uruchomiono regularną żeglugę na Dnieprze. Odkrycie wielkich złóż rudy żelaza w Krzywym Rogu przyczyniło się do rozwoju przemysłu.
Z racji centralnego położenia region stanowi dzisiaj wielki węzeł transportowy (szczególnie kolejowy), a tutejsze elektrownie wodne zaopatrują w energię dużą część Ukrainy. Z Dniepropetrowskiem związanych jest wielu członków ukraińskiej elity władzy, z byłym prezydentem Kucz-) na czele.
DNIEPROPETROWSK
" 1,15 min mieszkańców " u562 (numery 6-cyfrowe) V =56 (7-cyfrowe)
Dniepropetrowsk (ukr. Dniprope-trowśk, =V?@>?5B@>2AL:) znany jest z przemysłu zbrojeniowego i produkcji rakiet kosmicznych. W mieście, trzecim co do wielkości i jednym z najbogatszych na Ukrainie, nie ma śladów stagnacji  ulice są zadbane, a uwagę przyciągają niespotykane w innych ukraińskich miastach parkomaty. Przed rewolucją miejscowość u ujścia Samary do Dniepru nazywała się Jekaterynosław (ukr. Kateryno-sław), w latach 1796-1802 był to Noworosyjsk, a w 1918 r. Siczesław. Obecną nazwę przyjęto w 1926 r. W mowie potocznej skracana jest do Dnipro, Dniepr bądz
- przez młodzież  do wymawianego z angielska DP (di-pi).
Historia
Dzieje Dniepropetrowska rozpoczynają się w 1776 3., kiedy Katarzyna II postanowiła założyć między Kijowem a Morzem Czarnym  główne miasto na całym południu Imperium Rosyjskiego". Pierwot-

444

^(V
. 8
.' lIHi
7V
. \ = %ż J1

�
G
S
T�
U
'J


 H8W
.-.: j'

.....- --- <
nje miało ono leżeć na miejscu kozackiej słobody Połowica, gdzie włodarzył wiekowy Kozak, niejaki A
azarz Hłoba, ale lokację przeniesiono w okolice dawnej polskiej twierdzy kresowej Kudak (ukr. Stari Kodaky; dziś podmiejska osada między lotniskiem a Dnieprem). Teren ten był zamieszkany od wczesnego średniowiecza. W XVIII w. szlak Petersburg-Chersoń krzyżował się tu z drogą wodną Dniepru. Miejscowość nazwano Jekaterynosławiem na cześć carycy. Kolejny władca, Paweł I, zmienił nazwę na Noworosyjsk, ale w 1802 r. przywrócono pierwotne miano i umieszczono w mieście stolicę guberni obejmującej olbrzymie terytorium, z powiatami m.in. w Azowie, Taganrogu i Rostowie nad Donem. Szybki rozwój awansujący Dniepropetrowsk do rangi czołowego ośrodka przemysłowego Ukrainy nastąpił po 1870 3., kiedy wzniesiono największe w ówczesnej Europie mosty kolejowe, łączące zagłębie rud żelaza w Krzywym Rogu z kopalniami węgla w Zagłębiu Donieckim.
W czasie zamętu po upadku caratu często kwaterowała tu armia anarchistyczna Nestora Machny (1917-1921). W 1918 r. zmieniono nazwę miasta w duchu niepodległościowym na Siczesław, ale Wraz z przewagą Sowietów powrósło miano z czasów carskich. W 1926 r. Jekaterynosław stał się Uniepropetrowskiem, które to określenie pochodzi od Dniepru 1 nazwiska funkcjonariusza komu-nistycznej propagandy, Hryhorija
Petrowśkoho (1878-1958), znanego z objeżdżania Ukrainy agitpojiz-dom im. Lenina (pociągiem agitacyjnym). W ówczesnym mieście żyło 233 tys. ludzi - 35,9% Ukraińców, 31,5% Rosjan i aż 26,7% Żydów.
Czasy stalinowskie przyniosły gwałtowny rozwój Dnieprope-trowska jako jednego z głównych sowieckich ośrodków przemysłu ciężkiego. W latach 1926-1939 liczba mieszkańców niemal się podwoiła. Agresja niemiecka spowodowała prawie całkowity upadek przemysłu. Fabryki ewakuowano bądz
zniszczono przed nadejściem wroga. Po II wojnie światowej miasto uznano za zamknięte dla cudzoziemców, a status ten uchylono dopiero po upadku ZSRR. Na pamiątkę powstania wolnej Ukrainy na rogu domu przy ul. Lenina 9 wmurowano tablicę przypominającą, że na pobliskim placu Teatralnym już 16 lipca 1991 r. zawisła niebiesko-żółta flaga. W 1996 r. ruszyła pierwsza linia metra, uruchomiono też tzw. szybki tramwaj. Obecnie w mieście jest osiem dworców kolejowych, dworzec autobusowy, lotnisko i port rzeczny.
Orientacja i informacja
Miasto jest bardzo rozległe i dzieli się na cztery części: śródmieście (centr) na prawym brzegu Dniepru, Nyżniodniprowśk na lewym brzegu Dniepru i prawym Samary (jego część stanowi dzielnica przemysłowa  industrialny) rajon), Przydnieprowsk z Czaplami oraz
Ihreń na lewych brzegach Dniepru i Samary. Turystę najbardziej zainteresuje część śródmiejska z Prospektem Marksa, zwłaszcza historyczne centrum wokół pł. Zowt-newoji. Ulubionym miejscem spotkań jest plac Lenina (koło domu towarowego GUM). Na Dnieprze leży wiele wysp, z których kilka stanowi popularny cel wycieczek, szczególnie Wyspa Monasterska. Na zwiedzanie miasta wystarczy jeden dzień.
W Dniepropetrowsku nie ma biura informacji. O wszystko, co potrzebne turyście, można pytać w hotelach albo w telefonicznej służbie informacyjnej Miśkdowidka (Gorsprawka; -453569, 450017), choć to ostatnie miejsce pełni raczej rolę biura adresowego.
Komunikacja
Pociąg Na dworzec, zlokalizowany przy pł. Petrowśkoho 1 (wylot Prospektu Marksa), można dojechać autobusami (#2, 25, 41, 48, 51, 52, 66, 70, 82, 83, 91), tramwajami (#1, 14, 15), trolejbusami (#A,  3, 15) i metrem (� Wokzalna). Wiele pociągów dalekobieżnych i międzynarodowych wymienionych w rozkładzie stacji Dniepro-petrowsk kursuje po ogłoszeniu, w określone dni miesiąca, dlatego przy wyborze połączenia należy potwierdzić godzinę odjazdu w informacji (b009, 422870). Pociągi do Eupatorii i Teodozji jeżdżą tylko latem. Przedsprzedaż biletów: s004, 503953 (z dostawą).
Połączenia międzynarodowe: Adler, Baku, Czelabińsk, Kisło-
wodzk, Kiszyniów, Mińsk, Pet burg, Rostów nad Donem, Rv Saratów, Sofia, Ufa, Wilno Pr, % ' gi dalekobieżne: Charków, D nieck, Eupatoria, Geniczesk, H mań, Jasynowata, Kercz, Kijó (14 dziennie), Kowel, Lwów A
uhańsk, Mariupol, Mikołajów' Nowoołeksijiwka, Odessa, Sewastopol, Symferopol, Teodozja Truskawiec, Zaporoże, Żytomierz Pociągi lokalne: Baliwka, Bo-husławśkyj, Czaplino, Dniepro-dzierżyńsk, Karnauchiwka, Kra-snohrad, Krzywy Róg, A
ozowa, Nowomoskowsk, Orłowszczyna, Pereszczepyne, Pjatychatky, Py. śmenne, Suchacziwka, Synelnyko-we, Werchiwcewe, Zaporoże.
Autobus Dworzec autobusowy jest usytuowany w pobliżu kolejowego, przy ul. Kurczatowa 6 (dojazd autobusami #44 i 73, tramwajami #14 i 15). Liczne autobusy dalekobieżne odjeżdżają do Kijowa, Zaporoża, Charkowa, Doniecka i Symferopola. Połączenia lokalne: Apostołowo, Caryczanka, Dnie-prodzierżyńsk, Inhuleć, Krynycz-ky, Krzywy Róg, Mahdałyniwka, Marganiec, Mężowa, Nikopol, No-wopokrowka, Ordżonikidze, Paw-łogród, Pereszczepyne, Perszo-trawenśk, Petropawliwka, Petry-kiwka, Pjatychatky, Pokrowśke, Sofijiwka, Synelnykowe, Tomakiw-ka, Wasylkiwka, Werchniodni-prowśk, Wilnohirśk, Zelenodolśk, Żółte Wody. Wybierając się w dalszą podróż autobusem, należy pamiętać o odległościach dzielących stolicę Zaporoża od innych miast.
" r,\ nawet lesh lezdzą wolnie , pociąg1' J , " T
decydowanie wygodniejsze .In-
formacja: ^784090. Przedsprzedaż biletów: S426563.
,arnoIot Lotnisko jest zlokalizo-ne poza granicami miasta, miejscu oznaczanym jako Dni-ropetrowśk-42,15 km na południo-wschód od centrum, niedaleko 0J osady Stare Kodaki (dojazd autobusami #60 i 109). Informacja: s430021, 430622, 430023. Rezerwacja biletów: e7440404, 744 2798. Przedsprzedaż biletów: Dni-proawia (Nabereżna Lenina 37; e425530) oraz w większych hotelach. Samoloty odlatują do Kijowa, Frankfurtu, Moskwy, Stambułu, Tel Awiwu, Tbilisi i Wiednia.
Komunikacja miejska
Po mieście kursują autobusy, tramwaje, trolejbusy, metro oraz prywatne marszrutki. Z blisko 70 linii autobusowych nie ma wielkiego pożytku, gdyż łączą one centrum z przedmieściami na drugim brzegu Dniepru. Pomocna jest szczególnie linia tramwajowa #1, poprowadzona najbardziej interesującymi ulicami (tramwaje kursują w godzinach szczytu niemal co 2-3 min). Można też korzystać z trolejbusów - w śródmieściu wytyczono linie okrężne #A V , 0 nabrzeżem Dniepru biegnie linia #12. Wraz z ukończeniem budowy kluczową rolę przejmie metro. Obecnie działa sześć stacji, ale z chwilą uruchomienia kolejnych czterech pod Prospektem Marksa (od � Wokzalna do Dniepru) bę-
dzie to najwygodniejszy środek lokomocji. Pętli marszrutek należy szukać przy wielkim domu towarowym CUM (Prospekt Marksa 52). Przejazd komunikacją miejską kosztuje 0,50 hrn, marszrutką 0,75-1 hrn.
Zwiedzanie
Najlepszy pomysł na zwiedzanie Dniepropetrowska to długi spacer z dworca kolejowego Prospektem Marksa, do samej góry, przez dzielnicę usytuowaną blisko Dniepru. Można skorzystać z tramwaju #1, jadącego spod dworca, obok CUM, aż do pł. Zowtnewoji-Oktiabr'skoj (jego trasa pokrywa się z grubsza z ulicami, przy których leżą opisane obiekty). Turyści wysiadający na dworcu kolejowym bez problemu trafią do centrum  kierunek pokazuje ręka monstrualnego pomnika wspomnianego już Hryhorija Petrowśkoho. Na zapoznanie się z miastem i jego atrakcjami wystarczy jeden dzień.
Dniepropetrowsk zachował pierwotny podział na część górną i dolną (padół). Najstarsza sieć ulic została zaprojektowana pod koniec XVIII w. przy współudziale francuskiego architekta Claude'a Yue-rois'a. Oś interesującej dla turysty części górnej stanowi Prospekt Marksa, historyczna Iekateryno-sławska lub Wielka. Tu przetrwało najwięcej z nielicznych w mieście zabytków architektury: dawna fabryka sukienna z 1794 r. (sukonna fabryka, AC:>==0 D01@8:0; Prospekt Marksa 106), zbór luterań-ski (kircha) z końca XIX w. (Pro-

WW
> >.
<
0 >
448
spekt Marksa 103; nabożeństwa nd. > 10.00), audytorium rosyjskiego towarzystwa naukowego z XIX w. (auditorija Naucznowo Obszcze-stwa, 0C48B>@8O 0CG=>3> 1I5AB20; Płechanowa 42, za rogiem jednej z przecznic prospektu), efektowny teatr z 1907 3. (B50B@; Prospekt Marksa 97; obecnie Rosyjski Teatr Dramatyczny im. Gorkiego), widoczne za plecami stojącego przed CUM-em pomnika Lenina wspaniałe kopuły cerkwi Troickiej z 1850 r. (Krasnaja pł. 7), obok której właśnie wznoszone jest duże centrum diecezjalne, a także Urząd Miejski z 1901 r. (miśka uprawa, <VAL:0 C?@020; Prospekt Marksa 47), Wydział Chemii z lat 1889-1890 (chimicznyj korpus, EV<VG=89 :>@?CA; Prospekt Marksa 36), wreszcie słynny w carskiej Rosji, zbudowany w latach 1900 1903 Instytut Górniczy (hirnycza akademija, 3V@=8G0 0:045<VO; Prospekt Marksa 19). Dawną Wielką zamyka plac Paz
dziernikowy (pł. Zowtnewa, ?;>I0 >2B=520), gdzie wznosi się lansowany jako symbol miasta sobór Przemienienia Pańskiego (Preobrażenś-kyj sobór, @5>1@065=AL:89 A>1>@; pł. Zowtnewa), ufundowany na pamiątkę pobytu Katarzyny II w 1776 3., która osobiście wmurowała kamień węgielny. Obecny klasycystyczny kształt budowla zawdzięcza projektowi Aleksandra Zacharowa z lat 1830 1835. Ozdobą odnowionego wnętrza jest ładny ikonostas. To najlepszy przykład rosyjskiej architektury klasycystycznej na tych
ziemiach. Warto zwrócić i
... , u*a%
na pęknięcia w strukturze m,, -
u j l i , muro*
obwodowych  pochodzą
z 1888 3., kiedy miasto nawie;>2VG0 3V<=07VO; pł. Zowtnewa 2\ oraz szpital (likarnia, ;V:0@=O-pł. Zowtnewa 14). Dwa ładne par. ki w centrum (wedle pierwotnych zamierzeń sady) zostały założone pod koniec XVIII w. przez ostatniego zwierzchnika (esauła) Kozaków Zaporoskich, A
azaria Hłobę (zm. 1795). Park Hłoby (0@: ;>18; Prospekt Marksa 95) skrywa sztuczne jezioro, a na tyłach tego skrawka zieleni zachowała się zabytkowa szkoła handlowa z lat 1909-1912 (komercijne uczyłysz-cze; :><5@FV9=5 CG8;8I5; Prospekt Kirowa 2). W usytuowanym na północ od pł. Zowtnewoji parku Szewczenki (0@: (52G5=:0) znany w Rosji architekt Iwan Starów wzniósł w 1790 r. najstarszą budowlę miasta - pałac Potiomki-na (0;0F >BL><:V=0), przebudowany w 1952 r. na Dom Kultury Studentów. Z innych zabytków można jeszcze wymienić gmachy przy ul. Lenina: dom oficerów z 1890 r. (dim oficeriw, 4V< >DVF5@V2; Lenina 3), teatr z 1913 r. (B50B@; Lenina 5), wreszcie dwie cerkwie na przedmieściach, obie pod tym samym wezwaniem. Cerkiew św. Mikołaja (Mykołajiwśka cerkwa, 8:>;0W2AL:0 F5@:20; Żowteniat 108) w Nowym Kodaku pochodzi z 1807 3., 0 cerkiew na
Czaplach Qarowoji 1) z 1856 r. \V centrum miasta przy Prospek- % Marksa, naprzeciw opery za-hował się także pozbawiony wież kościół katolicki, ze wspartym na kolumnach portykiem (zamknięty
epoce radzieckiej władzy, czeka lepszy czas). Na trotuarze ulicy Szmidta naprzeciw Centralnego Targowiska ustawiono kuriozalną ekspozycję, o której rozpisywały się swego czasu gazety na całej Ukrainie. Chodzi o barwny zwierzyniec ze słynnym olbrzymim chrząszczem Colorado - jedynym na świecie pomnikiem stonki.
Z muzeów na uwagę zasługuje Muzeum Historyczne im. D. Ja-wornyćkoho (Istorycznyj muzej, AB>@8G=89 <C759; Prospekt Marksa 16; n471705; codz. z wyj. pn. i pierwszego pt. miesiąca 10.00 17.00; 4 hrn), ulokowane w gmachu z lat 1903-1904, z ekspozycją ukazującą historię miasta, babami połowieckimi (posągi kultowe sprzed ponad tysiąca lat, stojące w dużej liczbie z boku budynku), kolekcją armat i dioramą poświęconą bitwie o Dniepr w czasie II wojny światowej. Bezpośrednio przy muzeum można także zobaczyć mogiłę założyciela placówki  Dmytra Iwanowycza Jawornyćko-ho (1855-1940), zasłużonego badacza przeszłości regionu.
Miłym wypoczynkiem w czasie Zwiedzania może być spacer po Parku im. A
azarza Hłoby, wspomnianego już Kozaka, który dożywszy stu lat, zmarł w 1795 r. 1 Został pochowany właśnie tutaj, Pod własnoręcznie posadzonym
dębem, w miejscu którego stoi dziś pomnik. Uwagę przyciąga malowniczy staw z muszlą koncertową oraz kolejka wąskotorowa z dworcem, mostami i strzeżonymi przejazdami, kursująca niegdyś po całym rozległym parku. Wejścia do tego zieleńca strzeże upiorny pomnik Walerego Czkało-wa  pilota oblatywacza tragicznie zmarłego w katastrofie w 1938 r. Równie osobliwą atrakcją jest kolejka linowa (kanatna doroha, :0=0B=0 4>@>30) zawieszona nad odnogą Dniepru. Warto się nią przejechać, chociaż nie spełnia europejskich standardów bezpieczeństwa  stoi się w niemal niezabezpieczonym wagoniku kilkadziesiąt metrów nad ziemią. Celem 10-minutowej przejażdżki jest Wyspa Monasterska na Dnieprze (Monastyrśkyj ostriw, >=0AB8@AL:89 >AB@V2), w czasach ZSRR przemianowana na Komsomolską, ulubione miejsce wypoczynku mieszkańców miasta. W pierwotnych planach miała na niej powstać dzielnica uniwersytecka. Idąc główną aleją wyspy w górę rzeki, wychodzi się na most wiodący do parku Szewczenki. Stacja kolejki (9.00-19.30; bilet w jedną stronę 1 hrn) jest koło hotelu Ras-swiet, przy zaułku Radianśkym, obok pętli marszrutki #78.
Niewątpliwą atrakcją może też być wycieczka po Dnieprze statkiem białej floty. Godzinne rejsy są organizowane tylko w sezonie (pomost przy Nabereżnej, u wylotu Moskiewskiej, obok Centralnego Mostu; w 2006 r. cena wynosiła
10 hrn). Port rzeczny jest zlokalizowany przy ul. Gor'koho 1.
Noclegi
Podobnie jak w innych wielkich
miastach Ukrainy, hotele są drogie.
Chcąc zwiedzać region, wygodniej
i taniej nocować w Zaporożu.
Academia (Prospekt Marksa 20; e370 0505, fax [phone], www.academia. dp.ua). Luksusowy, niewielki hotel przyległy do pł. Zowtnewoji; jedynki 580 640 hrn, dwójki w zależności od standardu 950-1080 hrn, lux 1580 hrn. W ceny wliczono śniadanie.
Astorija (Prospekt Marksa 66; /384803, fax 374352, www.astoria.com.ua, [e-mail]). Luksusowy hotel, założony w 1913 r. na wzór nowojorskiego o tej samej nazwie, będący ozdobą przedrewolucyjnego Jekaterynosła-wia. W 1918 r. mieściła się tu główna kwatera bolszewików i punkt werbunkowy do Armii Czerwonej. A
adnie urządzone pokoje (standardowa dwójka 540 hrn, jedynka lux 792 hrn, apartament 1080 hrn), restauracja, fryzjer, sklep, basen, sauna, jacuzzi i bilard.
Bartolomeo (ul. Nabereżna Peremohy 9/b; 2337332, fax 369263, [e-mail], http://www.bartolomeo. com.ua). 10 pokoi w kategorii półlux (1160 hrn) i 5-pokojowy apartament (2030 hrn) w małych bungalowach na brzegu rzeki (więcej informacji  zob. Rozrywki).
Centralnyj (Prospekt Marksa 50; w/fax 450347, 7442163, dyrektor �7445474, [e-mail], http://www.hotel-central.dp.ua). Socrealistyczny gmach w centrum miasta, szczycący się mieszkającymi tu w minionej epoce gwiazdami radzieckiej es-
trady. Pokoje 1-, 2- i 3-osobowe: najtań sze bez wygód od ok. 35 106 hrn, na' droższe lux 365 730 hrn. Na miejsc, bar, sauna, masaż, fryzjer. Można n}a cić kartą. Ceny umiarkowane. Grand Hotel Ukrajina***** (Korołenka 2-/341010, 341069, fax 340200, ^, grand-hotel-ukraine.dp.ua, adminffi) grand-hotel-ukraine.dp.ua). Elegancki hotel na rogu głównej ulicy, mieszczący się w zrekonstruowanym po wojnie domu rodziny Czerników z lat 1910-1913. Jedynka 120-180 $, dwójka 210-264 $, apartament prezydencki 750 $. Należy się spodziewać dodatkowych opłat rzędu 20% ceny pokoju. Chińska restauracja, basen, sauna, jacuzzi i siłownia. Nadieżda - Nadija*** (Nabereżna Lenina 16a; e/fax [phone], hotel@ nadegada.dp.ua, http://www.nadegda. dp.ua). Hotel tuż nad brzegiem rzeki; część pokoi w remoncie; możliwa zwyżka cen. Jedynka 420 hrn, dwójka 420 hrn, apartamenty (3 pomieszczenia) 630 hrn. Wesna 1 (Plechanowa 37; e341860). Budynek mało interesujący i trudno dostępny  dojście od podwórza za budynkiem rządowym MSW. Pokoje z podstawowymi wygodami. Za miejsce trzeba zapłacić 149-394 hrn. Firma ta ma jeszcze jeden hotel w mieście, pod nazwą Wesna 2 (ul. Mimna 9; 322208). Inne hotele w centrum: Dnipro-petrowśk (Nabereżna Lenina 33; �7441158, http://hoteldneprope-trovsk.dp.ua; jedynka 265 hrn, dwójka 365 hrn), Jekaterynosławśka (Dzerżynśkoho 37; �3702521, dneprvisit@a-teleport; ekskluzywny pensjonat; 155-217 $), Sławatycz (pł. Desantnykiw 1; ff34 144), Sport (Szczorsa 4; �320932;
nio i podle), Switanok (Rasswiet; Fuczyka 30; �470401, 460037).
Gastronomia
ni mieście działa kilka bardzo dobrych i drogich restauracji (adresy poniżej)- We wszystkich z nich można zapłacić kartą. Stosunkowo niewiele jest miejsc typu bistro w pobliżu dworca. Najtańsze posiłki podają na Centralnym Targowisku (Centralnyj rynok). Bladym świtem w Dniepropetrowsku czynny jest tylko Mc'Donald (CUM; Prospekt Marksa 52). Restauracje otwierają swoje podwoje na ogół o 11.00. Kilka niezłych lokali oferujących rozmaite potrawy, kawę i piwo ulokowało się na ul. Gagarina, w pobliżu uniwersytetu. W mieście warzone jest dość cienkie piwo o nazwie Dnipro  jeden z lepszych produktów tego browaru to pół-ciemne, 13-procentowe piwo Staryj A
ocman (Pywowarnyj zawód  Dnipro"; ul. Zurnalistiw 9). Lepiej jednak spróbować wyrabianych tu słodkości, zwłaszcza czekoladek (sklep firmowy zakładu Synij ptach jest przy Prospekcie Marksa 56). Czelentano (róg bulwaru Teatralnego i Moskowśkoji; 9.00-23.00). Jedna 2 najbardziej znanych sieci pizzerii na Ukrainie. Dom byta (ul. Korołenka 3, na piętrze). "en z najtańszych lokali w mieście -
bar
Piwny (9.00-18.00) i stołówka
(11.00-16.00).
Fantazija (Prospekt Herojiw 4; e683257;
"0-22.00). Nieco dalej od centrum,
lsko dworca kolejowego Dnieprope-
Wsk Pabieda. Specjalnością restaura-
'1 ' lody.
Jazz (ul. Barykadna 16; e451485; 12.00-24.00). Droga restauracja z wystrojem jakby wyjętym z operowego magazynu  przy odpowiednim oświetleniu wrażenie murowane. Wyśmienita kuchnia orientalna i zachodnia. Muzyka na żywo, nie tylko jazz!
Mas C Mas (Propspekt Marksa 70a; rezerwacja stolików O7786606, 7785289; od 9.00 do ostatniego klienta). Obok tzw. muzycznej fontanny. Wyborna kuchnia hiszpańska (danie główne ok. 20 50 hrn), w weekendy specjalny program muzyczny po 19.00. Specjalność zakładu: langusta z grilla.
Melrose (Gagarina 5). Lokal reklamujący się jako grill-bar, lecz jest to raczej ekskluzywna restauracja dla dość wybrednych klientów (danie od 50 hrn, piwo od 7 hrn). Hasło reklamowe:  Amerykańskie cudo w środku miasta!".
Metropol (Prospekt Marksa 82; 11.00-23.00). Pizzeria obok kina Rodina. Ceny rozsądne. Obok mały lokalik z keba-bem i piwem.
Niebo (Gagarina 7; 10.00-22.00). Przytulna kawiarenka oferująca znakomitą i nie najdroższą kawę, połączona z kawowym sklepem. W tym samym budynku mieści się też Gelateria  duża cukiernia ze znakomitymi deserami lodowymi (od 5 hrn). Można również zamówić piwo z fistaszkami (od 5 hrn).
Olimp (Prospekt Marksa 83). Droga restauracja specjalizująca się w kuchni międzynarodowej. Miłośnicy włoskich specjałów mogą tu przyjść w poniedziałek - zniżka 20%.
Popławok (Nabereżna Lenina 7; www. well.dp.ua\poplavok; całą dobę). Restauracja na Dnieprze, w okrąglaku na końcu mola. Kuchnia międzynarodowa, owoce morza, muzyka na żywo. Drogo.
1
" IM
> 55
>
452
Szalona kurka (ul. Korołenka 15; 9.00-23.00). Miejsce w sam raz dla smakoszy drobiu  prawdziwe crazy chicken. Czysto, tanio i spokojnie.
Zołotoj tielonok (Gagarina 1; 10.00-22.00). Bistro studenckie, tuż obok czołgu. Tanio.
Rozrywki
Cyrk Nabereżna Lenina 33.
Filharmonia Kalinina 47.
Kina Większość spośród licznych kin nie zasługuje na uwagę. Najlepszym miejscem wydaje się być multiplex Rodina (Stolarowa 1; www.rodina.dp.ua; bilety 15 20 hrn), wyróżniający się europejskim standardem i dobrym repertuarem. Inne kina: Sicz (ul. Panikahi 59), Salut (Nabereżna Peremohy 128), Dnie-propress (ul. Jermołowoji 35).
Kluby nocne, kasyna W mieście działa ponad 40 dyskotek, kilkanaście muzycznych lokali oraz ponad 20 kasyn. Można wymienić m.in. wielką dyskotekę Doctor Nagual Latino Club (Prospekt Marksa 23/7) oraz Club Piramida (Lenina 6; bar, kasyno, bilard, gry-auto-maty i tańce). Kręgielnie: Panorama (Stolarowa 1), Cywilizacija (Nab. Lenina 33). Jednym z lepszych klubów jest Bartolomeo (Nabereżna Peremohy 9/b; W337332, fax 369263). Świetne usytuowanie w pobliżu rzeki wykorzystano, by zbudować tu cały kompleks gastro-nomiczno-hotelarsko-rozrywkowy. Nazwa oraz koncepcja klubu nawiązuje do imienia i dokonań znanego XV-wiecz-nego portugalskiego żeglarza Bartolomeo Diaza, odkrywcy Przylądka Dobrej Nadziei. Na miejscu jest m.in. utrzymana w marynistycznym stylu restauracja San Gabriel z afrykańską kuchnią. Dawnej Afryce poświęcono ekspozycję par-
ku-muzeum znajdującego się na
nie kompleksu. Nie zaszkodzi 30'
do piwniczki z winami, skorzystać :
senu lub odwiedzić jachtklub N
% ^\a\vet dzieci mają oddzielne miejsca do
baw: Bartolmeo junior i mały 0
zoologiczny (zoopark). Warto patni
tać, że pobyt w tej oazie rozrywki iest
drogi.
A
az
nia Rosyjska bania (Feodosijśka e478023, 478025) jest czynna całą dobę. Drink-bar, sauna, masaże, siłownia i baseny z pięknymi kobietami.
Ogród botaniczny Gagarina 72.
Sport Jachtklub (Nabereżna Peremohy) korty tenisowe (park Szewczenki) lodowisko (Bilszowyćka 1), Stadion im. Kirowa (Uniwersalna 100), stadion Lokomotyw (Prospekt Puszkina 77a), stadion Metałurh (Chersonśka 7) oraz baseny: Woschod (Nabereżna Peremohy 51) i uniwersytecki (Akademika A
a-zariana 2).
Teatry Krik (jednego aktora; ul. Karła Liebknechta 1; www.teatrkrik.da.ru) opera (Prospekt Marksa 72a), Rosyjsk Teatr Dramatyczny im. Gorkiego (Pro spekt Marksa 97), Ukraiński Teatr Dra matyczny im. Szewczenki (Lenina 5).
Informator
Apteki Informacja o067. Artema (e441341), Komsomolśka 25 (O45 563), Prospekt Marksa 40 (s448588) Prospekt Marksa 54 (całodobowa).
Banki Awal (Karła Marksa 35), Nacional nyj Bank Ukrajiny (Małynowśkoho Kredytbank Ukrajina - PKO BP Grou. (Czkałowa 12), Nadra (Simferopol ska 17), Oszczadbank (Stolarowa 7) Praweks-bank (Artema 18), Prywat bank (Rogalewa 12), Raiffeisen Ba Ukrajina (Artema 20).
Biura podróży, agencje turystyczne ZAPOROŻE
DWP:
rointur (Prospekt Marksa 125) pniproturyst (Fuczyka 30), Inturyst-pnipro (Lenina 8), Suputnyk (Prospekt Marksa 60).
n  w handlowe CUM (Prospekt Mark-52), Torhowyj centr (Kirowa 59).
informacja miejska s09.
internet Kirowa, róg Szewczenka, Zowt-newa 15 oraz budynek Poczty Głównej.
Księgarni Duże targowisko z książkami oraz dwie księgarnie można znalez
ć nrzy bulwarze Teatralnym. Inne: Artema 2 (antykwariat), Gagarina 24, Dzer-żynśkoho 43, Prospekt Marksa 94a.
Mapy Myr/Ekspocentr (Dzerżynśkoho 1/3; 465231).
Poczta, telefon Poczta Główna: Prospekt Marksa 62 (M065, 069); rozmównica: Prospekt Marksa 60 (o09; zamawianie rozmów międzynarodowych o079).
PogotowieO03 (publiczne), 058 (płatne).
Policja o02.
Straż pożarna 201.
Szpitale im. Mecznikowa (pł. Zowtne-wa 14), miejski kliniczny (Korołenka 22), miejski zakaz
ny (Kanatna 17), pogotowie ratunkowe (Swerdłowa 65; e422 014), położniczy (Lenina 2), psychiatryczny (Czyczeryna 42).
Taksówki e059, 057, 064, 349349, 449944.
Targowiska Centralnyj (Szmidta 2), Na-gornyj (Prospekt Gagarina 8), Werch-niekrasnyj (Czkałowa 21).
Zakupy Grand Płaza (Prospekt Marksa 69) - wielkie, luksusowe centrum handlowe w śródmieściu, z mnóstwem drogich butików. Sieć całodobowych supermarketów Silpo: ul. Petriwśkoho 1, Prospekt Marksa 105, ul. Komunariwśka 4, Paste-ra 12, Tutowa 13, Prospekt Gagarina 3, ul. Bukowynśka 9, Prospekt Herojiw 3.
" 890 tys. mieszkańców " �612
Zaporoże (ukr. Zaporiżżia, 0?>@V66O), stolica obwodu i wielki ośrodek przemysłowy, jedno z głównych miast środkowej Ukrainy, znane jest z produkcji samochodów (niegdyś zaporożców, obecnie daewoo) oraz ogromnej elektrowni wodnej Dnieproges (Dniprohes), usytuowanej na obu brzegach Dniepru, w miejscu gdzie rzekę przegradzały niegdyś porohy i wyspa Chortyca. Historyczna nazwa miasta  Aleksan-drowsk (ukr. Ołeksandriwśk)  została w marcu 1921 r. zmieniona na Zaporoże.
Historia
Serce Zaporoża, stanowiąca naturalną twierdzę wyspa Chortyca, przyciągała osadników od najdawniejszych czasów. Podczas badań archeologicznych odkryto tu ślady człowieka z okresu paleolitu i neolitu, 30 grobów scytyjskich, 6 kurhanów sarmackich, 57 stanowisk przypisywanych Słowianom, a także tzw. skarb Woznesenśkyj z VIII w.  1,4 tys. przedmiotów ze złota i srebra. To na Chortycy w połowie XVI w. kniaz
Dymitr Wiśniowiecki wzniósł Sicz, czyli ufortyfikowany obóz  główny ośrodek kozackiego państwa, które nawet w polskiej historiografii bywa już określane pierwszym państwem ukraińskim. Sicz ze względów strategicznych bywała przenoszona. Prócz Chortycy znajdowała się też na innych wy-
id
11
O
o
%
% r
453
�~^
ę
Ul
Zaporoz
e ZAPOROy
E
^ ((-)( 
n

CM-

**
*r _____
_LL-...-..JL
%&
N >
O / O
N-
szojodez 3Z0H0dVZ
spach dnieprzańskich, takich jak Tomakówka czy Bazawłuk. Z końcem XVII w. istniała na prawym brzegu Dniepru koło Nikopola, po czym została zniszczona z rozkazu cara Piotra I, a następnie odbudowana w 1734 r. nad rzeką Podpolną (tzw. Nowa Sicz). Ostateczną zagładę Siczy przyniósł manifest Katarzyny II O likwidacji Siczy Zaporoskiej i przyłączeniu jej do guberni noworosyjskiej (1775).
Ghortyca na zawsze pozostała symbolem Kozaczyzny, lecz historia samego miasta zaczyna się właściwie w XVIII w. Lądowy, lewy brzeg Dniepru, gdzie dziś rozciąga się śródmieście Zaporoża, został
I zamieszkany dopiero w 1770 3.,
kiedy to wokół wzniesionej wów-O@|| czas twierdzy Aleksandrowskiej powstało osiedle zwane Ołeksan-m driwśkyj Forsztadt. W 1775 3., po '2 likwidacji Siczy Zaporoskiej, w są-J siedztwie Forsztadtu osiadło wielu ^ Kozaków, którzy założyli wioskę n Karantynka. W 1798 r. fortecę
---- zlikwidowano, a żołnierzy przenie-
." siono do kolejnego osiedla - Soł-� datśkoj Słobidki. W 1806 r. wszystek kie osady zjednoczono w miasteczko N Aleksandrowsk (ukr. Ołeksan-driwśk), które stało się siedzibą powiatu.
Impulsem do szybkiego rozwoju miasta były dwa wydarzenia: budowa w 1863 r. przez niemieckiego przemysłowca J. Koppa fabryki części do urządzeń rolniczych (póz
niejszy Komunar, od 1960 r. fabryka samochodów marki Zaporożec, dziś Daewoo/AwtoZAZ) 456 oraz przeprowadzenie w latach
1873-1875 linii kolejowej ]yr skwa-Krym (umieszczono tutaj 1 " komotywownię i warsztaty). BU(j wa kolei zbiegła się z uruchom; ' niem żeglugi parowej na Dniepr - Aleksandrowsk był pierws przystanią za porohami, pełnił t rolę portu przeładunkowego, p czątek XX w. to szybki rozwó' przemysłu (zakłady części rolni, czych Lepp&Walman, fabryk; Menzisa i Kacena) i węzła kolejowego, do którego w 1902 r. doprowadzono linie z Zagłębia Doniec-kiego i Krzywego Rogu. W chwili wybuchu I wojny światowej Aleksandrowsk był miastem blisko 60--tysięcznym, z własną elektrownią, wodociągiem, szkołami i niezłym, jak na ówczesną Rosję, wskaz
nikiem analfabetyzmu (40%). Władza sowiecka wygrała ostatecznie w lipcu 1920 r. W 1921 r. zmieniono nazwę na Zaporoże. Według spisu z 1926 r. w mieście mieszkało 56 tys. osób: 47% Ukraińców, 26% Rosjan, 20% Żydów i 3% Niemców. W 1927 r. rozpoczęto budowę zapory Dnieproges. Dwa lata póz
niej zaczęto wznosić nowe śródmieście rozplanowane na 15-kilo-metrowym odcinku między starym ośrodkiem wokół stacji Zaporoże 1 a zaporą. W latach 30. powstała ogromna huta Zaporiż-stal, produkująca 5 min ton stali rocznie. 4 paz
dziernika 1941 r. do miasta wkroczyli Niemcy. Po dwóch latach okupacji liczba mieszkańców spadła z 300 do 65 tys. Zniszczono Dnieproges. Pod koniec lat 40. wznowiono pracę zakładów przemysłowych: w 1947 r.
.  rzewodniku nie może zabraknąć informacji o ozdobie ukraińskich, a nawet, śmiało trzeba powiedzieć, radzieckich szos - osławionym samochodzie zwa-m zaporożcem. To prawdziwy, zasłużony ambasador Ukrainy, który w epoce 7SRB przez 35 lat był dumą Ukraińców i ich marzeniem (wbrew socjalistycznym Dianom nie wszyscy mogli się go doczekać). Powstał z polecenia samej wier-rhuszki (z Nikitą Chruszczowem na czele), która od początku lat 50. XX w. poszukiwała sposobu na sprostanie wielkiemu zapotrzebowaniu w ZSRR na małolitrażowy, niedrogi samochód dla ludu. Za przykład stawiano rozwiązanie niemieckie z lat 30. (Volkswagen Kafer). W końcu wybór padł na Fiata 600, produkowanego z sukcesem w słonecznej i... komunizującej, a zatem bratniej Italii. Do konkursu o prawo produkcji radzieckiego  fiacika" stanęło 10 fabryk, z których wybrano Moskiewski Zakład Produkcji Samochodów Małolitrażowych, a bezpośrednie wykonanie zlecono ukraińskim przedsiębiorstwom: Melitopol-skiemu Zakładowi Produkcji Lekkich Silników Spalinowych oraz Zaporoskiemu Zakładowi  Komunar", który dotąd znany był z produkowania kombajnów.
18 czerwca 1959 r.  pierwszy radziecki samochód ludowy" - 3A3 965 - ruszył na podbój Kraju Rad. Ileż było radości! Dziesiątki tysięcy obywateli zapisywały się na kolejkowe listy, by otrzymać kwit na upragnionego  garbuska" ( 3>@10BK9"), jak pieszczotliwie ochrzczono auto (w nawiązaniu do jego rzeczywiście lekko garbatej sylwetki). Wśród szczęśliwców był młody Władimir Pu-tin, który potem we wspomnieniach B ?5@2>3> ;8F0 barwnie opisał swe wrażenia po tym, jak otrzymał wygrany przez rodziców na loterii samochód, a także jak jeszcze póz
niej przypadkowo potrącił nim człowieka. Dwudrzwiowy osobowy 3A3 965 kosztował 1800 rubli (równowartość rocznej pensji inżyniera) i patit 4,5 I na 100 km! Zadbano, by z tego osiągnięcia techniki cieszyło się całe społeczeństwo - stąd  965! przeznaczony dla poczty miał kierownicę z prawej strony, aby kierowcy łatwiej było sięgnąć do skrzynki na listy (!), 3A3 965 dostosowano dla inwalidów bez jednej lub obu nóg, 0  965  -bez jednej nogi i bez jednej ręki.
Pierwszy model, jak na swoje czasy, był zdecydowanie udany. Wyprodukowano ponoć 322 tys. egzemplarzy i samochód ten wciąż cieszy się wielkim uznaniem wśród miłośników starych aut. W 1967 r. światło dzienne zobaczył nowy 3A3 966 (nazywany  uszatkiem" -  CH0ABK9"), 0 w 1970 r. pojawiła się jego unowocześniona wersja 3A3 968 ( mydelniczka" -  <K;L=8F0"). "5 dwa modele o charakterystycznym kształcie są wszystkim doskonale znane - to właśnie one jeżdżą do dziś po całej Ukrainie. Nowy Zaporożec nie był już tak udany i nie wytrzymywał konkurencji z moskwiczem, ładą czy wołgą, wciąż jednak cieszył się popularnością. 7 stycznia 1976 r. w Zaporożu uroczyście świętowano wypuszczenie w świat milionowego egzemplarza zaporożca. Kres historii mechanicznego rumaka XX-wiecznych Zaporożców przyniósł rok 1994. Zaprzestano produkcji, ale uroczego samochodziku z pejzażu postsowieckiego nic nie wymaże jeszcze przez kilka lat.
I %: z: : :::::::.:;;:

t

o
Ob
<
458
uruchomiono zaporę, a w 1949 -tzw. przemysłową perłę południa, czyli kombinat metalurgiczny Za-poriżstal. W 1967 r. zaprezentowano nowy model samochodu o nazwie Zaporożec, o charakterystycznej do dziś sylwetce. Obecnie w mieście, prężnym ośrodku przemysłowym, działają cztery szkoły wyższe z założonym w 1985 r. uniwersytetem na czele.
Orientacja
Dzielnice Zaporoża leżą na obu brzegach Dniepru. Oddziela je wyspa Chortyca. Stalinowskie śródmieście zajmuje lewy brzeg między zaporą Dnieproges a jarem Kapustianki. Na południe rozciąga się historyczny Aleksan-drowsk, dzisiaj Zowtnewyj Ra-jon (Dzielnica Paz
dziernikowa), obejmujący okolicę stacji kolejowych Zaporoże 1 (dawny Alek-sandrowsk Południowy) i Zaporoże 2 (Aleksandrowsk Kolei Katarzyny). Obie części centrum łączy Prospekt Lenina - główna arteria miasta. Dzielnice lewobrzeżne powstały póz
niej. Położone są częściowo na terenie historycznej osady Górna Chortyca. Zaporoże jest bardzo rozległe  odległości sięgają 25 30 km. Na zwiedzanie najlepiej zarezerwować półtora dnia.
Komunikacja
Planując przyjazd czy wyjazd z Zaporoża, warto pamiętać, że oddalony tylko o 75 km Dnie-propetrowsk jest jednym z największych węzłów komunikacyj-
nych Ukrainy. Najwygodniej rzystać z odjeżdżających co
la od 6.00 do 20.30 z dwc
eh
ko-
wi.
'orcow kolejowych obu miast marszrutę^ Mikrobusy przejeżdżają przez łą długość Prospektu Lenin" w Zaporożu do dworca Zaporoże 1 Podróż trwa półtorej godz a bilet kosztuje 8 hrn.
11#,
Pociąg Zaporoże to ważny Węze} kolejowy. W mieście są dwa dworce: Zaporoże 1 i Zaporoże 2 (numeracja oddaje ich hierarchię) Pierwszy z nich jest usytuowany w południowej części miasta, na początku Prospektu Lenina, przy Prywokzalnij pł. (dojazd tramwajem #1 i 3). Wiele pociągów dalekobieżnych i międzynarodowych wymienionych w rozkładzie stacji Zaporoże 1 kursuje po ogłoszeniu, w określone dni miesiąca, dlatego przy wyborze połączenia należy potwierdzić godzinę odjazdu w informacji. Pociągi do Eupatorii i Teodozji są uruchamiane tylko latem. Informacja ogólna: e005 lub 332555; dla stacji Zaporoże 1: S642509; Zaporoże 2: 692161. Przedsprzedaż biletów: na dworcach oraz w kasach przy Prospekcie Lenina 135 i 151 (8332555, zamawianie 8055). Miasto utrzymuje połączenia międzynarodowe z Archangielskiem, Brześciem, Czelabińskiem, Intą, Jekaterynbur-giem, Kazaniem, Kirowem (Wiatką), Kostomukszą, Mińskiem, Moskwą, Murmańskiem, Niżnim Tagiłem, Omskiem, Permem, Petersburgiem, Rygą, Smoleńskiem, Ufą, Wilnem i Wołogdą. Pociągi
j lekobieżne docierają do Ber-,. 
ska, Charkowa, Dnieprope-tr0wska, Doniecka, Dżankoja, Eu-*;3VV Gieniczeska, Kerczu, Ki-"  a Kowla, Krzemieńczuka,
iOW�,
Krzywego Rogu, Lwowa, Nowo-ołeksijiwki, Odessy, Pawłogrodu, Sewastopola, Sum, Symferopola, Teodozji i Żytomierza. Połączenia lokalne: Burczak (13 dziennie), Dniepropetrowsk, Dniprostroj, Enerhodar, Fedoriwka, Kanceriw-ka, Melitopol, Nikopol, Pryszyb (12 dziennie), Synelnykowe, Tasz-czenak, Wilnianśk.
Autobus Dworzec jest blisko stacji Zaporoże 1, przy Prospekcie Lenina 22 (dojazd tramwajem #1 i 3). Kasy przedsprzedaży są na dworcu oraz przy Prospekcie Lenina 151. Połączenia: Berdiańsk (13 dziennie), Charków, Chersoń, Dnieprodzierżyńsk, Dniepropetrowsk (10 dziennie), Donieck, Humań, Jałta, Kijów, Kirowograd, Krzywy Róg, A
uhańsk, Mariupol, Melitopol, Mikołajów, Odessa, Sewastopol. Kursują też autobusy ekspresowe do Kijowa przez Bo-ryspol. Informacja autobusowa: B642657.
Samolot Lotnisko (informacja B642565) jest we wsi Tepłyczne, 10 km od Zaporoża, przy drodze na Donieck. Przedsprzedaż biletów: Kyjawia (Prospekt Lenina 179; 8.00-20.00) oraz kasy przy Prospekcie Lenina 135 i bulwarze Centralnym 3. Samoloty odlatują do Kijowa, Erewanu (Armenia), Moskwy i Stambułu.
Komunikacja miejska
Po mieście jeżdżą tramwaje, autobusy, trolejbusy i marszrutki. Warto korzystać z linii tramwajowej poprowadzonej równoległą do Prospektu Lenina ulicą Gor'koho. Tramwaje #1 i 3 kursują z dworca do centrum. Aby szybko dostać się na dworzec Zaporoże 1, najlepiej skorzystać z marszrutki jadącej Prospektem Lenina, bo autobusy są zatłoczone i powolne. Informacja dotycząca komunikacji miejskiej: 8083.
Marszrutki odjeżdżają z Prospektu Lenina (między Metałur-hiw i Werchnioju) oraz sprzed dworca Zaporoże 1. Bilety komunikacji miejskiej kosztują 0,50 hrn, za przejazd marszrutką płaci się 0,75-1 hrn.
Zwiedzanie
W mieście, którego rozwój i rozbudowa przypadły na epokę stalinowską, nie ma części historycznej ani monumentalnych świątyń. Można się przespacerować fragmentem Prospektu Lenina, przejść przez zaporę Dnieproges, a przede -wszystkim zobaczyć Chortycę, historyczną siedzibę Siczy Zaporoskiej. Na zwiedzanie miasta w zupełności wystarczy półtora dnia.
Centrum Zaporoże sprawia sympatyczne wrażenie dzięki zieleni i niskiej zabudowie. Jeśli kogoś interesują wielkie zakłady przemysłowe, powinien wiedzieć, że fabryka samochodów jest zlokalizowana w okolicach dworca Zaporo-
fili
)
o
O o
-a o
 li
459
H
%IM
>
tg >
460
że I, a ogromny zespół zakładów chemicznych i hut najlepiej obserwować z miejsca, w którym Prospekt Lenina przecina jar rzeczki Kapustianki. Można zwiedzić ekspozycję Muzeum Krajoznawczego (Krajeznawczyj muzej, @0T7=02G89 <C759; Czekistiw 29; O645 535; wt.-pt. 9.00-17.00, sb. 9.00-16.00), obejmującą dzieje regionu do II wojny światowej. Ciekawe są nowo urządzone sale poświęcone armii anarchistycznej Nestora Machny oraz Kozakom zaporoskim. Sam Machno pochodził właśnie z okolic Zaporoża i wsławił się jako przywódca ruchu ludowego z Hulaj Pola, walczącego przeciw wszystkiemu i wszystkim w czasie zawieruchy rewolucyjnej i wojny domowej w latach 1918-1921. Zmarł w 1934 r. na emigracji w Paryżu, do końca będąc aktywnym anarchistą.
Najlepiej przejść się Prospektem Lenina w stronę Dniepru. Prospekt jest podobno najdłuższą (15 km) ze wszystkich tak nazwanych ulic na Ukrainie. Zwiedzanie można zacząć od wznoszonego soboru Opieki Matki Boskiej (Swia-to-Pokrowśkyj kafedralnyj sobór; !2OB>->:@>2AL:89 :0D54@0;L=89 A>1>@; Gor'koho 139), nawiązującego do głównej świątyni przedrewolucyjnego Aleksandrowska. W śródmieściu dominują monumentalne socrealistyczne gmachy, po części inspirowane kijowskim Chreszczatykiem. Nie są one jednak przytłaczające. Interesująca jest ulica Peremohy, przy której stoi nieco domów przedrewolucyj-
nego Aleksandrowska, a dziełnir wokół ma już bardzo południowy charakter. Prospekt Lenina prowa dzi nad Dniepr, gdzie wznosi sie tama  symbol miasta.
Dnieproges Budowę zapory Dnie-przańskiej Elektrowni Wodnei (hrebla Dniprowśkoji hidroelektro-stanciji, 3@51;O =V?@>2AL:>W 3V4@0. 5;5:B@>AB0=FVW) zaczęto w 1927 3. Projektantem był Iwan Aleksandrów, a szefem budowy Ołeksandr Winter. Samą elektrownię projektowali wzięci architekci, bracia Leonid i Wiktor Wiesninow (1932). Z jednej strony inwestycja była elementem stalinowskiego planu rozwoju przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego, z drugiej zaś wielkim przedsięwzięciem propagandowym, który miał świadczyć o zwycięstwie człowieka nad naturą symbolizowaną przez potężny Dniepr. Zaporę nazwano chlubą planów pięcioletnich, a jej widok powielano na dziesiątkach ilustracji. Gdy Niemcy zaatakowali swojego niedawnego sojusznika, Stalin, obawiając się, że elektrownia trafi w ręce agresora, nakazał wysadzić tamę. W lipcu 1944 r. Sowieci przystąpili do odbudowy zapory. Prace ukończono w marcu 1947 r. Dziś elektrownia o mocy 1500 MW ma znaczenie jako z
ródło energii. Ujarzmiony Dniepr nie skapitulował jednak i zupełnie realne jest jego zwycięstwo. Zapora dosłownie trzeszczy w posadach. Nieprzewidziany przez projektantów ruch samochodowy zagraża konstrukcji, stąd ograniczenie
ruchu autobusów tylko do niektórych pasów. Warto przejść południowym skrajem Dnieprogesu na drugą stronę i dalej ulicami Wintera, Mychajłowa i Tahanśką, bo prowadzą one do mostu na Chortycę.
Chortyca Wyspa Chortyca (ukr. Chortycia, %>@B8FO) była niegdyś większa, miała wyższe brzegi, a wokół wybrzeży sterczały skały i skałki. Poza tym - co teraz zasłania Dnieproges  otwierał się stąd widok na porohy i przełom Dniepru. Dzisiejsza wyspa (2,5 tys. ha i 12,5 km długości) jest zamieszkana (wieś Sicz). Wysoka część północna obniża się z biegiem rzeki. Na obecnym południowym krańcu rozpoczynał się niegdyś Wełykyj A
uh, ulubione miejsce polowań Kozaków, teraz zalane. Chortyca była zasiedlona od najdawniejszych czasów. Najstarsze ślady osadnictwa są datowane na 7 tys. lat p.n.e. Jeszcze pod koniec IX w. było tu aż 139 kurhanów. Co oznacza nazwa, nie wiadomo. Niektórzy wiążą ją z różnymi słowami greckimi i tureckimi, inni ze słowiańskim bóstwem solarnym, Chorsem. Pierwsze wzmianki historyczne pochodzą z 952 r. - z
ródła bizantyńskie opisują  wyspę św. Jerzego".
Do historii Polski Chortyca wkracza w 1556 3., gdy Dymitr Wiśniowiecki, zwany przez Kozaków Hulaką (Bajda), założył tu Warownię chroniącą granicę Rzeczypospolitej przed napadami tatarskimi. Potem wyspa  określana wraz z okolicą mianem Niżu (dol-
ny biegu Dniepru)  stała się ulubionym miejscem zimowania Kozaków, dzięki czemu zyskała status ich nieformalnej stolicy. Wraz z opanowaniem Zaporoża przez Rosjan losy Chortycy potoczyły się nietypowo. W 1789 r. z okolic Gdańska sprowadzono na wyspę 18 rodzin osadników menonic-kich, którzy zmienili ją w swoisty niemieckojęzyczny rezerwat. Czasy sowieckie pozostawiły ledwie wspomnienie dawnej świetności: menonitów wypędzono, porohy wysadzono w powietrze, a wody Dniepru spiętrzono, niszcząc naturalną formę wyspy.
Na brzegu naprzeciw zapory skupiają się główne atrakcje: strome wzgórze zwieńczone krzyżem (wejście na szczyt to symboliczne zdobycie Chortycy), szańce V 033H rosyjskiej twierdzy z XVII w., po- K mnik Dymitra Wiśniowieckiego, Jj
wreszcie wzniesione w czasach o
O Breżniewa Muzeum Historii Mia- o
sta (Muzej Istoriji Mista, C759 m AB>@VW VAB0; O527317, www.  hortica.org.ua; 10.00-16.00), któ- Ł re opowiada o tym, jak Kozacy "� zwyciężali polśkych hnobyteliw ( pol- Ł skich gnębicieli"). Na wyspie jest Ł' jeszcze wiele innych miejsc powiązanych z dziejami tej części Europy - właściwie każda skała, cmentarz, wał, a nawet jama ma swoją historię czy legendę. Drobiazgowy opis Chortycy przekracza ramy tego przewodnika. W Zaporożu można kupić mapę Chortycia. Kra-jeznawczo-turystyczna karta (8 hrn), zawierającą wyczerpujące informacje na temat wyspy. 461
> 0. <
462
Warto pamiętać, że Chortyca jest duża i przemierzanie jej na piechotę zajmuje sporo czasu (godzina z miasta do muzeum). Krótsza droga wiedzie przez zaporę i dzielnicę nad Starym Dnieprem (ulicą Wintera), dłuższa natomiast przez most kolejowo-drogowy. Wyspę przecinają dziesiątki ścieżek, ale do dawnego serca Siczy najprościej dotrzeć drogą asfaltową z zawieszoną trakcją trolejbusową  ul. Tahanśka (nie ma tablic). Przy wiacie przystanku Muzej Istoriji Mista należy skorzystać ze ścieżki koło Nacio-nalnoho Kłubu Zaporiżśka Sicz, obok którego widnieje tablica z mapą wyspy. Do muzeum można także dojechać rzadko kursującym trolejbusem #24 (przystanek Muzej Istoriji Mista).
Na wyspie stoi hotel Chortycia (s605385). Jest również przystanek kolejowy Zaporiz
ka Sicz, na którym zatrzymują się pociągi lokalne relacji Zaporoże-Kanceriw-ka (17 dziennie).
Dobrze wiedzieć, że Zaporoże jest jedną z siedzib rzymskokatolickiej diecezji charkowsko-zaporo-skiej. W mieście znajduje się też konkatedra pw. Boga Ojca Miłosiernego (ul. Zawodśka 2la).
Noclegi
Kilka niezłych hoteli grupuje się w ścisłym centrum. Warto wiedzieć, że hotel oznaczony na mapach jako Dom Artystiw Cyrku nie przyjmuje turystów indywidualnych. Niedrogie noclegi (od 20 hrn) można znalez
ć na lotnisku (hotel Aeroport, 5@>?>@B; 2604639,
604325). Na Chortycy działaj.
dwie turbazy: Sławutycz  (2105
454, 605475) i Hortycia (e322784
605385), a także sanatorium pro.
filaktyczne z miejscami nocie-
gowymi (sanarorij-profilaktorij-
�321729).
Diapazon (Minśka 9; �526400, www.dia-pazon.com.ua). Drogi prywatny hotel z 2-osobowymi pokojami. Bar, bilard sauna, ogródek letni, strzeżony parking
Dnipro (Prospekt Lenina 202; �342660, 344542). Jedynka 80 hrn, dwójka 130 hrą lux (tylko z nazwy) 180 hrn.
Inturyst-Zaporiżżia (Prospekt Lenina 135; �341292, 332556, www.intourist. com.ua). Wielki hotel w centrum, pamiętający czasy ZSRR; 280 pokojów o różnym standardzie (dwójka 342-420 hrn, lux 750-900 hrn), sale konferencyjne, olbrzymia sala restauracyjna, bufety na kilku piętrach, kasyno, nocny klub Neptun ze specjalnym frywolnym programem, sauna, basen, siłownia. Do hotelu należy sadyba kozacka (Kozacjoje podworie) na Chortycy, gdzie urządza się specjalne bankiety i wesela. W pokojach telewizja satelitarna i telefon.
Jazz (Czubanowa 2a; �138094, 138358, http://www.hotel-jazz.zp.ua/text/ho-tel.html). Wyremontowane kilka lat temu sanatorium profilaktyczne, w którym urządzono wygodny hotel z restauracją, barem, sauną i basenem. Jedynka 105 hrn, dwójka 200 hm, lux 220 hrn.
Kurs (Gor'koho 27/29; �138401, 138426, 138443).
Piwdennyj (Prawdy 53; �131663). Do budynku z lat 50. XX w., z neonem z rosyjską nazwą Jużnaja, wchodzi się od podwórza. Najtańszy obiekt noclegowy w mieście (jedynka 21 hrn, dwójka 38 hrn, trójka 48 hrn), jednocześnie wyjątkowo
rymitywny. Jak twierdzi obsługa:  nie V0 kobiet". Wspólne umywalnie i toalety. Dojazd tramwajami #1 i 3.
Teatralna (ul. Czekistiw 23; �642438, 541808). Tania noclegownia, ale da się wytrzymać. Jedynka 110 hrn, dwójka 200 hrn.
Ukraina (ul. Lenina 162a; administrator i rezerwacja �890404, fax 890505, [e-mail], www.ukraine.zp.ua). Ośmiokondygnacyjny hotel w centrum, ze wszystkim wygodami w pokojach, sauną, basenem, pralnią i fryzjerem. Dwójka 240 hrn, półlux 339 hrn, lux 483-630 hrn. Dostęp do faksu i Internetu.
Gastronomia
Arion (ul. Metałurgiw 15a; od 11.00 do ostatniego klienta). Jedna z lepszych restauracji w mieście; ceny przyzwoite.
Antika (ul. Stałewariw 30; 11.00-24.00).
Edem (ul. Stałewariw 25a; 11.00-23.00). Kuchnia chińska.
Ginness pub (ul. A
ucenko 4; 11.00 24.00).
Kanion (40 rokiwRadianśkojiUkrajiny 40). Najlepsze miejsce na piwo.
McStake (Prospekt Lenina 56; 10.00-24.00). Lokal podobny do barów sieci McDonakTs.
Pau Wau (bulwar Centralnyj 4; �490476; 10.00 do 23.00). Dobra pizzeria.
Tandem plus (ul. Rubana 27; 9.00-24.00).
Zototoj orieszek (ul. A
adożśka 40; 11.00-24.00). Kuchnia międzynarodowa.
Rozrywki
Cyrk Rekordna 41.
Filharmonia Prospekt Lenina 183.
K"ia Im. Dowżenka (Prospekt Lenina 145), Komsomolec (Anhołenka 14a), Kosmos (Kosmiczna 79a), Zirka (Prospekt Lenina 91).
Kluby nocne, kasyna Wega (ul. Elek-trozawodśka 3; dyskoteka, bilard, striptiz itp.; od 11.00), Słobodka (Gorkoho 115; sala bilardowa, automaty do gry), Sowa (40 rokiw Radianśkoji Ukrajiny 55; klub nocny, kasyno, sauna), Split (pł. Maja-kowśkoho; kasyno 18.00-7.00).
Sport Pałac sportu Junist' (Peremo-hy 66), pałac sportu Spartak (Zukowś-koho 70b), stadion Metałurh (Spor-tiwna 21).
Teatry Ukraiński Teatr Muzyczno-Dramatyczny (Prospekt Lenina 41), Teatr Humoru i Satyry  Wyś" (bulwar Szew-czenka 1), Kolizej (Rubana 20), teatr lalek (Gogola 60), Teatr Młodego Widza (Patriotyczna 49), kabaret Ołeksan-driwśkyj powit (Gogola 118).
Informator
Apteki Informacja: �067, 130067. Prospekt Lenina 58 (dyżurna, całodobowa; �641904), 40 rokiw Radianśkoji Ukrajiny 51 (�349057), Piwnicznokilcewa 6 (�956378), Radgospna 36 (�955323), Prospekt Lenina 1100 (dziecięca).
Banki Awal (Turgieniewa 29), Nacional-nyj Bank Ukrajiny (Dzerżynśkoho 23), Nadra (bulwar Szewczenka 4), Oszczad-bank (pr. Lenina 144), Praweks-bank (Lermontowa 9), Prywatbank (pr. Lenina 168), Raiffeisen Bank Ukrajina (pr. Lenina 66).
Biura podróży i agencje turystyczne Di-scovery-Travel (40 rokiw Radianśkoji Ukrajiny 86; �0E 331111, disc_tour@ mail.zp.ua, http://www.discovery.zp.ua), Inturyst (pr. Lenina 135; �2246645, 2230562, http://www.travel. zp.ua), Ma-gi-tur (Prawdy 45; e/fax 123922, 125102, [e-mail], http:// www.magi-tour.co.ua), Sam (pr. Lenina 176; �131771, [e-mail],
O O
463
Dworzec kolejowy JL. A Fabryka braci Elworth
KIROWOGRAD
�
Zespót pataioWy
iTi
Obm Kania

BU T
ma lj
; Dawna ^ H Merdza
& św. Elżbiety
(I)
http://www.sam.zp.ua), Tur-Aljans (pr. Lenina 158/228; -2135252, [e-mail]; http://www.tour-al-liance.com), UkrLine.com (pr. Lenina 162b; e/fax [phone], info@ ukrline.com, http://www.ukrline.com), Zaporożturyst - Zaporiz
ke Obłasne Biuro Podorożej ta Ekskursij (pr. Lenina 153; 349521, 348073, turburo� ukr.net, http://www. turist.zp.ua).
Biuro adresowe S331122
Informacja dworca rzecznego: 2641530.
Informacja miejska M.
Internet Czekistiw 37, Prospekt Lenina 135 (w hotelu; 10.00-20.00), Prospekt Lenina 151 (10.00-23.00).
Księgarnie Dumka (Kremliwśka 2), Kob-zar (Prospekt Lenina 150), Sławutycz (Prospekt Lenina 232), Suczasnyk (Prospekt Lenina 151).
Mapy Oswita (Prospekt Lenina 171; -320082).
Poczta, telefon Poczta Główna: Prospekt Lenina 133 (rozmównica międzymiastowa w cofniętym różowym budynku z tylu soboru Pokrowskiego, obok teatru). Informacja o numerach: 5B009.
Pogotowie s03. Płatna pomoc medyczna: 38803.
Policja s02.
Przychodnie, kliniki Przychodnie miejskie kliniczne (bulwar Szewczenka 25, Stałewariw 34), stomatologiczne (Prospekt Lenina 98, 8.00-20.00 z wyj. nd.; Prospekt Lenina 157, 8.00-23.00), Rafael (Ukrajinśka 57; 603043), poliklinika (Perspektywna 35), klinika dziecięca (Prospekt Lenina 70).
Straż pożarna trOl.
Targowiska Centralnyj (Peremohy 72), Krytyj (40 rokiw Radianśkoji Ukra-jiny 47).
Taxi M056, 130056, 126666, 088, 331424.
Zakupy Sieć całodobowych supermarke tów Silpo: ul. Wintera 30, ul. Zwenyh0. rodśka 14.
" 278,7 tys. mieszkańców " �522
Głównym miastem na historycznych Dzikich Polach jest Kirowo-grad (dawniej Elizabetgród; ukr, Kirowohrad, V@>2>3@04). Nie sposób przypisać go do któregoś z regionów historycznych, gdyż tereny te przez długi czas zajmowało płynne pogranicze Polski, Siczy Zaporoskiej, Tatarów, a potem Rosji. Obecnie położone nad In-gułem miasto łączy się zazwyczaj z powodów gospodarczych z regionem południowego Nad-dnieprza, czyli historycznego Za-poroża.
Historia
Początek miastu dała forteca św. Elżbiety. Zbudował ją serbski pułkownik Jan Chorwat (zbiegły do Rosji spod władzy Turków) w okolicy zamieszkanej już uprzednio przez starowierców (wyemigrowali na ziemie polskie). Miasteczko, w 1754 r. oficjalnie uznane i nazwane Elizabetgrodem (ros. Jeli-zawietgrad), miało z początku charakter graniczny  działała komora celna, odbywały się jarmarki dla Tatarów, Turków i Zaporożców. W 1769 r. wytrzymał" oblężenie wojsk tatarskich 53V( Gereja. Po zajęciu Krymu (1783) granicę przesunięto, fortecę zli" kwidowano, a miastu nadano roi? ośrodka powiatu i punktu etap0'
wego na trasie Petersburg Odessa. Przez długie lata Elizabetgród był zaniedbaną mieściną, której drewnianą zabudowę zniszczyły pożary, a ludność zdziesiątkowały cztery epidemie dżumy i aż pięć cholery. Pierwszą przychodnię (z jednym lekarzem) założono dopiero w 1823 r. Przełom przyniosła budowa kolei: w 1868 r. do Barty i w 1869 r. do Kremieńczuga. W 1874 r. przybyli z Anglii bracia Wworth założyli fabrykę, która UcZyniła z Elizabet grodu jeden
z największych ośrodków produkcji maszyn rolniczych w carskiej Rosji. W 1882 r. właśnie tutaj powstał pierwszy ukraiński teatr zawodowy ze słynną póz
niej Mariją Zańkowećką. W 1897 r. zaczął kursować tramwaj elektryczny. Przed rewolucją działały aż 64 fabryki zatrudniające blisko 4,3 tys. robotników, z czego w zakładach Elworth pracowało 2,3 tys. osób. Chaos wojenny trwał od 1917 do 1920 r. W 1924 r. miasto przemianowano na Zinowjewśk, ku czci
KIROWOGRAD
%

PD
>
>. <
jednego z czołowych komunistów, Grigorija Zinowjewa (1893 1936). Po zmianie koniunktury politycznej w ZSRR nowym patronem został Siergiej Kirów (1886-1934), inny bolszewicki działacz, jedna z pierwszych ofiar stalinowskich represji. Najpierw pojawiła się nazwa Kirowo (1934-1939), a po ustanowieniu stolicy obwodu miejscowość stała się Kirowogradem.
W Jelizawietgradzie urodził się Aminad Pietrowicz Szpolanski, znany jako don Aminado (1888 1957), wybitny emigracyjny pisarz rosyjski, autor wierszy i opowiadań satyrycznych, wnikliwy obserwator rzeczywistości rosyjskiej (wspomnienia Pojezd na tńetjem puti, 1954). We wsi Iwaniwka, pod ówczesnym Kirowogradem, w 1879 r. przyszedł na świat L.D. Bronstein, jeden z przywódców rewolucji, znany pod nazwiskiem Lew Trocki. W latach 1853-1856 pracował tu najwybitniejszy rosyjski chirurg Nikołaj Pirogow. To doświadczenia z lat wojny krymskiej pozwoliły mu m.in. na zastosowanie narkozy eterowej w warunkach polowych.
Z miastem wiążą się również losy wielu Polaków. W Ełizabetgro-
dzie urodził się Michał Choro mański (1904-1972), autor Za-zdrości i medycyny, a wybitny kompozytor Karol Szymanowski (1882 1937) spędził tutaj 22 lata (1897_ 1919). W domu, w którym mieszkał i pracował (Gogola 42), otwarto Muzeum Kultury Muzycznej im. Szymanowskiego (Muzej mu-zycznoji kultury im. Szymanowśko-ho; e246251). W mieście bywał często także inny wybitny Polak z Kijowszczyzny, Jarosław Iwaszkiewicz (1894-1980). Trafił tu i Adam Mickiewicz (1798-1855), który w lutym 1825 r. nocował na stacji poczty konnej (Puszkina 40/9), a także oklaskiwany na koncertach Artur Rubinstein (1887-1982).
Orientacja
Miasto rozciąga się na obu brzegach Ingułu. Śródmieście zajmuje tereny na lewym brzegu między rzeką a linią kolejową oraz na prawym  okolicę dawnej twierdzy. W połowie ulicy Marksa, głównej arterii łączącej oba brzegi, wytyczono plac centralny - Kirowa. Na dworzec kolejowy idzie się z pł. Kirowa ulicami Lenina, Frun-ze i Szczorsa. Dworzec autobusowy
Kirowohrad - Jełysawethrad
i
466
Widok nazwy Kirowohrad na mapie postsowieckiej części Europy szokuje, ale probiem jest bardziej ztozony. Od 1991 r. trwa dyskusja nad nazwą miasta-i jak się okazuje, właściwie wszystkie propozycje są nie do przyjęcia. Historyczny Eiizabetgród (Jełysawethrad), choć formalnie wywodzi się od św. Elżbiety, kojarzy się Ukraińcom z XVIII-wieczną carycą o tym imieniu, jedną z gnębicielek ruchu narodowego, O Kirowie ani o Zinowjewie mowy być nie może, a na konkurs i referendum w sprawie nowej nazwy brakuje i czasu, i pieniędzy.
" i usytuowany dalej  trzeba pójść %licami Małaniuka i Połtawśką
/orzedłużenie ul. Marksa), a na-tPpnie przejść przez wiadukt nad
torami- Kirowograd jest niewielki 
na obejrzenie wszystkich atrakcji
^starczy kilka godzin.
Komunikacja
Pociąg Olbrzymi dworzec (ul. Po-powycza 1; -292251), usytuowany paradoksalnie przy drugorzędnej linii kolejowej Znamianka Odessa, zapewnia tylko kilka połączeń  do Charkowa, Dniepropetrowska, Doniecka, Lwowa i Odessy. Dojazd: marszrutką #10 i 11 (15 min). Informacja: s005. Kasy przedsprzedaży działają na stacji. Bilety można też rezerwować telefonicznie (8055).
Więcej połączeń oferuje węzeł kolejowy Znamjanka (=0<'O=:0), 32 km na północny zachód od miasta (drogą E50/E577). Aby się tam dostać, najlepiej pojechać marszrutką z dworca autobusowego w Kirowogradzie (1 godz.; kilkanaście kursów dziennie, średnio co godz.), ewentualnie autobusem. Połączenia dalekobieżne: Charków, Chersoń, Dniepropetrowsk, Donieck, Humań, Kijów, Kowel, Krzywy Róg, Lwów, A
uhańsk, Mariupol, Odessa, Sewastopol, Symferopol, 1 ruskawiec, Zaporoże. Połącznia 'okalne: Kosary, Kremieńczug, My-roniwka, Pjatychatky, Pomiczna, SZewczenko, Tymkowe.
"tobus Kirowograd jest wielką ' acja, przelotową dla wszystkich lut�busów dalekobieżnych jadą-
cych przez centrum Ukrainy. Dworzec jest zlokalizowany przy ul. Korołenka (2247986), przy wjez
dzie do miasta od północnego wschodu. Informacja: e232236 (awtostancija 1), 247966 (awtostan-cija 2). Przedsprzedaż biletów: w kasie przy Wołodarśkoho 43 lub telefonicznie (O220727). Autobusy kursują do Charkowa, Chersonia, Chmielnickiego, Czerkasów, Czerniowców, Dniepropetrowska (20 dziennie), Humania, Jałty, Kijowa (24 dziennie), Krzywego Rogu, Lwowa, Mariupola, Mikołajowa, Sum (12 dziennie), Tarnopola, Winnicy, Zaporoża i Znamianki (11 dziennie).
Zwiedzanie
Pierwsze wrażenie może być przygnębiające, ale nie należy przejmować się sowieckimi blokowiskami na obrzeżach miasta. Otaczają one najlepiej zachowane w tej części Ukrainy śródmieście z przełomu XIX i XX w. (przebudowie uległ jedynie plac centralny). Warto przejść się główną ulicą, Marksa, i odnalez
ć przy jej kolejnych przecznicach zabytkowe świątynie: XVIII-wieczną cerkiew Przemienienia Pańskiego (Swia-to-Preobrażenśka cerkwa, !2OB>--@5>1@065=AL:0 F5@:20; 35-obrażenśka 22) i dosyć rzadko dziś spotykaną Synagogę Główną (ho-łowna synahoha, 3>;>2=0 A8=03>30; Dzerżynśkoho 90)  bejt kne-set, pochodzącą z 1853 3., obecnie zwróconą gminie żydowskiej. Z placu Kirowa nie zaszkodzi pójść ulicą Lenina do parku na Ko-
wałówce (Kowaliwśkyj park). Po jego prawej stronie zaczyna się główna ulica %%-wiecznej dzielnicy przemysłowej, Ordżonikidze. W miejscu tym istniała pierwotnie cała dzielnica wojskowa z pałacem, sztabem, szkołą wojskową i ma-neżem (ujeżdżalnia), a na terenie obecnego parku był plac defilad. Na początku Ordżonikidze zachował się cały zespół budowli z XIX w.: pałac (?0;0F; Ordżonikidze 2), gmachy uczelni wojskowej (wijśkowe uczyłyszcze, 2V9AL:>25 CG8;8I5; Ordżonikidze 2) oraz maneż (<0=56; Ordżonikidze 2). W tej części miasta, między Kyjiwśką, Szczorsa i linią kolejową w 1874 r. stanęła słynna w carskiej Rosji fabry-Dka braci Elworth (zawód Elwor-ti, 702>4 ;L2>@BV), w czasach H ZSRR przekształcona w równie 'Ł znane zakłady Czerwona Zir-8 ka. Sukces przedsiębiorstwa, za-o. trudniającego przed rewolucją n 60% ludności miasta, zdecydo- wał o rozwoju Kirowogradu. * Dzieje fabryki ukazuje umiesz-^, czone w zakładach muzeum. An-| gielscy przemysłowcy Robert 1 i Thomas Elworth w kilka lat 5 przekształcili niewielką fabryczkę w wielkie przedsiębiorstwo. y
ródłem ich powodzenia było wprowadzanie na rynek własnych, ulepszonych konstrukcji.
Na drugim brzegu Ingułu wznosi się cerkiew grecka (hrećka cer-kwa, 3@5FL:0 F5@:20; Marksa 72), wzniesiona w latach 1805-1812 i przebudowana pod koniec XIX w., 468 z wolno stojącą dzwonnicą z tego
samego okresu. Przy sąsiadujaCe' z cerkwią ulicy Puszkina jest dawna stacja poczty konnej (kinno-posztowa stancija, :V==> -?>HB>20 AB0=FVO; Puszkina 40/9) z początku XIX stulecia. Można też wejść na rozległe wzgórze na tyłach hotelu Turyst, na teren niegdysiejszej twierdzy św. Elżbiety (Jełysawetynśka fortecia, ;8A0-25B8=AL:0 D>@B5FO; Uszakowa), zbudowanej na planie gwiazdy której ramiona tworzyły trójkątne bastiony. Przez pewien czas była to ostatnia warownia Imperium Rosyjskiego. W zachowanych częściowo do dziś koszarach stacjonował m.in. pułk Michaiła Kutuzowa, przyszłego bohatera wojny z Napoleonem. Dni chwały forteca przeżyła podczas wojny rosyjsko-tureckiej w latach 1768-1774, lecz po pokoju w Kuczuk Kajnardży z uwagi na przesunięcie granic Rosji dalej na południe przestała być potrzebna. Najpierw przekształcono ją w tzw, miasto wewnętrzne, a w 1805 r. ostatecznie zlikwidowano.
Noclegi i gastronomia
Z hoteli najwygodniej usytuowane są: Ukrajina (pł. Kirowa; �223 641), Kyjiw (Marksa 50; �244, 244290; pokoje od 70 hm) i zbyt drogi jak na swój standard, kilku-nastopiętrowy Turyst (Uszakowa 1; 243724; dwójka 200 hm). Bardzo dobrym, ale niezwykle drogim obiektem jest Katałunja (Marksa 21; ^242536; jedynka 500-700 hrn, dwójka 700 hrn). Inne hotele: JeW-ropa (Marksa 13/16; O246809, 243531, [e-mail],
http:// www.europe.kw.ukrtel.net; jedynka 140 hrn, dwójka 240 hrn, póllux 290 hrn), Inguł (Marksa 53; ff246898).
Godne polecenia restauracje to Stary Rojal (Marksa 23; 8.00-23.00) i Grand Pieca (Marksa 21; e243603). Inne lokale gastronomiczne: Kirowohrad (Marksa 53), fcyjiw (Marksa 50), U Dawy-Informator
Apteki Informacja: 8067. Lenina 10 (2226612), Nabereżna 13 (e249703), Intemacionalnaja 9 (2242565).
Banki Awal (Dekabrystiw2/14), Nacional-nyj Bank Ukrajiny (Karła Marksa 33), Nadra (Karła Marksa 84), Oszczadbank (Dekabrystiw 9), Praweks-bank (Ordżo-nikindze 7), Prywatbank (Lenina 28).
Biura podróży i agencje turystyczne Dni-propetrowśkyj Regionalnyj Centr Tury-zmu (Dzerżynśkoho 82/40; e245622), Inturyst-Kirowograd (Karła Marksa 50/ 303; O246503), Kirowogradturyst (Uszakowa la, b242988), Sputnyk (Frun-ze 10; /228983).
Filharmonia Ordżonikidze 8.
Internet Marksa 93.
Mapy Knyżkowyj świt (Nabereżna 13; B249464), Bukwa (Marksa 51).
Poczta Główny urząd pocztowy: Gogola 72/9; rozmównice: Marksa 91 i Marksa 93.
Pogotowie e03.
Policja s02.
Przychodnie, szpitale Informacja o szpitalach: -551312. Przychodnia obwodowa (Prawdy 90), przychodnia dziecięca (Prawdy 90), kliniki (Habdrachmano-wa 5, Korołenka 56, Kropy�nyćko-ho 22, Tereszkowoji 136), klinika stomatologiczna (Wołodarśkoho 7)-
Straż pożarna eOl.
�
Południe
z >
7 *J
>
>.
470
Południe (ukr. Piwdeń, V245=L) - region między ujściami Dunaju i Dniepru  stanowi odrębną jednostkę historyczną i kulturową o innych od reszty kraju dziejach. Jeszcze 200 lat temu były to ziemie niemal bez osiadłej ludności. Dziś większość mieszkańców Południa uważa się za Ukraińców, ale obszar ten zamieszkują również potomkowie Rosjan, Tatarów, Niemców, Francuzów, Żydów, Serbów, Bułgarów, Rumunów, Greków, Polaków, Ga-gauzów i wielu innych. Dominuje język rosyjski, uniwersalny dla przedstawicieli różnych kultur i nacji. Mimo braku zabytków, miasta regionu mogą się podobać. Przypominają ośrodki miejskie południowej Europy, przeważa w nich niska zabudowa i zieleń.
Południe tworzą trzy obwody: odeski (Besarabia, Budziak i skrawki Podola), mikołajowski oraz cher-soński. W krajobrazie dominuje nizinny step, poprzecinany dużymi rzekami: Bohem, Dniestrem, Dnieprem, a na południowym krańcu
Dunajem. Charakterystyczne są limany - płytkie słone jeziora odcięte od morza mierzejami. Gospodarka koncentruje się wokół portów: Odessy, Mikołajowa i Chersonia. Uprawia się głównie kukurydzę i słonecznik. Panuje klimat umiarkowany kontynentalny, z lek-
Odessa - secesyjne kamienice, imponujące bulwary i kosmopolityczna atmosfera portowego miasta.
Białogród nad Dniestrem -średniowieczna twierdza Akerman. Mikołajów i Chersoń - stare dzielnice.
, juemal bezśnieżną zimą i dłu-:40 suchym latem. Wybrzeże najlepiej zwiedzać póz
ną wiosną lub Wczesną jesienią.
Historia
Nlizina Czarnomorska, urodzajna [ o łagodnym klimacie, przez tysiąclecia przechodziła z rąk do rąk. Po epokach koczowników (Kime-rów, Scytów i Sarmatów) powstały pierwsze trwalsze organizmy  kolonie greckie na wybrzeżu. Najwcześniej, w 647 r. p.n.e., założono Borystenes (Borysfen) na wyspie Berezań u ujścia Dniepru, potem większe znaczenie zyskała Olbia, dzisiejsze Parutine, 33 km od Oczakowa (ruiny). Kolonie pełniły rolę faktorii skupujących towary zwożone rzekami. W początkach naszej ery stepy czarnomorskie znalazły się pod kontrolą Rzymu, a od I połowy III w. przypadały kolejnym zdobywcom  Hunom, Bułgarom, Chazarom, Węgrom, Pieczyngom, Połowcom i Słowianom. Spowodowało to wyludnienie i zanik wyższych form gospodarki. W latach 1239-1240 region opanowali Mongołowie. W XV w. pojawili się Litwini, ale około 1480 r. terytorium znalazło się pod kontrolą Turcji.
W połowie XVII w. zaczęli napływać uchodz
cy z Ukrainy, którzy zakładali niewielkie osady warowne. Sto lat póz
niej Rosja, ignorując przebieg granicy z Turcją, rozpoczęła osadzanie zbiegłych 8pod panowania osmańskiego Serbów, Rumunów i Bułgarów. Utworzyli oni tzw. Nowo-Serbię - ro-
dzaj kolonii zależnej od Rosji, ale niewchodzącej przez kilkanaście lat w oficjalne struktury państwa. Na mocy pokoju w Jassach w 1791 r. Nizina Czarnomorska przypadła carom.
Podboje zbiegły się z rewolucją we Francji, dzięki czemu Aleksander I mógł zaprosić do kierowania kolonizacją nowych ziem (zwanych także Noworosją) emigrantów z Francji. Znaczącą rolę odegrał książę de La Porte (1766 1822), pierwszy gubernator Nowo-rosji. Osiedlano wszystkich chętnych: Ukraińców, Rumunów, Bułgarów, Serbów, Niemców z Badenii i Wirtembergii. Przybyło wielu Żydów - w 1880 r. stanowili oni około 13% ludności. Zakładano nowe miasta, stosowano nowatorskie technologie w rolnictwie i sadownictwie. Stosunki ziemskie wolne były od zaszłości, co przyniosło wielki sukces gospodarczy. Na przełomie XIX i XX w. region stał się jednym z największych producentów zboża na rynku światowym, a potomkowie kolonistów zmienili się w bogatych chłopów.
Upadek caratu przyniósł ogromne zmiany. Ziemie na prawym brzegu Dniestru znalazły się w granicach Rumunii. Tragiczny los spotkał mieszkańców części należącej do ZSRR. Władze sowieckie uznały bogate chłopstwo Chersońsz-czyzny i ziemi mikołaj owskiej za naturalnego wroga. Stalin podjął decyzję o fizycznej likwidacji kułaków, co zrealizowano z pomocą ludobójczego głodu (mówi się nawet o 12 min ofiar). W 1944 r. znów
472
zrnienity się granice. Teren mię-1 v Dnieprem a Dniestrem wraz półenklawą historycznego Bu-dziaku (między Dniestrem i Du-naiem) przypadł Ukrainie, a Besa-rabia - Mołdawii.
ODESSA
. 1 min mieszkańców " �482
Lubimaja Odiessa" (ukr. Odesa, 45A0), jak powiadają mieszkańcy, to miejsce magiczne  nie ma tu szczególnych zabytków, gdyż miasto liczy niewiele ponad 200 lat, a jednak wizyta pozostaje na długo w pamięci. Jest jakiś niezwykły powab w secesyjnych kamienicach, imponujących bulwarach, kosmopolitycznym porcie czy narodowościowym tyglu mieszkańców (Ukraińcy, Rosjanie, Żydzi, Rumuni, Grecy, Bułgarzy). Miasto jest duże, ale nie przytłacza. Jego nazwa pochodzi od miana starożytnej kolonii greckiej Odessos.
Historia
Obszar dzisiejszej Odessy zamieszkiwano od starożytności. Póz
niej istniała tu mała osada grecka, Istrion. Na przełomie XIV i XV w. tereny te znalazły się przejściowo pod kontrolą Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wówczas też powstała osada portowa Kaczybej (Kaczuba), która póz
-niej otrzymała turecką nazwę Ha-dżibej. Od końca XV w. była pod władzą Krymu, a potem Turcji, %lurcy wybudowali w 1764 r. twierdzę nazwaną Yeni Dunya, w 1789 r.
zdobytą przez działających w imieniu carów tzw. Kozaków czarnomorskich atamanów Hołowato-ho i Czepihy. Po pokoju w Jas-sach (1791) należała do Rosji. W 1795 r. założono port wojenno--handlowy i zmieniono nazwę na obecną. Przy budowie miasta kluczową rolę odegrali emigranci polityczni z ogarniętej rewolucją Francji (dziś patroni głównych ulic śródmieścia), przede wszystkim książę Armand-Emanuel Riche-lieu de La Porte (1766-1822), generał Louis Alexandre Andranault Langeron (1763-1831) i Joseph Deribas (1749-1800). Prawa miejskie Odessa uzyskała w 1803 3., a w 1805 r. została stolicą tzw. Kraju Noworosyjskiego.
Wiek XIX był dla Odessy okresem rozwoju spowodowanego eksportem zboża. Liczba mieszkańców wzrosła z 9 tys. w 1803 r. do 500 tys. w 1904 r. Port stał się najważniejszym w całym imperium. Osadnicy stworzyli niebywały tygiel kulturowy z wyrazistym folklorem miejskim, szczególnie żydowskim. Miasto było celem emigracji politycznej z Bałkanów. Przybywali tu Grecy (organizacja Filiki Eteria od 1814 r.) i Bułgarzy (1840-1860). W 1865 r. do Odessy dotarła kolej - wpierw poprowadzono linię do Bałty, a od 1870 r. do Kijowa. Przed rewolucją działało około 500 przedsiębiorstw.
Dojście bolszewików do władzy spowodowało masową emigrację. Wyjechało 40% mieszkańców. W 1920 r. Odessa znalazła się

>
7
474
^.Szpital
18 3�

Mikołajów (M14)jg^
:�1
SB
1
% pi
1 Patac Woroncowa
2 Prymorśkyj bulwar
3 Schody Nadmorskie (Potiomkinowskie)
4 Cyrk
5 Muzeum Floty Morskiej Ukrainy
6 Muzeum Archeologiczne
7 Patac Gagarina
8 Patac Platona Abazy
9 Muzeum Filiki Eteria
10 Cerkiew Trójcy Świętej
11 Patac Potockiego
12 Klub Angielski
13 Nowa Giełda
14 Opera
15 Pomnik księcia Richelieu de La Porte
16 Stara Giełda
17 Hotel Londyński
18 Patac Tołstoja
19 Biblioteka publiczna
20 Koszary Sabańskie
 
Staro-Bazarnyj
% % %' % %, sad/,... "
Zoo
[ Park:llj)cza
Lotnisko W Izmait (Ml5), Tiraspol, Kiszyniów (Ml6) ~Iljiczewsk (M22JW

^ CENTRUM ODESSY]
�4 s G s 4, %^ % %:'::JMoi-ze-Czarne-y. '
\ Furt O' N.
; \ 5. \ \
* %->' \ \ \ V V !)
ffc' �16 . M w6� (ż>8 ' % %^'Sf- } ::: : ^"
mn 8 ';; �13 - " 1 %jS^Sfi
Mn SH B| � " % %' %! . %:;-.^'l/^: . "G-
20 .: /;.'.: % . 'Park
3 T. Szewczenki ^v " �'/
t
( Łi 1 1 ?' '" "'=v,;
Prywokzalne -1 :1V ~~:::�':} .
: %:; %: % - . . -Z % % % : .-;
 B "......" - "r:?-''*WVBSBiblv ;i
1
i i ;)" 8. Y4 Sm %( Kulikowie Pote .- &/ | ? ż 
----- "" "3V=*
1
A o
i
1
475
0 7
>
476
ostatecznie pod władzą Sowietów. W latach II wojny światowej okupowali ją Rumuni. Na przełomie XX i XXI w. liczba mieszkańców przekroczyła milion.
Z Odessy pochodzi wiele światowych znakomitości, m.in. Kirk Douglas (właściwie Issur Damski]'), rodzice Stevena Spielberga oraz twórca syjonizmu, Włodzimierz Zabotyński.
Orientacja i informacja
Odessa ciągnie się wzdłuż wybrzeża Morza Czarnego. Serce miasta wyznacza plac Grecki (Hrećkyj majdan), a ścisłe śródmieście  dzielnica między ulicą Staroporto-frankiwśką i morzem. Największym bulwarem jest Ołeksan-driwśkyj prospekt. Ton miastu nadają jednak dwie inne ulice: Deribasiwśka i A
anżeroniwśka. Część kurortową tworzy kilka kwartałów na samym brzegu (A
an-żeron, Mały, Średni i Wielki Fon-tan), ale przede wszystkim Arkadia na końcu ulicy Genueńskiej (Henuez
ka). Dzielnice oddalone od morza zatraciły swój pierwotny charakter. Najsłynniejsza z nich, dawna żydowska Mołdawanka, to dzisiejsze ulice Prohoriwśka, Chmelnyćkoho, Bołharśka, A
aza-riewa i Cwietajewa. Mimo że nie ma tu wielu zabytków, na zwiedzanie należy przeznaczyć 1-2 dni.
Warto skorzystać z archaicznych urządzeń informacyjnych w holu dworca (sporo informacji pomocnych w pierwszych chwilach pobytu w mieście). Działa także telefoniczna służba informacyjna (�09).
Komunikacja
Pociąg Dworzec Odessa GłóWn (Odesa Hołowna) ulokowano w * łudniowej części centrum, na P wokzalnij płoszczi 2 (dojazd trant waj #5, 11, 13, 26; trolejbusy #i" 4, 7, 8, 11, 16; autobusy #i10' 128, 129, 144, 147, 155, 162; mar[ szrutki #100, 120, 128, 129 I 178, 190, 207, 290). Przechowalnia bagażu mieści się w pawilonie na pierwszym peronie od prawej (3 5 hrn; całą dobę; w razie zamknięcia dzwonić). Informacja' �005, 274253, 274254, 274131 Rezerwacja biletów: �083. Przedsprzedaż biletów: Akademika Za-bołotnoho 12 (�523200), Sered-niofontanśka 12.
Połączenia międzynarodowe: Czelabińsk, Kiszyniów, Mińsk, Moskwa, Petersburg, Rostów nad Donem, Ufa, Warszawa (1 dziennie); dalekobieżne: Charków, Chmielnicki, Czerkasy, Czerni-hów, Czerniowce, Dnieprope-trowsk, Iwano-Frankowsk, Jasy-nowata, Kirowograd, Kowel, Kijów, Lwów, A
uhańsk, Symferopol, Winnica, Zaporoże, Znamianka, Żytomierz; lokalne: Białogród nad Dniestrem, Bałta, Chrystynówka, Wapniarka, Izmaił. Przechowalnia bagaży (kamera chranienia) znajduje się w niskim budynku przylegającym do dworca, równoległym do peronów (3-5 hrn za sztukę bagażu na dobę).
Autobus Główny dworzec jest usytuowany przy ul. Kołontajiwśkij 58. Aby tu dotrzeć, szczególnie przy przesiadce z dworca kolejowego,
, ;C z przystanku Zaliznycz-" \Vokzał pojechać tramwajem L jo przystanku Awtowokzał /20-25 min), skąd trzeba podejść 1,4 minuty ul. Kołontajiwśką. Klożna też wybrać autobus #8, /735. Informacja: �004. Rezer-wacja biletów: �084, 7326667. p0 Białogrodu najlepiej pojechać marszrutką #559 lub 560 spod dworca kolejowego (1 godz. 30 min; 8 hrn). Połączenia: Bałta, Biała Cerkiew, Białogród nad Dniestrem, Bołhrad, Chersoń, Chmielnik, Dniepropetrowsk (śr., pt.), Izmaił (11 dziennie), Kijów, Mikołajów, Oczaków, Reni, Symferopol, Winnica, Wyłkowe, Zweny-horodka.
Samolot W Odessie jest kluczowe lotnisko dla południowo-zachod-niej Ukrainy (Owidiopolśka doro-ha). Dojazd: od dworca kolejowego autobusem lub marszrutką #129 (50 min), z Hrećkoho majdanu marszrutką #101 (35 min), także trolejbusem #14. Informacja: �006, 222300. Rezerwacja biletów: �667051, 223456. Przedsprzedaż biletów: dworzec kolejowy (kasa nr 9), Transkontinental (Preobrażenśka 34; hotel Pasaż, I piętro), dworzec morski (Preobrażenśka 15), Seredniofontanś-ka 12 i Szczorsa 2. Połączenia: Kijów, Warszawa (z wyj. wt. i sb.), Aleppo, Baku, Dubaj, Erewan, Kiszyniów, Larnaka, Moskwa, Stambuł, Tbilisi, Tel Awiw, Warna, Wiedeń. Na lotnisku Znajduje się hotel dla podróżnych (�93563).
Statek Przystań pasażerska jest zlokalizowana przy Prymorśkij 6, u dołu Schodów Potiomkinow-skich, w terminalu zwieńczonym przez wieżowiec hotelu Odessa (dojazd trolejbusem #4 i 10). Bilety oferuje kilku armatorów. Informacja: �224047, 218581. Połączenia: Kijów (wzdłuż wybrzeża i Dnieprem; m/s  Marszał Kosze-woj" od 640 $), Warna (Bułgaria; od 100 $), Stambuł (Turcja; od 220 $ w dwie strony). Ceny są ustalane na każdy sezon oddzielnie, stąd mogą nieco odbiegać od podanych.
Komunikacja miejska
Po mieście jeżdżą tramwaje, trolejbusy, autobusy i marszrutki (przejazd 0,50-1 hrn). Z 21 linii tramwajowych przez centrum kursują #3, 4, 5, 12, 15 i 28. Do dzielnic rekreacyjnych  Arkadii i Fon-tanu - można dotrzeć #5 (Arkadia) oraz #16, 17, 18, 19 (Fontan). Na dalekie przedmieścia jez
dzi #20 (nad Liman Ha-dżybejski) oraz #1 i 7 (do wschodniej Odessy). Trolejbusy są podstawowym środkiem komunikacji w centrum. Do Hrećkoho majdanu docierają #5 i 9, do pł. Tołstoho - #1, do portu - #4 i 10, na dworzec kolejowy - #1, 4, 7, 8, 11, 14. Z autobusów na Hrećkyj majdan kursują #105, 111, 131, 132, 136, 166, 177, 179, a na dworzec - #110, 128, 129, 144,
147, 155, 162. Kursy marszrutek: Hrećkyj majdan - #9, 131, 133,
148, 150, 175, 230 i 270 dworzec kolejowy - #100, 120, 128, 129,
171, 176, 190, 207, 290. Warto zwrócić uwagę na linie oznaczone  piątką". Tramwaj #5 łączy dworce, autobusowy i kolejowy, z najtańszym hotelem i najpopularniejszą plażą, a trolejbus #5 dojeżdża z Arkadii na Hrećkyj majdan.
Zwiedzanie
Odessa liczy zaledwie 200 lat, więc nie ma tu nadzwyczajnych zabytków. Jest raczej miastem do spacerów niż do zwiedzania. W sezonie obok śródmieścia oraz pięknych ulic A
anżeroniwśkoji i Deribasiwś-koji warto zobaczyć w letni wieczór czarnomorskie plaże A
anże-ron i Arkadia.
Zwiedzanie najlepiej zacząć wysokiego brzegu ponad porterri Prymorśkyj bulwar z początl XIX w. wytyczono w miejsc gdzie niegdyś znajdowała się st rożytna osada grecka. Wśród zn komitych architektonicznie bi dowli na uwagę zasługują hotele-Londyński (A
ondonśkyj hotel >=4>=AL:89 3>B5;L; Prymorśkvi bulwar 11; w obecnej postaci z lat 1898-1899, wciąż czynny, jeden z symboli miasta) i dawny Pe_ tersburski (Peterburgśkyj hotel 5B5@1C@3AL:89 3>B5;L; Pry. morśkyj bulwar 8) z 1833 3., 0 także pałace: z 1830 r. (Prymorśkyj bulwar 9; dziś Dom Kultury Ma-

Człowiek, przed którym drzata caryca Katarzyna II, zdobywca stepów czarnomorskich i Krymu pochodzi) ze skromnej rodziny szlacheckiej spod Smoleńska. Usunięty ze szkót z powodu rozwiązłego trybu życia, wstąpit do gwardii w Petersburgu. Stawa Potiomkina jako znakomitego żołnierza (w wieku 35 lat byt generałem) łączyła się z urokiem mężczyzny w niebezpieczny sposób atrakcyjnego - znana była m.in. czarna przepaska, którą zastaniat jedno oko. W 1774 r. został kochankiem cesarzowej, która straciwszy dlań głowę, obsypała go wszelkimi łaskami Został dowódcą armii, hrabią, księciem, panem setek tysięcy chłopów i właścicielem milionów rubli. Juz pod koniec XVIII w. starano się policzyć, ile Katarzynę kosztował ten romans - według zaniżonych ocen mówi się o 50 min rubli, podczas gdy budżet całej Rosji wynosił około 35 min rubli. Ale ambicje faworyta były jeszcze większe. Z ryzykownej roli kochanka usunął się na pozycję doradcy władczyni. Po 1776 r. przeniósł się do Elizabetgrodu i zajął kolonizacją południowej części imperium. Marzył o detronizacji Stanisława Augusta Poniatowskiego i tronie polskim. Zamierzał tez utworzyć własne państwo - Dację, w wyniku połączenia Ukrainy, Krymu, Mołdawii i Wołoszczyzny. W 1787 r. zorganizował dla carycy objazd południa Rosji. Do historii przeszły  wsie Potiomkinowskie" - udające rzeczywistość makiety dostatnich osad, zaludnionych przez przystojnych aktorów, oglądane przez zachwyconą Katarzynę z okien powozu, a przenoszone jej śladami przez całą podróż. Potiomkin zmarł nieoczekiwanie, będąc na krawędzi obłędu, być może osłabiony chorobami wenerycznymi albo otruty.
rzy) oraz usytuowany przy sarniej ulicy pałac Tołstoja (pa-
Tołstoho, ?0;0F ">;AB>3>; 4abonijńv Mist 4) z 1830 3., przebudowany w 1890 3., obecnie zajęty przez Dom Uczonych.
Integralną częścią Prymorśkoho uulwaru są wykonane w latach 1826-1828 miejsca widokowe (pri-sudstwiennyje miesta, ?@8AC4-AB25==K5 <5AB0). Na półokrągłym placu wznosi się pomnik księcia Armanda-Emanuela Riche-lieu de La Porte (pamjatnyk hra-donaczalnykowi Riszelje), pierwszego gubernatora Odessy (1766 1822). Postawiono go w latach 1823-1828. Od placu do portu prowadzą monumentalne Schody Nadmorskie lub Potiomkinowskie (Prymorśki, Potiomkinśki schody; @8<>@AL:V, >BL><:V=AL:V AE>48), zbudowane w latach 1834 1841 przez F. Boffa. Sławę zyskały dzięki filmowi S. Eisensteina Pancernik Potiomkin, choć znana scena z toczącym się po schodach wózkiem nie wydarzyła się w rzeczywistości (walki w 1905 r. toczyły się na Nadmorskim Bulwarze). Schody liczą 192 stopnie, mają 136 m długości i 27 m wysokości.
Skręcając z tego miejsca w lewo Prymorśkim bulwarem, dociera się do pałacu Woroncowa (Woron-cowśkyj pałac, >@>=F>2AL:89 ?0;0F; Woroncowśkyj prowułok 2). W skład kompleksu, wybudowanego w latach 1826-1828, wchodzi tti.in. dziesięciokolumnowy belwe-der oraz stajnie. Budowle są w fatalnym stanie i grożą zawaleniem. Ualej można pójść wybrzeżem,
oglądając najlepiej stąd widoczny port, aż do ul. Sofijśkoji, przy której stoi klasycystyczny gmach pałacu Potockiego (Pałac Potoćkoho, 0;0F >B>FL:>3>; Sofijśka 5a), dziś mieszczący Odeskie Muzeum Malarstwa (Chudożnij mu-zej; �237287, 238462; codz. 10.30-18.00 z wyj. wt.). Przy pobliskiej ul. Pastera (Pasteura) zachował się szpital (hospital, 3>A?VB0;L; Pastera 5) z lat 1806-1812 oraz dawna biblioteka publiczna (?C1;VG=0 1V1;V>B5:0; Pastera 13) z lat 1904 1906, obecnie restaurowana (ma tu być teatr). Można stąd wrócić do Hrećkoho majdanu ulicami Pastera i Deribasiwśką.
Idąc w drugą stronę Prymorśkoho bulwaru, dochodzi się do Dumśkoji pł., gdzie po lewej stronie, za pomnikiem Puszkina i armatą z fregaty  Tigr" (pamiątka z wojny krymskiej 1853-1856), kryje się Stara Giełda (Stara birża, !B0@0 1V@60; Dumśka pł. 1) z lat 1829-1834, przebudowana w 1873 3., teraz siedziba rady miejskiej. W budynku Klubu Angielskiego (Anhlijśkyj kłub, =3;V9AL:89 :;C1; A
anżeroniwśka 6) z 1841 r. (projekt G. Toricellego), po prawej, mieści się Muzeum Floty Morskiej Ukrainy (Muzej morś-koho fłotu Ukrajiny). Obecnie prowadzone są tu prace remontowo--konstruktorskie. Najbardziej znane muzea Odessy ulukowały się nieco dalej, na początku A
anżeroniwśkoji. W pałacu Gagarina (0;0F 030@V=0; A
anżeroniwśka 2), wzniesionym po 1850 3., urządzono Muzeum Literatury (Literaturnyj
muzej; /220002; 10.00-17.00 z wyj. pn.), a obok, w gmachu z 1883 r. działa Muzeum Archeologiczne (Archeołohicznyj muzej; A
anżeroniwśka4;e249255; 10.00-17.00 z wyj. pn.; 6 hrn). Warto pójść dalej tą samą ulicą, aby zobaczyć u wylotu Riszeljewśkoji imponującą Operę (?5@0; prowułok Czajkowśkoho 1) z lat 1884-1887, dzieło słynnych architektów wiedeńskich F. Fellnera i H. Helmera. Miejscowi uważają budowlę za najpiękniejszą na świecie (naj-kraszcza u switi). Może ona pomieścić 1560 widzów. Nieco bardziej na południowy wschód, przy Puszkinśkij stoją jeszcze dwa interesujące zabytki. Róg Hrećkoji zajmuje pałac Płatona Abazy (0;0F 1078; Puszkinśka 9), zbudowany w latach 1856-1858 przez carskiego generała, zarządcę dóbr Potockich na Ukrainie. Dziś obiekt należy do Muzeum Sztuki Zachodu i Wschodu (Muzej za-chidnoho ta schidnoho mystec-twa; /224815). Na rogu Bunina wznosi się gmach Nowej Giełdy (Nowa birża, >20 1V@60; Bunina 15) z lat 1894-1899, zaprojektowany przez A. Bernardozziego w stylu florentyńskiego odrodzenia. Mieści się w nim filharmonia. Można jeszcze odnalez
ć, idąc Bunina w stronę morza, Koszary Sabańskie (sabanśki kazarmy, A010=AL:V :070@<8; Kanatna 23) z 1827 r.
Sercem Odessy jest Hrećkyj majdan (plac Grecki). To nie tylko Grecy założyli miasto, ale i Odessa przyczyniła się do odro-
dzenia nowożytnej Grecji M -się o tym przekonać w usytu0w^ nym przy sąsiednim Czerwony^ per. 18 Muzeum Filiki Et " (B217730; 10.00-17.00; bezpb* ukazującym życie Greków 0cj' ' skich i dzieje organizacji, któr odegrała kluczową rolę w odzysk niu przez Grecję niepodległość; w I połowie XIX w. Innym greckim miejscem w Odessie jest cerkiew Trójcy Świętej (Trojićka cerkwa, "@>WFL:0 F5@:20; Katerynynśka 55) z 1808 3., z klasycystycznym frontonem i wysoką dzwonnicą. Do placu od nabrzeża prowadzi ulica Deribasiwśka  prawdziwe centrum turystyczno-gastronomiczne. W tej części miasta skupiają się księgarnie, liczne drogie i tanie restauracje oraz bistra, a także stragany z pamiątkami i starociami. Koniecznie należy wejść do słynnego Pasażu z początku XX w. (róg ulic Deribasiwśkoji i Pre-obrażenśkoji; codz. 10.00-19.00). Wszyscy turyści fotografują się z pomnikiem siedzącego tu na ławeczce, na skraju parku Gorsad, Leonida Utesowa albo na krześle, nawiązującym do słynnej powieści radzieckich satyryków z Odessy, Ufa i Piętrowa, Dwanaście krzeseł.
Najpopularniejsze plaże w mieście to Arkadia i Lanżeron. Można tam dojechać tramwajem #2 lub dotrzeć na piechotę spod dworca w kierunku wschodnim. Od bramy wiodącej do plaży (tuż koło przystanku tramwajowego) kursuje interesująca kolejka gondolowa (5 hrn), z której rozciąga się ładny widok na morze.
podobnie jak i na całej Ukrainie ' x/nież w Odessie znalezienie ta- 00 hotelu graniczy z cudem. O'tej sytuacji najlepszym rozwiązaniem wydaje się wynajęcie całego jeszkania za pośrednictwem biura ieruchomości, ogłoszeń w miejscowych gazetach lub przez Internet. Można skorzystać z usług biura Renta (ul. Uspenśka 52/28; http:// renta.odessa.ua), Odessa City (ul. Kosmonawtiw 62; http://cit.y-rent.od.ua), Arenda-Odessa (http:// www.arenda-odessa.com). Warto też zerknąć na stronę Odiesskoj Gorodskoj Sistiemy Bronirowanija (rezerwacja pokoi i mieszkań w Odessie; http://www.odessaho-tels.ru/sovinyon.htm). Cena całego (zazwyczaj dobrze wyposażonego) dwupokojowego mieszkania wynosi od 25-35 $ za dobę.
Innym sposobem jest skorzystanie z usług kobiet witających turystów na dworcu kolejowym z tekturowymi tabliczkami  !40< :20@B8@C" (wynajmę mieszkanie). Ceny od 5-10 $ za noc. Należy jednak zachować dużą ostrożność, żeby nie stać się ofiarą oszustów. Jeszcze przed wyruszeniem do proponowanego mieszkania warto dowiedzieć się, jak daleko jest ono usytuowane �d centrum i od plaż, a po wynajęciu zapłacić początkowo najwyżej za kilka dni planowanego pobytu. Astro (ul. Mykojajiwśka doroha 140; s236 361, 7280898, fax [phone], http://hote-lastro.od.ua). Ceny od 130 hrn od osoby. Bristol, znany również jako Krasnaja (Puszkinśka 15; S7288900, fax [phone]). Ceny od 84 $ (jedynka) za dobę.
Centralnyj (Preobrażenśka 40; /268406).
Jedynka od 100 hrn, dwójka od 140 hrn. Czorne Morę (Riszeljewśka 59; S242028,
241031, 242236, 241029). Wieżowiec
o zachodnim standardzie; jedynka
500 hm, dwójka 600 hrn. Frappoli (Derybasiwśka 13; e356800,
356801, [e-mail], http://
www.odessapassage.com/frapolli/in-
dex.phtml). Od 316 hrn za jedynkę
i od 474 hrn za dwójkę. Junist' (Pionerśka 32; o251516, 636708).
Dwójka 150 hrn za dwie osoby; jedynka
również 150 hrn. A
ondonśkyj (Prymorśkyj bulwar 11;
-7380110/12, 30: 7380111, hotel@lon-
dred.com, http://www.londred.com).
Najlepszy i najdroższy hotel w mieście.
Ceny od 594 hrn za jedynkę do 3348 hrn
za apartament prezydencki. Marrion (Dmytra Donśkoho 7; B7772222,
http://marrion.com.ua). Mozart (A
anżeroniwśka 13; /378900,
379394). Luksusowy hotel naprzeciw
Opery. Ceny zaczynają się od 340 hrn. Odessa-Kempinski (Prymorśka 6; o729
4808, 7294888, odessa@hotelodes-
sa.com.ua). Wieżowiec górujący nad
dworcem morskim, naprzeciw Schodów
Potiomkinowskich. Pokoje w cenie
od 983 hrn za dobę od osoby. Olimp (Bulwar Francuski 54; 356080,
356081, fax 356082). Ceny w sezonie:
od 597 hrn za jedynkę. Osobniak (Fontanśka doroha 71; O372
410, 324232, http://osobnyak.com).
Niewielki hotel w dzielnicy Arkadia.
Dwójka 180 hrn. Otrada**** (Ujutna 11; B330698, http://
www.hotel-otrada.com). Od 125 Ź za
dobę. Palące Del Mar (per. Chrustalnyj 1;
/301900, 301901, www.palace-del-
-mar.od.ua). Ceny bardzo wysokie. Od 1155 hm do 4050 hrn za apartament prezydencki.
Palladium (Italijśkyj bulwar 4; 27287 730, fax [phone], [e-mail]; http://www.hotel-palla-dium.com.ua). Ceny za pokój wraz ze śniadaniem od 488 hrn.
Palma (e339339, 7241111, 7240734; http://www.hotel-palma.od.ua). Pięknie usytuowany hotel wprost na plaży A
anżeron, 50 m od morza. Niestety dość drogo, od 85 do 140 $ za dobę.
Pasaż (Preobrażenśka 36; e 224849, 269736). W ogromnej, wspaniałej kamienicy na Sobornij pł. W pokojach TV, lodówka i letnia woda (gorąca tylko w pokojach lux). Ceny za jedynkę 105 hrn, za dwójkę 140 hrn, lux od 293 hrn.
Walentyna (per. Kurortnyj 9; e632587, 608918, http://www.hotval.odessa.net). Jeden z tańszych hoteli w mieście. Ceny od 128 hrn za jedynkę.
Wiktorija (Henuez
ka 24a; e618903, http://www.victoriya.com.ua). Jedynka od 205 hrn, dwójka 280 hrn, lux 350-450 hrn.
Gastronomia
Liczba restauracji, piwiarni, stołówek, barów w Odessie jest imponująca. W poniższym spisie wymieniono tylko małą. część zakładów gastronomicznych miasta. Atyje Parusa (Deribasiwśka, róg Katery-nynśkoji; e253438, http://alie-paru-sa.odessa.ua). Popularna restauracja, obiad na każdą kieszeń. Od 10.00 do ostatniego klienta. Chutorok (park Szewczenki, A
anżeron; B07353873, http://www.khutorok.od.ua). Wielka ukraińska chata z efektownym wnętrzem w stylu ludowym. Zupa 35-
40 hrn, szaszłyk 60 hrn, pierogi 40 h
żarke 80 hrn, żeberka 75 hrn ?,...
^C3I0
od 12.00 do 24.00.
Czas pik (Henuez
ka 1; a349757). Kuchn europejska. Restauracja warta polecenia
Dacza (Francuz
kyj bulwar 85/15; a7u 3119). W sanatorium im. Czkałowa, na przeciwko cerkwi. Czynna od 12.00 do ostatniego klienta. Drogo.
Fankoni (Katerynynśka 8/10). Jedna z najsłynniejszych restauracji miasta założona przez Jakuba Fankoniego w XIX wieku. Czynna od 12.00 do ostatniego klienta. Obiad około 300 hrn.
Fidel Kłub (Deribasiwśka, róg Czerwono-ho perewułku; O27176). Bardzo popularny lokal, z muzyką na żywo. Piwo (5-20 hrn), kawa (5 hrn), z gorących dań (20 23 hrn): barszcz, ryby, spaghetti. Warto zarezerwować stolik.
Galeria (Preobrażenśka 25, I piętro; a7294858). Bardzo przyjemne wnętrze z dużą ilością kwiatów. Od 9.00 do ostatniego klienta. Obiad około 50 hrn od osoby.
Greenwich (Bunina 21; s347401, http:// www.greenwich.com.ua). Drogo. Danie główne 80-100 hrn, nawet za zupę można zapłacić 80 hrn.
Kobe (A
anżeroniwśka 9; s269806, http:// www.kobe.odessa.ua). Japońska restauracja. Sushi od 10 do 75 hrn za sztukę. Od 11.00 do 24.00.
Kumaneć (Hawanna 7; B376946). Narodowa kuchnia ukraińska na bardzo dobrym poziomie; kelnerzy w strojach ludowych; latem piękny ogródek. Czynna od 11.00 do ostatniego klienta.
Mik ONHłs (Deribasiwśka 13; 2268437). Irlandzki całodobowy pub z liczną klientelą.
Pan-Pizza (Riszeljewśka 78, Katerynynśka 45, prospekt Szewczenka 23, Hene-
ala Petrowa 30, Derybasiwśka 20, Py-rohowśka 25, Warnenśka 2; http://pan-pizza.com.ua; 10.00-23.00). Bardzo dobra pizza w cenie 18 25 hrn). Dostawa do domu: *?345103.
piknik Kafe (Katerynynśka 23; e241318, 249013; 11.00-1.00). Elegancka, z wieloma daniami kaukaskimi.
Pilot (róg A
anżeroniwśkoji i Katerynynś-koji)- Duży taneczny pub.
pulcinella (A
anżeroniwśka 17; o7773010, [e-mail]). Pizzeria.
Stejkhaus (Deribasiwśka 20; -348782, http://steak.od.ua). Bardzo popularna restauracja z drewnianymi stołami i przeszkloną werandą. Wybierając się wieczorem, warto telefonicznie lub za pośrednictwem Internetu zarezerwować stolik. Bar sałatkowy 20 28 hrn, kalmary 40 hrn, zupy 9 11 hrn. Otwarte 9.00-24.00.
Ta Odesa (Gogola 4; -269605; 10.00-24.00). Elegancka i droga piwniczka.
Żariu-pariu (Preobrażenśka 44). Dobre jedzenie, niedrogo, samoobsługa.
Rozrywki
Cyrk Koblewśka 25.
Filharmonia Bunina 15.
Kina Bat'kiwszczyna  Rodina (Meczny-kowa 104; http://www.kinoodessa.com), Kino Utoczkino (Deribasiwśka 22; e377 071; www.kino.odessa.ua/utochkino), Moskwa (Warnenśka 4a; S7770201), Odesa (Spyrydoniwśka 4a; B265987), Zołotyj Djuk (Akademika Hłuszko 11-; ^7463233, http://www.kino.odessa.ua/ goldduke), Zorianyj (Herojiw Stalingradu 60a; D7162162).
Kasyna Eldorado (Katerynynśka 21), Klondajk (Mała Amautśka 107), Imperiał (Wełyka Amautśka 58), Riszelje (Bunina 15), Gabriella (Prymorśkyj
bulwar 11), Odessa-Split (Katerynynśka 20).
Kluby nocne, dyskoteki. Wiele z tych zakładów rozrywki funkcjonuje wyłącznie w okresie letnim, jak np. Atlantis, Itaka, Ibiza, Pago (ulokowane na plaży Arkadia), Cunami (plaża A
uzaniwka). Inne kluby: Czornomoreć (Derybasiwśka 5), Facktura (Riszeljewśka 60), Fidel (Derybasiwśka 23), Kosmo-Nowa (Gagarinśke płato 5), Nirwana (Mykołajiwśka doro-ha 170), Rio (Francuz
kyj bulwar 59), Wecziemiaja Odessa (Puszkinśka 59).
Ogród botaniczny (wejście tylko zorganizowanych grup 10.00, 12.00, 14.00, 16.00).
Sport Baseny (centrum): Astaszkina 6, Jewrejśka 11, Szczepkina 2; hipodrom: Fontanśka doroha 6; Pałac Sportu: Prospekt Szewczenka 38; stadion: park Szewczenki.
Teatry Opera (Prowułok Czajkowśkoho 1), Teatr Młodego Widza im. M. Ostrowś-koho (Hrećka 50), Rosyjski Teatr Dramatyczny im. A. Iwanowa (Hrećka 48), Ukraiński Muzyczno-Dramatyczny Teatr im. W. Wasylka (Pastera 15), Teatr Muzyki Jana Tabacznika (żydowski; Trojićka 50), Teatr Komedii Muzycznej im. M. Wodjanoho (Pantełejmo-niwśka 3), teatr lalek (Pastera 15).
Sauny i kluby fitness Banzai (ul. Herojiw Stalingrada 30; e7162715), Tropika! (ul. Czerwoni Zori 4/6; B437022).
Informator
Apteki Eldorado (Katerynynśka 19; 9.00-24.00), Farmacija (Katerynynśka 10; pn.-sb. 8.00-20.00, nd. 10.00-17.00), Katerynynśka - róg Bazarnoji (pn.-pt. 9.00-19.00, sb. 10.00-17.00, nd. 10.00-15.00), nr 1 (Sadowa 21; " -222408; całodobowa), nr 2 (Pastera 22;
235478), nr 6 (Katerynynśka 8; B249693), Pharmacie Gajewskoho (Sadowa 41; całą dobę, nocą dzwonić). Informacja e067, 084.
Banki (centrum) Awal (Sadowa 10, Pry-morśka 6  dworzec morski, Puszkinś-ka 42/16, Puszkinśka 51, Derybasiwś-ka 33  pasaż, Preobrażenśka 64, Wełyka Arnautśka 20), Nacionalnyj Bank Ukraji-ny (Riszeljewśka 8), Oszczadbank (Bunina 40), Prywatbank (pł. Hrećka 1), Praweks-bank (Katerynynśka 4), Pro-minwestbank (Puszkinśka 36, Prymorś-ka 6), Raiffeisen Bank Ukrajina (Bunina 10).
Biura podróży, agencje turystyczne Organizują wypoczynek w Odessie i na Ukrainie, większość pośredniczy w rezerwacji biletów kolejowych i lotniczych. Albatros (Chrustalnyj perewułok 1, w hotelu Palące Del Mar; /2301905, 7294951, http://www.odessahotels.com.ua), Bosfor (Bunina 8/47; 22346877, http:// www.bosforod.odtel.net), Globus - Farm (Genuez
ka 24a/ll; /605768; http:// www.globus-farm.narod.ru), Inturyst--Odessa (Pantełejmoniwśka 58; a729 4044), Jana (Katerynynśka 39; 2348 586), JuSS-Tur (Wełyka Arnautśka 8/18; 7288020; http://www.ODECCA.RU), Pegas-int (Bielinśkoho 1\, pokój 2; s7777064, http://www.pegas-int.com), Plaske (Wełyka Arnautśka 15; s728 8288, http://www.plaske.ua), Slavyanka--Tours (Puszkinśka 20/1; B7773778, www. slavy anka. com).
Informacja miejska s09.
Internet. Około 4 hm za godzinę surfowania. Internet Klub  K" (Sofijiwśka 28), Internet Klub (Katerynynśka 75), Sub-maryna (Preobrażenśka 49/51; całodobowa), Atas (Riszeljewśka 65), Neo (ul. Riszeljewśka 58), XS (Wełyka Ar-
nautśka 110), Exe (Wełyka 3?0I-ka 117), 3D (Korolewa 94), Brydż (R lewa 65).
Mapy Trzy bardzo dobre księgarnie n ul. Deribasiwśkij.
Poczta Główna: Sadowa 10 (e065; c i dobę); rozmównica: Preobrażenśka 4ft. hotel Centralny) (9.00-21.00, przerw' 13.00-13.30).
Pogotowie ratunkowe 8.
Policja s02.
Przychodnie Nr 1 (Bołharśka 38), nr 2 (Obserwatomyj prowułok 6), nr 3 (Tro_ jićka 38), nr 5 (Deribasiwśka 4), nr 12 (Pastera 56), nr 14 (Nieżynśka 79)| nr 25 (Zukowśkoho 20), stomatolog (Prymorśkyj bulwar 6; -249448).
Przychodnie dziecięce Nr 3 (Jewrejś-ka 11), nr 7 (Staroportofrankiwśka 46).
Straż pożarna s290050.
Szpitale Obwodowy (Akademika Zabołot-noho 26/32), dziecięcy (Stepowa 52).
Taksówki O070, 080, 342000, 1010.
Targowiska (centrum) Hrećkyj majdan (książki), Nowyj (Torhowa 20), Prywoz (Prywozna 14).
Zakupy Sieć supermarketów Silpo (m.in. Francuski bulwar 16), sieć supermarketów Tawrija W (m.in. Korolewa 120).
BIAA
OGRÓD NAD DNIESTREM
" 57,4 tys. mieszkańców " sr4849
Już mrok zapada, nigdzie drogi ni kurhanu; Patrzę w niebo, gwiazd szukam, przewodniczek łodzi; Tam z dala błyszczy obłok? tam jutrzenka
wschodzi? To błyszczy Dniestr, to weszła lampa
Akermanu. Aby obejrzeć widok, który Mickiewicz upamiętnił w swoim najbar-
Dniestr
Udając się do Biatogrodu czy Izmaitu, nie sposób ominąć doliny Dniestru, który uchodzi przez wspaniały liman do Morza Czarnego. Rzeka - dla Ukraińców ppjster, dla Rumunów Nistrul - od czasów starożytnych (gdy znano ją jako Ty-ras lub Danaster) odgrywa rolę jednego z podstawowych szlaków łączących wybrzeże z wnętrzem kontynentu. Przepływa przez Ukrainę i Mołdowę, ma 1352 km długości, a jej z
ródła znajdują się w Karpatach Wschodnich. Dolina rzeki, szczególnie jej górny bieg na Podolu, gdzie płynie w jarze o wąskim dnie i bardzo stromych, częściowo skalistych zboczach, należy do najpiękniejszych krajobrazów w Europie.
:;?::;:;;:; m:W9..................
dziej chyba znanym sonecie, Stepach Akermańskich, trzeba się udać 80 km na zachód od Odessy. Dzisiejszy Białogród nad Dniestrem (ukr. Biłhorod-Dnistrowśkyj, V;-3>@>4-=VAB@>2AL:89) to dawny Akerman. W swoich bardzo długich dziejach miasto nazywało się kolejno: Tyras (w starożytności), Białogród (%-%), Ak-Libo (ok. 1440), Cetatea Alba (II poł. XIV w.), Akerman (ok. 1500-1918), Cetatea Alba (1918-1944). Miejscowość warto odwiedzić ze względu na zabytki oraz możliwość obejrzenia niezwykłego Limanu Dniestrowego.
Historia
Już w VI w. p.n.e. na terenie dzisiejszego Białogrodu istniała kolonia Miletu o nazwie Tyras. W I w. n.e. miasto należało do rzymskiej prowincji Dolna Mezja. Około 250 r. zniszczyli je Goci, a około 370 r. Hunowie. Wraz z napływem Słowian (VI-IX) ruiny zaludniły się ponownie i dały początek słowiańskiej osadzie Białogród. W XIII w. trafił on w ręce genueńskie, potem tatarskie (jako Ak-Libo), a od
XIV w. władali nim hospodarowie mołdawscy (od 1387 r. lennicy króla Polski). Mołdawianie rozbudowali potężną twierdzę, chroniącą szybko rozwijający się ośrodek handlowy. W XV w. miasto, zwane teraz z rumuńska Cetatea Alba, liczyło 20 tys. mieszkańców, głównie kupców. Duże społeczności tworzyli Ormianie, Grecy, Bułgarzy i Żydzi. W 1484 r. miejscowość została zdobyta przez Turków, którzy przemianowali ją na Akerman (Biała Twierdza). W XVIII w. schroniły się tu walczące z Rosją oddziały Pyłypa Orłyka, a w latach 1768-1774 duża grupa Kozaków z Siczy. W 1812 r. Akerman dostał się Rosji, od 1918 do 1944 r. należał do Rumunii, a od 22 sierpnia 1944 r. jest w granicach Ukrainy (od 1945 r. pod współczesną nazwą).
Orientacja
Poruszanie się po mieście nie jest skomplikowane. Część zabytkowa leży na północny wschód od dworców kolejowego i autobusowego. Aby tam dotrzeć, najlepiej przejść przez park Myru i iść dalej prosto ulicą Dzerżynśkoho. Białogród nie

-F<,='
 A

Q

BIAA
OGRÓD NAD DNIESTREM
N

Cl
>
486
dzieli się na dzielnice. Na zwiedzanie wystarczą 3 4 godziny.
Komunikacja
Pociąg Dworzec przy ul. A
azo 19 obsługuje jedno połączenie dalekobieżne do Kirowogradu oraz siedem lokalnych do Odessy. Ruch na tej linii ma być znacznie ograniczony, więc możliwe, że w chwili opublikowania przewodnika nie będą kursować pociągi do Izmaiłu i Berezina.
Autobus Dworzec jest usytuowany przy ul. Wokzalnij 2, naprzeciwko dworca kolejowego. Autobusy
międzynarodowe kursują tylko do Mołdowy (Bendery, Besarabeasca, Bielce, Czadyr A
unga, Kaguł, Ki-szyniów, Komrat). Połączenia dalekobieżne: Chersoń, Kijów, Mikołajów; lokalne: Bołhrad, Izmaił, Odessa, Reni. Do Odessy najlepiej jednak pojechać marszrutką #559 lub 560 z pierwszego od lewej stanowiska na dworcu autobusowym (1 godz. 30 min; 10 hrn).
Zwiedzanie
Główne ulice  Kyszyniwśka, Izma-jilśka, Dzerżynśkoho, Komsomol-śka, Kalinina i Szabśka - zbiegają się promieniście przy głównym za-
bytku Białogrodu, niezwykłej średniowiecznej twierdzy akermań-ekiej (akermańska fortecia, 0:5@-^0=AL:0 D>@B5FO; Uszakowa). pudowla zajmuje część terytorium starożytnej kolonii Tyras (antyczna Tira - wykopaliska na prawo od wejścia), a wznosili ją od XIII do %0 w. kolejni władcy Białogrodu. Cytadela jest dziełem Genueńczyków, a inne budowle oraz fortyfikacje - Mołdawian i Turków. Obiekt stoi na wysokim skalistym brzegu Limanu Dniestrowego. Mury o wysokości 5-15 m i grubości 1,5-5 m ciągną się na odcinku 2,5 km. Niesamowite wrażenie robi fosa, szeroka do 14 m i głęboka na 22 m. Niegdyś forteca miała 34 baszty, z których przetrwało ledwie kilka. Wnętrze dzieli się na dwie wyraz
ne części: pierwsza służyła garnizonowi (tu były najstarsze fragmenty, z XIII w.), druga - cywilom (m.in. minaret z czasów tureckich). Na zdobycie twierdzy w 1484 r. sułtan turecki Bajazyt II potrzebował 16 dni, 300 tys. własnych żołnierzy i 50-tysięcznego wsparcia ze strony chana Krymu, Mengłi Gireja. Obecnie w warowni urządzono muzeum (824931; codz. 8.00-18.00; 5 hrn).
Z innych budowli Białogrodu warto wymienić zabytkowe czynne cerkwie: św. Jana Chrzciciela (cerkwa Swiato-Ioanna Predteczi, &5@:20 !2OB>->0==0 @54B5GV; Leona Popowa 13) z XV w., tradycyjnie służącą miejscowym Grekom; ormiańską Zaśnięcia Przeczystej Bogurodzicy (cerkwa Us-pinnia Preczystoji Bohorodyci,
F5@:20 #A?V==O @5G8AB>W >3>@>48FV; Kutuzowa 1) z XIV w.; wreszcie rytą od XIV do XVIII w. podziemną cerkiew Jana Suczaws-koho (pidzemna cerkwa Ioanna Soczewśkoho, ?V475<=0 F5@:20 >0==0 !>G52AL:>3>; Szabśka, blisko Piwdennoji). Inne obiekty to urząd powiatowy (powitowa ze-mśka uprawa, ?>2VB>20 75<AL:0 C?@020; Perszotrawnewa 70) z około 1900 3., obecnie technikum rolnicze; %%-wieczne gimnazjum męskie (czołowicza himnazija, G>;>2VG0 3V<=07VO; Puszkina 17), dziś szkoła pedagogiczna; oraz Koszary Aleksandrowskie (Ołeksan-driwśki kazarmy, ;5:A0=4@V2AL:V :070@<8; Szabśka 51) z około 1850 r. Zachowały się też XIX--wieczne wille (osobniak, >A>1=O:): przy Lenina 4 (teraz sala wystawowa), Puszkina 19 (Muzeum Krajoznawcze) i Puszkina 26 (obie nałe- " % żały niegdyś do miejscowego boga- -o cza, kupca Femidi), przy Kalini- * na 33a (remiza), Dzerżynśkoho 70 0 (dom twórczości dziecięcej). Na  uwagę zasługuje także cmentarz żydowski (jewrejśke kładowyszcze, T2@59AL:5 :;04>28I5; A
azo 35) -oraz usytuowany koło przystani, za 5" stacją benzynową na rogu Szabśkoji i A
azo, scytyjski grobowiec kamień- o. ny (kamjana hrobnycia, :0<'O=0 7 3@>1=8FO; Szabśka), zwany potocz- o. nie Skifśka mohyła, datowany na o II-III w. Z'
l/s
Noclegi i gastronomia
Na nocleg zapraszają hotele: Ruś (Szewczenka 1; 825940) V Zodiak (Pionierśkyj Perewułok 12; s26 487

>
607). We wsi Limanskoje, nieopodal Białogrodu, przy trasie do Odessy, można znalez
ć sporą ilość ośrodków wypoczynkowych i prywatnych kwater  tanio i nad samym morzem (w sezonie od 10 $). Restauracje: Arho (Leona Popowa 32), Biłyjparus (Izmajilśka 60), Bryhantyna (Lenina 21), Ruś (Szewczenka 1; hotelowa), Zołota korona (Zowtnewa 24).
Informator
Apteki Nr 28 (Dzerżynśkoho 80), nr 73 (Puszkina 35), nr 74 (Perszotraw-newa 96), nr 75 i nr 123 (Peremohy 24).
Banki Awal (Izmajilśka 50), Nadra (Izmajilśka 174), Oszczadbank (Kirowa 28), Prominwestbank (Dzerżynśkoho 7).
Muzeum Krajoznawcze Puszkina 19 (B22596; 8.00-17.00 z wyj. pn.).
Poczta Główna: Perszotrawnewa 70.
Przychodnie, szpitale Dziecięca poliklinika (Zowtnewa 13), miejska (Maja-kowśkoho 13), poliklinika stomatologiczna (Moskowśka 2), szpital miejski (Izmajilśka 81).
_ IZMAIA

488
" 91,5 tys. mieszkańców " a4841 Izmaił (ukr. Izmajił, 7<0W;) jest centrum izolowanej południowej części obwodu odeskiego. Na południe od miasta zaczyna się delta Dunaju. Jej północne ramię  Kilia - wyznacza zarazem granicę z Rumunią.
Historia
W XII w. stała w tym miejscu genueńska warownia, potem należąca do Mołdawii. Od XVI w. była jed-
ną z najsilniejszych twierdz ture kich. Jej załogę tworzyli Tatarzy nogajscy, sprowadzeni w tym cel w 1569 r. przez sułtana Selirna U W 1633 r. miasto zburzyli Kozacv Od XVIII w. stanowiło ono obiekt rywalizacji turecko-rosyjskiej. Te-kulminacją był słynny zwycięż szturm wojsk Suworowa w 1790 r W 1878 r. ostatecznie Izmaił przyznano Rosji (dawna nazwa to "CG:>2). W latach 1918-1944 miejscowość należała do Rumunii. Urodził się tu marszałek Aleksan-dru Averescu (1859-1938), premier Rumunii i zwolennik współpracy z Hitlerem.
Orientacja
Osią Izmaiłu jest ciągnący się przez całe miasto do Dunaju Prospekt Suworowa. Jedna z przecinających go ulic, Prospekt Lenina, prowadzi w lewo do stacji kolejowej. Odchodząca w prawo ulica Puszkina stanowi arterię handlową, Komsomolś-ką (prawa) można dojść do dworca autobusowego, a Kutuzowa (lewa)  do twierdzy. Po mieście kursują autobusy i marszmtki. Pętla będąca początkiem większości linii jest na rogu ul. Suworowa i Komsomolśko-ji. Do twierdzy z centrum dojeżdża autobus i marszrutka #3, do Dworca Morskiego - #15. Na zwiedzanie Izmaiłu wystarczy jeden dzień.
Komunikacja
Pociąg Stacji należy szukać na końcu Prospektu Lenina (s57110, 94218). Linia kolejowa łącząca Izmaił z resztą kraju ma być zamknięta. Możliwe zatem, że jedyny
Może to wydać się zaskakujące, ale Ukraina ma petne prawo nazywać się państwem naddunajskim. Wtada północnym brzegiem rzeki od miasta Reni do miejsca, ndzie Dunaj tworzy zabagnioną deltę o powierzchni 3,5 tys. km2, dzieląc się zarazem na trzy główne ramiona: Kilię, Sulinę oraz Świętego Jerzego (Sfintu Gheorghe). północny brzeg Kii także należy do Ukrainy, podobnie jak położona około 40 km naprzeciw ujścia rzeki samotna czarnomorska Wyspa Żmijowa (Zmijinyj ostriw).
odjeżdżający stąd pociąg - nocny do Odessy  w chwili publikacji te-ao przewodnika nie będzie już kursować (warto sprawdzić to wcześniej).
Autobus Dworzec (O20202) jest zlokalizowany przy ul. Komso-molśkoji, 100 m na wschód od skrzyżowania z Prospektem Suworowa. Autobusy międzynarodowe kursują tylko do Mołdowy (Bielce, Kiszyniów, Czadyr A
unga, Kaguł). Dwa autobusy do Kiszyniowa odjeżdżają z południowego dworca (awtowokzał Jużnyj-Piwdennyj). Połączenia dalekobieżne: Chersoń, Mikołajów, Odessa, Kijów; lokalne: Bołhrad, Kilia, Reni, Wyłkowe.
Statek Z Dworca Morskiego (mor-wokzał), nad Dunajem, na końcu Prospektu Suworowa, odpływają latem statki do Kilii ( Woschod"; 7 hrn) i Wyłkowego (10 hrn), a także do Silistry (300 hrn) w Rumunii.
Zwiedzanie
W ubogim w zabytki śródmieściu Izmaiłu na uwagę zasługuje przecinający oś miasta Prospekt Suworowa i wzniesiony w latach 1822-
1836 sobór Opieki Matki Boskiej
(Pokrowśkyj sobór, >:@>2AL:89 A>1>@; Suworowa) o klasycystycz-nej bryle z kolumnadą. Wewnątrz świątyni panuje niezwykła atmosfera. Po lewej stronie na podeście pod baldachimem widnieje, jak to często bywa w cerkwiach, kopia Całunu Turyńskiego, tzw. płasz-czannycia. Ciekawe są także XIX--wieczne freski, łączące styl pseu-dobizantyjski z malarstwem typowym dla Zachodu.
Aby zobaczyć ramię delty Dunaju, Kilię, należy pójść na Dworzec Morski. Po drodze warto obejrzeć zamykający Prospekt Suworowa okręt-pomnik Flotylli Dunajskiej, walczącej z Rumunami i Niemcami w czasie II wojny światowej. Do Dworca Morskiego można także dojechać marszrutka #15. Na drugim brzegu jest już Rumunia.
Największym zabytkiem Izmaiłu jest twierdza (fortecia, D>@B5FO; Kriposna) nad Dunajem, na południowo-zachodnim skraju miasta, w obrębie ulic Fanahorijśkoji i Kriposnoji. Turcy rozpoczęli wznoszenie warowni w XVI w. W latach 1774-1791 całkowicie ją przebudowali, zamieniając w jedną z największych fortec swojego
H
Izmaił
Pod koniec XVIII w. jednym z największych problemów w polityce międzynarodowej stata się sprawa stabnącej Turcji. Po jej ziemie wyciągnęło ręce sprzymierzone z Austrią Imperium Rosyjskie. Wojna rozpoczęta siew 1787 r. Osmanów wsparty Anglia i Prusy, zaniepokojone postępami Rosji i Austrii. Z tych światowych zawirowań skorzysta) obóz oświeceniowo-reformatorski w Polsce, działający w okresie Sejmu Czteroletniego.
Początkowo dwóm czarnym Dwugłowym Orłom - wiedeńskiemu i petersburskiemu - nie wiodło się nadzwyczajnie w dobijaniu Porty. Dopiero po upadku Oczakowa (koniec 1788 3.), potężnej twierdzy nad ujściem Bohu, działania nabrały rozpędu. Caryca Katarzyna II nie posiadała się z radości; wpadając w euforię, miata nawet powiedzieć - jak podaje Władysław Serczyk -  kiedy [Po-tiomkm] zdobędzie w tym roku Carogród [Konstantynopol], zawiadomicie mnie o tym jak najdelikatniej, by z wielkiej radości nie stało mi się coś ztego". I rzeczywiście, w kwietniu 1789 r. Rosjanie zwyciężyli nad Prutem i zajęli Gatacz, potem opanowali fortecę Hadzibej (tam póz
niej powstała Odessa). Przy szturmie padło 200 Turków, z Rosjan zaledwie pięciu, co dobitnie świadczy o wartości ówczesnych wojsk tureckich. Ujawnił się geniusz generała Aleksandra Suworowa (1729-1800), który odniósł zwycięstwo pod Fokszanami w 1789 r. Wro-ku następnym ów impet, który wedle pobożnych życzeń carycy miał położyć na łopatki Imperium Półksiężyca, uiegt jednak zahamowaniu. Armia rosyjska utknęła pod Izmaitem. Dopiero po paru miesiącach oblężenia krwawy szturm na tę jedną z najmocniejszych twierdz tureckich crzynióst zwycięstwo (w grudniu 1790 3.). Suworow, który osobiście dowodzi', zapisał:  Atak był odważny, nieprzyjaciel liczny, twierdza przygotowana do obrony, opór silny, lecz zaciekła
imperium. Stanął mur o wysokości 10 m i 11 bastionów. Artyleria składała się z 250 dział, a załoga liczyła 35 tys. żołnierzy. Były cztery bramy: Benderska (północna), Ki-lijska (wschodnia), Brosska (zachodnia) i Chocimska. 22 grudnia 1790 r. Rosjanie dowodzeni przez Suworowa podjęli z 30 tys. żołnierzy szturm, który trwał ponad 10 godzin. Zginęło 20 tys. Turków i 10 tys. Rosjan. Zwycięski Suworow mówił póz
niej, że takie natarcie  można podjąć tylko raz w życiu".
Dziś po dawnej twierdzy pozostało wiele zrujnowanych budowli.
Przyjechawszy z miasta autobusem #3, warto wysiąść przy widocznej na zakręcie ulicy Kutuzo-wa Bramie Kilijskiej. Dalej trzeba pójść prosto drogą asfaltową, oznaczoną na mapach jako ul. Matrośka. Po obu stronach widnieją pozostałości cerkwi wzniesionych przez Rosjan po zajęciu przez nich twierdzy. Po lewej widać ruiny cerkwi Zaśnięcia Matki Boskiej (Uspenśka cerkwa, #A?5=AL:0 F5@:20; Matrośka) z 1841 3., 0 dalej po prawej cerkiew św. Mikołaja (Swiato-Mykołajiwśka cerkwa, !2OB>-8:>;0W2AL:0 F5@:20; Matrośka) z 1852 3., z dziurawą kopu-
0brona przekształciła się w klęskę i całkowite zgniecenie nieprzyjaciela". Wódz i I rosyjski zdobyt 265 dziat i 345 sztandarów, a liczbę zabitych Turków oceniat na i 25 tys. Rzez
musiała być wielka, skoro nieskory do sentymentów, przyszły krwawy pogromca warszawskiej Pragi skarżył się na samowolę żołnierzy, którzy mieli tu wziąć znaczne łupy. Podczas walk odznaczy) się uczeń i następca Suworowa - Michaił Goleniszczew-Kutuzow (1745-1813), który w przyszłości  zbawi Rosję od Napoleona". Pod Izmaitem rozpoczęła się jego kariera, a talentu 1 i szczęścia dowiódł także, rozbijając Turków pod Babadagiem w 1791 r.
Wojna wygasła z końcem 1791 r. Austriacy zawarli już wcześniej separatystyczny pokój, Anglia i Prusy nie odważyły się wystąpić zbrojnie, a Turcja dowiodła, że jeszcze potrafi się bronić. 9 stycznia 1792 r. w Jassach podpisano I pokój, na mocy którego Rosja zagarnęła wybrzeże czarnomorskie od Bohu do Dniestru i umocniła się na Krymie. Suworow, obdarzony tytułem hrabiego Rymnickiego, walczył za Rosję w Polsce, gdzie tłumi! powstanie kościuszkowskie (1794), oraz w Italii, dokąd został skierowany przeciw Francuzom. Za zwycięstwa nad tymi ostatnimi otrzyma) specjalnie dla niego utworzony tytuł generalissimusa i tytut księcia Italii.
Diorama izmails�ca oraz Muzeum Suworowa (drugie po petersburskim) próbują oddać realia tamtych dni. Zbiory muzealne liczą 30 tys. eksponatów -głównie militariów rosyjskich i zachodnioeuropejskich z XVII XIX w. Najciekawsza część jest poświęcona sławetnemu szturmowi 11 (22) grudnia 1790 r. Zwie-I dzający mogą obejrzeć broń biatą i palną, kule armatnie i wiele innych przedmiotów pamiętających czasy wojen rosyjsko-tureckich z XVIII i XIX w. | Aleksander Strojny
łą. Ulica Matrośka prowadzi do baru, za którym należy przeciąć park. Tutaj, przy ul. Kriposnij stoi najcenniejsza budowla twierdzy -XVI-wieczny Mały Meczet (Mała meczet', 0;0 <5G5BL; Kripo-sna 1), jedyny w pełni zachowany zabytek z czasów tureckich. Wewnątrz prezentowana jest diorama Szturm twierdzy Izmaił (=24502; 9.00-17.00), po raz pierwszy udostępniona zwiedzającym w 1973 r. Autorami dzieła, o wymiarach 20 na 8 m, są moskiewscy bataliści: EJ. Danilewskij i W.M. Sy-birskij. Diorama jest częścią Muzeum Historycznego Suworowa
(#7<0W;AL:89 VAB>@8G=89 <C759 A.B. !C2>@>20; ul. Puszkina 37; S22125; 9.00-17.00; muzeum 1,50 hrn, diorama 1 hrn).
Noclegi i gastronomia Hotele: Izmajił (Suworowa 54; 24187; jedynka od 100 hrn), Dunaj (hotel w pobliżu twierdzy, ul. Kutuzowa 2; 820380, 20480; jedynka od 100 hrn; dojazd autobusem #3 i 18 do przystanku Turbaza), Hostynnyj dwir (Benderska 41; 20490; trzy pokoje; jedynka 60 hrn; dwójka 200-250 hrn), Green Hall (pr. Suworowa 374; O52839, sześć pokoi;
Mimo sowieckich dewastacji, w mieście czuć atmosferę Orientu. Wedtug oficjalnych statystyk 44% mieszkańców stanowią Rosjanie, 38% Ukraińcy, 10% Bułgarzy, 4% Mołdawianie, 1% Gagauzi. Spotyka się też Białorusinów, Żydów i przedstawicieli innych nacji. Tę ulotną atmosferę egzotycznego miasta dodatkowo potęguje port. Jesienią 2004 r. uroczyście otwarto remontowany od lat słynny kanał Dunaj-Morze Czarne, zbudowany jeszcze w 1984 r. W uroczystości wzięło udział duchowieństwo miejscowej diecezji prawosławnej, znanej z największej świętości regionu, czyli ikony Matki Bożej Kaspierowskiej {0A?5@V2AL:0 #:>=0 >6>W 0B5@V), która uchroniła Odessę w czasie ataku wrogiej floty podczas wojny krymskiej. Wygląda na to, że oczyszczony i pogłębiony kanał znów będzie przynosił zyski - przez ostatnie miesiące 2004 r. przepłynęło nim kilkaset statków nie tylko ukraińskich, ale i pod banderami Rosji, Turcji, Korei i Gruzji, a przeładunek portu w Izmaile wzrósł o 100%. Z Dworca Morskiego warto się wybrać na krótką wycieczkę do miejscowości Wyłkowo, w delcie Dunaju, gdzie na uwagę zasługuje wspaniały, choć zaniedbany rezerwat biosfery (C=09AL:89 70?>2V4=8:; 204843, 41577) oraz muzeum (Nachimowa 4).
Aleksander Strojny
dwójka 130 hrn, dwójka lux z klimatyzacją 250 hrn), Premium (Bołhradśke szosę 10, O4860 472, [e-mail]. net; 12 pokoi; dwójka z łazienką i TV SAT 200 hrn, lux 300 hrn).
Warto odwiedzić restaurację w hotelu Izmajił (Suworowa 52; 12.00-24.00, przerwa 17.00-18.00), gdzie można zamówić m.in. eska-lopki, mięso po kapitańsku (z grzybami) i sałatki (najlepsza apietitna-ja). Druga restauracja działa na Dworcu Morskim.
Informator
Apteki Dziecięca (Komsomolśka, róg Lenina; wt.-pt. 8.30-17.30, sb.-pn. 8.30-14.30, przerwa 12.30-13.00), Suworowa 3 (pn. sb. 8.30-18.00), Suworowa 3 (róg Kutuzowa; pn.-pt. 8.30-17.00, przerwa 13.00-14.00).
Banki Awal (Suworowa 43), Nadra (Suworowa 62), Oszczadbank (Engelsa 4).
Biura podróży, agnecje turystyczne Vega Tur (Suworowa 60/20; -20595, 23115, [e-mail]).
Muzeum Prydunawja, Kotowśkoho 51 (9.00-17.00 z wyj. czw.; bilety 2 hm).
Poczta Kirowa 30 (całą dobę).
Taksówki e062.
Targowisko Puszkina (Pra, róg Czkalowa).
MIKOA
AJÓW
" 517,9 tys. mieszkańców " s512
Tętniący życiem Mikołajów (ukr. Mykołajiw, 8:>;0W2), z wielkim portem i stocznią, jest popularnym ośrodkiem wypoczynkowym i sanatoryjnym. Leży przy wspólnym ujściu trzech dużych rzek -Ingułu, Bohu i Dniepru. Nazwa miasta, nadana ku czci św. Mikołaja, zawsze była taka sama.
Historia
Teren dzisiejszego Mikołajowa był arnieszkany już w starożytności, ale pierwsze trwałe osiedle powstało w połowie XVIII w., wokół kuz
ni czynnej przy przeprawie przez In- uł i Boh. Miasto założył książę Potiomkin w 1789 3., nazywając go in-iieniem niezwykle czczonego wśród prawosławnych św. Mikołaja, w którego święto Rosjanie zdobyli turecki Oczaków. W XIX w. miejscowość zyskała miano mista kora-beliui  miasta budowniczych okrętów, budowanych tu dla coraz liczniejszej Floty Czarnomorskiej. Symbolem Mikołajowa stały się we-rfy - stocznie. Ściągano do nich inżynierów i robotników z całej Europy. Przybyło też wielu Polaków  około 1880 r. było ich w mieście blisko 2,5 tys. Co ciekawe, w niektórych okolicznych wsiach udział Polaków sięgał 100%  byli to przymusowi przesiedleńcy z Litwy i Wołynia, przeniesieni na te tereny w 1864 r. (wspólnota polska istnieje do dziś). Specyfiką rozwoju Mikołajowa była jednostronność. Miasto stanowiło tylko zaplecze stoczni, nie pełniąc funkcji administracyjnych ani kulturalnych, mimo że w 1882 r. zniesiono status portu wojskowego. W czasach sowieckich sytuacja nie zmieniła się. Mikołajów stał się głównym ośrodkiem morskiego przemysłu zbrojeniowego.
Orientacja
rlan Mikołajowa podporządkowany jest portowo-stoczniowej roli miasta. Śródmieście ciągnie się wzdłuż osi port stacja kolejowa,
zwanej Prospektem Lenina. Za
centralny punkt uważa się skrzyżowanie Lenina i Radianśkoji  deptaku prowadzącego nad rzekę. Najładniejsze dzielnice leżą między Lenina a Bohem. Komunikacja miejska to trolejbusy i tramwaje (0,50 hrn) oraz marszrutki (1 hrn). Tramwaje kursują równoległą do Lenina ulicą Potiomki-nowśką. Na zwiedzanie Mikołajowa wystarczy kilka godzin.
Komunikacja
Pociąg Stacja jest zlokalizowana przy Prospekcie Myru (dojazd autobusem #8, 21, 22, 50, 51, 54, 69 oraz trolejbusem #1 i 2). Informacja: s295107, 295121. Przedsprzedaż biletów: s295486. Połączenia międzynarodowe: Homeł, Kiszy-niów, Mińsk, Mohylew, Moskwa, Petersburg, Połock; dalekobieżne: Charków, Chersoń, Chmielnicki, Czernihów, Dniepropetrowsk, Eu-patoria, Jasynowata, Kijów, Krzywy Róg, Lwów, Nikopol, Odessa, Symferopol, Teodozja, Zaporoże.
Autobus Dworca należy szukać przy Prospekcie Zowtnewomu 3 ( %S243115; dojazd autobusem #12, 104, 105, 109, 111, tramwajem #6 i 7, trolejbusem #1 i 2). Informacja: s004, 241153. Połączenia: Białogród nad Dniestrem, Borys-pol, Charków, Chersoń (48 dziennie), Chmielnicki, Czernihów, Czerniowce, Dniepropetrowsk, Donieck, Eupatoria, Humań, Izmaił, Jałta, Kercz, Kijów, Kirowograd, Krzywy Róg, Mariupol, Oczaków (14 dziennie), Odessa (35 dzień-

I
1
>
>
0.
" 
494
�-
:" % 3'S
li ii� : ' : : :::
iti-n) Bssapo"**
nie), Sewastopol, Sumy, Symfero-0\t Winnica, Wyłkowe, Zaporo-^e> Żytomierz.
zwiedzanie
ty/arto obejrzeć dzielnicę między prospektem Lenina a Ingułem i Bohem, a szczególnie przejść się Admiralską. Zwiedzanie można rozpocząć na rogu Sadowoji i Lenina. Pierwszym obiektem zasługującym na uwagę jest sobór katedralny Kasperowskiej Ikony Matki Boskiej (Kafedralnyj sobór Kasperiwśkoji Ikony Bożoji Mate-ri, 0D54@0;L=89 A>1>@ 0A?5-@V2AL:>W :>=8 >6>W 0B5@V; Sadowa 12) > ładnej bryle i mniej ciekawym wnętrzu. Świątynię ufundowali miejscowi bogacze w 1872 3., ale potem prace utknęły z powodu sporów o ostateczny kształt budowli. Dzisiejszy wygląd jest wypadkową pierwotnej koncepcji F. Eppingera i póz
niejszych poprawek w duchu  cerkiewno-ru-skim". Sobór, ostatecznie otwarty w 1915 3., jest ośrodkiem kultu obrazu popularnego od czasów wojny krymskiej, gdy do ikony modlono się o ocalenie od zniszczeń portów czarnomorskich. Dwukrotnie zamykany (1934, 1946), został ponownie udostępniony wiernym w listopadzie 1993 r. Sadowa (w kierunku Ingułu) wiedzie do siedziby dowództwa floty i stoczni. Wokół skweru między Admi-ralśkoju i Nabereżnoju wznosi się 'rnponujący klasycystyczny gmach z wysoką wieżą - koszary Floty Czarnomorskiej (kazarmy Czor-nomorśkoho flotu, :070@<8 '>@-
=><>@AL:>3> D;>BC; Admiralska 38/2a, Słobidśka). Obok zaczyna się stocznia (werfa, 25@D0; Na-bereżna). Obchodząc ją wokół, można obejrzeć zabytkowe XIX--wieczne mury (stiny), a przy Ad-miralśkoji - zachowaną bramę stoczni (worota werfy). Admiralska (w stronę Radianśkoji) prowadzi na plac Lenina i dalej do Muzeum Historii Budowy Okrętów i Floty (Muzej istoriji sudnobudu-wannia i flotu; Admiralska 4; ^ %351294). Ekspozycja mieści się w dawnym sztabie floty (sztab flotu, HB01 D;>BC; Admiralska 4) z 1793 r. Z muzeum sąsiaduje stojący bokiem do ulicy gmach gimnazjum męskiego (czołowicza himnazija, G>;>2VG0 3V<=07VO; Admiralska 2) z 1850 r. Wracając do centrum, można przejść ulicą Falejiwśkoji, przy której stoi klasy- 4 cystyczna cerkiew Św. Mikołaja U (Swiato-Mykołajiwśka cerkwa, !2O- , B>-8:>;0W2AL:0 F5@:20; Fale- � jiwśka 4) z lat 1813-1817, z zacho- | wanymi freskami i ornamentami, j a potem Dekabrystiw, gdzie wzno- m si się imponujący katolicki kościół św. Józefa (kosteł, :>AB5;; Deka- ? brystiw 32; msze po polsku zimą o 9.00, 12.00, 17.30, latem 18.30) Ł z 1896 3., neogotycki, z elementa- | mi neoromańskimi. Atrakcję sąsiedniej ulicy stanowi XIX-wieczna cerkiew Narodzenia Najświętszej Bogurodzicy (cerkwa Rizdwa Pre-swiatoji Bohorodyci, F5@:20 @V7420 @5A2OB>W >3>@>48FV; Lahina 12). Wśród innych zabytków Mikołajowa jest obserwatorium astronomiczne (astronomiczna obserwa- 495
torija, 0AB@>=><VG=0 >1A5@20B>@VO; Obserwatorna) z XIX w., nieco przeceniane jako atrakcja, bo będące jedynym historycznym zakładem naukowym w mieście. Można też obejrzeć wieżę ciśnień (wodohinna węża, 2>4>3V==0 2560; Riumina) oraz stary cmentarz (staryj cwyn-tar, AB0@89 F28=B0@) z nagrobkami od końca XVIII do XX w., między ulicami Lenina i Hreczysznykowa.
Noclegi
Hostynnyj Dwir (ul. Henerała Swyrydo-wa 37; s214134, 210059, 212029). Nieduży luksusowy pensjonat z rosyjską  banią" i restauracją, zlokalizowany w pewnym oddaleniu od centrum, w połowie Prospektu Mira, pomiędzy dwoma rondami (dwójka 250 350 hrn).
Imperator (Moskowśka 38; restauracja /477353, hotel e476140, administracja ^362123, fax 362123, [e-mail], http://imperator.mk. ua). Luksusowy kompleks restauracyj-no-hotelowy (ceny 400-700 hrn).
Inhut (Admiralska 34; /535557, [e-mail], http://www.hotel-ingul. mykolayiv.com). Jedynki i dwójki 260 300 hrn, lux 651-850 hrn.
Kołos (Riumina 21; e377063). Najtańszy, a przy tym dobrze usytuowany; spartańskie jedynki (40 hrn) i dwójki (70 hrn).
Kontynent (Admirała Makarowa 41; -477520, 477521, 477522, kon@sp. mk.ua, http://www.continent.mk.ua). Jeszcze lepsza lokalizacja niż Mykola-jiw. Jedynka 50 $, dwójka 54 $.
Koral (ul. Admirała Makarowa 22; restauracja W368900, hotel e376195, fax 377757, [e-mail], http://koral.nikolaev.ua). Dwójka od 400 hrn.
Mykołajiw (vel Nikołajew; Lenina l07. 464691). Hotel zajmujący 7 p; ' (recepcja na pierwszym), o przeć' nym standardzie, ale w dobrym punk ' miasta. Miejsce godne uwagi. Jedynk 60 hrn, dwójka 100-240 hm.
Ołeksandriwśkyj (Nikolśka 25; -a468585 468583, www.alex.nikolaev.biz.ua). Mał hotel przy ekskluzywnym centrum biz nesowo-konferencyjnym.
Plligrim (ul. Wełyka Morska 102/9 róg Sadowoj; a/fax 500492, hotel@ vladam.com.ua, http://www.vladarn com.ua/hotel.php). Niewielki dwupiętrowy pensjonat, przy którym działa pizzeria Władam. Ceny przyzwoite: jedynka 260-350 hrn, dwójka 260-300 hrn, trójka 330 hrn.
Turyst (Karpenka 46; B343521, 343558, 349540, fax 349447, tk-turist@mksat. net). Dwunastopiętrowy wieżowiec na końcu głównego prospektu, z restauracją i kasynem. Jedynka 150 hrn, dwójka 200 hrn.
Gastronomia
Natali (ul. Nabereżna 4; B356040; od 11.00 do ostatniego klienta). Restauracja nazywana  estetik-clubem". Interesujący wystrój; przystępne ceny (danie główne 30 50 hrn).
Ukrajinśki Strawy (Wełyka Morska 48). Tania i schludna jadłodajnia; smaczne posiłki (od 10 hrn).
Władam (ul. Sadowa 3b, róg ul. Wełyka Morska; B360151). Dobra pizzeria, choć w ofercie ma także pyszny barszcz ukraiński i naleśniki (suty posiłek ok. 20 hrn).
Inne restauracje Annabella (Krylowa 8), Biełaja Akacyja (Prospekt Korabeliw 14), Golfstrim (Odeśke szosę 94a), Jubilejnyj (Prospekt Żowtnewyj 273), Okean
(prospekt Myru 40), Parus-Luks (He-rała Karpenka 42a), Wstriecza (Projekt Żowtnewyj 8).
informator
anteki Czkałowa 986, Falejewśka 5 (B355422), Frunze 14a, Kosmonaw-tiw 57. Metałurgiw 32a, Potiomkinś-ka 217 (e245176), Prospekt Korabe-łiw 3. Informacja e067, 369252.
Banki Awal (Artylerijśka 19), Nacionał-nyj Bank Ukrajiny (Falejewśka 14), Kre-dytbank Ukrajina - PKO BP Group (Sadowa la), Nadra (Swyrydowa 40), Oszczadbank (Chersonśke szosę 50), Praweks-bank (Nikolśka 27), Prywat -bank (Frunze 27), Raiffeisen Bank Ukrajina (Spaśka 10).
Biura podróży, agencje turystyczne In-turist-Nikołajew (Szewczenka 59), Sakwojaż (Moskowśka 16; �355134, 352 426, [e-mail], www.sa-cvoyage.com.ua), Suputnyk (Karla Libk-nechta 2b; B359948, 356328, [e-mail]), Turyst (Generała Karpenko 46; e343521, 343558, [e-mail]; biuro w hotelu Turyst) r Obłasnyj turustycznyj kłub (Dunajewa 39), Sakwojaż (Moskowśka 16), Sam (Prospekt Myru 36).
Internet Pł. Lenina 1 (poczta) oraz w hotelu Turyst.
Mapy Mykołajiwknyha (Gor'koho 8; O552093).
Pogotowie O; informacja: s214058; telefoniczna pomoc dzieciom: 214108; pogotowie stomatologiczne: 356447.
Policja s02.
Przychodnie, szpitale Szpital dla dorosłych (Kyjiwśka 1), szpital dziecięcy (Mykołajiwśka 21), szpital pogotowia ratunkowego (Korabeliw 14; -368285).
Straż pożarna O.
OCZAKÓW
" 19,1 tys. mieszkańców " 5154
Oczaków (ukr. Oczakiw, G0:V2), oddalony od Mikołajowa o 58 km, to najstarsze miasto ziemi mikoła-jowskiej. Jest tu siedziba rejonu (gminy) i niewielki port.
Historia
Miasto odegrało także istotną rolę w dziejach Polski. Tutaj w 1415 r. wielki książę litewski Witold zbudował niewielką fortecę Daszów i przez rok (do najbliższego najazdu tatarskiego) Rzeczpospolita naprawdę sięgała od morza do morza. Miejsce to było jednak zamieszkane już w starożytności przez kolonistów greckich, zajmujących się handlem u wspólnego ujścia Dniepru i Bohu. Po epizodzie litewskim od 1416 r. Daszów należał do Tatarów. W 1492 r. chan krymski wzniósł twierdzę Kara-Kermen, która niebawem trafiła w ręce tureckie (jako Aczi-Kale, słowiański Oczaków) i stała się dla Zaporożców, a potem Rosjan symbolem panowania Tatarów i Turków nad tą częścią Niziny Czarnomorskiej. Po wielu próbach została zdobyta w 1788 r. przez księcia Potiomkina. Po traktacie pokojowym w Jassach założono miasto Oczaków, początkowo upatrując w nim nawet stolicę podbitego terytorium. Niebawem jednak zdystansowane przez Odessę i Mikołajów, spadło do roli sennego prowincjonalnego ośrodka, który pominięto przy przeprowadzaniu linii kolejowych, co przekreśliło szansę jego rozwoju.
Komunikacja
Dojazd do Oczakowa zapewniają autobusy. Dworzec jest na rogu ulic 8 Bereznia i Szmidta (4.30 17.30). Połączenia: Chersoń, Dnie-propetrowsk, Mikołajów, Odessa, Winnica.
Zwiedzanie
Można przespacerować się po Oczakowie, idąc od dworca autobusowego ulicami 8 Bereznia, Su-worowa, 50-littia Zowtnia, Myru, Lenina i Engelsa. Po przecięciu parku na rogu Lenina i Engelsa dochodzi się do cerkwi Św. Mikołaja (Mykołajiwśka cerkwa, 8:>;0W2AL:0 F5@:20), wzniesionej w 1804 r. na miejscu meczetu i przebudowanej 1842 r. Świątynię warto także odwiedzić ze względu na piękne usytuowanie nad morzem. Z kilku otwartych w czasach sowieckich muzeów czynne jest tylko jedno  Muzeum Sudkowś-koho (Szkerpitenko 13; /23923; 9.00 17.00 z wyj. pt.), poświęcone malarstwu marynistycznemu. Muzeum krajoznawcze ma być urządzone przy Lenina 11.
Noclegi
W hotelu Retro przy ul. 60 rokiw SRSR nocleg kosztuje 45 hrn. Drugi obiekt tego typu jest nieczynny. Zdecydowanie lepiej poszukać kwater prywatnych, których w sezonie nie brakuje (tabliczki na domach; 5 20 $). Można też skorzystać z jednego z kilku sanatoriów, np. Sołniecznyj A
ucz (w centrum miasta, 150 m od morza; 823811) czy Oczakow
(6 korpusów mieszkalnych miastem, tuż nad morzenv przyjmują na jedną noc).
CHERSOC

" 365 tys. mieszkańców " e552
We wspomnieniach sprzed rewo łucji Chersoń (ukr. Chersoń, Xen-coh) występuje często jako symbol spokoju i beztroski prowincjonal nej południowej Rosji. Nieco z tei sennej letniej atmosfery przetrwało do dziś, warto więc zatrzymać się tu na chwilę w drodze na Krym. Miasto jest ostatnim dużym portem rzecznym na Dnieprze. Swe powstanie zawdzięcza %%-wiecznej kolonizacji. Nazwa, przejęta od starożytnego Cherso-nezu Taurydzkiego pod Sewastopolem, nigdy nie była zmieniana.
Historia
Pierwsze stałe osiedle w granicac' dzisiejszego Chersonia powstał około 1730. Założyli je na Wyśpi Kwarantanny (Karantynnyj ostriw) uchodz
cy z Zaporoża, walczący nie gdyś po stronie hetmana Mazep" przeciwko Moskwie. W 1737 r. podczas wojny turecko-rosyjskiej Rosjanie zbudowali tu umocnion~ punkt zwany Szańcem Aleksandrowskim. W 1774 3., zgodnie z po kojem w Kticzuk Kajnardży ziemi" między Dnieprem i Bohem weszły w skład Rosji. Według planó z 1778 r. Chersoń miał być głów nym miastem rosyjskiego  klina czarnomorskiego, co oddawała jego nazwa, nawiązująca do znanego w starożytności miasta (w okolicach
 Mikołajów (MU)

�
'czej "
% % % %

�
CHERSOC

Sobór "" św. Katarzyny l
Rezydencja i g; gubernatora
dzisiejszego Sewastopola). Budową umocnień kierował generał Iwan Hannibal (1731-1801), Mulat, dziadek Puszkina. Do pracy przy budowie przyszłych statków sprowadzono tysiąc katorżników, przyuczając ich do ciesielstwa. Niebawem, wobec powodzenia kolejnych podbojów na zachód od Bohu, inwestycje przeniesiono do lepiej położonych Odessy i Mikołajowa. Ten niekorzystny zwrot najlepiej oddaje liczba mieszkańców: w 1786 r. wynosiła 10 tys., w 1799 r. niecałe 2 tys.
W 1803 r. Chersoń został stolicą guberni, ale było to  najuboższe miasto gubernialne w Rosji". Jak wspomina opis z 1880 3.,  miasta powiatowe są daleko piękniejsze, czystsze i bogatsze. Niekiedy nawet na Wielkiej Sobornej [obecnie Lenina] nie widać nawet w południe żywej duszy. We dnie kurz, wieczorem komary trapią przechodniów". Porównanie do  miast powiatowych" dotyczy Mikołajowa i Elizabetgrodu (Kirowogradu), rozwijających się szybciej niż stolica guberni. Władze lokalne starały
się zmienić tę sytuację, dążąc do budowy połączenia kolejowego. Przeciwdziałało temu  lobby mi-kołajowskie", starające się o poprowadzenie kolei z Mikołajowa do Kachowki z pominięciem Chersonia. Wreszcie po 35 latach walki udało się w 1900 r. uzyskać korzystną decyzję, przekupując carskiego ministra transportu, księcia Chilkowa. Pierwszy pociąg przybył w 1907 r. Inną inwestycją, która pozwoliła na ponowny rozwój miasta, było pogłębienie ujścia Dniepru, co umożliwiło wznowienie działalności portu morskiego. W 1902 r. uruchomiono stację radiową  było to pierwsze cywilne radio na Ukrainie. Przed rewolucją Chersoń stanowił ośrodek drobnej przedsiębiorczości (zajmowali się nią Grecy i Żydzi), działała także stocznia. W latach 1918-1920 był bazą  białych" Rosjan, jedną z najdłużej opierających się Sowietom. Czasy radzieckie to z jednej strony nowe inwestycje (m.in. elewator, kombinat bawełniany), z drugiej  tragiczne wydarzenia o podłożu politycznym (dwukrotny głód: 1921, 1932-1933). Podczas okupacji niemieckiej (1941-1944) Chersoń nie poniósł wielkich strat. Potem powrócił do roli lokalnego ośrodka władzy i gospodarki.
Orientacja
Oś, wokół której rozwinęło się miasto, stanowi ulica Uszakowa, łącząca dworzec kolejowy z portem. Stara część jest usytuowana blisko ujścia Koszowoji do Dniepru. Po mieście kursują autobusy
i trolejbusy (bilet 0,50 hrn). Pr2v datny jest trolejbus #1, zapewniający połączenie starszych dzielnir-ze śródmieściem i dworcem. !, zwiedzanie Chersonia powinien wystarczyć jeden dzień.
Komunikacja
Pociąg Dworzec kolejowy jest zlokalizowany na Prywokzalnij pł, i (autobus #5 i 17, trolejbus #i i 13). Informacja: 2005. Przedsprzedaż biletów: Petrenka 28 oraz na dworcu (kasa nr 4). Połączenia międzynarodowe: Homeb dalekobieżne: Chmielnicki (dni nieparzyste), Jasynowata, Kijów, Lwów, Mikołajów, Odessa, Petersburg, Sewastopol (dni nieparzyste), Symferopol; lokalne: Brylew-ka (pn. pt.), Wadim.
Aytobus Dworca autobusowego należy szukać przy Mykołajiwśke szosę 2 (autobus #10, 16 i 17, trolejbus #11 i 12). Informacja o kursach podmiejskich: sr249411. Informacja: S249403. Połączenia międzynarodowe: Bendery, Biel-ce, Kiszyniów, Piatigorsk; dalekobieżne: Askania Nowa, Białogród nad Dniestrem, Charków, Czer-niowce, Dniepropetrowsk, Donieck, Eupatoria, Gieniczesk, Humań, Iliczewsk, Izmaił, Jałta, Ka-chowka, Kercz, Kijów, Kirowograd (co drugi dzień), A
uhańsk, Mariu-pol, Melitopol, Mikołajów (10 dziennie), Nowa Kachowka, Oczaków,
Odessa (17 dziennie),
Sewastopol
Skadowsk (16 dziennie), Symferopol, Winnica, Wyłkowe, Zaporoze; lokalne (najczęstsze): Chutorysz-
ze (Ciurupińsk), Dneprowśke, t[0pry, Kyzomys, Muzykowka, My-Hlśke, Stanysław, Zeleznyj Port.
Zwiedzanie
najstarsze dzielnice leżą między Dnieprem a ulicami Perekopśką i Gor'koho. Warto przejść się Prospektem Uszakowa, Lenina, Perekopśką, Komsomolśką oraz deptakiem - ulicą Suworowa.
Główna arteria miasta - Prospekt Uszakowa  biegnie wzdłuż dawnej drogi łączącej stację kolejową z portem. Do czasów rewolucji nosiła miano ulicy Howardow-skiej, na cześć angielskiego lekarza i filantropa, Johna Howarda (1725-1790), który przyjechał do Chersonia w 1789 3., aby kierować walką z epidemią tyfusu. Można pójść prospektem do samego brzegu rzeki, skąd rozciąga się ładny widok na dolny bieg Dniepru. Trochę zabytków zachowało się przy sąsiadujących z Prospektem Uszakowa ulicach. Przy Komsomolśkij jest kilka kamienic (pod nr. 14, sprzed 1825 3.; nr 23, ok. 1850 3.; nr 36, kon. XVIII w.), przy ul. 21 Si-cznia na uwagę zasługuje biblioteka (1V1;V>B5:0; 21 Sicznia 24) z 1896 3., 0 przy Czerwonoflotśkij - grecka cerkiew św. Zofii (Hre-ko-Sofijiwśka cerkwa, @5:>-!>-DVW2AL:0 F5@:20; Czerwonofłotś-kall) z 1780 3., skład (składśke Prymiszczennia, A:;04AL:5 ?@8<VI5==O; Czerwonofłotśka 29) sPrzed 1800 r. oraz jeszcze jedna kamienica (żytłowyj budynok, 8B;>289 1C48=>:; Czerwono-fl�tśka 1) z 1820 r.
Bardzo ciekawe są okolice Pere-kopśkoji, gdzie można znalez
ć rezydencję gubernatora (rezydenci-ja hubernatora, @57845=FVO 3C15@=0B>@0; Perekopśką 6/2) z 1905 3., dziś pałac młodzieży; sobór św. Katarzyny (Swiato-Katerynynśkyj sobór, !2OB>-0B5@8=8=AL:89 A>1>@; Perekopśką 13) z końca XVIII w., w którym pochowano księcia Po-tiomkina; oraz wiele pozostałości chersońskiej twierdzy. Wśród tych ostatnich jest arsenał (0@A5=0;; Perekopśką 10) z 1784 3., z monumentalną kolumnadą, a także wały ziemne z dwiema bramami z końca XVIII w. - od wschodu (bliżej ulicy) Bramą Oczakowską (Ocza-kiwśka brama, G0:V2AL:0 1@0<0; Perekopśką 13), od północy Bramą Moskiewską (Moskowśka brama, >A:>2AL:0 1@0<0; Perekopśką 13).
Stare śródmieście przecina ul. Lenina. Zrekonstruowany w pierwszych latach XXI w. sobór Zaśnięcia Matki Boskiej (Uspenśkyj sobór, #A?5=AL:89 A>1>@; Lenina 5) był do czasów sowieckich jedną z najstarszych budowli miasta  wzniesiono go w 1798 r. dzięki fundacji kupców Sizariewa i Fendriko-wa. Efektowny gmach na rogu Lenina i Kommunariw to dawna siedziba sądu gubernialnego (hubernśkyj sud, 3C15@=AL:89 AC4). Dziś w budynku mieści się Muzeum Krajoznawcze (Krajeznawczyj muzej; 24174; 10.00-16.00 z wyj. pn. i wt.) z ciekawą kolekcją wykopalisk archeologicznych i wystawą poświęconą niemieckim kolonistom osiadłym na Chersońszczyz
nie. Obok,
w niegdysiejszej siedzibie dumy gubernialnej (hubernśka duma, 3C15@=AL:0 4C<0; Lenina 34) urządzono Muzeum Sztuki (Chu-dożnij muzej; e243164; 10.00-18.00 z wyj. wt. i pt.), prezentujące zbiór malarstwa ukraińskiego i rosyjskiego z XVII-XX w. Z zabytków mniejszej rangi można jeszcze wymienić dwie świątynie prawosławne: sobór Ducha Świętego (Swia-toduchiwśkyj sobór, !2OB>CEV2-AL:89 A>1>@; Dekabrystiw 36) z lat 1804-1836 oraz cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy (cerkwa Mykołaja-czudotworcia, F5@:20 8:>;0O-GC4>B2>@FO; Dobrocho-towa 31) z 1819 r.
Noclegi i gastronomia Z restauracji niezły jest Bomond (Prospekt Uszakowa 23; s222 532). Oznaczony na wielu mapach hotel Kyjiw został zlikwidowany.
Hotele
Brygantyna (Platona 21; 8273551, fax 270481, [e-mail], http://www.brigantinaua.com). Jedynka 59 hm, dwójka 60-78 hrn, jedynka i dwójka z łazienką i TV odpowiednio 109 i 180 hrn. Lux dwupokojo-wy z klimatyzacją dla dwóch osób 258 hrn.
Fregat (Prospekt Uszakowa 2; �4(7, [e-mail], http://www. hotelfregat.com). Luksusowy 10-piętro-wy moloch z fontannami. Najtańsza dwójka 226 hrn, dwójka z łazienką, TV, klimatyzacją - 460 hrn, jedynka z łazienką i TV - 260 hrn
Meridian (Odeśka pł.; S282206, 264156). W gmachu dworca wodnego, przy pętli
trolejbusów i marszrutek Reczwokzał. dojazd trolejbusem # 9 albo marszrut karni # 7, 10, 11, 19; jedynka 85 nr dwójka 135 hrn, lux 314 hrn. Ninel (ul. Bielinśkoho 22; W423013, 494
353, http://www.ninel.kherson.ua) Jedynka 200-300 hrn, dwójka 250 350 hrn. Persze Trawnia (potoczna nazwa V5388. majskaja; Lenina 26; e245441). Do czasów rewolucji najlepszy hotel w mieście (jako Europejski), potem podupadły, ale wciąż robiący wrażenie monumentalnymi schodami i nieoczekiwanymi lustrami. Pokoje bez wygód: jedynka 29 hrn dwójka 52 hrn.
Informator
Apteka Pł. Swobody 2 (e65034).
Banki Awal (Czerwonofłotśka 17), Nacio-nalnyj Bank Ukrajiny (Uszakowa 53), Kredytbank Ukrajina - PKO BP Group (Perekopśka 175), Nadra (pł. 50 rokiw SRSR 13), Oszczadbank (Suworowa21), Praweks-bank (bulwar Myrnyj 3), Pry-watbank (Uszakowa 43).
Biura podróży, agencje turystyczne Chersonśke Biuro Podorożej ta Ekskursij (pr. Uszakowa 25; /266739, 223341), Cherson-Suputnyk (Komsomolska 3/1; S223027, fax 492591), Chersonturyst (pł. 50 rokiw SRSR 3; e367761, 367746), Kyj Awia (pr. Uszakowa 34; e421427, fax 422853, http://www.kiyavia.com), Zołote Runo (per. Spartakiwśkyj 18; ^454882, fax 262919, http://www.zolo-teruno.com).
Poczta Główny urząd pocztowy: Prospekt Uszakowa 41 (a007).
Przychodnie Dziecięca (Ukrajinśka 81), obwodowa (Prospekt Uszakowa 67), poliklinika stomatologiczna (Lenina 17).
Wschodnia Ukraina
W rozdziale tym zostały opisane najmniej znane szerszym kręgom polskich turystów miejscowości wschodniej Ukrainy
- Charków, Nowogród Siewierski, Putywl, Głuchów oraz Swiato-gorsk, gdzie znajduje się jedna z trzech ławr ukraińskich. Przeważającą część tego regionu, nazywanego historycznie na Ukrainie Sło-bożanszczyną (od wyrazu słobody
- miejsca niezasiedlone), zajmują dzisiejsze obwody: charkowski,
sumski, doniecki i łuhański. Przodkowie Ukraińców bardzo aktywnie zasiedlali te tereny od XI w. W tym czasie istniało tu zależne od Kijowa księstwo czemihowsko--perejasławskie, a następnie czer-nihowsko-siewierskie. W XVII-XVIII w. Ukraina Słobodska wchodziła w skład państwa kozackiego, tzw. Hetmańszczyzny. Po podporządkowaniu Ukrainy carskiej Rosji zaczęła się rusyfikacja tych ziem, która trwała aż do upadku
Pascal poleca :')(1(/(11(
" Charków - monastyr Pokrowski " Gtuchow ' % % % tl : światy- '
z XVII w., polski cmentarz wojsko- nie.
wy w Pjatychatkach - nekropolia
# %:' % BIAA
ORUŚ As^~X
polskich oficerów zamordowanych przez NKWD w 1940 r. ROSJA
=8I -
" Swiatogorsk - A
awra Zaśnięcia

Bogurodzicy, Narodowy Park Przy- ^v^-V-y^*V4 ę^
rodniczy  Święte Góry". % % 6
* Nowogród Siewierski - mona- RUMUNIA (f ^((""^B3
styr Przemienienia Pańskiego. " Putywl - monastyr motczański. *< : lllUMIh"!"!""".......&#V<<88H2^

O-
o
503
Bietgorod (M27; Rosja) A " 77/ ~~"T ^T

' PrMoskcwśkyi _____-r^
Cy//\
71
'�/Cmentarz;

;
CHARKÓW- CENTRUMj
________________________________________________Dniepropetrowsk (M26) 'W Lotnisko__
. perium sowieckiego. Sąsiedzko z Rosją, a także migracja Rosjan w XIX XX w. (szczególnie j0 Zagłębia Donieckiego) przyczyniły sic d� teS�> że obecnie jest to najbardziej zrusyfikowany region Ukrainy. Jednak z drugiej strony, dzisiejsza wschodnia Ukraina to najbardziej zurbanizowana i uprzemysłowiona część kraju, gdzie wytwarzana jest znaczna część produktu krajowego.
CHARKÓW
. 1,47 min mieszkańców " e 572
Charków (ukr. %0@:V2) to jedno z najważniejszych miast na wschodzie Ukrainy, drugie pod względem wielkości w kraju. Położone w dorzeczu Dońca, nad zlewającymi się w tym miejscu rzekami Charków, A
opań i Uda, jest stolicą obwodu charkowskiego liczącego 3,158 min mieszkańców, z czego blisko połowa mieszka w samym Charkowie.
Historia
Charków został założony w 1654 r. jako warownia kozacka strzegąca skraju Dzikich Pól - pogranicza polsko-rosyjskiego. Ukraińska historiografia wskazuje jednakże na starsze początki miasta. Ponoć to właśnie na miejscu obecnego Charkowa w okresie %-% w. istniał staroruski, legendarny gród Doniec. Samą nazwę miejscowości najczęściej wywodzi się od imienia Kozaka Charki (Charyto-na) -jednego z pierwszych mieszkańców kozackiego grodu. Char-
ków w okresie Kozaczyzny był siedzibą pułku, czyli kozackiej jednostki administracyjnej. Na tzw. Ukrainie Słobodskiej (ukr. słobo-da, czyli osada ciesząca się pewnymi swobodami prawno-ekonomicznymi), pozostającej od czasów Chmielnickiego pod zwierzchnictwem Rosji, istniało pięć takich pułków, wśród których Charków z czasem uzyskał status głównego grodu. Duża osada otoczona ziemno-drewnianymi obwarowaniami miała już w XVII w. własne cerkwie, z kamiennym monastyrem Pokrowskim na czele, oraz targowisko, będące ważnym lokalnym ośrodkiem handlu (cztery z sześciu głównych jarmarków w regionie odbywały się właśnie w Charkowie). Jednym z najważniejszych wydarzeń we wczesnej historii miasta było przeniesienie tu w 1726 r. z pobliskiego Biełgo-rodu słowiańsko-grecko-łacińskiej szkoły, zwanej potem Kolegium Charkowskim, gdzie m.in. nauczał osławiony Hryhorij Skowo-roda (1722-1794), filozof i poeta, główny przedstawiciel ukraińskiego oświecenia.
Charków w połowie XVIII w. rozstał się ze swym kozackim obliczem, stając się pograniczną siedzibą rosyjskiej administracji wojskowej, póz
niej namiestnictwa, by w końcu tego stulecia ostatecznie przyjąć status miasta gubernialne-go (w 1797 r. powołano do życia gubernię słobodsko-ukraińską, którą już w 1835 r. zwano charkowską). W 1799 r. w ślad za gubernatorem miejscowość zyskała także
prawosławnego biskupa ordynariusza. Podniesienie rangi Charkowa wpłynęło na jego rozwój. Dawna kozacka twierdza zmieniła się nie do poznania. Pojawiły się kamienne budowle, regularna zabudowa, nowożytne ulice. Jako jeden z pierwszych wybudowano pałac gubernatora (zachowane budynki przy obecnej ul. Uniwersyteckiej). W architekturze dominował na wskroś rosyjski, imperialny klasycyzm. W momencie wprowadzenia w całym cesarstwie reformy oświatowej Charków zyskał pozycję stolicy okręgu naukowego (1803), obejmującego aż 7 guberni i 11 obwodów. Wkrótce, bo już w 1805 r. powstał uniwersytet  jeśli nie liczyć Lwowa, najstarsza uczelnia na Ukrainie. To dzięki szkole wyższej Charków stał się znanym i ważnym ośrodkiem naukowym nie tylko na lewobrzeżnej Ukrainie, ale i na całym południu Rosji. Rozbudową miasta od 1837 r. kierował specjalny państwowy komitet z architektem A. Tonem na czele. Wówczas wytyczono sieć głównych ulic, tworzących dzisiejszą  starówkę"  Sumśka, Moskiewska, Jekaterynosławska i Niemiecka. O tym, że miały to być reprezentacyjne kwartały, świadczy zakaz budowy w okolicy drewnianych domów. Powstawała analogiczna do Odessy i wielu innych miejsc w olbrzymim imperium Romanowów nowa metropolia, której symbolem miała się stać dominująca dziś nad centrum dzwonnica soboru Uspieńskiego, zwana czasem  złotym wieńcem
Charkowa". Rewolucja przernvsł wa zmieniająca oblicze całej 
u py nie ominęła miasta. Druga pnł wa XIX i początek XX stulecia t czas wielkich przemian industrial nych. W 1869 r. miejscowość uzyskała kolejowe połączenie z *> skwą, następnie z Donbasem Kijowem i Morzem Czarnym Gwarantem rozwoju przemysłowego było bliskie sąsiedztwo z okręgami wydobycia minerałów w Doniecku i Krzywym Rogu. Na trzy lata przed końcem XIX w. nowo powstała charkowska fabryka parowozów wypuściła pierwszą lokomotywę. Na początku XX w. miasto stało się ważnym węzłem kolejowym Rosji. W 1906 r. zaczął kursować pierwszy tramwaj. Zakładano firmy, jak grzyby po deszczu wyrastały banki. W 1861 r. Charków liczył 50 tys. mieszkańców, na początku XX w. było ich już 200 tys. (wśród nich do 1917 r. 35 tys. robotników) . Dla tej wielkiej społeczności w 1889 r. uruchomiono pierwsze w imperium artezyjskie ujęcie wody, zarówno pitnej, jak i przemysłowej. Owo uprzemysłowienie miało także i mniej pozytywną stronę - biedę, wyzysk i bezrobocie, stąd już w 1900 r. doszło do pierwszych wystąpień robotniczych oraz do zawiązania pierwszej na ziemiach ukraińskich partii robotniczej, Ukraińskiej Partii Rewolucyjnej (RUP). Wśród licznych rzesz robotników działali narod-nicy, marksiści, socjaldemokraci. W zasadzie od XVIII w. w Charkowie mieszkała liczna kolonia polska  m.in. przez pewien czas
miejscowym gimnazjum pra-0wał znany pisarz Józef Korze-jowski. Tutejsza Polonia stała się " eSzcze liczniejsza po 1915 3., kiedy dołączyli do niej Polacy ewakuowani z ziem Królestwa Polskiego.
Podczas zawirowań I wojny światowej Charków był okupowany przez Niemców, a następnie stał się ważnym punktem oparcia dla bolszewików na Ukrainie (1917-1918). Ten fakt oraz rzeczywiste znaczenie i możliwości miasta sprawiły, że wobec zrujnowania Kijowa, Charków w latach 1919-1934 pełnił zaszczytną funkcję stolicy Ukraińskiej SRR. Oczywiście wpłynęło to na dalszy rozwój miejscowości, która w 1920 r. liczyła już 500 tys. mieszkańców, a 20 lat póz
niej 900 tys. W tym okresie powstały wielkie fabryki przemysłu metalurgicznego i maszynowego (prócz lokomotyw produkowano m.in. znane w ZSRR traktory). Architekturę miasta zaczęły zdobić  wspaniałe" i  urokliwe" budynki utrzymane w stylu socjalistycznego konstruktywizmu, z gmachem Gaspromu na czele. Ten pierwszy betonowy kolos w Związku Radzieckim do dziś straszy na nielicznych pocztówkach, jakie można kupić w Charkowie. Trzeba też wspomnieć o wielkim boomie naukowym w mieście. Doli wojny światowej działało tu kilkadziesiąt rozmaitych instytutów naukowych i pedagogicznych, w tym (prócz uniwersytetu) słynny Instytut Giprograd, gdzie przygotowano plany rozbu-
dowy nie tylko Charkowa, ale przede wszystkim Kijowa i Taszkientu oraz innych miast Ukrainy i Białorusi.
Po 1934 r. Charków stał się miastem obwodowym. Nastał czas głodu, czystek i represji stalinowskich. Na przełomie kwietnia i maja 1940 r. NKWD rozstrzelało w swoich charkowskich obiektach blisko 4 tys. polskich oficerów z obozu internowanych w Starobielsku. Dotkliwe zniszczenia przyniosła hekatomba lat 1941 1943. Charków kilkakrotnie był obiektem walk sowiecko-niemieckich, a ostatecznie został wyzwolony w wyniku słynnej bitwy na A
uku Kurskim. Odbudowywany od jesieni 1943 r.  wysiłkiem całego narodu", na powrót stał się gęsto zaludnionym i mocno uprzemysłowionym miastem  drugim pod względem wielkości na Ukrainie, drugim po Kijowie ośrodkiem naukowym i szóstym pod względem skali rozwoju ekonomicznego. Dalej produkuje się tu m.in. maszyny rolnicze i lokomotywy, a także znane rowery marki Ukraina. Liczbę miliona mieszkańców Charków przekroczył już w 1962 r. W mieście nieprzerwanie działa ponad 20 szkół wyższych. Od 1975 r. funkcjonuje metro (drugą linię uruchomiono w 1984 3., trzecią w 1995 3.; planowana jest dalsza rozbudowa). Obecnie Charków jest jednym z najciekawszych miast na wschodzie Ukrainy i z pewnością zasługuje na uwagę turystów odwiedzających tę część naddnieprzańskiego kraju.
Orientacja i informacja
Centrum miasta ulokowało się w widłach dwu rzek - Charkowa i A
opania. Od dworców prowadzi do centrum, ciągnąc się w kierunku zachodnim, główna ulica zwana Połtawskim Szlakiem. Kończy się ona tuz za mostem na A
opaniu, lecz jej przedłużenie, ul. Róży Luksemburg, wiedzie dalej w tym samym kierunku do ścisłego centrum Charkowa  płoszczi Kon-stytuciji. Na północnym skraju tego centralnego placu jest stacja metra � Istorycznyj muzej (AB>@8G=89 <C759 - przesiadka z linii niebieskiej na czerwoną), którą można uznać za węzłową dla osób zwiedzających centrum miasta. Z placu Konstytucji na północ wychodzi ulica Sumśka. Od zachodu przylega do niej park Szewczenki z ogrodem botanicznym i zoologicznym. Park zamyka na północy Prospekt Prawdy, otaczający łukiem owalny plac Swobody z pomnikiem Lenina na środku oraz monumentalnymi, pseudonowo-czesnymi gmaszyskami uniwersytetu i urzędów obwodowych. To chyba najbardziej charakterystyczne miejsce współczesnego Charkowa. Ulica Sumśka opuszcza centrum i przechodzi w tzw. Bieł-gorodśke szosę, która prowadzi wśród rozległych terenów zielonych wprost do podcharkowskiego osiedla Pjatychatka ('OB8E0B:0), gdzie po prawej stronie jezdni znajduje się nekropolia polskich oficerów rozstrzelanych przez NKWD.
Wszystkie najważniejsze atrak cje Charkowa można zobaczv' w ciągu jednego dnia.
Jak niemal wszędzie na Ukrainie nie ma informacji turystyczni z prawdziwego zdarzenia. W biu rze informacyjnym na dworcu kolejowym, obok kas międzynarodowych, niewiele można się dowiedzieć o Charkowie. Nie zaszkodzi popytać w recepcjach hotelowych agencjach podróży lub na milicji.
Komunikacja
Pociąg Dworzec kolejowy Charków Pasażerski (%0@:V2-0A068@AL:89) jest usytuowany przy Prywokzalnij pł. 1 (ros. Priwakzalnej). Dojazd: metrem do stacji czerwonej linii � Piwdennyj wokzał (V245==89 2>:70;, ros. Jużnyj), tramwajami #1, 6, 12, 14, 20 i 30, a także marszrutką #221, 242, 250, 254, 302 i 303. Informacja całodobowa: /243784, 241107. Przedsprzedaż biletów, rezerwacja i dostawa do domu: ul. Słowiańska 6, przecznica Czerwono-armijśkoji (ros. Krasnoarmiejskiej), na wprost Prywokzalnoji pł. (dostawa 8055 V 7125915, przedsprzedaż tó 42092). Kasy przedsprzedaży są także na Połtawskim Szlaku 47/49. Połączenia bezpośrednie: z Moskwą (17 dziennie) i Petersburgiem (2 dziennie), kilkanaście z Krymem (głównie Symferopol, ale także Sewastopol, Kercz i Eupatoria), pojedyncze kursy w kierunku Dniepropetrowska, Mi-kołajewa i Krzywego Rogu, po dwa stałe i sezonowe połączenia z Donieckiem, A
uhańskiem i Mariupo-
1 m iak również z Kaukazem (Adler Baku, Anapa, Kisłowodsk, No-worosyjsk), w kierunku zachodnim orzez Sumy z Mińskiem, Truskaw--em. Żytomierzem, Iwano-Fran-Icowskiem, Briańskiem i Czerniho-wern oraz z Odessą, Chersoniem ; Lwowem przez Połtawę. Na wschód odjeżdżają pociągi do Ufy, Taszkientu, Władywostoku, Asta-ny i Swierdłowska. Połączeń z Kijowem jest kilkanaście (ok. 5 godz. -ekspres), podobnie z Symferopolem, z tym że podróż jest o 2 godziny dłuższa (zwykłym pociągiem trwa 9 10 godz.). Wiele pociągów, zwłaszcza dalekobieżnych, nie kursuje codziennie, dlatego trasę własnej podróży należy uzgodnić w informacji na dworcu (płatna 1 hrn, pisemna 2 hrn).
Pod dworcem koczuje masa  taksówkarzy", którzy oferują wszystkim chętnym przejażdżki w dowolne miejsce Charkowa i charkowskiego obwodu, oraz osoby, głównie płci pięknej, wynajmujące mieszkania lub pokoje przyjezdnym. Korzystanie z tych usług wymaga zdolności negocjacji i intuicji, na ogół jednak są to bezpieczne oferty.
Autobus Główny dworzec autobusowy (Centralnyj awtowokzał nr 1) jest zlokalizowany na południe od centrum, przy ul. Gagarina 22. dojazd: metrem do stacji czerwonej linii � Prospekt Gagarina, trolejbusami #3, 5, 1 V 10, marszrutami #5, 79 i 246, autobusami *46, 115 i 119 oraz tramwajami
#2, 14 i 27. Wiele autobusów kursuje do Połtawy, Krasnohradu i Iziumu. Odjeżdżają stąd także komfortowe autobusy firmy Aw-toluks do Połtawy i Kijowa (na stołeczne lotnisko Boryspol) - bilety można kupić w specjalnym biurze przewoz
nika lub w głównej siedzibie przy ul. Engelsa 8 (a7120575). Miasto ma połączenia z Moskwą, Rostowem i Niemcami. Autobusy w kierunku Biełgo-rodu wyruszają z awtostanciji nr 4 (Biełgorodśke szosę 1; s744 0176), w kierunku Szebiekina - nr 3 (pł. Powstannia 5, ros. Wostanni-ja; 215765), na Grajworon  nr 2 (Suzdalśki Riady 12; H230007), na Wałujki - nr 1 (pr. Moskowś-kyj 2990; 237952). W weekendy i święta autobusy do Biełgorodu, Krasnej Jarugi, Rostowa nad Donem oraz Kremieńczuga i Połtawy odjeżdżają spod dworca kolejowego, z Prywokzalnoji pł. (obok budynku poczty nr 52).
Samolot Międzynarodowe lotnisko Charków jest oddalone o 12 km na południowy wschód od centrum miasta, na końcu Prospektu Gagarina, przy Romaszkina 1 (s216610). Dojazd: w ciągu 15 20 minut ze stacji metra � Prospekt Gagarina autobusami #115, 119, 152 i 305, marszrutką #255 oraz trolejbusem #5. Lotnisko utrzymuje codzienne połączenia z Kijowem i Użhoro-dem. Trzy razy w tygodniu samoloty odlatują do Moskwy, dwa razy w tygodniu do Symferopola, rzadziej do Erewanu, Batumi, Wenę-
1
510
D Bratysławy i Kairu. Bilety lotni-cZe sprzedają m.in. Mir-serwis (Lenina 270; 8305574, 305392), fCyjAwia (Czerwonoszkilna nab. 18; e218441, 217669), Awionika Awia-tur (ul. Sumśka 51; �163434, 757 4575). Informacje o lotach można znalez
ć także na www.aeromost. com i www.aerosvit.com.
Komunikacja miejska
W Charkowie, podobnie jak w innych dużych miastach Ukrainy, działają wszystkie możliwe rodzaje rodzimego transportu - od metra i tramwaju poprzez trolejbusy i autobusy po liczne marszrutki. Najbardziej przydatne jest metro (zob. dalej). Elektryczne środki komunikacji miejskiej kursują zasadniczo w godzinach 5.00-22.00. Koszt biletu jednorazowego - 50 kopiejek.
Miejski transport kołowy zaczyna pracę o 5.00 i działa aż do 24.00. Aby zrealizować program zwiedzania przedstawiony w tym przewodniku, wystarczy korzystać z metra. Jedynie do Pjatychatek można się dostać kursującymi po ulicy Sumśkiej żółtymi autobusami #236 i 296 (0,75 hrn).
Po centrum najwygodniej poruszać się tramwajami #3, 5 i 6, podziwiając przy okazji historyczną Zabudowę miasta.
Metro Sieć metra pokrywa swym zasięgiem całe centrum, dlatego tym środkiem transportu najłatwiej dotrzeć do najważniejszych atrakcji miasta. Metro kursuje codziennie od 5.30 do północy. Cena jednorazowego przejazdu (jedno zejście do me-
tra) wynosi 50 kopiejek. Dla turysty, który był już w Kijowie czy Moskwie, korzystanie z charkowskiego metra nie będzie stanowić problemu. Przy każdym wejściu na stację, już pod ziemią, znajduje się okienko kasy, gdzie kupuje się żeton za 50 kopiejek, który należy wrzucić do otworu w jednej z bramek prowadzących na stację (można przechodzić, kiedy czerwone światełko zamieni się na zielone). Istnieje możliwość wykupienia abonamentowych biletów wieloprzejazdowych w formie karnetu. Częstotliwość kursowania składów w godzinach szczytu jest bardzo dobra (co 2-3 min), w ciągu dnia jednak należy czekać na przyjazd pociągu do 10 minut, a w niedzielny wieczór czas oczekiwania sięga nawet kwadransa.
Zwiedianie
Wycieczkę po Charkowie najlepiej rozpocząć na placu przed dwór- i cem kolejowym. Zresztą i tak większość turystów przybywa do miasta właśnie koleją. Z innych części Charkowa bez trudu można dotrzeć do tego miejsca miejskimi środkami transportu, m.in. metrem (do stacji czerwonej linii � Piwdennyj wokzał).
Plac Przydworcowy (Prywokzal-na płoszcza, ros. Priwakzalnaja płoszczad') otaczają trzy wielkie gmachy - od zachodu budynek dworca, od południa klasycystyczna siedziba dyrekcji ukraińskich Kolei Południowych z lat 1912-1914, a od północy dawna główna poczta (obecnie urząd pocztowy nr 52), Najciekawszy z obiektów, dworzec 51
Charków Pasażerski z 1869 3., szczycący się siedmioma krytymi peronami, należał do największych w Imperium Rosyjskim. Obecna bryła pochodzi z lat 50. XX w., kiedy to dokonano przebudowy dworca po zniszczeniach II wojny światowej. Eklektyczny wygląd budowli stanowi świetny przykład architektury końca epoki stalinowskiej. Warto też obejrzeć wystrój wnętrza z socrealistycznymi monumentalnymi scenami rodzajowymi (m.in. pomnik T. Szewczenki w dworcowej jadłodajni). Platformę peronu pierwszego zdobi niezwykła rzez
ba przedstawiająca biegnącego mężczyznę z saganem w dłoni - to jedna z postaci znanej powieści I. Ufa i J. Piętrowa Dwanaście krzeseł, która właśnie w Charkowie spóz
niła się na pociąg, wychodząc po wodę do czajnika.
Na południe od dworca przebiega jedna z głównych arterii miasta - Połtawski Szlak. Do XIX w. był to nieprzystępny, bagnisty teren, ciągnący się od Zimnej Góry (%>;>4=0 3>@0) aż do wałów twierdzy. Po likwidacji obwarowań kozackich i po pracach osuszających powstała reprezentacyjna ulica, wiodąca przez rzekę A
opań aż do śródmieścia. Wśród wielu stojących tu budynków zwraca uwagę wysoka wieża obserwacyjna najstarszej na Ukrainie remizy strażackiej, postawionej w 1845 r. (wg projektu B.M. Kornienki), o czym przypomina wmurowana tablica pamiątkowa (Połtawski Szlak 50).
Na północ od Połtawskiego Szlaku, jeszcze po zachodniej stronie A
opania, na placu Karola Marksa
(dojście ulicą Engelsa) wznosi sie interesująca bryła soboru Zwiasto wania NMP (Błahowiszczenśkoho ;03>2VI5=AL:89 :0D54@0;L=89 cc> 1>@), wybudowanego w latach 1888-1901 zgodnie z planem M. A
ow-cowa w stylu rusko-bizantyjskirn Ozdobą świątyni, wzniesionej na planie krzyża greckiego, jest monumentalna, wysoka na 80 I dzwonnica i pięć kopuł. Wrażenie potęgują horyzontalne rustykalne pasy zdobiące całą powierzchnię murów. W środku można podziwiać m.in. 29 ikon autorstwa A. Da-nilewskiego oraz freski nawiązujące do rozwiązań z konstantynopolitańskiej Hagii Sophii. W cerkwi przechowuje się również relikwie trzech świętych: Atanazego Cudotwórcy - mnicha z Konstantynopola sprowadzonego na Ukrainę do monastyru Mgarskiego przez cara Aleksego Michajłowicza w XVII w., Melentija, który żył w Charkowie w XVIII w., i męczennika Aleksandra  ofiary prześladowań stalinowskich z lat 30.
Równolegle do rzeki A
opań biegną ulice Proletariacka i Uniwersytecka, należące już do ścisłego centrum. Nie ma problemu z dotarciem w to miejsce  wystarczy pójść w kierunku wysokiej, dominującej nad całym śródmieściem wieży cerkiewnej. To dzwonnica soboru Uspieńskiego, zbudowanego w latach 1771-1777 w stylu baroku ukraińskiego i wzorowanego ponoć na moskiewskiej cerkwi św. Klemensa. Jest to zdaje się ostatnia świątynia postawiona w tym stylu, jako że w 1800 r. car Paweł I
necjalnym ukazem zabronił budowy takich chramów. Prostokątna budowlę nakrywa pięć kopuł, w typowym układzie z centralną, 04/raz
nie większą. Za najciekawszą architektonicznie uważa się monumentalną dzwonnicę z lat 1821 1844, dzieło E. Wasylewa i A. Tona, upamiętniające zwycięstwo Rosji nad Napoleonem. Wysoką na 84 m konstrukcję wyposażono w 12 dzwonów (od 8 do 16 ton) i sprowadzony z Paryża zegar. Świątynia wygląda zaskakująco dobrze, a to dlatego, że mieści się w niej filharmonia (wspaniałe koncerty muzyki organowej i kameralnej). Kasę można znalez
ć w uroczej budce po prawej stronie od wejścia (bilety od kilku do kilkunastu hrywien, w zależności od miejsca).
Z soborem sąsiaduje gmach dawnego pałacu gubernatora, potem Uniwersytetu Charkowskiego, a obecnie Akademii Inżynieryjno--Pedagogicznej (ul. Uniwersytecka 12). Obiekt pochodzi z lat 1766 1777 i jest najstarszą klasy-cystyczną budowlą w mieście. Rezydencja gubernatora została zaadaptowana na potrzeby uniwersytetu już w 1805 3., w roku jego otwarcia, przez kuratora szkolnego Seweryna hr. Potockiego. Charkowska uczelnia korzystała z budynku aż do 1958 3., kiedy została przeniesiona do nowoczesnych gmachów przy obecnej płoszczi Swobody. Po trudnych początkach uniwersytet zasłynął w połowie XIX w. jako wysokiej klasy szkoła Wyższa. Studiowało tu i wykładało Wielu Polaków  m.in. studentem
medycyny w latach 1885 1886 był Józef Piłsudski. Na elewacji budynku widnieje jedno z niezwykłych charkowskich poloników  tablica upamiętniająca spotkanie Adama Mickiewicza z pisarzem ukraińskim Petrem Hułakiem-Ar-temowskim w 1825 r.
Jedyną budowlą pamiętającą kozackie czasy jest XVII-wieczny sobór wchodzący w skład założonego przy nim w 1729 r. męskiego monastyru Pokrowskiego (!2OB>-->:@>2AL:89 <>=0AB8@). Wezwanie soboru i klasztoru nawiązuje do największego kozackiego święta
 Pokrowy, czyli święta Opieki Matki Bożej. Klasztor został w ostatnich latach podz
wignięty z ruin, do jakich doprowadziła go sowietyzacja Ukrainy. Do kompleksu wchodzi się od ul. Uniwersyteckiej 8, przez bramę z mandy-lionem umieszczonym nad wejściem. Po lewej stronie ukazują się najważniejsze budowle klasztorne
- stary sobór Pokrowski, a za nim dzwonnica oraz %%-wieczne zabudowania z cerkwią Ozeriańską na czele. Na wprost bramy widać dość brzydką klasycystyczną rezydencję archireja (1820-1826), przed którą stoją dwa pomniki  jeden upamiętnia 200-lecie charkowskiego biskupstwa, a drugi 2000 lat chrześcijaństwa. Archire-jem (arcykapłan w Kościele prawosławnym) tytułowano wyższych duchownych (patriarchów czy biskupów). Po prawej stronie przed budynkiem z czerwonej cegły mieszczącym seminarium duchowne widnieje granitowa płyta z przed-
stawieniem H. Skoworody. To właśnie w tym miejscu istniało niegdyś słynne Kolegium Charkowskie, gdzie w latach 1759 1764 nauczał sam Skoworoda. Szkoła nazywana była także Akademią Tichoriańską (od nazwiska biskupa biełgorodzkiego Epifana Tichorskiego, odpowiedzialnego za przeniesienie placówki do Charkowa w 1726 3.). Kolegium, zorganizowane na wzór Akademii Kijowsko-Mohylańskiej, miało wielkie znaczenie dla kształtowania ukraińskich i rosyjskich elit tej doby, zarówno duchownych, jak i świeckich. Zostało zlikwidowane w 1817 r. Do bramy klasztornej przylega po lewej stronie dom przełożonego klasztoru z końca XIX w., z pomieszczeniami dla zakonników oraz trapezną (refektarz). Najstarszym elementem kompleksu jest sobór Pokrowski (>:@>2AL:89 A>1>@), wzniesiony w 1689 r. przez Kozaków z pobliskiej Kłoczkowskiej Słobody nie tylko jako miejsce kultu, ale również część umocnień charkowskiej fortecy. Architektura budowli nawiązuje z jednej strony do najlepszych rozwiązań baroku ukraińskiego, z drugiej zaś nieodparcie przypomina założenia drewnianych cerkwi z terenów karpackich. Korpus świątyni jest nakryty trzema dość wyniosłymi i zgrabnymi trójkondygnacyjnymi kopułami, co stanowi cechę charakterystyczną dla architektury ukraińskiej. Detale architektoniczne zdradzają jednak wpływy sztuki Rosji Romanowów. Wnętrze soboru zostało
podzielone na dwie kondygnac: cerkiew dolną (tzw. zimową) 0ra' górną (letnią). Górna cerkiew w k. tach 1800-1846 pełniła rolę świa tyni katedralnej nowo uruchornio nego biskupstwa charkowskiego z kolei dolna służyła jako cerkiew znajdującego się na terenie klasztoru Kolegium Charkowskiego Cerkiew Ozeriańska (!2OB>-75-@O=AL:0 F5@:20), zaprojektowana przez W. Niemieckiego przy okazji rozbudowy klasztoru w 1896 r. jest jedynym w mieście przykładem architektury rosyjskiej, łączącej elementy staroruskie i bizantyjskie. Cudowna ikona Matki Boskiej Ozeriańskiej, patronki świątyni, pochodzi z podcharkowskiej wioski Ozerianka. W XVII stuleciu wizerunek czczony był w pobliskim klasztorze Kuriażskim z 1663 r. (C@O6AL:89 <>=0AB8@). W XIX w. pomiędzy wspomnianymi miejscami a klasztorem w Charkowie urządzano znane w regionie procesje z ikoną. Obraz po raz ostatni był widziany w 1926 r. Obecnie w cerkwi można zobaczyć jego kopię. W jedną ze ścian zewnętrznych wmurowano płytę upamiętniającą odkrycie w 2000 3., podczas prac remontowych, szczątków dwu mnichów  ofiar stalinowskich represji lat 30.
Naprzeciw monastyru rozciąga się zielony skwer z kilkoma egzemplarzami wozów opancerzonych i czołgów (m.in. angielski MkV  Ricardo") oraz gmachem Muzeum Historycznego (Uniwersytecka 5). Zieleniec przylega bezpośrednio do placu Konstytucji-
va czasów kozackich w miejscu rem organizowano słynne w całym egionie jarmarki. Na początku vjX w. zbudowano wielkie gma-chy administracyjne, wśród których była niezachowana do dziś siedziba Dworiańskiego Sobranija, czyli rodzaju lokalnego parlamentu ziemskiego. Pod nr. 7 nie sposób przeoczyć monumentalnego zabytku epoki stalinowskiej  gmachu rady miejskiej (Gorso-wiet) z pięknym godłem ZSRR na narożniku. Budowla stanowi gruntownie przebudowaną dawną carską Dumę grodzką. Nie ma już także głównej ozdoby placu - soboru Mikołajewskiego z początku XIX w., wznoszącego się niegdyś w miejscu obecnej stacji metra � Radianśka (ros. Sowietskaja), a wysadzonego w powietrze przez władze radzieckie w latach 30. Zachowały się za to budynki kilku dawnych banków, teatru i hotelu, których elewacje przypominają o niegdysiejszej świetności gubernialnego miasta.
Z placu Konstytucji biegnie na północ ulica Sumśka  główna ulica carskiego Charkowa - pełna interesującej reprezentacyjnej zabudowy z XIX i początku XX w. W budynku pod nr. 9 (z 1841 r.) ma siedzibę Teatr Dramatyczny im. Szewczenki. Numer 18 to pochodzący z 1902 r. gmach kongresu przemysłowców górniczych 2 południowej Rosji. Ulicą można dojść do największego w mieście placu, nazwanego placem Wolności (pł. Swobody; dojazd metrem, � Uniwersytet). Okoliczne ziemie do końca XVIII w. należały do ro-
dzin wojskowych, potomków charkowskich Kozaków, a w początkach następnego stulecia zostały przekazane pod budowę miasteczka studenckiego dla nowo powstałego uniwersytetu - do rewolucji mieszkali tu studenci medycyny. Za czasów sowieckich wynikła potrzeba stworzenia dzielnicy dla nowych obywateli Charkowa, miejsca gdzie mogli mieszkać, uczyć się i pracować. Dla owych homini so-vietici dawne miasto gubernialne było niewystarczające. Centrum nowego Charkowa miało powstać właśnie na zachód od ul. Sumśkiej. W 1923 r. przeprowadzono konkurs, który wygrał młody i nieznany architekt W. Trocenko. Po pewnych korektach prace zaczęły się dwa lata póz
niej. Tak powstał plac o powierzchni 12 ha, jeden z większych w świecie, któremu nadano początkowo imię najbardziej zasłużonego dla Związku Radzieckiego Polaka - Feliksa Dzierżyńskiego. Otwarty, prostokątny, niezabudowany plac przylega bezpośrednio do ulicy Sumśkiej i sąsiadującej z nią od zachodu części w kształcie owalu. Pomiędzy nimi postawiono pomnik Włodzimierza Ujicza Lenina, za którego plecami wznoszą się najbardziej znane budowle przy placu. Po lewej za drzewami kryje się kompleks współczesnego Uniwersytetu Charkowskiego z pomnikiem Bazylego Karazina (1773-1842) - projektodawcy i dobrodzieja uczelni, która nosi jego imię (pł- Swobody 4). Budynek został ukończony w 1932 r. jako siedziba tzw. Domu Projek-
tów, a rozrastający się uniwersytet przeniesiono w to miejsce dopiero w latach 50. Naprzeciw widnieje zbudowana nieco wcześniej, bo w latach 1925-1928, siedziba Ga-spromu (pł. Swobody 2) - Państwowego Domu Przemysłu (nie mylić ze znaną firmą sprzedającą rosyjski gaz i ropę). Głównym architektem odpowiedzialnym za oba niezbyt ładne obiekty był S. Serafi-mow z Leningradu. Powstanie całego założenia należy wiązać ze stołecznym statusem, jaki w latach 20. i 30. ubiegłego wieku miał Charków. Zaraz po przeniesieniu stolicy do Kijowa owe wielkie gmachy przestały pełnić swe centralne funkcje, po czym zostały przejęte na potrzeby lokalnej administracji i szkolnictwa wyższego (mieści się tu jeszcze m.in. Uniwersytet Wojskowy, administracja obwodowa oraz Międzynarodowy Uniwersytet Słowiański).
W Charkowie z pewnością warto jeszcze obejrzeć kilka obiektów usytuowanych w rejonie ulicy Pusz-kinśkij (dojazd metrem, � Architektom Beketowa). Niedaleko od pomnika M. Kociubyńskiego stoi przesłonięty domami przy ul. Gogola neogotycki kościół katolicki, wybudowany w latach 1887-1892 według projektu miejscowego architekta B. Michałowskiego. Po 1937 r. świątynię zamieniono na kino i podzielono stropami. Odzyskana przez parafię w latach 90. XX w., znów służy wiernym. Obecnie trwają końcowe prace remontowe. Przy Puszkinśkij 12 można znalez
ć zupełnie niezwykły
obiekt - sporych rozmiarów syna-gogę reformowaną (Tempel) z lat 1909-1914. To pamiątka po dość licznej gminie żydowskiej, która zamieszkiwała Charków od XIX w Wcześniejszą, mocno zrujnowana świątynię rozebrano i za Zgoda władz, które dopilnowały, by została zachowana przepisowa odległość 100 sążni od najbliższej cerkwi, wzniesiono obecną eklektyczną bryłę z ciekawą modernistyczną kopułą. Od lat 90. w synagodze znów gospodarują przedstawiciele wiary mojżeszowej.
Noclegi
Charków nie należy do miast szczególnie obleganych przez turystów, zatem znalezienie noclegu nie stanowi problemu. Miejsc noclegowych jest sporo i każdy znajdzie coś dla siebie. Do najdroższych należą hotele usytuowane w centrum miasta, choć nawet tu ceny są mocno zróżnicowane: pokój dwuosobowy kosztuje 128-760 hrn. Najtaniej można przenocować w motelach na obrzeżach albo w hotelu na dworcu kolejowym. Charków (pł. Swobody 7; ^7055122, 7056555, [e-mail], http://www.hotel.kharkov.com). Drużba Inturyst (ul. Gagarina 185: &522091, 520006, 507919). Motel zlokalizowany kawałek od centrum. Ceny sensowne: 100 hrn za jedynkę i 165 hrn za dwójkę. Ekspres (Prywokzalna pł. 1; ^242414). Niedrogi hotel na najwyższej kondygnacji dworca kolejowego Charków Pasażerski. Niedrogo i schludnie; pokoje 1-, 2-, 3- i wieloosobowe (TV, lodówka).
Tedynka kategorii lux kosztuje 362 hrn, zwykła dwójka z telewizorem  96 hrn, miejsce w pokoju wieloosobowym - zaledwie 20 hrn.
;/letalist (ul. Płechanowśka 92a; ^273 916, 280381, 280498). Wielki hotel w pobliżu stacji metra � Sportywna (obok stadionu). W środku elegancki, reklamujący się jako dogodne miejsce dla biznesmenów (wynajmuje się pokoje na biura), niemniej jednak klientela raczej należy do kręgu mającego problem z prawem. Można wynająć pokój na pół doby. Ceny: od ok. 150 hrn za dwójkę.
Myr (Prospekt Lenina 27a; s305043, 322217, s/fax 322230, 194740, [e-mail], http://www.hotel-mir. com.ua). Jeden z najlepszych hoteli w mieście; rozsądne ceny (od 120 hrn za jedynkę) i dość dobry standard. W 12-kondygnacyjnym kompleksie są sale konferencyjne, agencja turystyczna, biuro pośredniczące w sprzedaży biletów kolejowych i lotniczych, restauracja, bar, kasyno i nocny klub, bilard oraz tzw. ruska bania, czyli sauna (z TV)  ulubione miejsce wypoczynku bogatszych Ukraińców.
Turyst (Prospekt Moskowśkyj 144; 8921 006, 920174). Pięć pokoi wieloosobowych na pierwszym piętrze budynku. Tanio (dwójka 60 hrn), lecz miejsce nieciekawe.
ZS-Klub (per. 2-yj Lisoparkowyj 10; 90599, 447821, fax 588698, http:// www.hotel-zs.com.ua). Luksusowy kompleks nazywany przez miejscowych hote-lowo-ozdrowieńczym. Sauna, bilard, bar, Internet, strzeżony parking i cztery kategorie pokojów: od standard do lux (ceny 410-870 hrn).
Ir>ne hotele Achtamar (ul. Krupśkoji 38; "264143, 264266), Kyjiwśkyj (ul. Kul-
tury 4; Bi43101, 143102, http://www.ho-telk.kharkov.ua), Nacional (ul. Lenina 21; S321023, http://www.national.khar-kiv.com). Odwiedzając agencję nieruchomości Real (Połtawski Szlak 153; S7574090, 7574099), można szybko kupić bądz
wynająć mieszkanie albo dom.
Gastronomia
Na każdym rogu w centrum działają budki z przeróżnymi bułeczkami (poniżej 1 hrn), kebabem czy hot dogami (2 4 hrn). Już w budynku dworca można znalez
ć doskonałą jadłodajnię typu bistro, podobną do kijowskiej Domasznioji Kuchni (zob. dalej). McDonald ulokował się obok stacji metra � Architektom Beketowa. Większość z licznych restauracji jest czynna od 11.00 do 23.00 (do rachunku dolicza się 10% za obsługę). Piwo warzone w lokalnym browarze, Nowej Bawarii (H. 020@VO; ul. Stan-cijna 1; ^7763938), niestety nie należy do szczytowych osiągnięć ukraińskiego piwowarstwa. Nie zaszkodzi jednak spróbować tzw. piwa półciemnego (12,5% ekstraktu) o nazwie Staryj Charkiw (!B0@89 %0@:V2), wyprodukowanego z okazji 350-lecia założenia miasta. Matusyna Kuchnia (hol dworca Charków Pasażerski). Samoobsługowe i tanie bistro czynne całą dobę (można się najeść już za 10 hrn). Bogaty wybór zup, dań mięsnych i jarskich oraz wszelkich dodatków. Sala jadalna gustownie ozdobiona socrealistycznymi freskami. Mielnica (ul. Herojiw Prąci 2  Sałtiwka; od 10.00 do ostatniego klienta). Wy-
kwintny lokal typu rustykalnego, jeden z najlepszych, urządzony w starym wiatraku. Drogo, lecz golonko pieczone w jabłkach jest warte każdej ceny.
Tyk i Tak (ul. Sumśka 30; czynne całą dobę). Niedrogie bistro typu stołowaja, czyli solanka i warenyky za bezcen, a wszystko w schludnych, choć tchnących nowoczesnym, plastikowym kiczem wnętrzach.
Inne restauracje Metropo/ (ul. Sumśka 50), Ekskalibur (pr. Lenina 9), Pekin (pr. Mo-skowśkyj 10/12), Kamełot (Połtawski Szlak 118), Italjanśkuj Gril (ul. Sumśka 128), Poznań (pr. Moskowśkyj 43).
Rozrywki
W Charkowie, drugim po Kijowie ośrodku akademickim, rozrywek jest bez liku. Aby się o tym przekonać, warto zajrzeć na stronę internetową www.beauties.khar-kov.com. Osoby szukające mocniejszych wrażeń powinny odwiedzić Split (ul. Engelsa 6) - kompleks z restauracją (12.00-6.00), striptizem (21.00-4.00), całodobowym bilardem i kasynem. Inne miejsca, gdzie zabawa trwa na całego, to Kasyno BMW (ul. Melny-kowa 21; 14.00-6.00) oraz Argus (prow. Mjasnyj 1) - największy kompleks rozrywki w mieście (su-shi-bar, kasyno, kręgielnia, dyskoteka, striptiz). Nie wolno zapomnieć o worku pieniędzy! Cyrk (Neteczenśka Nabereżna 8a). W carskim Charkowie działały dwa cyrki (najstarszy założono już w 1886 3.), lecz obecny budynek pochodzi z lat 70. XX w. Program jest typowy dla postso-wieckich cyrków, tzn. w przerwie między występami słoni i tygrysów z Rosji
odbywają się m.in. koncerty lokalnych gwiazd estrady i wystawy odzieży
Hipodrom (pł. 1 Trawnia-Maja 2) B' są rozgrywane w każdą niedzielę, ale warto tu zajść także z uwagi na budynek hipodromu z 1914 r.
Kina (kinoteatry) Bommer, Połtawski Szlak 6, w centrum miasta (stare nie drogie - poniżej 10 hrn za bilet); Kino-pałac Charków - najdroższy kompleks w stylu zachodnim z kilkoma salami (powyżej 20 hrn); Kinocenter Poznań -największy ekran w Charkowie, dwie sale (ceny ok. 15-20 hrn).
Klub golfowy (Stadionnyj Projizd 17/1; /282128). Jedyny w mieście, istniejący od 2001 3., w parku w pobliżu bulwaru Jurjewa.
Muzea Muzeum Historyczne (ul. Uniwersytecka 5; codz. 9.30-17.00 z wyj. pn.). Ekspozycja poświęcona historii, etnografii i przyrodzie Ukrainy Słobods-kiej. Warto wstąpić, choćby z uwagi na interesującą, jakby sprzed stu lat, aranżację wnętrz wystawowych. Muzeum Malarstwa (ul. Sownarkomiwśka U; codz. 10.00-17.30 z wyj. wt.). Ciekawa kolekcja grafiki dalekowschodniej. Uniwersyteckie Muzeum Przyrodnicze (ul. Trinklera 8; O7051242; 9.0O-15.00; zwiedzanie po wcześniejszym uzgodnieniu, jedynie 15-osobowe grupy).
Muzyka organowa i kameralna (ul. Kwit-ky-Osnowjanenka 2). Sala koncertowa mieści się w dawnym soborze Uspien-skim (zob. Zwiedzanie).
Ogród zoologiczny (Zoopark; park Szewczenki  dojście od Sumśkiej na zachód lub od uniwersytetu na południe), założony w 1895 r. W sąsiedztwie ogród botaniczny.
Teatry Działa sześć scen, z których cztery szczycą się statusem akademickich: Pan"
stwowy Teatr Opery i Baletu im. N. A
ysenki (Sumśka 25), Państwowy Ukraiński Teatr Dramatyczny im. T. Szewczenki (Sumśka 9), Państwowy Rosyjski Dramatyczny Teatr im. A. Puszkina (Czernyszewśkoho 11) i Obwodowy Akademicki Teatr Lalek im. W. Afanasjewa (pł- Konstytucji 24). Bieżący program można kupić w kioskach z gazetami (informator Charków. Szto? Gdie? Kagda?). Bilety są sprzedawane na stacji metra ( Radianśka i w Muzeum Historycznym od 9.00 do 19.00. Najciekawszym teatrem powstałym po odzyskaniu niepodległości przez Ukrainę jest Teatr  Arabeski" (w Muzeum Literackim; ul. Frunze 1; 470109, 7068580).
Informator
Apteki Są niemal na wszystkich ulicach. W każdej na tabliczce widnieje adres najbliższej apteki dyżurnej. Informacja: e067.
Banki Awal (Nowgorodśka 11), Nacional-nyj Bank Ukrajiny (pł. Teatralna 1), Kredytbank Ukrajina - PKO BP Group (Petrowśkoho 29a), Nadra (Petrowśko-ho 15), Oszczadbank (pł. Konstytuci-ji 22), Praweks-bank (pr. Lenina 56), Prywatbank (Krasnoszkilna nabereżna 16), Raiffeisen Bank Ukrajina (Sumśka 56).
Biura podróży, agencje turystyczne Charkiwśke Biuro Podorożej ta Ekskursij (pł. Konstytucji 1, w budynku Pałacu Pracy, klatka 6, 2 piętro, pokój 63-07; 7314686, fax [phone]), Charkiwturyst (pr. Moskowśkyj 144/206; B3921006, fax [phone], e-mail: hotel@online. kharkiv.com), Elitnyj Turyzm (Czernyszewśkoho 85; 7142333, fax [phone], e-mail: [e-mail], www.eltur.
com.ua), Hamalija (Uniwersytetśka 2; ^7149537, 7191836, marintur@vlink. kharkov.ua, http://www.hamalia.com. ua), Sam (Petrowśkoho 13; B7171585, fax [phone], [e-mail], www.sam.ua), Turfirma Bron-nikowa (Girszmana 4; e7521070, fax [phone], www.bronnikova.com.ua).
Biuro rzeczy zagubionych Metro: O237 535 (pn.-czw. 9.00-16.00); tramwaje i trolejbusy: 279482 (pn.-pt. 8.00-16.45).
Centra medyczne Doktor Aleks (ul. Pusz-kinśka 14; e7127201, 198888), Miedi-cynskij Centr 2000 (ul. Darwina 6; S7156655, 174024), Pierwsza Klinika Stomatologiczna (ul. Puszkin-śka 11/13; -7128454). Pomoc chirurgiczna: 31 szpital (ul. Gudanowa 5/7; S471014).
Domy handlowe Billa (ul. Kluczkiwś-ka 9a i ul. 23 Serpnia 33a), Gross (ul. Czerwonoarmijśka 7), Bliesk (stacja metra � Herojiw Prąci, pr. Leni-
na9)- 61
Internet Trzy komputery są udostępniane w małym pomieszczeniu w budynku 5 głównego dworca (5 hm/godz.). Kawia- fi
renek internetowych w centrum nie ma o-
o
wiele. Najlepsza to mieszcząca się na
piętrze, czynna całą dobę kafejka przy ul. Sumśkiej 4 (toaleta; można wypić 3-
kawę; 6 hm/godz.). Inne: Jarosław- -1
ska 22 i Lenina 3 (całą dobę), obok ka- o-
wiarenki Cziornyj Graf.
Księgarnie Największa księgarnia w mieście to wielopoziomowy Buks przy Sumśkiej 49. Księgarnia naukowa jest w głównym gmachu uniwersytetu (pł. Swobody).
Milicja e02.
Poczta Najwygodniej korzystać z dużego urzędu pocztowego nr 52 przy Pry- 519
wokzalnij pł. 2 (obok dworca kolejowego) bądz
z poczty na ul. Marksa 2/15.
Pogodynka oOOl.
Pogotowie e03 (publiczne); informacja 232112.
Straż pożarna eOl.
Taksówki s072, 056, 008, 077; najtańsze �062.
Targowiska Centralnyj Rynok (ul. Engelsa 33), Konnyj (pł. Powstannia 1; 2219 925), Sumśkyj (ul. Kultury 8).
Wypożyczalnia samochodów Afrodyta, ul. Sumśka 61; e7610088, 7611288.
Zegarynka e060.
NOWOGRÓD SIEWIERSKI
15 tys. mieszkańców, tr4658 Leżący na wzgórzach nad brzegiem Desny Nowogród Siewierski (ukr. Nowhorod-Siwerśkyj, >23>@>4-!V25@AL:89) jest ładną i zadbaną miejscowością. Dość dobrze zorganizowano tu - w porównaniu z innymi ośrodkami na Ukrainie  ruch turystyczny. Miasto w ostatnich latach zostało wyraz
nie dofinansowane przez państwo, co można już zauważyć, wysiadając z pociągu - Nowogród może się pochwalić bardzo nowoczesnym dworcem kolejowym. Pomijając zabytki, warto tu przyjechać chociażby dla niesamowitych widoków, które roztaczają się ze Wzgórza Zamkowego na Desnę i jej bezkresne rozlewiska.
Historia
Miasto, którego nazwę można tłumaczyć jako nowy gród Siewierzan (jedno z plemion słowiańskich), prawdopodobnie zostało założone z rozkazu Włodzimierza Wielkie-
go, który - jak mówi Powieść mi-nionych lat - rzekł w 988 3.: nT0 niedobrze, że mało grodów około Kijowa". I począł stawiać grody nad Desną i nad Ostrem, i nacj Trubieżem, i nad Sułą, i nad Stu-gną". Sto lat póz
niej, w Pouczaniu Włodzimierza Monomacha p0 raz pierwszy odnotowano istnienie ważnej twierdzy Nowogród Siewierski. Był to gród, pod którym Włodzimierz w roku 1078 odniósł zwycięstwo nad oddziałem Po-łowców. W 1097 3., po zjez
dzie książąt ruskich w Lubeczu, miasto zostało stolicą księstwa udzielnego dynastii Olgowiczów. Samo księstwo obejmowało takie grody, jak Briansk, Kursk, Trubeck, Rylsk, Starodub i Putywl. Nowogród Siewierski największą sławę zyskał za czasów panowania Igora Swiatosła-wowicza (1151-1202) - bohatera jednego z najwspanialszych dzieł literatury pięknej czasów Rusi Kijowskiej, Słowa o wyprawie Igora. W tym czasie miasto, ulokowane na Wzgórzu Zamkowym na prawym brzegu Desny, zajmowało powierzchnię około 50 ha. Całość była otoczona fosą i wałem ziemnym uwieńczonym palisadą. Do grodu prowadziło kilka bram, min. Czer-nihowska (w pobliżu hali targowej), Kurska (na skrzyżowaniu dzisiejszych ulic Hercena i Libknechta), Narodzenia Pańskiego (północna część miasta) oraz Wodna.
Wewnątrz, oprócz zabudowań mieszczan i rzemieślników znajdował się umocniony zamek książęcy i co najmniej trzy murowane cerkwie: jedna pod wezwaniem św.
Słowo o wyprawie Igora
 Nie pięknie li nam byłoby, bracia, zacząć staremi słowy żałosnych powieści o pułku Igorowym? Zacząć więc się tej pieśni według zdarzeń tego czasu, a nie według zmyślenia Bojanowego". Tak zaczyna się uważany za największe osiągnięcie literatury staroukraińskiej XII w. poemat Słowo o wyprawie Igora lub Słowo o pułku Igora, napisany około roku 1187. Jego autorstwo przypisuje się uczestnikowi wyprawy Igora, księciu halickiemu Włodzimierzowi Jarosławowi-czowi. Zabytek, którego znaczenie dla dziedzictwa kultury światowej odnotowało UNESCO w 1985 3., był wielokrotnie tłumaczony na wiele języków świata, W tym także na język polski przez Adama Krasińskiego, Iwana Wahelewicza i Juliana Tuwima. Poemat opisuje nieudaną wyprawę księcia Nowogrodu Siewier-skiego - Igora Swiatosławicza przeciwko Połowcom. Wojska ruskie zostały rozgromione, sam książę trafił do niewoli, z której jednak zdołał uciec. Za najpiękniejszy fragment dzieła uważa się tzw. Płacz Jarostawny zony księcia.
Michała, druga Zbawiciela. Była to dość mocna twierdza strzegąca rubieży Rusi Kijowskiej i miejsce wypadowe książąt ruskich przeciwko Połowcom. Nowogród Siewierski został mocno zniszczony przez wojska mongolskie w 1239 r.
Od 1320 r. miasto znajdowało się w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego, a jego zarządcą był Dymitr Korybut. Zbrojne jednostki nowogrodzian brały udział w bitwie pod Grunwaldem w 1410 r. Król Polski Kazimierz IV Jagiellończyk przekazał miasto we władanie księciu Iwanowi Szemiakowi, a następnie jego synowi Wasylowi. Jednak rodzina Szemiaków nie była przychylna władcom polsko--litewskim i w następstwie prowadzonych przez nich zabiegów w 1503 r. Nowogród został przyłączony do państwa moskiewskiego. Wkrótce, bo już w roku 1526, car Iwan III zlikwidował niezależne ks
k:
S1^żę  Wasyl zginął w moskiew-
skim więzieniu. W 1604 r. miasto oblegały wojska polsko-kozackie popierające Dymitra Samozwańca I. Siedzibą tego ostatniego był pobliski monastyr Przemienienia Pańskiego.
Po rozejmie w Dwilinie w 1618 r. Nowogród powrócił do Rzeczypospolitej i już dwa lata póz
niej uzyskał przywilej prawa magdeburskiego. Po zawarciu pokoju w Polanowie w 1634 r. magistrat został rozwiązany, a miasto stało się własnością rodziny Piaseczyńskich. W 1635 r. Jan Piaseczyński założył tu kolegium jezuickie i drukarnię. Zbudował kościół i dwa monastyry  jezuicki i bernardyński.
W następstwie zwycięskich bitew Bohdana Chmielnickiego i powstania państwa kozackiego Nowogród został siedzibą sotni podporządkowanej pułkowi nieżyńskiemu, a następnie starodubskiemu. W skład sotni wchodziło 67 miasteczek i wsi. Podczas walk polsko-ukraińskich, 27 lutego 1664 r. pod mia-
stem zginął słynny pułkownik ukraiński, bohater powieści Henryka Sienkiewicza - Iwan Bohun. Bohu-nowi, walczącemu po stronie Polaków w wojsku hetmana polnego koronnego Stefana Czarnieckiego, zarzucono zdradę. O tym wydarzeniu król Jan II Kazimierz w liście do żony Marii Ludwiki pisał:  Bohun... mądrze postępował z wrogami, przyrzekając, że przyłączy się do nich, jeśli dojdzie do walki, ale mnie uprzedzili inni dowódcy kozaccy o jego zdradzie; rozkazałem go aresztować z zamiarem ukarania go ręką kata, szczególnie po tym jak się dowiedziałem, że wzięci do niewoli Moskale potwierdzili jego zdradę: ale Bóg ukarał go według własnego uznania". Prawdopodobnie Bohun zginął w walce podczas próby jego aresztowania.
Po zawarciu traktatu andru-szowskiego w 1667 r. miasto znalazło się ponownie w obrębie Rosji. Wówczas było tu 596 do- % mostw. Znaczącą część mieszkań-= ców stanowili kupcy i rzemieślni-" AC. W latach 1781-1796 Nowogród stał się stolicą namiestnictwa obejmującego 11 miast, 20 miasteczek 1 i 2186 wsi.
tu W XIX w. w mieście pojawiły się
5 pierwsze zakłady przemysłowe, co / spowodowało wzrost liczby miesz--o kańców: w 1861 r. - 7 tys., '� w 1883 r. - 8 tys., a w 1914 r. o  15 tys. osób. Jednak po I wojnie | światowej i represjach stalinow-z skich w 1933 i 1937 r. liczba ludności spadła do 11 tys. Zburzono także wiele cerkwi: Wniebowstą-522 pienia (z 1707 3.), Podniesienia
Krzyża Świętego (1715), Opiek; Bogurodzicy (1766), św. Barbary (1783), Zwiastowania (1775), św Grzegorza (1778), Wszystkich Świętych.
Kolejne zniszczenia przyniosła II wojna światowa i okupacja niemiecka. Dopiero pod koniec lat 80 tuż przed odzyskaniem niepodległości przez Ukrainę, rozpoczęto prace mające na celu ratowanie licznych zabytków Nowogrodu Siewierskiego.
Komunikacja
Autobus Z Centralnego Dworca Autobusowego w Kijowie do Nowogrodu Siewierskiego codziennie odjeżdżają dwa bezpośrednie autobusy o 7.00 i 14.00. Dworzec autobusowy w Czernihowie proponuje sześć połączeń dziennie. Z Nowogrodu autobusy do Kijowa wyruszają o 12.10, 12.27, 13.40, 22.15, do Sum o 12.40, 18.00, 19.05. Oprócz tego z dworca autobusowego w Nowogrodzie Siewier-skim kursują autobusy do pobliskich miejscowości, m.in. do Głuchowa.
Pociąg Dworzec kolejowy usytuowano przy ul. Wokzalnej 13a. Zatrzymują się tu pociągi kursujące do Charkowa, Kijowa, Moskwy i Sememiwki.
Komunikacja miejska i orientacja
Chociaż w Nowogrodzie Siewier-skim mieszka tylko 15 tys. osób, jest to miejscowość dość rozległa-Mimo to komunikacja miejska
bściwie nie istnieje, w związku czym zwiedzanie miasta jest za-" c;em dosyć czasochłonnym. Na zczęście ulic ważnych z punktu widzenia turysty jest niewiele. Kluczowymi są ulice Chmielnickiego, Marksa i główny plac miasta, nadal noszący imię Lenina.
Zwiedzanie
Aby zwiedzić najładniejszy i najbardziej zadbany zabytek miasta, monastyr Przemienienia Pańskiego (Spaso-Preobrażenśkyj monastyr, !?0A>-@5>1@065=AL:89 <>=0AB8@; ul. Puszkina 1; O 551), należy po wyjściu z dworca kolejowego lub usytuowanego przy tej samej ulicy dworca autobusowego skręcić w prawo, następnie skierować się w ul. Szewczenki, minąć plac z pomnikiem Chmielnickiego i dalej iść ulicą Majstren-ki wzdłuż założonego na początku XX w. parku im. Szewczenki i stadionu. Ulica Majstrenki doprowadza do murów klasztoru. Po lewej stronie widać nadbramną dzwonnicę, przed którą widnieje głęboki rów (zwodzonego niegdyś mostu już nie ma). Aby dostać się do środka, trzeba skręcić w prawo, minąć narożną wieżę i iść wzdłuż murów aż do wejścia.
W XIX w. arcybiskup Filaret Gumilewski tak pisał o tej świątyni:  Podobnie jak szczyty gór, gdzie dusza człowieka z wielką pobożnością zbliża się ku Stwórcy, również miejsce, które zajmuje monastyr w Nowogrodzie Siewier-skim, też może wywoływać podobne uczucia". Faktycznie, miejsce
usytuowania klasztoru na wzgórzu nad Desną jest cudowne. Monastyr Preobrażeński jest jednym z najstarszych na Ukrainie. Kroniki wskazują, że został założony jeszcze w 1033 lub 1036 r. prawdopodobnie przez księcia czernihowskiego Mścisława, syna św. Włodzimierza. W XII w. był tu już murowany sobór Zbawiciela oraz drewniana cerkiew św. Michała, w której w roku 1179 pochowano jednego z bohaterów Słowa o wyprawie Igora  Olega Swia-tosławowicza. Monastyr mocno ucierpiał podczas najazdu Mongołów w 1240 3., Tatarów w 1552 3., a także wojsk polsko-kozackich w latach 1603-1604, w czasie wypraw moskiewskich. Świątynia jednak za każdym razem szybko się odradzała. Całkowicie została odnowiona w 1620 r. z fundacji kasztelana mińskiego, starosty Nowogrodu Siewierskiego Aleksandra Piaseczyńskiego. W 1635 r. król Władysław IV przekazał klasztor jezuitom, ale już w 1648 r. byli oni zmuszeni opuścić świątynię. Prawdziwy rozkwit zaczął się od roku 1657, kiedy na czele biskupstwa stanął wybitny ukraiński działacz społeczno-polityczny, pisarz i teolog prawosławny A
azarz Baranowicz. To dzięki niemu w monastyrze szybko rozwijała się szkoła słowiańsko-łacińska i drukarnia, wybudowano bursę, refektarz, pięknie zachowane do dziś wieże i mury obronne o łącznej długości 800 m, cerkiew św. św. Piotra i Pawła, a sobór Zbawiciela nabierał cech barokowych. W la-
tach 1699-1701 przeorem klasztoru został słynny pisarz Dymitr Tuptało, z czasem kanonizowany przez Cerkiew prawosławną i znany jako św. Dymitr Rostowski. Pod koniec XVIII w. przy monastyrze uruchomiono seminarium. Tragedia przyszła, podobnie jak i do tysięcy innych monastyrów i świątyń Ukrainy, tuż po przewrocie bolszewickim. Już w 1918 r. została rozgrabiona słynna biblioteka klasztorna. Tylko niektóre księgi trafiły do Muzeum Historycznego w Czernihowie. Na początku lat 30. monastyr zamknięto. W czasie II wojny światowej hitlerowcy zorganizowali tu obóz dla jeńców wojennych. Zginęło w tym miejscu około 20 tys. osób, ku których czci w ostatnich latach przy murach klasztoru odsłonięto pomnik. Po II wojnie światowej na terenie monastyru zorganizowano szpital psychiatryczny. Odrodzenie zaczęło się w 1979 3., wraz z przekazaniem budowli Muzeum Architek-toniczno-Historycznemu w Czernihowie. Od chwili odzyskania niepodległości przez Ukrainę klasztor znów stanowi miejsce kultu.
Główną świątynią monastyru Przemienienia Pańskiego jest wybudowany w 1795 r. sobór Zbawiciela (Spaśkyj sobór, !?0AL:89 A>1>@). Wielu historyków zaznacza, że cerkiew ta została wzniesiona na miejscu innej, pochodzącej z XIII w. świątyni, która przetrwała czasy mongolskie, ale była mała, niezbyt okazała i została rozebrana ze względu na oczekiwa-
ny przyjazd carycy. Architektem nowej, klasycy stycznej, pięciokopu. łowej świątyni z wejściem ozdobionym portykiem porządku jońskie-go był wybitny artysta Giacorn0 Quarenghi (1744-1817). Urodzony we Włoszech, a tworzący w I. perium Rosyjskim, jest autorem takich dzieł, jak Pałac Angielski w Peterhofie, Pałac Aleksandrowski w Carskim Siole, gmachy Rosyjskiej Akademii Nauk, Banku Asygnacyjnego oraz Instytutu Smolnego w Petersburgu. Stojąc przed wejściem do soboru Zbawiciela, po prawej stronie widać budynek byłego seminarium, a z tyłu są cele mnichów (bratśkyj korpus). Po lewej stronie stoi zadbany budynek, w którym niegdyś znajdowała się cerkiew św. Eliasza (Iljinśka cerkwa), a dziś jest to rezydencja przeora. Piętro budynku zajmuje Muzeum  Słowa o pułku Igora". Naprzeciwko wejścia wznosi się wybudowana w XVII w. cerkiew--refektarz św. św. Piotra i Pawła (Petropawliwśka trapezna cerkwa, 5B@>?02;V2AL:0 B@0?57=0 F5@:20). Alejka między refektarzem i muzeum prowadzi do barokowej Świętej Bramy, tj. XVI-wiecz-nej dzwonnicy  niegdyś głównego wejścia do klasztoru. Obecnie monastyr należy do wiernych Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Moskiewskiego. Przy murach klasztornych, od strony rzeki Desny stoi ładny pomnik księżnej Jarosławny.
Po zwiedzeniu monastyru należy cofnąć się w kierunku dworca
i za pensjonatem Desna skręcić w prawo, w ulicę Karola Marksa (niegdyś Hubernśka), przy której zwraca uwagę wybudowany m 1844 r. budynek gimnazjum męskiego (ul. K. Marksa 38).
Wejście do centrum Starego Miasta prowadzi przez A
uk Triumfalny (Triumfalna arka; ul. K. Marksa 118). Autorem tego dzieła wzniesionego w stylu klasycy-stycznym, jest również Giacomo Quarenghi. A
uk został wybudowany w latach 1786 1787 z okazji odwiedzin miasta przez carycę Katarzynę II. Ulica Marksa prowadzi do głównego placu Nowogrodu Sie-wierskiego, noszącego imię Lenina. Od czasów Rusi Kijowskiej aż do lat 30. XX w. był to główny plac targowy miasta i nosił nazwę Bazarna płoszcza. Dziś stoi tu pomnik księcia siewierskiego Igora Swiatosławowicza oraz interesujący budynek byłego ziemstwa z XIX w.
Kierując się z placu Lenina w ulicę Bazarną, po prawej widać długi parterowy budynek hali targowej (torhowi riady, B>@3>2V @O48). Wybudowana pod koniec XVIII w. nadal pełni pierwotną funkcję. Idąc dalej prosto, wchodzi się w ulicę Korotczenki. Na końcu tej ulicy, po prawej stronie znajduje się przepiękna drewniana cerkiew św. Mikołaja (Mykilśka cerkwa, 8:V;LAL:0 F5@:20) z 1760 3., oryginalny przykład ukraińskiej architektury. Pokryta gontem budowla wznosi się na wysokość 20 m. Kartusze i frontony pokryte są rzez
bie-
niami nawiązującymi do wyszywa-nek ukraińskich. Do cerkwi prowadzi troje drzwi ze ściętymi rogami, przypominającymi ikonostas.
Skręcając z ulicy Korotczenki w prawo (jakby zawracając) w ulicę Radianśką, dociera się do pomnika Bojana  śpiewaka-barda wspomnianego w Słowie o wyprawie Igora, który mógł być postacią autentyczną. Pomnik stoi na Wzgórzu Zamkowym - miejscu usytuowania grodu księcia Igora.
W pobliżu znajduje się (widoczny także z placu Lenina) kolejny piękny zabytek Nowogrodu  sobór Zaśnięcia Bogurodzicy (Uspenśkyj sobór, #A?5=AL:89 A>1>@; ul. So-borna 2). Świątynię umieszczoną na najwyższym wzgórzu miasta wznoszono od końca XVII w. aż do roku 1721. Budowa ciągnęła się tak długo ze względu na zakaz wznoszenia murowanych świątyń na Ukrainie wydany przez Piotra I, a także na stały brak pieniędzy. Fundusze zbierano wśród mieszczan i, chociaż trwało to tak długo, w końcu powstał interesujący zabytek w stylu baroku ukraińskiego, w którym przeplatają się wpływy profesjonalnej szkoły kijowskich budowniczych z miejscowymi elementami. Dzwonnica została dobudowana dopiero w 1820 r. z zachowaniem stylu całej budowli. Wewnątrz zachowały się fragmenty pierwotnego ikonostasu, a także bardzo piękne ikony z XVII-XVIII w. Część ikon z tego ikonostasu przechowywana jest w muzeach Czernihowa.
Noclegi i gastronomia
Najlepszym hotelem w mieście jest wybudowany w 2004 3., czte-rogwiazdkowy hotel Słowiański (ul. A
unaczarśkoho 2; O31551). Na miejscu znajduje się restauracja, bar, sauna, basen, bilard, fitness klub, fryzjer. W każdym pokoju jest TV, klimatyzacja, sejf, telefon i łazienka (jedynka 165 hrn, dwójka 330 hrn, trójka 330 hrn, apartamenty od 440 do 1320 hrn, Presidental Suitę 1650 hrn). W centrum, przy ul. Marksa 1, jest jeszcze jeden dość spartański hotel (231531; dwójka 70 hrn, trójka 90 hrn). Lepsze warunki są w pokojach gościnnych przy dworcu kolejowym (jedynka 108 hrn). W sezonie letnim działa także schronisko (turbaza; ul. Bohu-na90;21798).
Spośród zakładów gastronomicznych, oprócz restauracji w hotelu Słowiański, w centrum jest jeszcze pamiętająca czasy sowieckie restauracja Desna (płoszcza Lenina; 11.00-24.00 z przerwą od 17.00 do 19.00).
Informator
Apteki Bazarna 9 (tel. 21724), ul. Lenina 16 (O31152), Szewczenka 15.
Banki Awal (ul. Lenina 2; bankomat), Prombank (ul. Lenina 2a).
Muzeum  Słowa o pułku Igora" (ul. Puszkina 1; O21149, 21710; codz. od 9.00 do 17.45) usytuowano na terenie monastyru Przemienienia Pańskiego. Pracownicy muzeum organizują wycieczki po mieście, a także do pobliskich miejscowości, np. do Głuchowa i Putywla.
Poczta ul. Lenina 34a.
Zdrowie Pogotowie (O03), przychodnia
(ul. Szewczenka 17; O1), szpital
(ul. Szewczenka 17; e21540).
PUTYWL
17 tys. mieszkańców, �5442
 Jarosławna z głośnym płaczem rano w Putywlu, pieśń zawodzi zozulce nieznaną. Swiśnię, mówi, przez Dunaju fale, zmoczę rękaw bobrowy w Kajale, otrę krwawe, kniaziu mój, twe rany, boś ty cały srodze porąbany".
 Jarosławna rano płacze w Putywlu grodzie rzekąc: o Dnieprze-Sławuto! Ty przebiłeś kamienne góry przez ziemię połowiecką. Ty kołysałeś na sobie Swiętosławowe łodzie do pułku Ko-biakowego. Przykołysz panie, mojego małżonka do mnie, abym nie słała : niemu łez na morze rano" (Płacz Jaro-sławny, tłum. Adam Krasiński i Iwan Wahiłewicz).
Tysiącletni, przepięknie ulokowany nad rzeką Sejm Putywl (ukr. CB82;L) został rozsławiony na początku istnienia Rusi Kijowskiej przez autora Słowa o wyprawie Igora. Za najlepszą i najbardziej doskonałą część tego poematu uważany jest fragment nazywany Płaczem Ja-rosławny. Jarosławna była żoną księcia Igora i właśnie w Putywlu czekała na powrót swego małżonka z niewoli połowieckiej.
Historia
Miasto nad Sejmem - dopływem Desny, jak wskazują badania archeologiczne, zostało założone pod koniec X w. z rozkazu Włodzi-
mierza Wielkiego jako twierdza nadgraniczna. Pierwsze pisemne wzmianki o Putywlu pochodzą z Latopisu Ipatijewskiego. W tej kronice staroukraińskiej umieszczono opis oblężenia miasta w 1146 3., w czasie wojny między dynastiami książąt siewierskich Olgowiczów i czernihowskich Dawidowiczów. Po zdobyciu Putywla przez księcia czernihowskiego Izasława obrabowano cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego, skradziono kosztowności, księgi i dzwony, a 700 mieszkańców trafiło do niewoli. Badacze uważają, że nazwa miasta pochodzi od wyrazu put\ tj. droga. Ten dawny szlak prowadził z północnych terenów Rusi Kijowskiej na południe - na Krym, Kaukaz i do Bizancjum.
W %-%( w. gród miał potężne obwarowania i był znaczącą twierdzą strzegącą rubieży Rusi Kijowskiej. Podczas wydarzeń opisywanych w Słowie o wyprawie Igora, tj. w roku 1185, Putywl był stolicą maleńkiego księstewka kierowanego przez księcia Włodzimierza - syna Igora. Po rozbiciu wojsk książęcych Połowcy bez sukcesu próbowali zdobyć miasto. Legenda mówi, że obroną kierowała księżna Jarosławna. Gród udało się zająć oddziałom Batu-chana w 1239 r. W 1356 r. znalazł się w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego Giedymina. W 1523 r. został włączony do Księstwa Moskiewskiego. Pod koniec XVI w. była to potężna twierdza, o czym może świadczyć opis francuskiego najemnika Jacques'a Margeret  autora
książki Estat de 1'Empire de Russie et grandę duche de Moscoyie (Stan Imperium Rosyjskiego i wielkiego księstwa Moskiewskiego). Ten francuski uczestnik wypraw polskich na Moskwę m.in. pisał:  W Rosji zamki i twierdze są drewniane, z wyjątkiem Moskwy, Smoleńska, Iwan--Grodu, Tuły, Kazania, Astrachania i Putywla".
Podczas tzw. wielkiej smuty (1601-1613) - okresu anarchii w Rosji i wypraw polskich na Moskwę - Putywl wielokrotnie był miejscem stacjonowania wojsk polsko--kozackich popierających kolejnych Dymitrów Samozwańców. Po zawarciu rozejmu w Dywilinie wszystkie ziemie siewierskie  z wyjątkiem Putywla  zostały przyznane Polsce. Gar Michaił Fiodorowicz uważał, że twierdza granicząca z państwem polskim pełni ważną rolę, o czym świadczy fakt przysłania do miasta w 1622 r. znanego inżyniera Anisima Radiszewskiego, który wzmocnił mury grodu, a także wybudował wiele kamienic i pierwszy w księstwie moskiewskim wodociąg. W połowie XVII w. miasto stało się ważnym ośrodkiem handlowym, w którym zatrzymywało się wielu kupców w drodze do Moskwy, handlujących tu  złotem, srebrem, kamieniami szlachetnymi i drogimi tkaninami".
Po rozbiorach Polski i likwidacji chanatu krymskiego Putywl stracił znaczenie militarne i spadł do rangi miasteczka powiatowego w ramach guberni kijowskiej, a od 1797 r. w guberni kurskiej. Większość mieszkańców tego nadgranicznego
miasta od wieków stanowili Ukraińcy, co spowodowało poparcie przez mieszczan powstania niezależnej Ukrainy w 1917 r. i radosne powitanie wojsk Ukraińskiej Rady Centralnej. W czasie II wojny światowej w pobliskim Lesie Spadsz-czańskim znajdowała się baza najsłynniejszego dowódcy partyzantki sowieckiej, Sydora Kowpaka.
Komunikacja
Stacja kolejowa o nazwie Putywl, na trasie Konotop-Worożba, jest ulokowana w miejscowości Buryń, oddalonej od miasta aż o 24 km. Zatrzymują się na niej pociągi kursujące do Brianska (0.42), Charkowa (0.42, 0.50, 1.40, 4.38, 11.40, 13.28), Czernihowa (5.03), Iwano--Frankowska (5.03; dni parzyste), Kijowa (7.41, 8.22, 8.43), Konoto-pa (11.53, 15.04), Lwowa (0.20), A
uhańska (22.05), Mińska (5.25, 19.16), Sum (6.17, 7.22. 20.05), Szczorsa (6.02), Worożby (9.50, 21.43) i Żytomierza (1.46). Z Bu-rynia do Putywla kursują autobusy (4.45, 8.10, 8.35, 10.10. 13.00, 14.20, 15.20; cena przejazdu 3,50 hrn). Dworzec autobusowy w Buryniu jest usytuowany naprzeciwko dworca kolejowego.
Ze względu na oddalenie stacji kolejowej, lepiej dojechać do Putywla autobusem (kursują co godzina) lub marszrutką (7.00, 11.15, 15.00) z Sum. Z dworca autobusowego w Putywlu (ul. Kirowa 55) do Sum pierwszy autobus odjeżdża o 7.15, ostatni o 19.10. Oprócz tego autobusy kursują do Połtawy, Charkowa, a także do okolicznych miejsco-
wości. W Putywlu nie ma środków komunikacji miejskiej.
Zwiedzanie
Wychodząc z dworca autobusowego na główną ulicę miasta (Kirowa), można zobaczyć (po lewej) piętrowy długi budynek wzniesionych w połowie XIX w. hal targowych, należących do kupców P0-nomariowych (torhowi riady; Kirowa 61). Z tego samego okresu pochodzi także piętrowy dom kupiecki (kupećkyj torhowyj dim; Kirowa 67).
Po obejrzeniu zabytków ul. Kirowa warto skręcić w jedną ze ścieżek wiodących do parku (najlepiej Sowieckiej mniej więcej na wysokości ul. Radianśkiej). Ścieżki pną się na Górę Koptija (Koptijewa hora) - niegdyś miejsce usytuowania słowiańskiego grodu (horo-dyszcze, horodok). Jak wskazują badania archeologiczne, przekazy historyczne i opowieści, istniejące tu od X w., miasto było otoczone drewnianą fosą, wałem ziemnym i palisadą. Fortyfikacje składały się z 9 wież obronnych, spośród których największa sięgała aż 27 m. Na centralnym placu wznosiła się wybudowana w XIII w. murowana cerkiew Zbawiciela. Dziś w tym miejscu stoi również owiany mitami pomnik księżnej Jarosławny (rzez
ba Wiaczesława Kłokowa). Miejscowi wierzą, że jeżeli mężczyzna pogłaska kolano księżnej, nie będzie potrzebował środków typu viagra, natomiast kobiety powinny dotknąć stopy, co stanowi gwarancję wierności męża.
Gród słowiański został doszczętnie zniszczony w 1239 r. przez Mongołów, ale w czasach kiedy Putywl należał do Wielkiego Księstwa Litewskiego, na wzgórzu tym znów powstał umocniony zamek, broniący jak dawniej rubieży przed najazdami tatarskimi. Rozebrano go dopiero na początku XVIII w., kiedy Putywl, już w ramach imperium carskiego, stracił znaczenie militarne. Zachował się jednak opis warowni sporządzony w 1654 r. przez przebywającego tu arabskiego podróżnika Pawła z Aleppo:  Twierdza tego grodu stoi na szczycie wielkiej góry... Twierdza wielka i piękna, niepokonana i mocna..., wysoka i dobrze zbudowana... Wewnątrz są cztery cerkwie: Zmartwychwstania, Zaśnięcia Władczyni, Przemienienia Boskiego i nowa imienia świętego Mikołaja..." Do dnia dzisiejszego zachowały się jedynie pozostałości umocnień ziemnych i fosy (w pobliżu wieży ciśnień). Z góry zamkowej rozpościera się przepiękny widok na rzekę Sejm oraz na widniejący w oddali monastyr Mołczański, do którego można dotrzeć od strony rzeki lub ulicą Kirowa, skręcając w prawo w ul. Lenina, a następnie w ulicę Szczorsa.
Żeński monastyr Mołczański (Mołczanśkyj żinoczyj monastyr, >;G0=AL:89 6V=>G89 <>=0AB8@; ul. Sejmśka 1/1) powstał po tym, jak mnisi monastyru ze wsi Nowa Słoboda wybudowali tu w latach 1580-1590 cerkiew Narodzenia Bogurodzicy. Używając dzisiej-
szej terminologii, można rzec, że była to filia macierzystego zakonu w Putywlu. Ponieważ czasy były niespokojne, wyremontowano pozostałości umocnień grodu  tzw. Kremla, zniszczonego przez Mongołów i Tatarów. W 1604 r. ufortyfikowany monastyr był siedzibą popieranego przez Polaków, a szczególnie przez Jerzego Mnisz-cha, Dymitra Samozwańca I. To właśnie w tym klasztorze Mniszech błogosławił swoją córkę Marynę przed poślubieniem pretendenta do tronu moskiewskiego.
W 1621 r. pod kierownictwem inżyniera wojskowego Anisima Ra-diszewskiego monastyr otoczono nowym murem i w ten sposób powstała jeszcze jedna twierdza nad rzeką Sejm. W XIX w. rozebrano mury, pozostawiając jedynie nad-bramną cerkiew przebudowaną na dzwonnicę i jedną okrągłą wieżę. W latach 1866-1869 wzniesiono w stylu bizantyńsko-rosyjskim jeszcze jedną cerkiew  pod wezwaniem Jana Chrzciciela (cerkwa Ioana Predteczi, F5@:20 >0=0 @54B5GV). W 1925 r. monastyr zamknięto. Wierni powrócili tu po odzyskaniu niepodległości przez Ukrainę. Wtedy też rozpoczęto zakrojone na szeroką skalę prace konserwatorskie. Odnowiono sobór Narodzenia Bogurodzicy, część budynków mieszkalnych (:5;VW), budynek przełożonej (1C48=>: =0AB>OB5;L=8F!) V fragmenty murów. Bardzo pięknie wygląda dwukondygnacyjna dzwonnica uwieńczona spiczastą kopułą. Jej ściany między kondygnacjami są
Cudowny obraz Matki Boskiej Mołczańskiej
Największym skarbem mniszek monastyru Mołczańskiego jest cudowna ikona Matki Boskiej Mołczańskiej typu Odygitria. Dzieje obrazu sięgają %-%1 w. Uciekając przed ordami Mongołów, dwaj mnisi schronili się w pieczarze wykopanej w Górze Cudownej, w pobliżu wsi Nowa Stoboda. Mieli ze sobą ikonę Bogurodzicy. Po śmierci pogrzebano ich w tej samej pieczarze wraz z obrazem. Minęło ponad sto łat i w czasach sprawowania rządów przez księcia Wasyla Dymitrowicza (1389-1425) pewien pszczelarz znów ujrzał ikonę. Ukazała się ona nad pieczarą mnichów, na drzewie, cała oświetlona przedziwnym blaskiem. Od tego czasu był to największy skarb zakonników, który ponownie  zniknął" lub został zniszczony podczas pożaru w 1635 r. Przetrwała jednak kopia - również uważana za cudowną. Trzecie zniknięcie obrazu nastąpiło wraz z zamknięciem monastyru przez bolszewików w 1925 r. Wydawało się, że ikona odnalazła się ponownie w 1960 3., kiedy to wizerunek Bogurodzicy przyniosła proboszczowi cerkwi Przemienienia Pańskiego żona zmarłego starosty cerkiewnego. Jednak był to inny %%-wieczny obraz. Minęło jeszcze kilka lat, do czasu az powodowany niejasnym przeczuciem proboszcz zdjął ramę z obrazu, pod którymi, jak się okazało, starosta ukrył cudowną ikonę. W 1995 r. Matka Boska Mołczańska wrócita do swoich wiernych i dziś modlą się do niej tysiące pielgrzymów.
ozdobione żółtawo-błękitnymi kaflami ceramicznymi z motywami roślinnymi, a nad wejściem widnieje kopia wizerunku Matki Boskiej Mołczańskiej.
Aby dotrzeć do kolejnego zabytku Putywla, należy zejść z góry zamkowej i iść ulicą Lenina aż do jej skrzyżowania z ulicą Marksa, gdzie znajduje się widoczny z wielu miejsc miasta monastyr Świętego Ducha (Swiatoduchiwśkyj monastyr, !2OB>4CEV2AL:89 <>=0AB8@; Marksa 45). Po raz pierwszy wymieniono go w z
ródłach historycznych z 1596 r. jako zakon żeński. Główną świątynię monastyru, murowany sobór Przemienienia Pańskiego (Spasopreobrażenśkyj sobór, !?0A>?@5>1@065=AL:89 A>1>@), zaczęto wznosić na miejscu drewnianej świątyni w
ku 1617 jako cerkiew świętego Ducha. Budowa przedłużała się w nieskończoność, ciągle zmieniano projekt i dobudowywano nawy boczne. Aż w końcu po interwencji przeoryszy Anastazji u samego cara Piotra I prace ukończono. Był to rok 1707. W 1764 r. monastyr zlikwidowano, rozebrano także otaczające go mury, a główną cerkiew przemianowano na sobór Przemienienia Pańskiego i przekazano miastu. Architektura soboru stanowi mieszankę stylów rosyjskich i wpływów baroku ukraińskiego. Wewnątrz jakimś cudern przetrwał przepiękny barokowy pięciokondygnacyjny ikonostas z rzędami ikon: miejscowych, swią' tecznych, Deesis z apostołami proroków i starotestamentowyc11
deł
ro- praojców. Większość malowi
pochodzi z XVII-XVIII w. Zachował się także srebrny żyrandol wykonany w 1692 r. w Norymberdze. W skład zespołu wchodzi też cerkiew nadbramna Podniesienia Krzyża Świętego (Chrestowozdwyżenś-ka cerkwa, %@5AB>2>742865=AL:0 F5@:20), wzniesiona w latach 1697 1707, oraz połączona z nią dzwonnica. Jak głosi niepotwierdzona w dokumentach legenda i opowieści miejscowych przewodników, właśnie w jednej z cel tej cerkwi, także noszącej znamiona budowli obronnej, Piotr I kazał uwięzić własną siostrę  carycę Zofię. Chcąc dodatkowo uprzykrzyć pobyt siostry w Putywlu, car kazał umieścić na dzwonnicy kuranty, które co minutę wydawały głośne tykanie. Wkrótce jednak w obawie przed ciągle buntującymi się strzelcami carową wywieziono do Moskwy, do monastyru Nowodiewiczego. A kuranty z dzwonnicy w XIX w. trafiły do pobliskiego monastyru Mołczań-
skiego, jednak mniszki nie mogąc znieść ich tykania, kazały zatrzymać zegar.
Skręcając z ulicy Karola Marksa w ulicę Feliksa Dzierżyńskiego, na rogu z Perszotrawnewą można zobaczyć barokową cerkiew św. Mikołaja Kozackiego (cerkwa My-koły Kozaćkoho, F5@:20 8:>;8 >70FL:>3>; Perszotrawnewą 102), wzniesioną w latach 1735-1737 z fundacji mieszczan Putywla -Ukraińców, nazywanych w tym czasie Kozakami. Połączona z cerkwią czterokondygnacyjna dzwonnica została dobudowana w roku 1770.
Chcąc bliżej poznać tysiącletnią historię miasta, warto wstąpić do znajdującego w pobliżu cerkwi św. Mikołaja Muzeum Krajoznawczego (ul. Radianśka 70; 253419; od 8.00 do 17.00, pn. zamkn.). Muzeum mieści się w dworku właściciela ziemskiego Czerepanowa z początku XX w. Obok ma siedzibę biuro turystyczne, organizu-
Więzień polityczny: carowa Zofia
Dobrze wykształcona fm.in. biegle posługiwała się językiem łacińskim i polskim, miłośniczka historii i znawczyni zagadnień teologicznych) i bardzo ambitna córka cara Aleksego Michajłowicza - Zofia (1657-1704), została pierwszą carycą Księstwa Moskiewskiego po zorganizowanym przez siebie przewrocie pałacowym wspieranym przez pułki strzelców w maju 1682 r. Bardzo udane rządy Zofii trwały do 1689 3., kiedy to brat władczyni - Piotr I, po krwawej rozprawie z Wiernymi Zofii strzelcami zamkną) ją w monastyrze Nowodiewiczym pod Moskwą. Po siedmiu latach w Moskwie wybuchł nowy bunt strzelców, ponownie bezlitośnie zdławiony przez Piotra I: tylko na placu Czerwonym ponad tysiąc ludzi straciło życie, a około dwustu powieszono przed oknami monastyru Nowodiewiczego. Chociaż, pomimo tortur, nikt nie potwierdził związku Zofii z tym powstaniem, Piotr postanowił wtrącić siostrę do ciężkiego więzienia, jakim była !ieza Nadprudna na Kremlu moskiewskim, w której caryca w końcu zmarła.
jące wycieczki z przewodnikiem po mieście (ul. Radianśka 72; s52920; 10 hm).
Erem Sofronijewski
Kto ma trochę więcej czasu, koniecznie powinien zwiedzić słynny erem Sofronijewski (Sofonijewśka pustyń, !>D@>=VW2AL:0 ?CAB8=L), usytuowany tuż za wsią Nowa Słoboda, oddaloną od Putywla o 22 km. Bezpośredni autobus z Putywla do monastyru jez
dzi wyłącznie w sobotę o godz. 7.00 (czas przejazdu 1 godzina). Z powrotem odjeżdża o godz. 13.00. W inne dni należy dojechać autobusem do wsi Nowa Słoboda, a dalej niestety trzeba iść pieszo. Wycieczki do monastyru organizuje także Muzeum Krajoznawcze w Putywlu.
Monastyr na Górze Cudownej (Czudna hora, 'C4=0 3>@0), nazywany początkowo Mołczań-skim, mógł być założony nawet w XIV. Nazwa pochodzi od znajdującego się w pobliżu rozlewiska Sejmu - grzęzawiska Mołcza. Prawdopodobnie jego założycielami byli mnisi A
awry Kijowsko-Peczer-skiej, którzy po przybyciu w to miejsce, podobnie jak w Kijowie, zaczęli kopać pieczary w górze, chroniąc się w ten sposób przed napaściami ze strony Mongołów, a póz
niej Tatarów. Udokumentowana historia zakonu sięga czasów archi-mandryty Fiłareta. Przetrwał list ar-chimandryty monastyru pisany do wielkiego księcia litewskiego Olgierda (1296-1377). Następne wiadomości pochodzą z kroniki mona-styrskiej, w której w 1405 r. został
zamieszczony opis cudownego uka zania się ikony Matki Boskiej ]C[0V czańskiej (zob. ramka s. 502).
Dalsze informacje o dziejach monastyru urywają się na całe dwa stulecia  być może z powodu wybuchających tu wielokrotnie pożarów, które doszczętnie niszczyły drewniane zabudowania. W 1593 r car Fiodor Ioanowicz dał mnichom we władanie dwie okoliczne wsie W 1630 r. wybudowano tu pierwszą kamienną cerkiew Narodzenia Bogurodzicy. Jednak prawdziwy rozkwit życia zakonnego na Górze Cudownej nastąpił w 1654 3., kiedy to igumenem monastyru wybrano So-fronija (właśc. Stefan Batowryn), któremu udało się uzyskać niezależność od monastyru Mołczańskie-go w Putywlu i znacznie powiększyć stan posiadania zakonu. W 1691 r. erem był właścicielem 140 hektarów ziemi. Po śmierci igumena w 1692 r. monastyrowi nadano jego imię. Pod koniec XIX w. klasztor przekształcił się w prawdziwe miasteczko, liczące 61 budowli, w tym 30 murowanych, a liczba mnichów na początku XX stulecia sięgnęła 500 osób. Po przewrocie paz
dziernikowym w 1917 r. świątynia została zamknięta. Póz
niej mieściło się tu więzienie NKWD, w którym w latach 1939-1940 przetrzymywano 1525 oficerów polskich. Większość budowli zniszczono dopiero w latach 50. XX w.
Odrodzenie nastąpiło dzięki powstaniu demokratycznej Ukrainy. Udało się uratować nadbramną cerkiew Opieki Bogurodzicy (Pokrows-ka cerkwa, >:@>2AL:0 F5@:20),
^budowaną w 1757 r. (zachowały 4jc fragmenty XVIII-wiecznych malowideł), refektarz z 1772 r. (obecnie prowadzone są tu prace konserwatorskie) oraz tzw. nowy budynek szpitalny z cerkwią św. Eliasza z 1911 r.
Informator
W Putywlu niestety nie ma żadnego hotelu. Można spróbować szukać noclegu w akademiku przy ul. Kirowa 95. Lepiej wygląda sprawa z wyżywieniem  jest kilka barów przy ul. Kirowa i ul. Swerdłowa. Pocztę i rozmównicę można znalez
ć przy ul. 1 Trawnia 86, a większość przydatnych dla turysty instytucji (banki, apteka, sklepy) -przy ul. Kirowa. Szpital jest usytuowany przy ul. Worowśkiego.
GA
UCHÓW
34 tys. mieszkańców; n5444
Wydaje się,, że leżący nad rzeką Esmanią Głuchów (ukr. Hłuchiw, ;CEV2) po okresie sowieckiego niszczenia prawie tysiącletniej tkanki architektonicznej miasta dziś znów wstąpił na drogę szybkiego rozwoju i odrodzenia. W ciągu kilku ostatnich lat przepięknie wyremontowano główną ulicę, odnowiono wiele zabytków. Będąc w mieście, wyczuwa się atmosferę przedsiębiorczości, co w dużej mierze jest związane z bliskością granicy ukraińsko-rosyjskiej.
Historia
W 1152 r. syn Włodzimierza Mo-lomacha, książę włodzimiersko-
-suzdalski Jurij Dołgoruki (1090 1157) prowadził kolejną wojnę, tym razem z księciem kijowskim Izasła-wem Mścisławowiczem. W drodze ku stolicy zajął:  Mcensk, Spasz oraz Głuchów". W tym ostatnim zatrzymał się na dłużej. Dzięki temu pojawiła się pierwsza wzmianka o istnieniu miasta w z
ródle pisanym, którym był Latopis ipatjew-ski. W tych zamierzchłych czasach miasto było znaczącą fortecą, stolicą udzielnego księstewka należącego do książąt czernihowskich z dynastii Rurykowiczów.
Głuchów przetrwał nawałę mongolską w 1239 r. bez większych strat. Pod koniec XIII w. znalazł się w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Dzięki temu zyskał nowe umocnienia ze względu na swe znaczenie strategiczne jako twierdza graniczna. Następna klęska przyszła latem 1352 3., kiedy to w następstwie epidemii dżumy  w Głuchowie nie zostało ani jednej duszy, wszyscy zmarli". W 1503 r. gród znalazł się w granicach Księstwa Moskiewskiego, a po zawarciu rozejmu w Dywilinie w 1618 r. - w obrębie Rzeczypospolitej. Prace fortyfikacyjne przeprowadził tu w 1635 r. kasztelan kijowski Aleksander Piasoczyński. Dzięki jego staraniom powstała dość potężna twierdza, a miasto otrzymało przywilej prawa magdeburskiego. Dalszy rozwój nastąpił po powstaniu kozackiego państwa Chmielnickiego  Głuchów stał się wtedy stolicą sotni podporządkowanej pułkowi nieżyńskiemu. W 1654 r. liczba mieszkańców stanowiła oko-
ło 4 tys. osób. W tym też czasie wybudowano wiele świątyń prawosławnych, m.in. cerkiew Archanioła Michała, Trójcy Świętej, Zaśnięcia Bogurodzicy, św. Michała, św. Mikołaja, św. Barbary, Wniebowstąpienia Pańskiego, Przemienienia Pańskiego. Wyobrażenie o architektonicznym obliczu miasta daje opis podróżnika moskiewskiego Ioanna A
ukjanowa:  Budowle są tu wyszukane, siedziba pułkownika Miklaszewskiego  bardzo piękna; ratusz dobry; hal targowych dużo; cerkwi murowanych wiele. Monastyr żeński przecudny; cerkiew soborowa bardzo ładna... Zdolni są Ukraińcy do budownictwa domostw, w miastach małorosyjskich nie wiem, czy znajdzie się inny gród podobny do Głuchowa; są tu budowle i życie lepsze niż w Kijowie".
W 1669 r. miasto było świadkiem bardzo ważnego w historii HI Ukrainy wydarzenia, jakim były obrady komisji ukraińsko-mo-( skiewskiej. W wyniku pertraktacji * między hetmanem lewobrzeżnej �i Ukrainy Demjanem Mnohohrisz-nym a carem moskiewskim zostały podpisane tzw. Artykuły głuchow-.0 skie, na których podstawie Ukra-"5 inie przywrócono wiele praw auto- nomicznych i ograniczono władzę moskiewskich wojewodów.
Kolejny okres szybkiego rozwoju miasta nastąpił po 1709 r. W tym roku z rozkazu Piotra I została zniszczona stolica hetmanów ukraińskich w Baturynie, a na nową wybrano właśnie Głuchów. Można powiedzieć, że od tego cza-534 su aż do roku 1786 Głuchów był
stolicą części Ukrainy zależnej oH Moskwy. W 1722 r. zorganizowano tu działalność tzw. Kolegium Małorosyjskiego - centralnego organu państwowego Imperium R0. syjskiego, który miał na celu nadzór nad działalnością starszyzny kozackiej na Ukrainie. Znaczące zmiany w działalności Kolegium zaszły w 1764 r. Tym razem głównym zadaniem urzędników moskiewskich była całkowita likwidacja autonomii Ukrainy. Warto jednak odnotować, że istnienie tego urzędu przyczyniło się do szybkiego rozwoju Głuchowa.
Po reformie carskiej w 1781 r. Głuchów stał się miasteczkiem powiatowym w składzie namiestnictwa nowogrodzko-siewierskiego i szybko podupadł. Wszystko się zmieniło w drugiej połowie XIX w., kiedy w mieście zaczęła inwestować rodzina Tereszczenków. Najbardziej znani mecenasi ukraińscy XIX i początku XX w. otworzyli tu męskie i żeńskie gimnazja, szkołę nauczycielską, wybudowali cerkiew pw. Trzech Świętych Anastazji, założyli sierociniec, szpital, sfinansowali w dużej mierze przeprowadzenie wodociągu, elektryfikację i wybrukowanie głównych ulic. Oblicza się, że rodzina przekazała na różne instytucje w Głuchowie  nazywanym przez współczesnych  stolicą cukrowego imperium Tereszczenków"  ponad 1,5 min rubli.
Koniec rozwoju nastąpił wraz z przybyciem do miasta bolszewików w 1919 r. Ogromne spustoszenia w obliczu architekto-
nicznym miasta poczynili Sowieci w latach 30. i 60. XX w. Między innymi całkowicie został zniszczony przepiękny monastyr św. św. Piotra i Pawła, założony jeszcze w %( stuleciu, kiedy Głuchów był stolicą księstewka dzielnicowego. Zniszczono także sobór Św. św. Piotra i Pawła z 1697 r. oraz cerkiew nadbramną św. Michała z 1712 r.
Podczas II wojny światowej wymordowano w Głuchowie większość żydowskich mieszkańców miasta. Jednak w ostatnich latach życie tej społeczności znów się odradza.
Komunikacja
Do Głuchowa najprościej dostać się z Sum. Dworzec autobusowy znajduje się w centrum miasta, przy placu Sobornym 4 (O22506, informacja 22658). Autobusy do Sum kursują co 30 minut  pierwszy wyrusza o 5.20, ostatni o 19.00 (czas przejazdu 3 godz. 20 min). Oprócz tego są następujące połączenia autobusowe: erem Hłyński (5.15, 12.15, 16.10, 18.30), Woroniżśka (2.35, 17.10), Szaryhine (5.15, 9.30, 13.20, 16.00, 21.30), Kijów (4.14), Orzeł-Rosja (14.35), Charków (9.31, 11.05; 8 godz. 30 min), Nowogród Siewierski (9.50; 2 godz. 30 min), Połtawa (7.55; 9 godz.).
Zwiedzanie
 Napiwszy się herbaty, porozmawialiśmy jeszcze trochę, ubraliśmy się i poszli do miasta, do historycznego soboru św. Mikołaja słuchać Dzieje Apostołów". Tak wspominał
ukraiński wieszcz Taras Szewczen-ko usytuowany tuż naprzeciwko dworca autobusowego, po drugiej stronie obszernego placu, najstarszy zabytek Głuchowa, pamiętającą czasy hetmanów kozackich cerkiew św. Mikołaja (Mykołajiwśka cerkwa, 8:>;0W2AL:0 F5@:20; pł. Sobor-na 2). Wzniesiono ją w stylu baroku ukraińskiego na koszt setnika głu-chowskiego Wasyla Jałockiego oraz mieszczan. Konsekracji świątyni, wybudowanej przez Matwija Jefi-mowa, dokonano w 1695 r. Połączoną z cerkwią dzwonnicę postawiono w 1871 r. według projektu Aleksandra Grossa. Niegdyś obok cerkwi rozciągał się spory cmentarz. Został zniszczony w czasach sowieckich, ale obecnie co jakiś czas wykopywane są kolejne nagrobki. Na podwórzu cerkiewnym można obejrzeć odnowioną mogiłę wybitnego działacza ukraińskiego, historyka i chorążego generalnego wojska zaporoskiego, Mykoły Chanenki (1691-1760).
Po zwiedzeniu cerkwi św. Mikołaja należy skierować się ulicą Tereszczenków w kierunku górującej nad otoczeniem wieży ciśnień (wo-donaporna baszta) z 1927 3., za którą wznosi się pomalowana na żółto rezydencja rodziny Tereszczenków  największych mecenasów miasta. Rezydencję wybudowano w latach 1882-1884 według projektu ściągniętych specjalnie z Kijowa znakomitych architektów Andrija Guna i Wołodymyra Nikołajewa. Obecnie mieści się tu placówka badawcza. Warto spróbować wejść do środka, żeby zo-
S o
X
o-
o
535

10
0 " > 7: 8
536
baczyć chociażby piękną klatkę schodową.
Idąc od skweru z wieżą ciśnień ul. Spaśką (Zbawiciela), dochodzi się do najciekawszego zabytku miasta  cerkwi Trzech Świętych Anastazji (Trioch-Anastasijiwś-kyj sobór, "@L>E-=0AB0AVW2AL:89 A>1>@; ul. Spaśka 2; 824248). Pierwszą cerkiew św. Anastazji wzniesiono w tym miejscu na początku XVIII w. z fundacji Anastazji Skoropadskiej - żony hetmana Iwana Skoropadskiego. Niestety, ucierpiała ona mocno podczas pożaru w 1784 r. W 1816 r. została przebudowana, ale pod koniec XIX w, w związku z budową nowej cerkwi, świątynię rozebrano. Na jej miejscu postawiono kaplicę, która jednak nie przetrwała zniszczeń komunistycznych prowadzonych w mieście na dużą skalę w latach 30. i 60. XX w. Ogromną cerkiew, którą dziś można oglądać, przypominającą sobór św. Włodzimierza w Kijowie, wybudowano w latach 1885-1893 według projektu Andrija Guna. Fundatorami świątyni byli słynni bogacze ukraińscy końca XIX i początku XX w. - bracia Nykoła i Fedor Tereszczenkowie, którzy wydali na jej budowę kwotę sięgającą 400 tys. rubli. Podobnie jak w Kijowie, tak i tu prawie w idealnym stanie zachowały się wnętrza z malowidłami ściennymi wykonanymi m.in. przez artystów polskich (Paweł i Aleksander Świedomscy), ukraińskich (Mykoła Pymonenko, Ołeksandr Muraszko) oraz rosyjskich (Wasilij Wierieszczagin,
Firs Zurawlow). Bardzo łacj % wygląda również marmurowy ik_ nostas. Cerkiew szczęśliwie Pr2 " trwała czasy sowieckie, kiedy przekształcono ją w składnic przedmiotów liturgicznych wywo! żonych z innych świątyń miasta Zniszczono jedynie grób rodzinny Tereszczenków.
Jakieś 50 m dalej znajduje się wzniesiona w czasach kozackich cerkiew Przemienienia Pańskiego (Preobrażenśka cerkwa; ul. Spaśka 4). Niegdyś stała poza murami twierdzy. Świątynia, ufundowana przez jesauła Hryhorija Kołoh-rywego w 1765 3., jest wspólnym dziełem dwóch wybitnych architektów - Andrieja Kwasowa i Iwana Hryhorowycza-Barskiego. Nie zachowała się dobudowana w połowie XIX stulecia klasycystycz-na trójkondygnacyjna dzwonnica, zniszczona w latach 30. XX w. Cerkiew jest otwarta codziennie od 9.00-18.00. Schody po prawej stronie od świątyni Przemienienia Pańskiego prowadzą do memoriału chwały - miejsca pochówku żołnierzy Armii Czerwonej, którzy zginęli podczas wyzwolenia miasta w czasach II wojny światowej. Centrum tego miejsca zajmuje ustawiona na postumencie postać kobiety. Co ciekawe, w 1909 r. na tym samym postumencie stało granitowe krzesło, na którym siedział dobroczyńca miasta, Nykoła Tereszczenko.
Po obejrzeniu cerkwi należy z ulicy Spaśkiej skręcić w jakąkolwiek uliczkę w lewo, która prowadzi do głównej ulicy miasta - Kijowsko-
W historii Głuchowa drugiej potowy XIX i początku XX w. ważne miejsce zajmuje Nykoła Tereszczenko - prezydent miasta i jego wielki mecenas. Przyszły milioner urodził się w 1819 r. w rodzinie chłopskiej we wsi A
okot', niedaleko od Głuchowa. Jego ojciec Artem był chłopem pańszczyz
nianym, który uzbierał pieniądze, wykupił z poddaństwa (właściwie niewolnictwa) swą rodzinę i założył sklep w Głuchowie. Syn Nykoła, kontynuując pracę ojca, pod koniec życia stał się jednym z najbogatszych ludzi imperium. Pierwszy duży zarobek rodzina osiągnęła podczas wojny krymskiej w latach 1853-1856. Artem wraz z synami Nykofą, fedorem i Semenem wozili na Krym zaopatrzenie, przede wszystkim zboże dla armii rosyjskiej, a z powrotem załadowywali wozy solą i rybami. Potem rodzina zaczęła handlować cukrem i w dość szybkim czasie została potentatem cukrowym zarówno na rynku wewnętrznym, jak i zagranicznym, mając w 1870 r. 10 fabryk, których roczny obrót osiągał 12 min rubli. Artem Tereszczenko, nazywany ze względu na swą przedsiębiorczość Arternem Karbowańcem (tj. rublem), przez wiele lat był burmistrzem Głuchowa. Z czasem na miejsce ojca został wybrany syn Nykoła. Dobroczynność rodziny właściwie nie znała granic Z ich fundacji budowano i zakładano przede wszystkim szkoły, przytułki dla bezdomnych, sierocińce, fundacje pomagające więz
niom. Po przeniesieniu się rodziny do Kijowa obliczono, że Tereszczenkowie przekazali na działalność dobroczynną w stolicy ponad 3 min rubli. Rozmach tej działalności zauważył nawet car Aleksander II, który zapragnął odznaczyć Nykotę Tereszczenkę tytułem szlacheckim. Jednak tamten - jak twierdzili współcześni - byt zbyt dumny, zęby przyjąć zaszczyt z rąk upokarzającego Ukrainę władcy rosyjskiego. Uczynił to dopiero wtedy, kiedy tytuł szlachecki nadano również jego braciom i ojcu. Ukaz carski o przyznaniu rodzinie Tereszczenków tytułu szlacheckiego ogłoszono w marcu 1870 r. Herb nowego rodu szlacheckiego przedstawia) dwa btękitno-niebieskie Iwy trzymające snopek pszenicy (tradycyjna symbolika flagi ukraińskiej). Pod Iwami widniała dewiza rodziny:  Dążenie ku korzyści społecznej".
-Moskiewskiej. Bardzo zadbana, pokryta ładną kostką brukową, nazywana przez miejscowych  stume-trówką", w ciągu swej historii miała wiele nazw: Stara, Mostowa, Moskiewska, Kijowsko-Moskiew-ska, Stalina, Sowiecka. Dziś powrócono do nazwy odzwierciedlającej kierunki, w których ta ulica prowadzi - do stolic Ukrainy i Rosji.
Przy ul. Kijowsko-Moskiewskiej zachowało się kilka wartych uwagi Zabytków architektury świeckiej.
Przede wszystkich są to budynki byłego samorządu miejskiego (Miśka zemśka uprawa; Kyjewo-Mo-skowśka 51), szpitala dla ubogich św. Eufrosynii (57?;0B=0 ;V:0@=O A2. D@>A8=VW; Kyjewo-Moskowś-ka 47), założonego w 1879 r. z fundacji Fedora i Nykoły Tereszczenków, upamiętniającego matkę magnatów cukrowych, oraz usytuowanego obok szpitala byłego sierocińca (Kyjewo-Moskowśka 45; dziś szkoła podstawowa), wybudo-
wanego i utrzymywanego również z fundacji Tereszczenków, a założonego w 1871 r. przez ojca Nyko-ły - Artema.
Po przeciwnej stronie ulicy, nieco w głębi, można znalez
ć pieczołowicie odrestaurowane byłe gimnazjum męskie, obecnie mieszczące Uniwersytet Pedagogiczny (Kyje-wo-Moskowśka 24). Jest to najstarsza wyższa szkoła pedagogiczna na Ukrainie, założona w 1874 r. Piękny zespół budowli w tonacji czerwono-białej został wybudowany oczywiście na koszt rodziny Tereszczenków.
Wracając w stronę dworca autobusowego, innymi słowy: w kierunku Kijowa, nie zaszkodzi zajrzeć do zadbanego parku miejskiego, w którego centrum znajdują się pomniki wybitnych kompozytorów ukraińskich, Maksyma Berezowskiego i Dmytra Bortniańskiego - dzieło współczesnego rzez
biarza ukraińskiego I. Kołomijcia. Do 1962 r. miejsce parku zajmował plac bazarowy i jeszcze jedna świątynia prawosławna - cerkiew Trójcy Świętej, wzniesiona m.in. z fundacji Iwana Mazepy. Jeszcze wcześniej, w czasach hetmanatu, był tu plac Obrad (Radnyj majdan), na którym odbywały się elekcje hetmanów ukraińskich Iwana Skoropad-skiego, Danyły Apostoła i Kyryły Rozumowskiego.
Nieco dalej, po lewej stronie, na skrzyżowaniu Kijowsko-Moskiew-skiej z ul. Tereszczenków znajduje się siedziba II Kolegium Małoro-syjskiego. Istniejący do dziś długi, piętrowy gmach wybudowano na
miejscu  ósmego cudu świata" ja kim było I Kolegium Małorosyjskie które niestety spłonęło w siern niu 1784 r. Chociaż II Kolegium też wygląda interesująco, to jednak w niczym nie przypomina pierwszego gmachu wzniesionego w latach 1768-1782 według projektu architekta Andrieja Kwasowa. O jego pięknie można się dowiedzieć, czytając opis ogromnego gmachu liczącego ponad 250 pokoi, autorstwa klasyka literatury ukraińskiej, Pan-tełejmona Kulisza:  Nad głębokimi niszami, w których dostojnie stały ogromne Minerwy, Temidy, Marsy, antyczni oratorzy i filozofowie w sąsiedztwie z wąsatymi hetmanami w długich żupanach i szerokich płaszczach z gronostajów, widniały małorosyjskie klejnoty wojskowe: flagi, buńczuki. Szable, rzymskie hełmy, kozackie czapki, zbroje, kielichy, węże, buławy, ptaki, półksiężyc i gwiazdy - wieńczyły kapitele kolumn i pilastrów, otaczały okna, wisiały festonami, przeplatały się, pełzły po karniszach i pod karni-szami. Dwaj Zaporożcy z długimi czubami (na głównym frontonie) trzymali ogromną tarczę, na której znajdował się herb Ukrainy - Kozak w pełnym uzbrojeniu, w przekrzywionej na bok czapce. Wszystko to było rozmieszczone z takim smakiem i z tak zaskakującą śmiałością i dziką pstrokatością, iż trudno było uwierzyć, żeby którakolwiek głowa mogła zadać sobie trudu uporządkowania wszystkich tych elementów".
Na końcu ulicy Kijowsko-Mo-skiewskiej zachowała się Brama Ki-
jowska, niegdyś integralna część obwarowań twierdzy głuchowskiej. po roku 194-1 stała przed nią (po lewej stronie) synagoga wybudowana w 1867 r. według projektu architekta Aleksandra Grossa, zniszczona przez wycofujących się żołnierzy sowieckich.
Kontynuując zwiedzanie Głuchowa, należy skierować się na ulicę Tereszczenków. Zaraz na skrzyżowaniu stoi pochodząca z końca XIX w., piętrowa kamienica Piotra Lutego (Kyjewo-Moskowś-ka 34), właściciela ziemskiego i kupca handlującego rybami łowionymi w Wołdze. Oprócz prowadzenia różnego rodzaju interesów gospodarczych P. Luty był również wielkim miłośnikiem fotografii, dzięki czemu pozostały zdjęcia ukazujące zabytki miasta z początku XX w., w póz
niejszym czasie zniszczone.
Dalej znajduje się kolejna fundacja rodziny Tereszczenków - szkoła zawodowa (Remisnycze uczyłyszcze; Tereszczenków 36). Na potrzeby szkoły król cukru Ny-koła wykupił od wojska usytuowane tutaj koszary i przebudował je w latach 1899-1904 według projektu architekta kijowskiego Mykoły Rakinta. Zgodnie z umową, połowa absolwentów szkoły miała zapewnione zatrudnienie w licznych cukrowniach mecenasa, rozrzuconych po całej Ukrainie. Dziś mieści się tu szkoła rolnicza.
W celu zapoznania się z historią Głuchowa i okolic warto wstąpić do Muzeum Krajoznawczego (Tereszczenków 42; s22794; 1 hrn).
Ta piętrowa kamienica, niegdysiejsza siedziba sejmiku szlacheckiego (dworianśke zibrannia), została wybudowana w 1811 r.
Przy równoległej do ulicy Tereszczenków ulicy Szewczenki można znalez
ć Bank Tereszczenki (Szewczenki 10), dziś zajmowany przez organa wymiaru sprawiedliwości, oraz siedzibę rodziny kozackiej Ko-czubejów (Szewczenki 30), w której planowane jest otwarcie Muzeum Historycznego.
W Głuchowie zachowała się jeszcze cmentarna cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego (Wo-znesenśka cerkwa, >7=5A5=AL:0 F5@:20). Zęby do niej dotrzeć, należy skręcić z ulicy Tereszczenków lub Szewczenki w prawo, w ulicę Wojkowa. Świątynię stojącą na końcu tej ulicy wybudowano w 1767 r. w stylu wczesnego klasycyzmu.
Idąc do cerkwi, po lewej stronie mija się bardzo interesujące prywatne muzeum miejscowej poetki Ludmyły Dejnenko, nazywane po prostu  Lusin muzej". Wewnątrz zebrano mnóstwo przeróżnych staroci. Na zewnątrz przykuwają uwagę tablice z napisami typu:  Muzeum Ludowe Lenina",  ZSRR",  Muzeum Historyczne Naszego Państwa" itd.
Erem Hłyński
Kto ma trochę więcej czasu, powinien wybrać się na wycieczkę do oddalonego o 12 km od Głuchowa i około 40 km od Putyw-la eremu Hłyńskiego (;8=AL:0 ?CAB8=L), nazywanego również
męskim monastyrem Narodzenia Bogurodzicy (;8=AL:89 V742O-=>->3>@>48FL:89 G>;>2VG89 <>=0AB8@, s23083; 74237). Docierają tu autobusy i marszrutki z Głuchowa (w kierunku Sosniw-ki) oraz z Sum (13.00).
Monastyr, usytuowany w pobliżu wsi Sosniwka, powstał w XIV w. w miejscu ukazania się cudownej ikony Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy. Za datę założenia klasztoru uważa się rok 1557. Pierwszą murowaną świątynię wybudowano tu w 1740 r. Była to cerkiew Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy. W 1763 r. wzniesiono cerkiew Zaśnięcia Bogurodzicy, a w 1781 r. postawiono cerkiew św. Św. Anny i Joachima. Pod koniec XIX w. monastyr rozrósł się do naprawdę dużych rozmiarów. Na jego terenie znajdowało się 9 cerkwi, wiele budowli, a liczba zakonników wzrosła do 350. Upadek i zniszczenie zaczęły się już w 1922 r. Wojujący ateiści rozebrali większość budowli na cegłę, którą wykorzystywano do budowy pobliskiej drogi. W pozostałych po pogromie budynkach mona-styrskich po II wojnie światowej zorganizowano szpital dla psychicznie chorych. Odrodzenie monastyru nastąpiło wraz z odzyskaniem niepodległości przez Ukrainę. Odbudowano cerkiew nadbramną pod wezwaniem Matki Boskiej Iwerskiej, kaplicę św. św. Anny i Joachima, kaplicę Przemienienia Pańskiego oraz cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy. Głównym skarbem monastyru jest cudowna ikona Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy.
Noclegi i gastronomia
W samym mieście jest hotel, t L naprawdę akademik zaadaptować dla potrzeb przyjezdnych (RUrj # ka 1/3), oferujący dość spartańskie warunki, wprawdzie za umiaru waną cenę: jedynka 24 hrn, dwójka 30 hrn. O wiele większy stan dard oferuje ulokowany przy Wv jez
dzie z miasta, na trasie Kijów-Moskwa, hotel Chutoreć (a24l0fi-jedynka od 100 hrn).
Obiad w cenie 10-20 hrn poleca Weczornycia (pi. Rudczenka 5), Zustricz (na dworcu autobusowym) Grand (ul. Tereszcznków56), Agat (Tereszczenków 28).
Informator
Większość przydatnych instytucji ulokowała się przy głównej ulicy miasta, Kijowsko-Moskiewskiej, oraz ulicy Tereszczenków. Są tutaj apteki (Tereszczenków 28), poczta i rozmównica telefoniczna (przy placu Lenina 2), przychodnia (Ki-jowsko-Moskiewska 47; =22021), banki (Kijowsko-Moskiewska 36; Tereszczenków 44  bankomat). Bankomat można znalez
ć również przy ul. Spaśkiej 1. Szpital znajduje się przy ul. Karola Marksa 3.
SWIATOGORSK
5,3 tys. mieszkańców; s6262
Miasteczko Swiatogorsk (ukr. Swiatohirśk, !2OB>3V@AL:) leży w malowniczym miejscu nad północnym Dońcem. Zostało założone w latach 1538-1539 przez Kozaków. Jest tu mnóstwo domów wczasowych, ośrodków kolonij-
h i sanatoriów. Okoliczne jezio-
lne mają właściwości lecznicze.
Woda w jeziorach i w Dońcu jest
czysta, a wzdłuż brzegów ciągną
% dobrze urządzone i strzeżo-siC ., ,
przez ratowników piaszczyste
raz trawiaste plaże. Jednak więk-zość turystów, a przede wszystkim pielgrzymów przyjeżdża tu ze względu na wielki ośrodek życia prawosławnego - Świętogór-ską A
awrę Zaśnięcia Bogurodzicy. Wszystko to daje podstawy do twierdzenia, że Swiatogorsk - nazwany przez Antoniego Czechowa .Szwajcarią doniecka" -jest jednym z najładniejszych miast całej wschodniej Ukrainy. Przyrodnicze i turystyczne walory miejscowości i jej okolic zostały potwierdzone dodatkowo w 1997 3., kiedy to na powierzchni 40 589 ha utworzono Narodowy Park Przyrodniczy  Święte Góry" (ul. 60-riczczia Zowtnia 1; 55733, 55457).
Historia
 Przez kryte galerie, przez podziemne przejścia..., przez czarne nory, w których, wydaje się do dziś pachnie pokutnikami bożymi i słychać dzwon ich żelaznych łańcuchów, wyszliśmy nareszcie na sam szczyt kredowych skał świętogór-skich. Widziałem Wyspy Soło-wieckie z Góry Anzerskiej, Wołgę Z cypla w Niżnim Nowogrodzie, panoramę Uralu w okolicach wsi Rasties, Dniepr ze wzgórza A
awry Kijowsko-Peczerskiej..., całe morze Bałkanów  z gniazda orlego na górze św. Mikołaja..., ale jeślibym miał możliwość jeszcze raz
nacieszyć wzrok tym ogromnym widokiem z kredowych skał świę-togórskich, bez namysłu wolałbym zapomnieć o wszystkich pozostałych". Takie wspomnienia pozostawił wybitny rosyjski dramaturg i reżyser Władimir Niemirowicz--Danczenko (1858-1943) o malowniczo położonej na wysokim wzgórzu, nad brzegiem północnego Dońca Swiętogórskiej A
awrze Zaśnięcia Bogurodzicy (Swiato-horśka Swiato-Uspenśka A
awra, !2OB>3>@AL:0 !2OB>-#A?5=AL:0 02@0; ul. Zariczna 1; s55024).
Legenda mówi, że Święta Góra już w VIII IX w. dawała schronienie mnichom, którzy osiedlili się tu, uciekając od prześladowań w Bizancjum w czasach ikonokla-zmu  ruchu religijnego zwalczającego czczenie obrazów i figur religijnych, głównie Jezusa Chrystusa. Badania archeologiczne wskazują, że w XII XIII w. niedostępne, wykute w skałach groty chroniły mnichów i mieszkańców okolicznych terenów uciekających przez ordami Mongołów. Póz
niej w miejscu tym była twierdza kozacka, chroniąca rubieże Ukrainy przed najazdami Tatarów Krymskich. O niej wspomniał przebywający tu w 1517 oraz w 1526 r. dyplomata austriacki Siegmund von Herberstein  autor jednego z pierwszych opisów Rosji pt. Rerum Moscovitarum Commentarii (Notatki o Mosko-wii). Po wprowadzeniu unii brzeskiej w 1596 r. przybyło tu wielu zakonników z A
awry Poczajowskiej na Wołyniu. W 1624 r. car Michał Fiodorowicz podarował klaszto-

 im* 0/
0 %>
542
rowi wielkie połacie ziemi. Kilka lat póz
niej obok świątyń wykutych w skale pojawiła się pierwsza naziemna drewniana cerkiew św. św. Piotra i Pawła. W 1710 r. w ławrze stacjonował garnizon wojsk rosyjskich wspomagany przez mnichów. Klasztor był obwarowany i miał kilka armat. W 1787 r. został zamknięty zgodnie z ukazem Katarzyny II, a wszystkie zabudowania i ziemie stały się własnością księcia Grigorija Potiomkina. Na powrót mnichów zezwolili dopiero w 1844 r, potomkowie księcia  Aleksander i Tatiana Po-tiomkinowie. Odrodzony klasztor rozwijał się błyskawicznie. Wybudowano wiele świątyń, refektarze, cele mnichów, hotele dla pielgrzymów. Monastyr miał własną stolarnię, kuz
nię, pasiekę, szkołę malarstwa ikon, manufakturę świec i mnóstwo innych zakładów rzemieślniczych. W ten oto sposób pod koniec XIX w. klasztor Zaśnięcia Bogurodzicy przekształcił się w ogromne centrum życia religijnego Imperium Rosyjskiego. Po przewrocie bolszewickim został zamknięty. W 1922 r. Świętą Górę nazwano Czerwoną, Swiatogorsk  Słowianogorskiem, a w cerkwiach monastyru urządzono sanatorium im. Artioma - przywódcy robotników Doniecka w latach 1905-1921. W 1925 r. na jednym ze wzgórz pojawiła się szpecąca okolicę po dziś dzień monstrualna kubi-styczna rzez
ba  towarzysza Artioma" (autorstwa Iwana Kawale-ridze). Monastyr powrócił do wiernych od razu po odzyskaniu
niepodległości przez Ukraino W 2004 r. postanowiono podnieś' go do godności ławry. W ten ot sposób powstała trzecia ławra na Ukrainie, po Kijowsko Peczerski i Poczajowskiej.
IeJ
Komunikacja
Pociąg Dworzec kolejowy jest oddalony od miasteczka o 5 km. Jeżdżą tędy pociągi na trasie Charków-Ro-stów (Rosja). Z dworca do centrum i do ławry można dojechać autobusem komunikacji miejskiej #27 (cena przejazdu 1 hrn). Autobus odjeżdża o 5.50, 7.40, 8.30, 9.30,11.05, 12.25, 15.30, 17.00, 18.45. Można też skorzystać z taksówki  10 hrn. Do Swiatogorska najwygodniej można dojechać pociągiem z Charkowa, np. relacji Charków Debalce-we, Charków-Gorliwka (informacja na dworcu kolejowym w Charkowie: /0572/244183 lub 005; czas podróży około 3 godzin). Docierają tu także pociągi ze Słowiańska i Doniecka.
Autobus Z dworca autobusowego usytuowanego w centrum miasteczka, przy ul. Szewczenki, odjeżdżają autobusy do Doniecka, A
u-hańska, Mariupola, Toreza, Słowiańska, Zaporoża.
Zwiedzanie
Wejście do ławry znajduje się tuz za mostem na Dońcu (po lewej stronie). Przed wejściem stoją ochroniarze, tzw. Kozacy  mężczyz
ni ubrani w czarne mundury z czasów carskiej Rosji XIX w. Ochrona kozacka skupia się na
tvrn. żeby osoby ubrane niestosownie nie wchodziły na teren mo-nastyru. Kobietom nie mającym nakrycia głowy proponują chusty (5 hrn). Przed mostem, po prawej stronie jest kiosk, w którym sprzedawane są bilety (6 hrn) dla turystów, którzy chcą zwiedzić ławrę i przewodnikiem.
Minąwszy bramę, zaczyna się powolna wspinaczka po niekończących się schodach do monastyru. Po lewej stronie widać główną świątynię ławry  sobór Zaśnięcia Bogurodzicy (Uspenśkyj sobór, #A?5=AL:89 A>1>@), wybudowany w 1868 r. według projektu architekta Aleksieja Gornostaje-wa. Jest to pięciokopułowa duża cerkiew z dachami pomalowanymi na niebiesko. Po zamknięciu klasztoru urządzono w niej kino, ikonostas zniszczono, a freski zamalowano. Dziś wewnątrz można zobaczyć nowy ikonostas oraz odrestaurowane %%-wieczne malowidła ścienne (w partiach górnych). Po lewej stronie od ołtarza umieszczono relikwiarz ze szczątkami świętego Ioanna (Jana), który przez 17 lat modlił się w zamkniętej celi. Jest tu także cudowny obraz Matki Boskiej Swiętogórskiej, namalowany przez przybyłego do ławry nad Dońcem mnicha z góry Athos w 1844 r.
Naprzeciwko soboru wznosi się cerkiew Opieki Bogurodzicy (cer-kwa Pokrowy Bohorodyci, F5@:20 >:@>28 >3>@>48FV). Wybudowano ją w 1850 r. według projektu Andrieja Tona. Nad główną �ryłą budowli góruje dzwonnica
zwieńczona kopułą pomalowaną na granatowo i ozdobioną złotymi gwiazdkami. Na dolnej kondygnacji mieściły się biblioteka i archiwum. Z cerkwią Opieki Bogurodzicy łączy się dom przeora (budynok nastojatela) z 1851 3., a z drugiej strony cerkwi znajduje się dom skarbnika (kaznaczejśkyj korpus).
Na szczyt Świętej Góry można się dostać, idąc podziemnymi tunelami wydrążonymi w skale (przez tzw. peczernyk) lub przestrzeni. W tym drugim przypadku należy pójść wzdłuż Dworu Gościnnego (Hostynnyj dwir). Przy okazji warto zajrzeć do urządzonego w nim Muzeum Historycznego A
awry (O55338; codziennie 9.00-16.00; 3 hrn). Bardziej interesująca droga prowadzi jednak pod ziemią (nie polecana cierpiącym na klaustrofobię). Wejście do pieczar, nazywane peczernyk (?5G5@=8:), znajduje się po prawej stronie soboru Zaśnięcia Bogurodzicy, w przytulonym do podnóża góry, uwieńczonym pośrodku wieżyczką z krzyżem pawilonie. Istnieje możliwość zwiedzania podziemnej części z mnichem-przewodnikiem (3 hrn). Pieczary ławry swiętogórskiej mają długość około 900 m i ciągną się aż do samego szczytu góry (różnica poziomów 60 m). W pieczarach jest cerkiew św. Jana Chrzciciela (cerkwa Ioana Predteczi, F5@:20 >0=0 @54B5GV) o powierzchni 46 m2 i wysokości 3,5 m. Świątynia początkowo pod wezwaniem św. Mikołaja, została wydrążona najpóz
niej
w XVII w. Do 1922 r. w cerkwi znajdowała się cudowna ikona św. Mikołaja, datowana na pierwszą połowę XVI stulecia. Największą podziemną cerkwią monasteru (90 m2, wysokość 4 m) jest cerkiew św. Aleksego (Oleksijiwśka cerkwa, ;5:AVW2AL:0 F5@:20), konsekrowana w 1861 r. Dziś można w niej obejrzeć ładny, wykonany w ostatnich latach ikonostas. Oprócz tego na kilku poziomach pieczar są liczne miejsca pochówku mnichów monastyru. Wyjście z podziemi usytuowano na szczycie kredowej skały, w kapliczce św. Apostoła Andrzeja (kapłycia sw. Apostoła An-dreja Perwozwannoho, :0?;8FO A2. ?>AB>;0 =4@VO 5@2>720==>3>) z połowy XIX w. (142 m nad poziomem morza).
Kilka metrów poniżej kaplicy, nad stromym urwiskiem stoi najstarsza naziemna cerkiew ławry, pw. św. Mikołaja (Mykołajiwśka cerkwa. 8:>;0W2AL:0 F5@:20), wybudowana pod koniec XVII w. w stylu baroku ukraińskiego. Ołtarz został wydrążony w skale kredowej, a pod cerkwią urządzono cele mnichów. W trzykopułowej świątyni znajduje się korytarz prowadzący w głąb skały. Pochowano tam ar-chimandrytę monastyru, Arsenija. Legenda mówi, że tym podziemnym przejściem można było dostać się nad sam brzeg rzeki. Do lat 30. XX w. była tu jeszcze jedna cerkiew, uważana za najładniejszą całego zespołu  Przemienienia Pańskiego (Preobrażenśka cerkwa). Niestety, została rozebrana na  potrzeby" budowlane sanatorium. Mi-
mo to warto odwiedzić to miejsce chociażby dla niesamowitego wj doku, który rozpościera się stąH na Doniec i okolice. To właśnie nim zachwycał się cytowany wcześniej Władimir Niemirowicz-Dan-czenko.
W drodze powrotnej, po dotarciu do Dworu Gościnnego należy skierować się w prawo, w dół (w kierunku podnóża góry z  towarzyszem Ariomem"), ku niewielkiej dzwonnicy. Znajduje się tu wejście do najstarszej podziemnej świątyni, cerkwi św. św. Antoniego i Teo-dozego (cerkwa swiatych Antonija i Feodosija, F5@:20 A2OB8E =B>=VO V $5>4>AVO). Wydrążono ją w XV-XVI w. W ostatnim czasie została pieczołowicie odnowiona i wyposażona w nowy ikonostas.
Jeżeli przed wejściem do cerkwi św. św. Antoniego i Teodozego skręci się w lewo, a następnie pójdzie krętą dróżką w górę (około 1,5 km), to po wyjściu z lasu, po prawej stronie ukażą się za drewnianym ogrodzeniem wieżyczki cerkwi pustelni Wszystkich Świętych (Wsichswiatśkyj skyt, AVEA2OBAL:89 A:8B). Niestety, miejsce to można odwiedzić tylko raz w roku, we Wszystkich Świętych. Wewnątrz żyją mnisi, którzy postanowili ograniczyć swoje kontakty ze światem zewnętrznym do minimum.
Nabożeństwa w ławrze odbywają się codziennie w soborze Zaśnięcia Bogurodzicy o godz. 6.00 oraz 17.00, a także w cerkwi św. Mikołaja o 14.00. Na terenie monastyru jest hotel dla pielgrzymów.
Uwaga - do klasztoru można wejść tylko w odpowiednim ubraniu. Kobiety muszą mieć długie spódnice i nakrytą głowę, a mężczyz
ni długie spodnie. Oprócz tego na terenie ławry nie wolno używać telefonów komórkowych. Nie wolno również robić zdjęć w pieczarach.
Noclegi i gastronomia
Swiatogorsk ma imponującą bazę noclegową. Poniżej podano tylko niewielką część miejsc, w których można szukać noclegu.
Pole namiotowe znajduje się między jeziorem Banne i rzeką Doniec, w pobliżu domu wczasowego  Topolinaja roszczą". Stawianohorski pensjonat (ul. 60-ricz-czia Żowtnia 1, e55106, 55890). Dwójka od 100 hm. Sosenki dom wczasowy, tzw. turbaza (e55357, 38371, http://sosenki.com.ua). Bardzo dobrze wyposażone pokoje. Dwójka 120 hm, trójka 160 hrn, czwórka 180 hrn, domki 2-osobowe, 4-osobowe od 150 hrn za domek. Dom wczasowy jest usytuowany w Parku Narodowym  Święte Góry", 3 km od Swiatogorska. Staryj zamok pensjonat (Szewczen-ka 125a, �53279). Dwójki od 100 do 300 hrn. Swiatograd hotel (ul. Kujbyszewa 59, 53008, 55061). Cena za pokój dwuosobowy 370 hrn, trójka 450 hrn. W pokojach TV, lodówka. W Swiatogorsku raczej nie ma problemów z wynajęciem pokoju w prywatnym mieszkaniu, a nawet całego domu (np. www.syjatogorsk--dom.narod.ru; O50/6928975; 50/ 5642244). Ceny za dobę zaczynają
się od 40-50 hrn od osoby. W sytuacji podbramkowej zawsze znajdzie się miejsce w hotelu dla pielgrzymów na terenie ławry. Można tu bezpłatnie mieszkać do trzech dni, zapłacić należy jedynie za pościel (5 hrn).
Bary i restauracje Irina (Ostrowśkoho 17), Dion (Szewczenka 5), Kryło (Ostrowśkoho 1), Wawiłon (Szewczenka 66), Korczma (Kamyszewa 12), a także w pensjonatach Sosnowyj bir (ul. 60-ricz-czia Zowtnia 1, B5530O) i Staryj zamok (Szewczenka 125a).
Informator
Apteki ul. Lisna 10 (� 55539), ul. Kamyszewa (przy wejściu do sanatorium Swiati Hory), ul. Ostrowśkoho (stoisko w sklepie spożywczym Produkty).
Banki Oszczadbank (ul. Ostrowśkoho 9), Prywatbank (ul. Ostrowśkoho 5). Bankomat znajduje się przy ul. Ostrowskiego 46a (sklep Luks).
Biura turystyczne Grand-tur (firma turystyczna na terenie sanatorium Swiati Hory, budynek [korpus] 27; /55338, 55163, 55125; organizuje zwiedzanie monastyru i okolic).
Poczta Ostrowśkoho 54.
Policja, 802, 55302.
Zdrowie Pogotowie (b03, 55503), przychodnia (Lisna 11; �55133), szpital (Ostrowśkoho 11; s55482).
Straż pożarna, eOl.
Taksówki Postoje taksówek są przy dworcu kolejowym i autobusowym, a także w centrum w pobliżu sklepu spożywczego Mrija (ul. Ostrowśkoho 11) i przy sanatorium Sołniecznyj.
Targowiska ul. Ostrowśkoho i Szewczenka.
D
Krym
Liczba atrakcji Krymu, jak również bogacwo infrastruktury turystycznej, skłoniła Wydawnictwo Pascal do wydania osobnego przewodnika Krym. W poniższym rozdziale zawarto jedynie wiadomości ogólne oraz opisy dziesięciu największych ośrodków.
Krym (ukr. Krym, @8<; ros. Krym, @K<; krymsko-tatarski Qirim) - największy region turystyczny Ukrainy - stanowi pod względem krajobrazowym i kulturowym odrębny kraj o powierzchni 27 tys. km2. Starożytna nazwa półwyspu  Tauryda, wywodzi się od
(HHHV(
> %
Eupatoria - meczet Chański t uzłetnica KaraimsKa. Bakczysaraj - pałac Chanów, skalne miasto Czufut-Kale. Sewastopol - Chersonez Tau-rydzki.
Jałta - Surb Ripsime oraz największy kurort Europy Wschodniej. Liwadia - patac Mikotaja II, w którym odbyła się konferencja jałtańska.
Alupka - pałac Woroncowa. Sudak - twierdza genueńska. Nowy Świat.
Teodozja - twierdza genueńska, kościoły ormiańskie, Galeria Ajwazowskiego.
" Stary Krym - meczety Mamluk Bej Barsa i Uzbeka, klasztor Surb Chacz.
" Kercz - cerkiew św. Jana Chrzciciela, Góra Mitrydatesa, Kurhan Cesarski.
Najdawniejszymi mieszkańcami Krymu byli starożytni Taurowie, od których po- ' %" chodzi także najstarsza nazwa półwyspu - Tauryda. 0 ich ziemiach wspominał już Homer, ale więcej miejsca poświęcił dopiero Herodot.
Herodotos z Halikarnasu (ok. 485-421 p.n.e.), najsłynniejszy historyk grecki, jest autorem składających się z dziewięciu ksiąg wiekopomnych Dziejów (polskie wydanie z 1959 r. w oryginalny sposób przypomniał niedawno Ryszard Kapuściński w książce Podróże z Herodotem). W dziele tym zawarł opis początków rywalizacji na linii Wschód-Zachód (cywilizacja grecka a barbarzyński świat perski), a także mnóstwo obserwacji z historii i geografii oraz dziedziny, którą dziś nazwano by etnografią. Wiele informacji przekazanych w Dziejach pochodzi I z relacji pośrednich, z wieści zasłyszanych od ludzi, którzy dotarli dalej niż sam j Herodot. Największym osiągnięciem tego Greka było jednak oddzielenie wiadomości wątpliwych lub wręcz legendarnych od danych historycznych. Na kartach j Dziejów pojawia się Krym i jego mieszkańcy. O Scytach pisze tak:  Jest u nich S taki zwyczaj. Kiedy Scyta powali jednego przeciwnika, pije jego krew, głowy zaś tych wszystkich, których w bitwie uśmierci, odnosi królowi; jeżeli bowiem zaniesie głowę, ma udział w uzyskanej przez nich zdobyczy, w przeciwnym razie nic
[ nie dostaje. A odziera ją ze skóry w taki sposób: nacina skórę dokoła uszów, potem chwyta głowę za uszy i wytrząsa ją; dalej zeskrobuje ze skóry mięso żebrem wołowym i garbuje ją w ręku; a skoro ją zmiękczy posługuje się nią jak ręcznikiem, zawiesza ją u uzdy konia, na którym jez
dzi i jest z tego dumny. Kto bowiem ma najwięcej takich ręczników, ten uchodzi za najdzielniejszego. Wielu z nich sporządza też ze zdartych skór szaty do wdziewania, zszywszy je jak I kożuchy pasterskie... bo skóra ludzka jest mocna i błyszcząca i przewyższa j lśniącą białością prawie wszystkie skóry". Taurowie zaś, jak zauważa Herodot,  z nieprzyjaciółmi, jakich dostają w swoje ręce, tak postępują: każdy ucina wro- l gowi głowę i zanosi do domu; potem wtyka na wielki drąg i umieszcza wysoko sterczącą ponad dachem, przeważnie nad kominem. Twierdzą, iż są to strażnicy całego domu, którzy bujają w powietrzu".
Nie mn-ej słynnym dziełem, już stricte literackim, które upowszechniło j Krym w cywilizowanym świecie, była tragedia Eurypidesa Ifigenia w "093C- j dzie, napisana prawdopodobnie w latach 413- 409 p.n.e. Została uznana za j jedną z najbardziej widowiskowych sztuk tego wybitnego Greka. Krym, jako j siedlisko barbarzyńskich Taurów, jawi się tu |ednak w niekorzystnych bar- j wach. Ifigenia, córka Agamemnona, zostaje ocalona przez Artemidę od zło- i zenia w ofierze i w cudowny sposób przeniesiona na Krym. Zrządzeniem bogów na Taurydę przybywa nierozpoznany rodzony brat głównej bohaterki, Orestes, z wiernym przyjacielem Pyladesem. Po wielu perypetiach bohate- I rowie oszukują Taurów i uciekają do domu. Mit ów znalazł odbicie także w licznych nowożytnych adaptacjach, z poematem Johanna Wolfganga Goethego Ifigenia w Taurydzie (1787) na czele, choć tu król Taurów nie jest
' juz tak dziki jak u Eurypidesa.
�8HVVIV8V<HV'(V'!HH8VVVVVVV|VVVVVVVVVV|VVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVH8^V<' mm *HBBHHBH~
Taurów, autochtonicznego ludu sarmackiego. Obecna nazwa, używana od XV w., pochodzi od tureckiego kerim -  forteca". Na Krymie mieszka 2,03 min ludzi. Najliczniejszą i zarazem najkrócej obecną na tym terenie grupą są Rosjanie (1,6 min), którzy osiedli tu dopiero pod koniec XVIII w. Około 25% ludności stanowią Ukraińcy  odwieczny sąsiad i niejednokrotnie sojusznik Tatarów -którzy po 50-letniej tułacze w Azji Środkowej powrócili w ostatnich 15 latach w liczbie 258 tys. Uważani są za autochtonów, choć kilka nielicznych mniejszości ma jeszcze starszy rodowód: Ormianie, Karaimi, Krymczacy (Żydzi krymscy), Grecy czy Bułgarzy. Językami urzędowymi są ukraiński i rosyjski. Właściwie używa się tylko tego drugiego. Często też można usłyszeć krymsko-tatarski. W tym rozdziale nazwy ulic, placów i obiektów podano w transkrypcji rosyjskiej.
Gdyby nie szeroki na 8 km przesmyk Perekop, Krym byłby wyspą otoczoną wodami Morza Czarnego i Azowskiego. Ma kształt rombu, przy czym wyraz
nie wyodrębniły się dwa półwyspy: Tarchankut na zachodzie i Kerczeński na wschodzie. Dużą część wybrzeża azowskiego zajmuje płytki słony zalew Siwasz, w upalne pory roku zamieniający się w ogromne solnisko.
Wnętrze półwyspu wypełnia bezkresna równina, uboga w wodę, którą trzeba dostarczać siecią kanałów irygacyjnych z Dniepru
(przez Kanał Północnokryrnski.). Tam gdzie słodka woda nie dociera, np. w południowej części Półwyspu Kerczeńskiego, właściwie nie ma osiadłej ludności. JeKrym oferuje wyjątkowe wrun" ki do uprawiania turystyki. P�za obfitością pamiątek historycznych i pięknym krajobrazem, wyróżnia się także klimatem. Południowe wybrzeże znajduje się w strefie klimatu podzwrotnikowego śródziemnomorskiego, co oznacz, że nawet w zimie nie ma mrozów, a temperatura morza nie spada poniżej 7�C. Tylko w górach przez trzy tygodnie lutego zalega gruba na 40 cm warstwa śniegu-Lato na Krymie trwa aż pięć miesięcy - od połowy maja do połowy paz
dziernika. Średnia temperatura powietrza w dzień w Jałcie wynosi 17�C w maju, 24�C w lipcu i sierpniu i 15�C w paz
dziefniku (temperatura morza odpowiednio 18, 23-25 i 18�C). Krym można zwiedzać przez cały rok. ale najlepszym okresem jest maj, szczególnie druga połowa. Jest już wtedy wystarczająco ciepł�> dni są długie, remonty w hotelach zakończone, a ceny pozostają zimowe.
Historia
Dzieje Krymu są o wiele dłuższe niż innych części Ukrainy. W starożytności półwysep był siedzibą wspominanych przez Homera Kimeryjczyków oraz irańskich Taurów, znanych Grekom z kultu bogini utożsamianej z Artemidą. W VII w. p.n.e. Taurów wyparli Scytowie, a w VII i VI w. p.n.e. zaczęła się kolonizacja grecka, z ośrodkami w Chersonezie (obecny Sewastopol) i Teodozji.
Najstarszą i jednocześnie główną kolonią grecką na Krymie położoną nad Bosforem Kime-ryjskim (Cieśnina Kerczeńska) był Pantikapajon (Kercz). Około 480 r. p.n.e. osiedla greckie zjednoczyły się pod wodzą Pantikapa-jonu, dając początek Królestwu Bosporańskiemu. Z plemionami Scytów kolonie greckie utrzymywały przyjazne stosunki. Z czasem doszło nawet do wytworze-Qnia wspólnej oryginalnej kultury. W III w. p.n.e. Scytowie, wyparci przez Sarmatów na przedgórza, >. utworzyli własne państwo z ośrod-I kiem w Neapolu Scytyjskim (Symferopol). W 63 r. Bosfor podbili Rzymianie. W III w. część Krymu opanowali Goci (mieszkali w Man-gup-kale aż do 1475 3.), 0 w 375 r. na półwysep wtargnęli Hunowie.
Od IV w. Krym był celem ekspansji Bizancjum. Następnie zjawili się Ghazarowie i Słowianie. Mimo najazdów, w południowej części półwyspu ciągle istniały miasta rzymsko-bizantyńskie, m.in. Chersonez Taurydzki (Sewasto-550 pol) - metropolia o 50 kościo-
łach. W jednym z nich w 988 Włodzimierz Wielki, książę Ru ' Kijowskiej, przyjął chrzest.
W XIII w. Krym wszedł w skład tatarskiej Złotej Ordy. Pod koniec tego stulecia kupcy genueńscy uzyskali od chana pozwolenie na założenie faktorii w Kaffie (Teodozja). Wenecjanie osiedlili się w Sugdei (Sudak). Wkrótce Genua wygrała z Wenecją walkę o kolonie czarnomorskie, zdobywając greckie miasta na wybrzeżu: Chersonez (Sewastopol), Sugdeję (Sudak), Cembalo (Bałakława) i Czer-kio (Kercz). W 1443 r. Tatarzy utworzyli chanat krymski, w krótkim czasie uzależniony od Turcji (1475-1774). Założycielem chanatu był Hadżi Girej, a stolicą od około 1525 r. - Bakczysaraj. Kres chanatu nastąpił wraz z najazdami rosyjskimi w latach 1736-1737 i w roku 1771. Od 1774 r. Krym był formalnie niepodległy, ale już w 1783 r. został przyłączony do Rosji. W latach 1853-1856 na półwyspie trwała wojna zwana krymską, w której Rosja walczyła z Turcją, Anglią, Francją i Sardynią.
Przyłączenie Krymu do Rosji całkowicie zmieniło jego oblicze. Zdobywcy wznieśli nowe wielkie miasta (Symferopol, Sewastopol), zmodernizowali rolnictwo (uprawa winorośli), rozwinęli porty (Kercz), wybudowali zakłady przemysłowe, wreszcie połączyli półwysep z resztą Europy liniami kolejowymi. Zmieniła się też radykalnie struktura ludności - grupą dominującą stali się Rosjanie. Greków i Ormian, którzy wcze-
'n;ej zamieszkiwali te ziemie, wysiedlono na tereny Azowa. Grecy założyli m.in. Melitopol i Mariu-ool, a Ormianie trafili do Rostowa nad Donem. W XIX w. Krym stał się ulubionym miejscem rosyjskich elit, czerpiących tu jakoby ze spuścizny św. Włodzimierza". Spotykane na Krymie pozostałości architektury greckiej zainspirowały architektów Pałacu Taurydzkiego księcia Potiomkina w Petersburgu. Od tej budowli rozpoczął się tzw. rodzimy klasycyzm rosyjski, styl dominujący w budowlach użyteczności publicznej caratu, potem przekształcony w socrealizm.
W 1917 r. powołano Republikę Krymską, której niepodległość tatarski organ ustawodawczy kuruł-taj ogłosił w grudniu tego roku w Bakczysaraju. Prezydentem został lider ruchu niepodległościowego, Numan Celebicihan. W latach 1918-1920 półwysep był siedzibą  białej" armii barona Wrangla. W nadmorskich willach przebywały dziesiątki rodzin rosyjskich arystokratów i przemysłowców pozbawionych posiadłości na  kontynencie". Stąd też odpływali na Zachód pod osłoną floty francuskiej i angielskiej.
Pod kontrolą Sowietów Krym znalazł się ostatecznie dopiero w listopadzie 1920 3., jako ostatni skrawek opanowanej przez nich europejskiej części dawnego imperium. Charakterystyczne, że nie stracił pozycji ulubionego miejsca elit. Bonzowie sowieccy zajęli te same pałace i wille, w których niegdyś mieszkali zausznicy cara. W latach 1920-1941 funkcjonowała autonomiczna republika Tatarów Krymskich. W 1941 r. półwysep podbili Niemcy, a Hitler przygotował specjalny plan koloni-Zacyjny  Gothengau", który przewidywał sprowadzenie tu germańskich kolonistów i przywrócenie w ten sposób przerwanego w 1475 r.  władztwa Gotów". Po odwróceniu się losów wojny, w maju 1944 r. Stalin wygnał Tatarów do Uzbekistanu. W 1954 3., z okazji trzechsetnej rocznicy ugody pe-rejasławskiej, Krym przekazano pod administrację Ukraińskiej SRR. Po odzyskaniu przez Ukrainę niepodległości w sierpniu 1991 3., dawny obwód krymski przekształcono w autonomiczną Republikę Krymu. Zaznaczyły się wówczas dążenia do przyłączenia do Rosji, ale stłumił je rząd w Kijowie.
Niemal każde miasto na Krymie ma starówkę - labirynt pozbawionych na- j wierzchni uliczek z parterowymi domami. Wchodząc do takiej dzielnicy, nale- j ży pamiętać, by wyjść z niej przed zmrokiem. Z regufy te części miasta są pozbawione latarń ulicznych, tatwo więc się zgubić, a poza tym nie jest tu bez- ] piecznie (podczas I) wojny światowej i tuż po niej w takich miejscach I osiedlano ludzi z marginesu społecznego).
SYMFEROPOL
" 356 tys. mieszkańców " s652
Stolica Krymu, Symferopol (ukr. Simferopol, !V<D5@>?>;L; ros. Simfieropol, !8<D5@>?>;L; krym-sko-tatarski Akmescit), leży w głębi lądu nad rzeką Sałgir. Miasto nie jest pierwszorzędną atrakcją turystyczną, ale nie można go ominąć podczas zwiedzania półwyspu. Jego znaczenie najlepiej oddaje tłumaczenie pseudogreckiej, nadanej przez Rosjan nazwy   miasto--węzeł",  miasto na skrzyżowaniu" (m.in. znajduje się tu jedyny na Krymie port lotniczy).
Historia
Symferopol wkroczył na arenę dziejów w III w. p.n.e. jako stolica państwa scytyjskiego, zwana przez greckich sąsiadów Neapolem Scytyjskim (istnieje zresztą spór, czy w istocie chodzi o to miejsce). Miasto zniszczyli Hunowie w IV w. We wczesnym średniowieczu istniała tu grecka wioska. W XV w. powstała tatarska twierdza Kermenczyk, a obok niej  pod koniec stulecia  osada Akmescit (Biały Meczet), w której ulokowano siedzibę kajmakanatu (odpowiednik powiatu w strukturze państwa chanów). Po podboju Krymu przez Rosję w miejscu osady kolonizator wybrzeży czarnomorskich, książę Potiomkin, założył 18 lutego 1785 r. miasto Symferopol, od razu przewidziane, z racji korzystnego położenia geograficznego, na centrum  obwodu taurydzkiego". W 1802 r. miejsco-
wość stała się stolicą guberni. 
J zastój trwał dziesięciolecia (budowano średnio 1 2 domy na rok) Przełom przyniosło, jak i w in_ nych ośrodkach dzisiejszej Ukrainy, wybudowanie sieci kolejowej która dotarła tu w 1874 r. p0 upadku caratu aż do listopada 1920 r. miasto znajdowało sie w rękach tzw. białych Rosjan a także oddziałów angielskich i francuskich. W 1921 r. Symferopol został proklamowany stolicą Krymskiej ASRR. W czasie II wojny znalazł się pod okupacją niemiecką. Od 1954 r. wraz z całym Krymem należał do Ukraińskiej SRR jako stolica obwodu, a od 1991 r. jest miastem niepodległej Ukrainy, pełniąc rolę stolicy autonomicznej republiki.
Orientacja
Symferopol jest miastem rozległym. Część atrakcyjna dla turysty leży na lewym brzegu Sałgiru, między dworcem kolejowym a plątaniną uliczek starej dzielnicy na południe od Prospektu Kirowa. Od dworca w stronę centrum prowadzi szeroki bulwar Lenina, z parkiem pośrodku. Prostokątne centrum rozciąga się między ulicami Rozy Luksiemburg i Gogola, z ul. Marksa jako osią. Ulica Puszkina stanowi deptak z najlepszymi sklepami i ozdobnymi latarniami. Najbardziej elegancka jest ul. Gor'kogo. Typowo sowiecki, pozbawiony wyrazu plac Lenina pełni rolę placu centralnego. Na zwiedzanie miasta wystarczy jeden dzień.
Komunikacja
pociąg Dworzec kolejowy przy \Vokzalnoj płoszczadi, wzniesio-ny rękami niemieckich jeńców w drugiej połowie lat 40. XX w., to kluczowy węzeł transportowy jCrymu. Przejeżdża tędy ponad 80% turystów. Dojazd: trolejbusami #1, 2, 6, 9. Informacja: e005, 243418. Przedsprzedaż biletów: Siewastopolskaja 22 (O055, 273316). Połączenia międzynarodowe: Jekaterynburg, Kisłowodzk, Mińsk, Moskwa, Sankt Petersburg; dalekobieżne: Charków, Chmielnicki, Dniepropetrowsk, Donieck, Kijów, Kowel, Krze-mieńczuk, Krzywy Róg, Lwów, A
uhańsk, Odessa, Sumy; lokalne: Bakczysaraj, Dżankoj, Eupatoria, Kercz, Sewastopol. Do Lwowa oraz Kijowa kursują też dodatkowe pociągi letnie.
Autobus W Symferopolu są trzy dworce autobusowe, połączone liniami trolejbusowymi #1 i 2. Aw-tostancyja Kurortnaja (e252560) jest usytuowana zaraz koło stacji kolejowej (dojazd trolejbusami #1, 2, 6, 9). Połączenia: Azowsko-je (z wyj. śr.), Bieriegowoje, Czar-nomorsk, Dżankoj (z wyj. nd.), Eupatoria (47 dziennie), Jałta (57 dziennie), Jałta przez Sewastopol, Kacza, Koktebel, Mischor, Nowofiodorowka (pt. nd.), Oktia-brskoje, Partenit, Pieszczanoje, Razdolnoje, Rownoje, Rybaczje, Saki (26 dziennie), Sewastopol (23 dziennie), Sewastopol przez
Jałtę,
Simeiz (11 dziennie), Sudak
(10-11 dziennie), Teodozja. Ceny
zmieniają się z sezonu na sezon -w zależności od odległości od Symferopola wynoszą 10-35 hrn. Trzeba pamiętać, że marszrutki z nazwą docelową oraz godziną odjazdu stojące na tutejszym parkingu są częścią transportu krymskiego i obowiązuje w nich bilet kupiony w kasie (na ogół długa kolejka) . Na dworcu kierowca w żadnym wypadku nie sprzeda biletu, jako że przed odjazdem jest kontrolowany. Sytuacja może być inna poza sezonem, kiedy liczba chętnych na przejazd spada.
Awtowakzał Centralnyj (O276 495) jest zlokalizowany na przeciwnym krańcu centrum, przy ul. Kijewskoj 4 (dojazd trolejbusami #1, 2, 4, 6, 13a). Przechowalnia bagażu mieści się w budynku dyspozytorni (8.00-17.00; 3 hrn za sztukę). Połączenia: Armiańsk, Azowskoje (z wyj. śr.), Bakczysaraj, Chersoń, Czerniowce, Dniepropetrowsk, Donieck, Eupatoria (dni nieparzyste), Jałta, Kachow-ka, Kacza, Kercz (. dziennie), Kirowograd, Kirowskoje, Kiszy-niów, Krasnodar, Krasnopere-kopsk, Krymsk, Krzywy Róg, Ma-riupol, Noworosyjsk, Odessa, Pier-womajsk, Rostów nad Donem, Razdolnoje, Sewastopol (16 dziennie), Skadowsk, Sokolinoje, Sudak, Szczołkino, Teodozja, Winnica (dni parzyste).
Z dworca Zapadnaja (ul. Siewastopolskaja 5; �447834; dojazd z Prospektu Kirowa trolejbusem #5 oraz marszrutkami z napisem  Nowo-Romanowka") odjeżdżają liczne autobusy do Bakczysaraju
554
(20 dziennie; 30 min; 4 hrn) i okolicznych miejscowości, m.in. Pie-sczanoje i Sokolinoje.
Samolot Międzynarodowy port lotniczy Symferopol, usytuowany na północny zachód od miasta, należy do największych na Ukrainie. Na miejsce można dojechać trolej-
busem #9 z dworca kolejowego (30 min). W lecie możliwe jest wznowienie międzymiastowych linii trolejbusowych: #54 z Ałuszty oraz #55 z Jałty. Informacja: �006. Rezerwacja biletów: �056. Przedsprzedaż biletów: Awiakassy (bulwar Lenina 1/7; �270194, 272167; 10.00-20.00), hotel Ukra-

| ^
%"GpROC)V
 Stary Krym, Teodozja (M17)
__
V
> =50@> scyiKjsie
% %
V
Podmiejska rezydencja hrabiego Wbroncową.
"8

%<
Aluszta (M18);
jina (Rozy Luksiemburg 9), Cri-mea Air (Gagarina 5), kasy Awiali-nij Ukrajiny (Siewastopolskaja 22; -272116, 295308; zamówienia s056). Połączenia: Kijów, Lwów, Mikołajów, Bejrut, Czelabińsk, Erewan, Frankfurt nad Menem, Irkuck, Jekaterynburg, Kaliningrad, Kazań, Moskwa, Murmańsk, No-
wosybirsk, Sankt Petersburg, Samara, Stambuł, Taszkient, Tel Awiw. Na lotnisku działa hotel (�295337, 295308).
Trolejbus międzymiastowy Jedyny chyba w Europie trolejbus międzymiastowy odjeżdża sprzed stacji kolejowej. Obecnie działają li-
555
nie: #51 do Ałuszty (29 dziennie;
I godz. 30 min; 3 hrn) oraz #52 do Jałty (32 dziennie; 2 godz. 30 min; 5 hrn). Latem możliwe jest wznowienie połączeń trolejbusowych z portem lotniczym (linia #54 z Ałuszty oraz #55 z Jałty). Informacja: �273430.
Komunikacja miejska
Podstawowym środkiem transportu w mieście jest trolejbus. Bilet kosztuje 0,50 hrn, a pętli należy szukać koło dworca kolejowego. Do centrum kursują stąd trolejbusy #1, 2 i 6, na dworzec autobusowy  #1, 2, 4, 6, 5 i 13a, do centralnego targowiska - #3, 4, 5, 8, 10,
II i 12, a na lotnisko  #9. Warto zwrócić uwagę na linię #1, która nie tylko łączy oba dworce, ale i biegnie w stronę gór, aż do wsi Pieriewalnoje. Kursują także dwa rodzaje marszrutek - te oznaczone numerami poruszają się po mieście. Ich pętle znajdują się m.in. koło dworca, przy ul. Siewa-stopolskoj na wysokości skweru Trieniewa i w okolicy pł. Lenina. Do Neapolu Scytyjskiego jez
dzi marszrutka #85 (z ul. Siewasto-polskoj; 0,60 hrn). Za przejazd płaci się zaraz po wejściu do pojazdu. Jeśli ścisk uniemożliwia podanie pieniędzy bezpośrednio kierowcy, trzeba je przesłać innymi pasażerami (reszta zostanie zwrócona w ten sam sposób). Punkt węzłowy dla wielu marszrutek jest na Prospekcie Kirowa (między pomnikiem Lenina a supermarketem Silpo). Marszrutki i małe autobusy łączące Symferopol z pobliskimi
miejscowościami (np. z Eupatorj i Jałtą) odjeżdżają z parkingu sprzed dworca kolejowego. Są C7p
C " ... r
scią transportu podmiejskiego i obowiązuje w nich bilet kupior,v w kasie dworca autobusowego (wsiadając na trasie, płaci się ?a przejazd kierowcy).
Zwiedzanie
Najcenniejszym zabytkiem jest najstarsza budowla miasta, me. czet Kebir-Dżami (miecziet' Kie-bir-Dżami, <5G5BL 518@-60-<8; Kurczatowa 4), wzniesiony w 1508 r. przez Abdarachmana--bek-Alego na chwałę chana Men-gli Gireja. W 1736 r. budowlę spalili Rosjanie, ale została odbudowana w 1740 r. oraz przebudowana w roku 1907 i w latach 1993-1994. Dziś jest otwierana tylko w celach kultowych, ale warto porozmawiać ze stróżem. Aby tu dotrzeć, najlepiej pójść sprzed restauracji Okie-an ul. Oktiabr'ską, potem Woło-darskowo i przed niebieskim kioskiem skręcić w lewo  stąd widać już minaret nad dachami.
Z innych atrakcji należy wymienić zabytkowy kompleks przy ul. Jałtinskoj, na który składają się: podmiejska rezydencja hrabiego Woroncowa (zagorodnyj dom grafa Woroncowa, 703>@>4=K9 4>< 3@0D0 >@>=F>20; Jałtinskaja 2), zbudowana przez F. Elsona w stylu klasycystycznym w 1826 3., oraz pochodzący z I połowy XIX *" pobliski park Sałgirka (?0@: !0;38@:0). Świątynie prawosławne wzniesiono w okresie wzmożonych inwestycji na początku lat
70. XIX w. Sobór katedralny Trój-# Świętej (Swiato-Troickij kafie-dralnyj sobór, !2OB>-"@>8F:89 :0D54@0;L=K9 A>1>@; Odiesska-ia 12) powstał w 1868 3., sobór gw. św. Piotra i Pawła (Pietro--Pawłowskij sobór, 5B@>-02;>2-A:89 A>1>@; Oktiabr'skaja 16) ukończono w 1870 3., 0 cerkiew Trzech Świętych Hierarchów (cer-kow' Trioch Swiatitiełej, F5@:>2L "@5E !2OB8B5;59; Gogola 16) -w 1871 r. Ta ostatnia jest jedyną w mieście świątynią zależną od patriarchatu kijowskiego. Zachowało się także gubernialne gimnazjum męskie (gubiernskaja mużskaja gimnazija, 3C15@=A:0O <C6A:0O 38<=078O; Marksa 32) z I połowy XIX w., w którym nauczał w wieku 22 lat słynny potem chemik rosyjski, Dymitr Mendelejew (1834-1907). Pozostałe zabytki to tzw. dom Taranowa-Biełozijerowa (4>< "0@0=>20-5;>785@>20; Marksa 28) z 1826 3., dawny przytułek, niegdyś zwany oficjalnie  domem otwartym dla jednookich i chorych żołnierzy", dziś siedziba uczelni medycznej; ziemstwo (zdanije dworianskowo sobranija, 740=85 42>@O=A:>3> A>1@0=8O; Gor'ko-wo 10), wzniesione w 1826 r. według projektu I. Goniajewa, obecnie biblioteka; teatr (B50B@; Crorikowo 8) zaprojektowany przez A Bekietowa, wybudowany w 1911 3., odrestaurowany w latach 1980-1996; wreszcie bank (10=:; Gor'ko-wo 4) z II połowy XIX w., projekt N. Krasnowa.
Neapol Scytyjski (Nieapol Ski-tskij, 50?>;L !:8DA:89; Archie-
ołogiczieskaja), w południowo--wschodniej części miasta, to ruiny scytyjskiej stolicy z III w. p.n.e. IV w. n.e. Na miejsce prowadzą dwie trasy. Pierwszą, zalecaną, jest dojazd do końcowego przystanku marszrutka #85, odjeżdżającą z ul. Siewastopolskoj, albo autobusem #4. Można też pójść na piechotę sprzed hotelu Moskwa. Ruiny odkryto w 1827 3., a przekopano w latach 1945 1946. Znaleziono m.in. trzy marmurowe płyty z inskrypcjami scytyjskiego władcy Skilura oraz świetnie zachowany relief. Głównym elementem tego archeologicznego cudu jest prostokątny kamienny budynek (według niektórych mauzoleum) na szczycie. Resztę rozebrali osadnicy rosyjscy podczas budowy pierwszych domów Symferopola.
Noclegi
Na dworcu (przy kasach podmiejskich) można bez trudu znalez
ć osoby oferujące kwatery prywatne (w sezonie 10 $ za dobę w pokoju dla 2 3 osób). W sezonie nie ma co liczyć na nocleg w akademiku, a i poza nim jest bardzo trudno dostać takie miejsce.
Hotele
Moskwa (Kijewskaja 2; 5B237225, 237 520, fax 239795). Blok z balkonami nad ruchliwym rondem. Restauracja, bar, kasyno. Jedynka 163 213 hrn, dwójka 246 386 hrn. Dojazd: z dworca kolejowego trolejbusem #2 i 6, marszrutka oznaczoną  Marino".
Sportiwnaja (Żelabowa 50; e297517, 258381). Pokoje 1-4-os. (100 hrn).
> %
558
Ukrajina (Rozy Luksiemburg 7; e276 195, 510165, 510062). Największy hotel w mieście, w kamienicy w centrum. Jedynka 260 hrn, dwójka 420 hrn. Dojazd: z dworca kolejowego trolejbusem #2, 5, 6, 7 do przystanku Gostinica Ukraina.
Inne hotele Kolos (Subchi 4; B272384), Tawrija (Biespałowa 21; -232024, 233929), Paradiso (port lotniczy Symferopol; 2 295337).
Gastronomia
Kawiarnie skupiają się przy bulwarze Lenina i przy ul. Rozy Luksiemburg. Najlepsze restauracje można znalez
ć koło Centralnowo Uniwiermagu, na Prospiekcie Kirowa i ul. Odiesskoj. Dykańka (ul. Uszynskogo 2, róg Kirowa). Niedrogi, schludny bar oferujący dobre potrawy kuchni ukraińskiej. Okienko czynne non stop. Falstaff (Odiesskaja 2; s278998; 12.00-23.00). Efektowne wejście, stylizowane na fragment okrętu, prowadzi do przyjemnego baru o standardzie europejskim. W karcie duży wybór ryb, potraw z królika, napoje alkoholowe i bezalkoholowe (ceny 7 30 hrn). Dla osób lubiących nietypowe potrawy  nutria w sosie piwnym (10 hrn). Flaming (Odiesskaja 2; -278998; 12.00-23.00). Elegancka restauracja obok Fal-staffa. Zgodnie z nazwą, wnętrze w tonacji różowej. W karcie frutti di marę (5-25 hrn). Kniażą Wticha (ul. Turgieniewa 35; s291 489). Z tyłu głównego dworca autobusowego, na skraju parku Dietskowo. Restauracja stylizowana na kozacki chutor z ludowym wystrojem i ukraińską kuchnią, nie najtańszą, za to bardzo smaczną.
A
ąki (Marksa 34; B229353). W biał pawilonie w głębi ulicy. Kuchnia tat ska: szaszłyki, Ijulja kebab, kumaty H' przowina w formie kiełbaski, chaszłam baranina z ziemniakami, ze słodvc:? pachława. Niedrogo. Zniżka dla pos;a daczy legitymacji ISIC.
Moro Marę (Odiesskaja, róg Prospiekti Kirowa; 9.00-22.00). Przyjemna pi22e_ ria o żółtych ścianach i kamiennej po. sadzce; 22 rodzaje pizzy.
Okiean (Prospiekt Kirowa 27; �295664-9.00-19.00). Bardzo popularny lokal w dużym budynku na rondzie. W tle Britney Spears, na telebimie pokazy mody. Niedrogo.
Parfienon (Zukowskogo, róg Rozy Luksiemburg; �258381; od 10.00 do ostatniego klienta). Wystrój w tonacji biało--zielonej; muzyka klasyczna i filmowa. W karcie m.in. owoce morza oraz bliny (ceny 10-20 hrn).
Siła Kielta (ul. Puszkina 11, w bramie; 11.00-22.45). Jeden z najlepszych lokali w mieście; m.in. potrawy i napoje irlandzkie. Dość drogo.
Wesełyj Rycar (ul. Siergiejewa-Censko-go 4a, przecznica ul. Siewastopol-skiej; �290378; 10.00-23.00). Z tyłu księgarni Bukwa. Jeden z ulubionych pubów studenckich  tanio, miła atmosfera pośród rycerskiego rynsztunku.
Rozrywki
Najpopularniejszym klubem, gdzie można się napić piwa, zjeść i jeszcze zatańczyć, jest obecnie Kame-lot (Gor'kogo 1; B254456; wstęp 15 hrn, piwo 8-20 hrn, potrawy 30-50 hrn). Nie zaszkodzi też odwiedzić Club Z (róg Kirowa i Gor -kogo; wstęp 10 hrn, piwo 7 15 hrn,
jedzenie od 25 hrn). Największy tłok panuje w najtańszym klubie Zielonka (Centralnyj Park Kultu-j-C i Otdycha przy ul. Lenina, tuż przy pł- Sowietskoj; wstęp 5 hrn, piwo od 5 hrn, skromny wybór jedzenia).
Informator
Apteki Informacja: �067. Całodobowa apteka jest m.in. naprzeciw dworca autobusowego (Awtowakzał Centralnyj) przy ul. Kijewskoj. Bulwar Lenina 1/3 (�274124; pn.-pt. 8.00-19.00, sb. 8.00-16.00), centralna (Miczurina 14; �220362), Chmielnickogo 11 (�245 747), Jewpatorijskaja 3 (�223389), Gagarina 34 (�222221), Gogola 3 (tf271372), Jałtinskaja 4 (�230239), Kijewskaja 44 (�271527), Krylowa 33 (�273419), Marksa 6 (�275460), Marksa 36 (�273306), Prospiekt Kirowa 43 (�275298), Puszkina 13 (�274 067; pn.-sb. 8.00-20.00, nd. 10.00-17.00), Samokisza 2/3 (�273135), Skripniczienko 30/13 (�290265), Szkol-naja 3 (�263273), Worowskogo 65 (�232140).
Banki Awal (Nabierieżnaja 32), Kredo-bank PKO BP Group (Kirowa 19a, Sie-wastopolska 20), Prywatbank (Puszkina 15).
Biura podróży, agencje turystyczne Ałan-tur (Prospiekt Kirowa 32/1; �251559), Arkon (Prospiekt Kirowa 43; �251215), Azymut-tur (Turiec-kaja 2; �272285), Bosfor-Krym (Puszkina 8; �290292), Genua-Tur (Kijewskaja 73/220; �251489, 276078), Ginservis (Szpolanskoj 7/9; �511 259, 601788), Jewropa-94 (bulwar Franko 30; �275503), Inturist-Simfie-ropol (Rozy Luksiemburg 29a; �247
640), Junona (Darwina 2; �225430), Junona Plus (Kijewskaja 135; �228 250), Krym-tur (Lejtienanta Szmidta 9; �270533), Krymintur (Cziechowa 2; �292319), Krymturbiuro (Kijewskaja 92-64; �222087), Mieridian (Siewa-stopolskaja 8; �275628), Mida (Prospiekt Kirowa 49a; �510150), Palma (Kijewskaja 133; �253470), Panorama--Tur (Puszkina 18/6; �254498), Pro-ftur (Siewastopolskaja 8; �251462), Skifija (Kijewskaja 76; �250300), Sputnik (Gogola 9; �275212), Tanita (Siewastopolskaja 114; �549099, 549 100), Tawrija (Gagarina 14a/112-114; �262368).
Domy towarowe Supermarket Silpo -dawny Centralnyj Uniwiermag (pr. Kirowa 19), Krym (Kieczkiemietskaja 1), supermarket Rainford (ul. Siewastopolskaja 47), supermarket i dom towarowy Furszet (ul. Majakowskogo 12). Nie brakuje sklepów z winami - warto wspomnieć o firmowym magazynie de-gustacyjnym Massandra (ul. Gor'ko-go 7; codz. 9.00-20.00).
Internet Awiakassy (bulw. Lenina 1/7; 10.00-20.00; 6 hrn/godz.), Poczta Główna (II piętro; 5 hrn/godz.), Orbita (pierieułok Sownarkomowskij 3, z tyłu budynku obok pomnika biskupa A
uki; najtaniej i najszybciej). Dwie kawiarnie internetowe otwarto też na Prospiekcie Kirowa, naprzeciw pomnika Lenina.
Książki Na pi. Lenina jest najlepszy antykwariat na półwyspie; można tam dostać ciekawe lokalne przewodniki.
Mapy Tawriczieskaja kniga (Gor'ko-go 8; �259946), Znanije (Puszkina 6; �275468).
Poczta Główna: Rozy Luksiemburg 1 (pn.-śr., pt. 7.00-19.00, czw. 8.00-
19.00, sb. 8.00-18.00, nd. 8.00-17.00); rozmównice: bulwar Lenina 2a, Rozy Luksiemburg 9, dworzec kolejowy. Zamawianie rozmów z Ukrainą i WNP: O070; inne: e072.
Straż pożarna sOl.
Szpitale Centralny (A
ugowaja 73; e257 278), Gogola 4 (w273290), Żukowsko-wo 23 (e276533), szpital pogotowia ratunkowego (Gagarina 15; 220322).
Taksówki O058.
Targowiska Centralnyj Rynok (Iwana Kozłowa 11), Tawrija (Puszkina 35).
EUPATORIA
" 113,5 tys. mieszkańców " a6569
Na północny zachód od Symferopola, nad Morzem Czarnym leży Eupatoria (ukr. Jewpatorija, 2?0B>@VO; ros. Jewpatorija, 2?0B>@8O; krymsko-tatarskie Gózleve). Po dziś dzień w mieście można spotkać Ormian, Tatarów i Greków, a na pierwszy plan wybija się wyjątkowa kultura karaimska. Zdumiewającym reliktem są też eupatoryjskie linie tramwajowe: stare niemieckie wagony zbudowane chyba w połowie lat 40. jeżdżą wyłącznie po jednym torze, trzeba więc dokonywać niezwykłych przesiadek, by dotrzeć na drugi koniec miasta. Nazwa miejscowości, oficjalna od 1784 3., została zaczerpnięta z greki - oznacza  dobrze urodzona", ale pochodzi od przydomku władcy Pontu, Mitrydate-sa VI Eupatora. Prawdziwe starożytne miano to Kerkinityda, a nowożytne - Gozleve (u Słowian  Kozłów" - tej formy używał Mickiewicz).
Historia
W VI-V w. p.n.e. powstała kolonia grecka Kerkinityda, powiążą na z Chersonezem Taurydzkim W II w. p.n.e. podbili ją Scytowie ale niebawem została przyłączona do państwa króla Pontu, Mitryda-tesa VI Eupatora. Potem miasto dzieliło koleje losu całego Krymu-od I do III w. należało do Rzymu, padło ofiarą Gotów, było najeżdżane przez Hunów i Połowców. Ponownie rozkwitło pod rządami Turków (od 1475 3.), którzy założyli twierdzę Gozleve. W czasach chanatu krymskiego stanowiło drugi na półwyspie największy ośrodek handlu niewolnikami. Po podboju Krymu przez Rosję w 1783 r. stało się siedzibą powiatu. W 1825 r. do miasta trafił przebywający na zesłaniu Mickiewicz. W połowie XIX w. przybyli tu Karaimi z Czufut-Kale. Podczas wojny krymskiej Eupatorię zdobyli w 1854 r. alianci i zamienili w umocnioną bazę wojsk walczących z Rosjanami. Przez cały XIX i pierwsze dekady XX w. miejscowość rozwijała się, stając się głównym ośrodkiem północno-zachodniego Krymu. Rozbudowano port i kurort, powstała linia tramwajowa (1913) i kolejowa (1915). W rękach bolszewików Eupatoria znalazła się ostatecznie dopiero 13 listopada 1920 r. W czasach sowieckich zaczęła się przekształcać w wielki ośrodek sanatoryjny dla dzieci. O powstaniu uzdrowiska zadecydowały lokalne soliny, szczególnie jezioro Mojnaki. Okupacja hitlerowska (1941-1944)
nrzyniosła duże straty, szczególnie jej ostatnia faza z zaciętymi walkami o port. Hitlerowcy zamierzali wysadzić w powietrze najważniejsze budynki w centrum, m.in. teatr. Po wyzwoleniu przystąpiono do odbudowy, wznosząc zarazem w części wypoczynkowej wiele nowych, socrealistycznych sanatoriów.
Orientacja
Stosunkowo niewielkie miasto jest rozplanowane wokół kilku osi. Centralny punkt wyznacza Tie-atralnaja płoszczad'. Na zachód od placu są usytuowane nowe dzielnice, na południe - Kurort. Historyczny Gozleve zajmuje tereny na północ od ul. Riewolucyji  głównej alei miasta (na wschód od placu). Plaża jest na początku ul. Riewolucyji. W sezonie trudno znalez
ć tu kawałek wolnego miejsca, dlatego najlepiej przespacerować się za miasto plażą w kierunku Symferopola. Niedaleko od pomnika Armii Czerwonej rozciąga się znakomita plaża o nazwie Słoneczko (można też dojechać marszrutką Eupatoria Saki-Symferopol). Na zwiedzanie miasta wystarczy jeden dzień. Informacja miejska: B30224.
Komunikacja
Pociąg Stacja Eupatoria-Kurort, na północy miasta, przy Priwokzal-noj pł., zapewnia połączenia do Dżankoja i Symferopola (10 dziennie). W sezonie kursują także pociągi do Dniepropetrowska, Mińska i Moskwy. Przechowalnia ba-
gażu mieści się w budynku obok dworca. Rezerwacja biletów: 055, 51411.
Autobus Dworzec autobusowy jest usytuowany przy ul. Intierna-cyonalnoj 124 (33224, 33125), po lewej stronie stacji kolejowej. Połączenia: Armiańsk, Bakczysa-raj, Czernomorsk (18 dziennie), Dżankoj, Jałta, Kercz, Krasno-perekopsk, Mikołajów, Mirnyj, Mischor, Niżniegorskoje, Nowo--Oziornyj (13 dziennie), Razdol-noje, Saki (35 dziennie), Sewasto-pol-Siewiernaja (19 dzienie), Symferopol (51 dziennie), Teodozja.
Komunikacja miejska
Komunikacja miejska opiera się na tramwajach kursujących w godzinach 6.00-23.00. Z początku trudno się połapać w przebiegu linii i przystankach, tym bardziej że drzwi otwierają się po obu stronach pojazdu. Aby przejechać z dworca do centrum, trzeba najpierw wsiąść do tramwaju #3 i pojechać nim aż do pł. Tieatralnoj. Tam powinien czekać tramwaj #1, który kursuje ulicą Riewolucyi.
Zwiedzanie
Na szczególną uwagę zasługują dwie dzielnice Eupatorii: historyczny Gozleve (na północ od ul. Riewolucyi) oraz Kurort (Duwanow-skaja i równoległe ulice biegnące ku Nabierieżnoj Gor'kogo).
Zwiedzanie części historycznej najlepiej zacząć od Meczetu Chań-skiego, tzw. Piątkowego (miecziet' Dżuma-/Chan-Dżami, <5G5BL
WW
)
2 > %
562
Razdolnoje (T0111)Jk. Saki, Symferopol (P07)
 : ' %''Ł %'"
o> - 0

e4 \'v. a - -' -. %

.& . %\.


Je 1 ^=/
fo| % %
|[* Wp
li ' v
%Si i . , -i='::':''.' Z' 'i ' ' ; ;. .: :. %.
1
\ \ \ t ' ' Ml
v % o *r f J-? I udotwórcy 1 s.
"&  12 a N '
A
1 1 CD ańska Ł s %ż % :-
1 cul .-u"! PQ.^-^"' ': 1 1 5 5 'S' I I *
1 1 1 3 1 1 o 1 s I
 : 5 1 i s O  s 4
a . % . % .: N O 0 5 O -( J
V, ' I 3 ; JC ż i .o 2 1 Tefce d 1 s 1
.. ^' ^r/ s W O 5 ( o co U.
% -|oU - / 1 L
__ __
%0=-60<8; Riewolucyi 36), goniącego nad skwerem o nazwie 0l Primorskaja. Wzniesiono go w 1552 r. na cześć koronacji Dew-leta Gireja I. Autorem projektu kył wielki turecki architekt, Hodża fylimar Sinan. Budowla wzorowana jest na konstantynopolitańskiej j-jagii Sophii. Funkcje kultowe ponownie pełni od 1990 r. Niedaleko stoi sobór św. Mikołaja Cudotwórcy (sobór Swiatitiela-Czudo-tworca Nikołaja, A>1>@ !2OB8B5;O-'C4>B2>@F0 8:>;0O; Tu-czina 2), zbudowany w 1898 r. na pamiątkę oswobodzenia miasta podczas wojny krymskiej. Jedzie tu tramwaj #1 - trzeba wysiąść na przystanku Sad im. Karajewa.
Stąd warto się udać w głąb Starego Miasta, najlepiej ulicą Kra-snoarmiejską, którą przegradza budynek XVI-wiecznej łaz
ni tureckiej (turieckaja bania, BC@5F:0O 10=O; Krasnoarmiejskaja 20). Skręcając z Krasnoarmiejskiej w jedną z jej przecznic, ul. Wodorazborną, dochodzi się do ul. Karaimskiej, przy której, co ciekawe, wciąż mieszkają Karaimi. Można zoba-
czyć m.in. typowy XVIII-wieczny dom karaimski (dom karaimskij, 4>< :0@08<A:89; Karaimskaja 53). Najciekawsze są jednak kenesy, czyli domy modlitwy (s33035; Karaimskoj 68; od 11.00 do zmroku; 2 hrn), za lewymi wrotami zabytkowej podwójnej bramy. Na kompleks składają się: Wielka Renesa, Mała Kenesa oraz budynki towarzyszące - całość pochodzi z XIX w. Naprzeciw bramy wznosi się dawna %%-wieczna biblioteka Karaj-Bitikligi (181;8>B5:0 0-@09-8B8:;838; Karaimskaja 57). Za prawymi wrotami kryje się restauracyjka oferująca smaczne dania kuchni karaimskiej (12.00-22.00). Z potraw na uwagę zasługuje czir-czir (spokrewniony z czeburekami), kiefta i rewelacyjny, choć już nie karaimski, płow. Do tego można zamówić kawę po grecku.
Idąc ulicą Karaimską kilka kroków na wschód, dociera się do domu, w którym mieszkał Adam Mickiewicz, o czym przypomina tablica pamiątkowa w języku rosyjskim:  Tu, w domu głowy krym-
liii
HH.....HB.
Oglądając Meczet Piątkowy w Eupatorii, warto pamiętać o tym, że jest on dziełem jednego z najwybitniejszych architektów świata islamu i świata w ogóle. Hodża Mimar Sinan (1489-1588), z pochodzenia Grek spod Kayseri, byt prawdziwą skarbnicą wiedzy i talentów - zajmowai się architekturą, matematyką, inżynierią, astronomią. Krytycy zarzucają mu, że nie stworzyt odrębnego stylu, pozostając pod wpływem architektury bizantyjskiej i syryjskiej. Jednak budowle, które pozostawił po sobie (131 meczetów, 35 medres, 19 mauzoleów, 5 akweduktów, 17 karawanserajów, 31 pałaców, 35 łaz
ni), robią niebywałe wrażenie. Najsłynniejsze dzieła Sinana to meczety Szach-Zade i Sołeimaniye w Stambule oraz meczet Selimiye w Adrianopolu.
skich karaimów Hadży-agi Babo-wicza 27-28 czerwca (9 10 wg starego kalendarza) zatrzymał się wielki polski poeta Adam Mickiewicz (1798-1855)". Kawałek dalej w uliczce odchodzącej w prawo zachowała się pamiątka po tutejszej gminie żydowskiej  synagoga Egi-ja-Kapaj z 1912 3., z owalnym oknem z gwiazdą Dawida na elewacji oraz symbolicznymi wyobrażeniem dziewięciu świateł Chanuki i Tablic Mojżesza w naczółku. Świątynia jest udostępniana bezpłatnie (wolne datki na renowację). Warto wrócić na Krasnoarmiej-ską i podążać nią na północ do Intiernacy onalnoj, która prowadzi do kwartałów zamieszkiwanych przez Ormian i ludność muzułmańską. Ci pierwsi skupiają się przy pochodzącej z 1885 r. cerkwi Surb Niko-pos (armianskaja cerkow', 0@<O=A:0O F5@:>2L; Intiemacyonalnaja 44) - niskim budynku stojącym na terenie należącym do Domu Inwalidów (trzeba pytać stróża). Dalej Intiemacyonalnaja wiedzie do szerokiej ul. Karajewa, która kierując się w lewo, doprowadza do ul. Tatarskoj. W tej części miasta głównym zabytkiem są pozostałości tekę derwiszów (tekije derwi-szej, B5:85 45@28H59). Tekę to rodzaj klasztoru. Podobne budowle można też oglądać przy ul. Tatarskoj 54, Karajewa 16 i Pietriczien-ko 54. Budynki wznoszone od XIV do XVIII w. zostały zamienione na domy mieszkalne. W jednym z nich mieścił się XVII-wiecz-ny meczet Szukułaj-efendi (<5G5BL WWC:C;09-5D5=48).
Zwiedzanie dzielnicy kurortów ' wymaga dłuższego spaceru. Głów ną ulicą tej części Eupatorii jest Duwanowskaja, poddana w ostat nich latach gruntownemu rernon towi. Właściwie niemal wszystkie stojące tu budynki to zabytkowe wille i rezydencje z przełomu XIX i XX w. W willi Gielełowicza (dom Gielełowicza, >< 5;5;>-28G0; Duwanowskaja 11) z 1910 r mieści się Muzeum Krajoznawcze (Krajewiedczieskij muziej; /62727-10.00-17.00, śr. i sb. zamka), pre! zentujące m.in. obszerną ekspozycję archeologiczną. Warto zajrzeć do  szklanej piramidy" przed muzeum, w której kryją się wykopaliska starożytnej Kerkinitydy. Zwiedzanie można zakończyć spacerem po Nabierieżnoj Gor'kogo.
Noclegi
Biuro pośrednictwa kwater ma siedzibę przy Gor'kogo 10 (O1183). Znalezienie pokoju dla 2 3 osób poniżej 20 $ nie jest trudne nawet w szczycie sezonu. Domy wypoczynkowe i sanatoria dziecięce: Korona (ul. Szewczienko 22; O0E 28 194, [e-mail]), Rossija (ul. Franko 25; O0E 23246, 36428, [e-mail]. ua), Majak (ul. 60 let SSSR 39; O21438, fax 21136), OrenKrym (ul. Frunze 17; O0E 36680, 32337).
Hotele
Apogiej (Frunze 28/41; �61488, 33562). Niezły hotel w zwykłym bloku. Lux (dwójka z TV, lodówką, prysznicem i toaletą) 60 $, skromniejszy pokój 20 $. D�' jazd: od dworca tramwajem #3.
ievvpatorija (vel Turisticzieskaja; Prospiekt Pobiedy 1/64; �51548, 51418). Pokoje 1 2-os. (23 31 $, poza sezonem taniej)- Dojście Prospiektem Lenina.
Hotele sezonowe Juinaja (Kirowa 50; e30407, 36004), Krym (Riewolucyi 46; pokoje 2-4-os.; 10-12 $), Ukrajina (Pro-spiekt Lenina 42/19; �30290; 10-20 $).
Gastronomia
Restauracje: Riwiera (Frunze 1), Tichij (Prospiekt Lenina 48/4), Ukrajina (Prospiekt Lenina 40/19), Zołotoj plaż (Urickogo 5). Smaczne i niedrogie posiłki poleca także Narodnaja piwnaja 2 (ul. Diemy-szewa 4; pizza na telefon: O44442) oraz restauracje Alonka (Tokarie-wa43; 10.00-23.00), Koliziej (Gogola 17; non stop) i Mołocznoje (Riewolucyi 55; 8.00-21.00).
Informator
Apteki 9 Maja 86, Intiemacyonalnaja 71, Intiemacyonalnaja 124, Lenina 54, Niekrasowa 55, Riewolucyi 61, Sowietskij pierieułok 44.
Banki Awal (Busłajewych 3/5, Intiemacyonalnaja 115), Kredobank PKO BP Group (Diemyszewa 100), Oszczad-bank (Intiemacyonalnaja 132), Prywat -bank (Niekrasowa 41/28-A).
Biura turystyczne Donator (13-wo Noja-bria 83/90; �62295), Jewpatorija-Intur (pierieułok A
ukicziewa 3; �31432), Jew-patorijakurort (Gor'kogo 16; �30234), Jug-92 (Timiriaziewa 27a; �55609), Krym (Czapajewa 2; �51488), Krymtur (Prospiekt Pobiedy 47; �54555), Ku-rortnyje Usługi (Intiemacyonalnaja 99; �60227), Legienda (Połupanowa 54a; �60703), Liga (Intiemacyonalnaja 115; S58535), Otdych (Uljanowa la;
�61745), Soż (Kirowa 29; �61510), Sputnik (Diemyszewa 111; �62719), Transturist (Lenina 54; �61073).
Mapy Knigi (Riewolucyi 57; �30583).
Poczta Bratjew Busłajewych 3/5.
Szpitale, kliniki Pogotowia ratunkowego (Niekrasowa 39), miejski (Prospiekt Pobiedy 22), dziecięcy (Niekrasowa 85), punkt natychmiastowej pomocy (Kirowa 33), centrum stomatologiczne (Sa-natornaja 36).
Taksówki �33567.
Targowisko Dmitrija Uljanowa 11.
BAKCZYSARAJ
" 28,5 tys. mieszkańców " �6554
Rozchodzą się z dżamidów pobożni mieszkance, odgłos izanu w cichym gubi się wieczorze.
Takim ujrzał Bakczysaraj (ukr. Bachczysaraj, 0EG8A0@09; ros. Bachczisaraj, 0EG8A0@09; krym-sko-tatarski Bakcesaray) Adam Mickiewicz niemal 180 lat temu. Do dziś miasto pozostaje pełne orientalnej lewantyńskiej atmosfery. Tłumaczenie tatarskiej nazwy miejscowości oddaje istotę rzeczy  to rzeczywiście  pałac w sadzie". Bakczysaraj zajmuje wąską dolinę rzeki Gzuruk-su, a jego mieszkańcy są w znacznym stopniu Tatarami. Warto odwiedzić to miejsce we wrześniu, kiedy na stadionie odbywa się jesienne święto urodzaju - Derwiza.
Historia
W średniowieczu istniała tutaj tatarska wieś Eski-Jurt, będąca punktem etapowym karawan na szlaku Chersonez-Perekop. Na jej
miejscu założono w XV w. miasto (pierwsza wzmianka z 1502 3.), od razu jako siedzibę władców, przeniesioną z Sołchatu (Stary Krym) via Kyrk-Er (Czufut-Kale). Lata świetności przypadają na okres od XV do XVIII w., kiedy Bakczysaraj stanowił stolicę chanatu krymskiego. Powstał wówczas pałac władców na lewym brzegu Czuruk-su oraz niezachowane do dziś śródmieście  na brzegu prawym. Po wcieleniu w 1783 r. do Rosji miasto podupadło, nie będąc nawet centrum powiatu w guberni tau-rydzkiej. W czasach wojny krymskiej wraz z Pałacem Chanów stanowiło ogromny lazaret dla rannych żołnierzy rosyjskich. Mimo wybudowania stacji na linii kolejowej Charków Sewastopol (1874), nie zmieniło swojego rzemieślniczo--kupieckiego charakteru. W grudniu 1917 r. zebrał się tu parlament Republiki Krymskiej (kurułtaj), który uchwalił pierwszą w dziejach kraju konstytucję. W rękach bolszewików Bakczysaraj był od 14 listopada 1920 3., do Rosji należał w latach 1920-1954, a od 1954 r. wraz z całym Krymem został włączony do Ukraińskiej SRR.
Orientacja
Stare Miasto jest ulokowane w głębi doliny. Aby tam trafić, trzeba cały czas iść główną drogą doliny, ul. Rieczną (Riecznaja; wszystkie tablice podają dawną nazwę: Lenina), do której z dworca idzie się prosto, koło przystanku, ronda i dalej ul. Rakitskowo, mijając stadion. Część miasta warta obejrze-
nia zaczyna się mniej więcej od n0 mnika Puszkina. Bliżej torów i szn sy Sewastopol Symferopol rozciąg, się nowa, mało interesująca dzielnica. Punkty usługowe skupiają się na niewielkim placu przed dworcem Na spokojne zwiedzenie Bakczysa-raju i okolicy najlepiej przeznaczyć 2-3 dni, choć sam Pałac Chanów monastyr Uspienski i Czufut-Kale można obejrzeć bez trudu podczas jednodniowej wycieczki z Sewastopola lub Symferopola.
Komunikacja
Pociąg Dworca kolejowego (informacja h42637, kasy �25086; 5.20 22.30) nie sposób ominąć, gdyż docierają tutaj właściwie wszystkie środki komunikacji kierujące się do miasta. Połączenia: Sewastopol, Symferopol, Kijów, Donieck, Moskwa, Sankt Petersburg.
Autobus Dawny dworzec autobusowy przy ul. Simfieropolskoj został zamknięty. Autobusy odjeżdżają sprzed dworca kolejowego albo z przystanku na końcu uliczki łączącej plac przed dworcem z miastem. Połączenia: Jałta (przez Symferopol), Sewastopol, Symferopol (31 dziennie), Kercz, Kra-snodar, Noworosyjsk. Bilety warto kupować wcześniej (kasy na prawo od dworca), ponieważ często brakuje ich przed samym odjazdem. Warto pamiętać, że nie wszystkie połączenia z Symferopolem kończą się pod tamtejszym dworcem głównym (autobusowym lub kolejowym). Jest sporo kursów do dworca
Symferopol-Zapadnaja. Większość autobusów relacji Symferopol-Se-^astopoł nie zajeżdża do Bakczysa-raju  możne je łapać na rondzie przed zjazdem do miasta.
Komunikacja miejska
Działają cztery linie autobusowe, tzw. ekspres oraz marszrutki. Wszystkie trasy zaczynają się koło dworca. Dla zwiedzających znaczenie ma przede wszystkim ekspres, który jest najszybszym środkiem komunikacji na trasie dworzec Stare Miasto. Ważna jest też marszrutka kursująca do pętli Sta-rosielje, gdyż można nią dojechać do monastyru Uspieńskiego i Czufut-Kale. Warto także pamiętać o autobusach #1 (do Pałacu Chanów) i #2 (do Pałacu Chanów i Sta-rosielja), ale kursują one bardzo rzadko. Za przejazd ekspresem płaci się 0,50 hrn, marszrutka  1 hrn.
Zwiedzanie
Pałac Chanów Pałac (Chanskij dworiec, %0=A:89 42>@5F; Riecznaja 133; �42881, 47362, http:// www.hansaray.iatp.org.ua; od VI do VII codz. od 9.00 do 17.00, od IX do V wtorek; środa nieczynne; 18 hrn, studenci 9 hrn), przez Tatarów zwany Chan-saraj, należy do największych atrakcji turystycznych półwyspu. Rezydencja służyła jedynej krymskiej dynastii - Girejów. Obecny wygląd kompleksu to efekt odbudowy po 1736 3., po podpaleniu miasta przez żołnierzy rosyjskich. Na lewo od wejścia, na pierwszym dziedzińcu (tzw. gospodarczym) wznosi
się Wielki Meczet Chański (Bi-juk-chan-dżami), zbudowany w latach 1736 1740 według projektu Omera  genialnego twórcy pochodzącego z Persji,  głównego malarza nadwornego". Jest to najważniejsza świątynia muzułmańska Krymu, od 1991 r. ponownie czynna. Obowiązują tu odpowiednie reguły zachowania (nie zawsze respektowane poza porami modlitwy), jak zakaz wstępu dla kobiet oraz obowiązek zdjęcia obuwia przed wejściem. Wewnątrz warto zwrócić uwagę na mihrab (wnękę w murze od strony Mekki), mimbar (ambonę) oraz drewnianą lożę chanów. Za meczetem można znalez
ć cmentarz chanów (mezarłyk), miejsce spoczynku szesnastu władców Krymu. Boczna furta cmentarza wiedzie na tyły Wielkiego Meczetu, skąd widać charakterystyczne kopuły łaz
ni Żółtej Piękności (Sary-Gjuzel) z 1532 r. Budowla ta jest starsza niż pałac. Zapewne była to dawna łaz
nia miejska przyłączona do rezydencji (czynna do 1924 3.).
Po prawej stronie pierwszego dziedzińca stoi właściwy pałac (saraj). O okolicznościach jego budowy niewiele wiadomo. Zapewne trwała za panowania Adil-Sahib--Gireja (1521-1551). Nieznany, ale dużej klasy architekt fascynuje historyków sztuki: niewątpliwie znał pałac sułtanów Topkapi w Stambule (wzniesiony niewiele wcześniej), skąd przejął wiele rozwiązań, ale czerpał także z architektury arabskiej, perskiej, bizantyjskiej i europejskiej. Obiekt, poważnie zniszczony przez Rosjan
-<
567
w 1736 3., został odbudowany dzięki dotacjom Porty, przysyłającej materiały budowlane, architektów i malarzy. Większe jednak spustoszenie poczynił książę Po-tiomkin, szykujący w 1783 r. pałac na wizytę carycy Katarzyny II. Podczas dokonanej wówczas  renowacji" budowla straciła wiele ze swojego uroku. Kolejne działania Rosjan w pałacu (przede wszystkim tzw. remont Kołodina, 1820-1831), niemających pojęcia ani o smaku, ani o technologiach architektury wschodniej, nawet rosyjscy historycy sztuki określają jako pieczalnoje (bolesne). W XIX w. zatarto m.in. słynne zdobienia pędzla wspomnianego Omera, dziś dopiero wydobywane spod póz
niejszych warstw.
Pałac składa się z wielu obiektów. Szczególną uwagę warto zwrócić na Bramę Poselską (Portal Alewiza; Portal Alewiza) z 1503 r. - dzieło Włocha Alevize Noviego - przeniesioną tu z innej chańskiej rezydencji. Artysta jechał tędy z Włoch do Moskwy, aby zdobić Kreml. Tatarzy zatrzymali poselstwo rosyjskie w Bakczy-saraju aż na 15 miesięcy. Ciekawa jest też Sala Dywanu (Zał Diwa-na) z XVI-XVIII w., czyli miejsce, gdzie odbywały się narady i sądy (elementy barokowe i empirowe są dziełem Rosjan), oraz Dziedziniec Fontann (Fontannyj Dworik) ze Złotą Fontanną (Magzub) z 1733 r. (Zołotoj Fontan) i najsłynniejszym zabytkiem Pałacu Chanów - Fontanną A
ez (Selsebil; Fontan Sloz), budowaną w latach 1734-1764.
Piękny wodotrysk, którego tatarsk nazwa oznacza  Rajskie y
ródł " jest kolejnym dziełem Omera. M wiązuje ono do przekazu Koran o z
ródle, które w raju napoi p0l głych za wiarę. W obecnym miejSCu fontanna stoi od 1787 3., wcześnie' znajdowała się, wedle jednej z wersji, przy mauzoleum Diljary Bikecz (Przepięknej Księżnej), ukochanej żony ostatniego chana, Krym-Gire-ja. Historia Diljary Bikecz, Gre-czynki czy też Polki (Marii Potockiej), którą z ochotą opowiadają oprowadzający po pałacu przewodnicy, jest niejasna i nie ma jednoznacznego potwierdzenia w z
ródłach. Nazwę, pod którą fontanna znana jest dziś na całym świecie, prawdopodobnie wymyśliła Polka, Zofia Kisielewa (z domu Potocka), opisująca w romantycznym uniesieniu zabytek Puszkinowi jako lafon-taine des larmes. Zona chana spoczywa w mauzoleum  diurbe Diljary Bikecz z 1764 3., na północ od pałacu. Inne pałacowe obiekty to m.in. harem, pomieszczenia mieszkalne oraz baszta zwana Sokolą.
W pałacu urządzono dwa muzea: Muzeum Archeologii Miast Pieczar (m.in. z zabytkami karaimskimi) i Muzeum Historii i Kultury Tatarów Krymskich. Z dworca do Pałacu Chanów dojeżdża ekspres oraz autobusy #1 i 2.
Stare dzielnice Warto poświęcić trochę czasu na spacery po miasteczku. Można tu znalez
ć trzy kompleksy zabytków, zgrupowane w miejscach trzech istniejących niegdyś osad: wokół pałacu (Stary
RakczysaraJ)> Eski-Jurt i Sałaczik (Starosielje).
\V Starym Bakczysaraju na uwa-
zasługuje tradycyjna zabudowa
toczona ogrodami z fontannami
(tzw. czeszme). Należy jej szukać
in. przy ulicy Puszkina. Z niegdyś licznych reprezentacyjnych budowli najlepiej zachował się Ivleczet Drewniany (Tachtały--Dżami, <5G5BL "0EB0;K-60<8; Ismaiła Gasprinskogo 7) z 1707 3., zwany tak od drewnianej konstrukcji wewnątrz ścian, ponownie czynny od 1990 r. Warto też zwiedzić efektowne, choć zrujnowane Stare Mauzoleum (Eski-Diurbe) z XV w. oraz nieco wcześniejsze (A:8-N@15; Zoi Kosmodie-mianskoj), skrywające, jak głosi legenda, szczątki dere-bej (księcia doliny), zapewne tatarskiego władyki z rodziny Jaszłau, rządzącej tu przed przeniesieniem rezydencji chanów. Ciekawie prezentuje się także meczet Ismi-chan (<5G5BL A<8-E0=; Siewastopolskaja).
Na przedmieściu Eski-Jurt, między ulicami Frunze, Budionnowo i Zadorożną, w sąsiedztwie dzisiejszego Uniwiermagu, zwraca uwagę grupa mauzoleów (tzw. diurbe), tworząca niegdyś cmentarz zwany Azis lub Kyrk-Azis (Czterdziestu Świętych). Najstarsze jest diurbe Ben-Jude-Sułtan (4N@15 5=-.45--!C;B0=; Frunze) z przełomu XIV i XV w., wzniesione przez Mu-hammeda-Szah-beja dla jego matki. Niewiele póz
niej powstało przypominające jurtę diurbe Mo-hamed-beja (4N@15 CE0<54-1590; pierieułok Pierwomajskij)
z początku XVI w. Mauzoleum Ahmed-beja (4N@15 E<54-1590; Budionnowo) pochodzi z 1577 r. Obok stoi mimbar (kazalnica) z przełomu XVI i XVII w. - jedyna pamiątka po tutejszym tekę (klasztor derwiszów). Najmłodsze jest centralnie usytuowane diurbe Muhamed-Gireja II (4N@15 C-E0<54-8@5O II; Budionnowo) z przełomu XVI i XVII w., kojarzone zazwyczaj z jednym z chanów, choć sama budowla może być wcześniejsza.
W dawnej dzielnicy Sałaczik (dziś przemianowanej na Starosielje) Hadżi Girej, przenosząc stolicę z Sołchatu (Starego Krymu), założył pierwszą rezydencję chanów zwaną Aszłama-saraj. Z tego okresu zachowały się dwie interesujące budowle: diurbe Hadżi Gireja (4N@15 %0468-8@5O; Basienko) z 1501 3., zbudowane dla założyciela państwa przez jego syna, chana Mengli Gireja (także w nim pochowanego), oraz medre-sa Zindżirli (8=468@;8-<54@5A-ce, Basienko) z 1500 3., dawna muzułmańska szkoła religijna, wzniesiona również przez Mengli Gireja. Nazwa znaczy dosłownie  Szkoła A
ańcucha", od łańcucha zawieszonego w poprzek wejścia, który zmuszał wchodzących do pochylania głowy przed nauką islamu.
Monastyr Uspienski Wspaniały klasztor Zaśnięcia NMP (Uspien-skij monastyr', #A?5=A:89 <>=0ABK@L) jest usytuowany na obu zboczach doliny, którą biegnie droga ze Sałacziku (Starosieija) do
Czufut-Kale. Przypuszcza się, że zaczęli go wykuwać pod koniec VIII w. greccy mnisi, którzy opuścili Bizancjum w czasach ikono-klazmu. Monastyr funkcjonował bez przeszkód przez cały okres rządów tureckich i tatarskich; był nawet siedzibą metropolity i głównym ośrodkiem chrześcijaństwa na Krymie. Przed znajdującą się w klasztorze świętą ikoną modlił się nawet muzułmanin Hadżi Gi-rej, założyciel państwa krymskiego. Klasztor przyciągał uwagę Moskwy, która hojnymi darowiznami (już w czasach Borysa Godunowa) starała się wpływać na krymskich chrześcijan. Paradoksalnie, kres jego działaniu położyli sami Rosjanie w 1778 3., wysiedlając Greków na tereny Azowa. Osadnicy ze wsi Mariampol, leżącej w dolinie koło klasztoru, założyli dzisiejszy Ma-riupol. Monastyr, odnowiony już jako rosyjski w 1850 3., miał świadczyć o związkach Rosji z mieszkańcami półwyspu sprzed czasów tatarskich. Ponownie zamknięty w 1921 3., został znów otwarty w 1993 r. Zachowała się jaskiniowa cerkiew z XIV w. oraz cele mnichów (XV-XVI w). Monastyr stanowi obecnie ważne centrum pielgrzymkowe (wstęp bezpł.). Wewnątrz obowiązuje zakaz fotografowania. Dojazd -jak do Czufut-Kale (marszrutką z napisem  Czufut-Kale" albo  Starosielje" oraz autobusem #2 kursującym co 90 min).
Czufut-Kale Niezwykłe skalne miasto Czufut-Kale ('CDCB-0;5) składa się z pieczar mieszkalnych
i ruin kilku budowli. Funkcjon wało od VI do XIX w., a dziś ie jednym z kilku zachowanych Krymie (obok Mangup-Kale i Esk' -Kermen). Mieszkanie w wysoko górskich pieczarach dawało szans przeżycia w niespokojnych cza sach. Początki miasta są mało zna ne. Być może założyli je pogańscy Alanowie, ochrzczeni tu prze? św. Cyryla około 860 r. Potem przy. jęło się tureckie miano Kyrk-Er, którego używa wspominający je jako pierwszy na piśmie arabski geograf Abulfeda w 1321 r. Pojawianie się kolejnych grup ludności - Ormian Karaimów i Greków  nie jest do końca wyjaśnione. Kres Czufut--Kale był dziełem Rosjan, którzy w XVIII w. usunęli stąd ludność grecką do póz
niejszego Melitopolu, a karaimską w XIX w. do Eupatorii. Do skalnego miasta wchodzi się przez Bramę Południową (Jużnyje worota). Za pieczarami przy wejściu można pójść drogą w prawo, potem jeszcze raz w prawo, aby obejrzeć karaimskie domy modlitwy przy tzw. ulicy kenes. Po lewej stronie widać Wielką Kenese z XIV w., po prawej zaś Małą Kenese z XVIII w. Dalej za strzałkami prodołżenije osmotra dochodzi się do mauzoleum Dżanike-chanym - diurbe zbudowanego w 1437 r. dla córki chana Tochtamysza, która, według legendy, została przyłapana in flagranti z kochankiem, po czym rzuciła się ze skały z obawy przed ojcem. Warto przyjrzeć się samej drodze - równoległe żłobienia są śladem arb, wozów sprzed kilkuset lat. Kamienny budynek z posterun-
kiem milicji to dawny dom Abrahama Firkowicza (1786-1874), najsłynniejszego karaimskiego uczonego. Na samym szczycie góry stoi twierdza. W końcu dochodzi się do Bramy Wschodniej, którą warto wyjść przed umocnienia miasta. Na prawo rozciąga się tzw. Dolina Jozafata. Ponieważ brama jest zamknięta od kilku lat, dlatego chcąc dostać się na teren nekropolii, należy obejść skalne miasto ścieżką od poradnia. Droga wiedzie od bramy na prawo w dół, by po około 150 m doprowadzić do dużego cmentarza karaimskiego.
Do kamiennego miasta najlepiej dojechać marszrutką z napisem  Czufut-Kale" albo  Starosielje". Można także pojechać autobusem #2, ale kursuje on co 90 minut. Od pętli idzie się drogą pod górę (tą samą, co do monastyru Uspieńskiego). Od kasy trzeba jeszcze przejść 1,5 km najpierw drogą dnem doliny, potem dróżką, przy czym na rozstajach należy wybrać ścieżkę środkową, wyłożoną kamieniami. Wchodzi się przez drewniane wrota na samym szczycie (9.00-17.00, ale Bramę Wschodnią zamyka się o 16.00; 10 hrn).
Noclegi
Bachczysaraj (Simfieropolskąja 3; 242598). Hotel w białym, nieco schowanym za drzewami budynku, niedaleko od dworca. Pokoje bez toalety; jedynka 30 hrn, dwójka 40 hrn, lux (tzn. z telefonem) 50 hrn.
Turotel Priwał (Szmidta 43; *347846, 32441). Przyzwoite i czyste prywatne schronisko, wysoko ponad doliną Czu-ruk-su, 500 m od Pałacu Chanów. Miej-
sca noclegowe na każdą kieszeń. Domek na trzy osoby bez łazienki  120 hrn, dwójka w pawilonie z łazienką - 100 hrn, domek 4-osobowy z łazienką, TV - 350 hrn za dobę. W cenę jest wliczone śniadanie. Parking  5 hrn za dobę. Basen  10 hrn za godzinę. Od Pałacu Chanów idzie się ul. Zoi Kosmodiemian-skoj i dalej za znakami.
Gastinnica Czastnica (Wostocznaja 11; e47740). Pokoje gościnne na terenie Muzeum Nagajewskiej i Romma; tanio (od 8 $ za pokój), do dyspozycji gości kuchnia. Są jednak problemy z ciepłą wodą.
Gastinnica Gosochotchoziajstwa (ul. Gaj-dara 1; e43741). Hotel ukraińskich hufców pracy, choć przyjmują także turystów (20 miejsc). Dobry wybór - niedrogo, czysto i z ciepłą wodą!
Inne miejsca noclegowe: Awtomobilist (ul. Krymskaja 12; O26872), Elita (ul. Lenina 110; e47402).
Gastronomia
W Bakczysaraju z roku na rok przybywa niedużych lokali gastronomicznych, w większości nie- 1 drogich (suty obiad 20 hrn). Oferują one dania kuchni tatarskiej (nie tylko czieburieki), często mają tzw. karawan-saraj, czyli stoliki, przy których je się bez obuwia, siedząc po turecku. Najsmaczniejszą kuchnią wyróżnia się mała i niepozorna kawiarenka tuż obok bramy Pałacu Chanów (trzeba skręcić za kolumną Katarzyny i wejść w zaułek pomiędzy domem a rzeczką) - pyszne pielmieni z orzechami oraz ciastka tatarskie. Bachczysaraj (Frunze 40; e25500; 11.00-23.00). Styl ZSRR lat 70. ubiegłego wieku; tanio. 5
Gulfidan (Riecznaja 85). Restauracja nastawiona głównie na turystów.
Jesma (Simfieropolskaja 5; B42557; 9.00-24.00). 03-dyskoteka z akwariami, ale można tu dostać smaczne dania kuchni lokalnej.
Krymskije Czieburieki (Riecznaja 104, naprzeciw Pałacu Chanów; O47742; 10.00-15.00 oraz 16.00-20.00). Jeszcze kilka lat temu były w tej restauracji najlepsze tatarskie czieburieki na Krymie, stąd też polecano ją w przewodnikach. Dziś nie warto nawet wchodzić do środka.
Informator
Apteki Centralna (Sowietskaja 15; e43 477), Frunze 44 (e25292), Rakitskogo 13 (e26206), Riecznaja 69 (�42524).
Banki Awal (Sowietskaja 7), Priwat-Bank (Frunze 92).
Biura turystyczne Bachczisarajskoje biuro putieszestwij i ekskursij (Riecznaja 106; /42436).
Dom towarowy Frunze 40.
Poczta Główna: ul. Rakitskogo 11 (codz. 8.00-18.00; Internet), Sowietskaja 7, Zoi Kosmodiemianskoj 20 (pn. pt. 9.00-17.00, sb. 8.00-13.00).
Szpitale, przychodnie Sowietskaja 13 (s41685), stomatolog (Simfieropolskaja 8; �42624).
Taksówki &43879.
Targowisko Budionnogo 1.
SEWASTOPOL I OKOLICE
" 356 tys. mieszkańców " O692
Wielki port wojenny i siedziba ukraińskiej oraz rosyjskiej Floty Czarnomorskiej, Sewastopol (ukr. Sewastopol, !520AB>?>;L; ros. Sie-wastopol, !520AB>?>;L; krymsko--tatarski Akjar), leży na zboczach
wzgórz nad zatokami Siewastonol skaja Buchta i Jużnaja Buchta. Tai, powiadają miejscowi, Sewastopol to już nie Krym, ani nawet nie Ukraina, tylko prawdziwie russkii gorod. Miasto rzeczywiście nie należy do Autonomicznej Republiki Krymu (podlega bezpośrednio Kijowowi), ale kontrowersje co do jego przynależności państwowej dawno zostały ucięte. Piękne za dnia bywa straszne nocą  z powodów finansowych wyłączono latarnie, nawet na głównych ulicach. Nie wolno zapominać o środkach ostrożności. Jak w każdym porcie, szczególnie wojennym, plagą są gwałty. Nazwa  Sewastopol", oznaczająca  miasto chwały", została nadana przez Rosjan w 1784 r.
Historia
W V w. p.n.e. w miejscu tym powstała kolonia grecka  Chersonez Taurydzki. Szybko urosła ona do rangi jednego z największych ośrodków na wybrzeżu Morza Czarnego. Około 480 r. p.n.e. weszła w skład Królestwa Bosporań-skiego. Grecy wybudowali potężne umocnienia, rozbudowane jeszcze przez Rzymian, którzy w 63 r. podbili miasto. Mimo najazdów Hunów, Chazarów i Słowian, podlegający Bizancjum Chersonez trwał aż do XIII w., będąc wielkim ośrodkiem handlowym i metropolią religijną. To tutaj w 988 r. książę Rusi Kijowskiej Włodzimierz Wielki przyjął chrzest. Miasto upadło wraz z podbiciem Krymu przez Tatarów. Istniała wtedy tylko niewielka wioska Akjar.
-----------------------------------1
SEWASTOPOL| Ł
[o 400 m
48= V (
Siewierna starana
W 1783 r. osadę wcielono do Rosji. O budowie w tym miejscu nowego wielkiego portu zdecydował ten sam czynnik, co i w starożytności  znakomite naturalne przystanie w zatokach. W 1784 r. nazwę Achtiar (rosyjska wersja Akjar) zmieniono na Sewastopol. W czasie wojny krymskiej port był przez rok (od września 1854 do września 1855 r.) oblegany przez siły angielskie, francuskie i sardyńskie. Mimo bohaterskiej obrony, został zdobyty szturmem. W 1875 r. miasto połą-
czono linią kolejową z resztą kraju. Kilkakrotnie przechodziło z rąk do rąk. Było jednym z najdłużej istniejących bastionów  białych" Rosjan  bolszewicy zajęli je ostatecznie dopiero 15 listopada 1920 r. Podczas II wojny światowej Sewastopol znalazł się pod okupacją niemiecką, w czasach sowieckich stanowił miasto zamknięte. W 1954 r. wraz z całym Krymem wszedł w skład Ukraińskiej SRR. Od 1991 r. jest częścią niepodległej Ukrainy.
Orientacja
Głównymi ulicami Sewastopola są Bolszaja Morskaja i Prospiekt Nachimowa. Od tego drugiego eleganckie podwójne schody prowadzą do góry, do najlepszej dzielnicy miasta. Funkcję deptaku z kafejkami pełni umocnione nabrzeże  Nabierieżnaja Korniłowa. Na zwiedzanie warto zarezerwować przynajmniej jeden pełny dzień.
Komunikacja
Pociąg Dworzec (pł. Wokzalnaja 3; �543077) jest usytuowany na końcu Zatoki Południowej. Przechowalnia bagażu mieści się w piętrowym budynku za kładką (5.00-23.00). Informacja: �366074. Rezerwacja: �590081, 590089. Przedsprzedaż biletów: w kasie na Wokzalnoj 10 oraz �523077. Połączenia: Symferopol, Inkerman II, Kijów, Donieck, Moskwa, Sankt Petersburg.
Autobus Dworzec stoi po tej samej stronie, co budynki stacji kolejowej, na lewo od portu, przy ul. Riewiakina 2 (�461632, 366011; 6.00-19.00). Przejście ze stacji jest skomplikowane. Można kładką prowadzącą w stronę przeciwną do dworca autobusowego (w prawo) wejść na górę, dalej skręcić w lewo, minąć przystanek i iść cały czas w dół, tak by przejść nad torami. Drugi sposób jest niebezpieczny i, niestety, powszechnie wykorzystywany - idzie się za stację w lewo, potem przechodzi przez tory postojowe i dochodzi do żelaznej bramy, za którą znajduje się dworzec autobusowy. Pół
biedy, jeśli tory są puste, ale kiedv stoją na nich pociągi, nie należy na_ śladować miejscowych przechodz
cych pod stojącymi wagonami. Bezpieczniej jest pójść naokoło.
Połączenia autobusowe: Foros Jałta (11-12 dziennie), Kercz' Krasnodar, Mikołajów, Noworn-syjsk, Rostów nad Donem, Symfe_ ropol, Teodozja.
Samochód Na dworcu autobusowym stoją prywatne samochody, kursujące do różnych miejsc. Opłaca się wynająć taki pojazd, gdy podróżuje się w kilkuosobowej grupie (1 hrn/km; do Bakczysara-ju 45 min, do Symferopola 1 godz. 15 min).
Statek Jedynym regularnym połączeniem, jakie obecnie utrzymuje Dworzec Morski (pł. Nachimowa 5; informacja �524082, kasy �540522; kasy 9.00-17.00 z wyj. śr. i czw.), są rejsy do Stambułu.
Komunikacja miejska
Podstawowym środkiem komunikacji są trolejbusy. Jeden przejazd kosztuje 0,50 hrn. Kursują też nieliczne autobusy i częściej spotykane marszrutki (1 hrn). Z Przystani Hrabiowskiej w poprzek Zatoki Se-wastopolskiej pływa prom, zwany tu z rosyjska katier. A
ączy on centrum miasta z dzielnicą Siewiernaja (co 30 min; bilet 0,50 hrn).
Zwiedzanie
Chersonez Taurydzki Muzeum Chersonezu Taurydzkiego (Chier-sonies Tawriczieskij, %5@A>=5A
^02@8G5A:89; Driewniaja; �241 4|5 241362, http://www.cherso-nesós.org; 9.00-17.45; 10 hrn, dzieci 5 hrn) szczyci się jednym
najwspanialszych zabytków Ukra- %ny  rozległymi wykopaliskami umieszczonymi na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO. Podczas prac archeologicznych odsłonięto starożytne miasto z kompletną infrastrukturą: portem, amfiteatrem, bazylikami, murami i mennicą (łącznie 62 obiekty). Zwiedzający wędrują asfaltową drogą oznaczoną strzałkami i napisami, prowadzącą od bramy nad morze. Szczególnie efektowna jest część usytuowana najdalej na północ, nad morzem. Chersonez ma poza tym wielkie znaczenie dla wyznawców prawosławia  to jedyne miejsce na Ukrainie, gdzie przebywali święci Cyryl i Metody, i to prawdopodobnie tutaj w 988 r. przyjął chrzest książę kijowski Włodzimierz. Sobór św. Włodzimierza (Władimirskij sobór, ;048<8@A:89 A>1>@) z lat 1859-1866 jest obecnie rekonstruowany.
Trolejbusami #2, 6 i 10 dojeżdża się do przystanku Dmitrija Uljano-wa. Następnie trzeba się nieco cofnąć i pójść ul. Dmitrija Uljanowa pod górę, do skweru z pomnikiem sw. Włodzimierza, po czym skręcić w prawo, zejść w dół (ul. Driewniaja) i pomiędzy rosyjskimi koszarami dotrzeć do bramy wejściowej.
Śródmieście W tej części miasta jest wiele pamiątek związanych z licznymi wojnami. Wśród muze-
ów Sewastopola szczególnie wyróżnia się Muzeum Floty Czarnomorskiej (Muziej Cziernomorsko-go Fłota; Lenina 11; �522289; 10.00-17.00 z wyj. pn. i wt.). Ekspozycja ma charakter military-styczno-kombatancki, ale warto przyjrzeć się dokładniej jednemu z gmachów  dawnej garnizonowej cerkwi św. Michała Archanioła (cerkow' Swiatogo Archistratiga Michaiła, F5@:>2L !2OB>3> @E8-AB@0AB830 8E08;0; Lenina 11). Epitafia i tablice pamiątkowe umieszczone na frontonie upamiętniają jednostki biorące udział w wojnie krymskiej w latach 1853-1856. W innej świątyni, soborze św. Włodzimierza (Władimirskij sobór, ;048<8@A:89 A>1>@; Su-worowa 3), mieści się krypta admirałów (usypalnica admirałów) ze szczątkami M. A
azariewa, P. Nachimowa, W. Korniłowa i W. Isto-mina. Dziejom wojny krymskiej poświęcono Muzeum Bohaterskiej Obrony i Wyzwolenia Sewastopola (Muziej gieroiczieskoj oborony i oswobożdienija Siewastopola; Istoriczieskij bulwar; �522926), gdzie szczególną uwagę zwraca panorama Obrona Sewastopola 1854-1855, namalowana przez monachijskiego malarza F.A. Ruba z zespołem w 1905 r. (podczas II wojny światowej została zniszczona, ale odtworzono ją w 1954 3.).
Warto przejść się nabrzeżem, szczególnie Nabierieżną Korniłowa, by obejrzeć atrakcje związane z nadmorskim położeniem Sewastopola: oceanarium (Epronowskaja 9; �240187; 8.30-17.30, przerwa
w południe 45 min) i delfinarium wiedzieć czemu, obiekty te są za-
(Nabierieżnaja Korniłowa 2; s546 mykane w soboty i niedziele. Za-
504; 9.00-18.00, przedstawienia raz za delfinarium można jeszcze
zazwyczaj o 14.00; od 15 hrn). Nie znalez
ć bardzo interesujące mu"
zeum-akwarium (pr. Nachimowa 2; ff543892; wt.-nd 10.00-19.00; \Q hrn), prezentujące dziesiątki gatunków morskich zwierząt tropikalnych. Niestety, opisy są tylko po rosyjsku. W pobliżu znajduje się Przystań Hrabiowska (Grafska-ja pristań, 3@0DA:0O ?@8AB0=L), wybudowana w 1846 r. według projektu D. Uptona, niegdyś miejsce przyjmowania oficjalnych wizyt i parad okrętów. Tuż za przystanią działa port białej żeglugi (pł. Nachimowa 5; �545201, 544082), skąd w sezonie odpływa wiele statków i łodzi (morskije tramwajcziki), Bardzo interesującym przeżyciem może być godzinna przejażdżka po porcie wojennym, podczas której można zobaczyć, jak rdzewieje osławiona Flota Czarnomorska (od 15 hm/os.; cena zależy od ilości uczestników, pory roku, rodzaju łajby oraz humoru kapitana czy właściciela). Co 30 60 minut wyruszają też promy relacji Artilerij-skaja buchta Siewiernaja starana (pł. Zacharowa).
Bała klawa
Z pobliskich miejscowości warto zwiedzić Bałakławę (0;0:;020) -malutką osadę o historii sięgającej starożytności, oddaloną o 10 km na południe od Sewastopola. Dojazd może się wydawać nieco skomplikowany, ale tak naprawdę nie sprawi Większego kłopotu. Na Prospiekcie Nachimowa trzeba wsiąść do mar-szrutki #12 lub trolejbusu #12 1 pojechać do końca, do pętli 5 km". Tu należy wysiąść, przejść PrZez targowisko i zająć miejsce
w bałakławskim już autobusie #9 albo marszrutce #9. Po kilkunastu minutach dociera się na centralny plac w Bałakławie  1 Maja. Nie zaszkodzi poszukać cerkwi Dwunastu Apostołów (cerkow' Dwie-nadcati apostołów, F5@:>2L 25=04F0B8 @>AB>;>2; Rublowa) z 1357 r. Przede wszystkim jednak powinno się pójść od pi. 1 Maja ulicą Kirowa (skrajna po lewej) do góry. Po 20 minutach wędrówki przez dzielnicę slumsów zamieni się ona w szeroką ścieżkę, która prowadzi do niez
le zachowanych pozostałości genueńskiej twierdzy Czembalo (kriepost' Cziem-bało, :@5?>ABL '5<10;>; Krie-postnaja góra), wzniesionej w latach 1357 1433. Można stąd raz jeszcze nasycić oczy piękną zatoką i przypomnieć sobie poświęcony temu miejscu fragment Odysei Homera:
Znalazły tam wyborną przystań nawy nasze, Skał niebotycznych ściana przystań tę zamyka I tylko wąskim wnijściem okręt się przemyka, Gdzie dwie skały ogromne z dwóch stron w morze wbiegły.
(X, 90 93, przekład L. Siemieńskiego)
=:53B0?
Na północny wschód od Sewastopola leży Inkerman, gdzie na uwagę zasługują dwa interesujące zabytki: ruiny twierdzy Kalamita (kriepost' Kałamita, :@5?>ABL 0;0<8B0) oraz klasztor skalny. Zrujnowana forteca jest usytuowana na górze, za mostem na szosie do Symferopola. Budowę zaczęli Bizantyjczycy w V w. Potem był tu także ogromny skalny monastyr.
'
Twierdza służyła jako główny bastion średniowiecznego państwa zwanego Despotatem Teodoro. Na początku XV w. wzniesiono nową warownię, którą w 1433 r. zrujnowali Genueńczycy, a w 1475 r. zdobyli Turcy. Jej pozostałości stanowią obecnie muzeum (s24l 415). Drugim, zdecydowanie ciekawszym zabytkiem jest skalny męski klasztor prawosławny św. Klemensa (!2OB>-;8<5=B>2A:89 <C6A:>9 <>=0ABK@L), funkcjonujący w dawnych pieczarach od połowy XIX w. do 1926 3., kiedy został zlikwidowany przez władze radzieckie. Ponownego otwarcia doczekał się w połowie lat 90. Mając odpowiedni strój (zakryte ramiona, długie spodnie, kobiety spódnice oraz chustki na głowie), można zobaczyć kilka małych skalnych świątyń oraz murowaną cerkiew Trójcy Świętej. Kompleks znajduje się u podnóża wzgórza Kalamity, niedaleko od głównej trasy (przy linii kolejowej).
Noclegi i gastronomia
W Sewastopolu najlepiej wynajmować prywatne kwatery. Trzeba zagadnąć na dworcu kogoś, kto trzyma tekturową tabliczkę. Nocleg kosztuje około 25-30 hrn. Warto też odwiedzić specjalne kwartirno--posriedniczieskoje biuro (Prospiekt Nachimowa 2; 8522772).
Hotele
Ameli (ul. Gierojew Briesta 53a; s461 333). Niewielki hotelik w pobliżu plaży Omega. Cena za dwójkę w szczycie sezonu wynosi 248 hrn.
Aurora (ul. Kożanowa 12; 0546755 kom. 8 050 8087000). Jedynka 160 hm dwójka 240 hrn. Dla dzieci zniżka 50% na dodatkowym łóżku. We wszystkich pokojach łazienka, klimatyzacja, TV.
Gorizont (pos. Uczkujewka, w dzielnicy Siewiernaja; �717169, 716154). Dobre i tanie miejsce, w bezpośrednim sąsiedztwie piaszczystej plaży. Do wyboru: domki drewniane i murowane oraz korpusy wypoczynkowe (ceny od 95 hrn od osoby). Daleko od centrum; dojazd autobusami #12, 14 i 36.
Jard*** (ul. Kiesajewa 9; �429857, 429852, http://www. lcrimeatour.com/ hotelyrd. html). Jedynka od 245 hrn, trójka od 295 hrn.
Krym (6-aja Bastionnaja 46, w rzeczywistości na pł. Wosstawszych; �522215, 523181). Ponury hotel w wieżowcu. Jedynka 160 hrn, dwójka 240 hrn, jedynka lux 285 hrn, dwójka lux 320 hrn. Bar, restauracja z klubem nocnym, dyskoteka, biblioteka, bilard, kort tenisowy, fitness club. Zapewniony dowóz na plażę; wycieczki.
Lalibieła (pier. Pribojnyj 18, w dzielnicy Kamyszy; �410745, komórka [phone], http://www.lalibela.narod.ru). Mały hotelik, komfortowy i niedrogi (dwójka od 70 hrn, czwórka 100 hrn, dwójka lux 200 hrn, w czerwcu i we wrześniu ceny o 100% niższe), 15 mm do centrum i 5 min do plaży. W pobliże dojeżdżają trolejbusy #10 i 18. L)�" bry wybór!
Morskoj (pr. Oktiabfskoj riewolucyi 44; �471686, 246710, http://www.hotel-morskoy.com). Jedynka 200 hrn, dwójka 250 hrn.
Primorskaja (Partizanskaja 4). W centrum miasta, ale naprzeciwko hałasu* go targowiska. Pokoje o niskim stano
dzie, toalety wyłącznie na korytarzu. Jeden z najtańszych hoteli w mieście. Dojazd: trolejbusem #6 i 10 oraz marszrut-kami z tablicą  Centralnyj Rynok" (trzeba wysiąść przed bramą targowiska i pójść Partizanską ok. 50 m).
Siewastopol (Prospiekt Nachimowa 8; /523682, 523671). Najlepszy hotel w mieście, ulokowany w monumentalnym żółtym gmachu z kolumnami. W pokojach TV i lodówka. Jedynka 55 170 hrn, dwójka 80-140 hrn, lux 155-400 hrn.
Sputnik (Woronina 10; �520591). W bardzo dobrym miejscu, na wzgórzu nad ścisłym centrum. Pokoje można rezerwować telefonicznie, co jednak podnosi cenę o 50%. Dwójki 55-80 hrn, lux 140 hrn.
Restauracje
Dialog (Bolszaja Morskaja 11; �455 655). W kompleksie handlowo-usłu-gowym. Ceny zróżnicowane (bulion z pielmieniami 10 hrn, barszcz 10 hrn, firmowa kaczka faszerowana 75 hrn). Bardzo dobra zupa iapsza gribnaja za 15 hrn.
Korczma (ul. Odiesskaja 6; �550899; 10.00-23.00). Wystrój z pewnością ucieszy miłośników etnografii. Pyszny barszcz z pampuszkami, czyli czosnkową bułką drożdżową.
Russkije pielm ieni (ul. Lenina 5; 8.00-21.00). Tani, ale schludny lokal przypominający bar mleczny (obiad ok. 20 hrn).
Rybackij stan (pł. 300-letija Rossijsko-wo Flota; �557278; 11.00-3.00). Jeden z lepszych lokali serwujących owoce morza, ale nie tylko, niestety dość drogi.
Traktir 1854 goda (Bolszaja Morskaja 8; "544760; 10.00-24.00). Najpopularniejsza restauracja w mieście, nawiązu-
jąca do starorosyjskich traktierni. Kuchnia znakomita i niedroga (danie główne ok. 20 30 hrn). O renomie lokalu świadczą częste w porze obiadowej kolejki. Warto jednak poczekać  pierogi, solanka, barszcz, wieprzowina z grzybami czy kwas chlebowy są naprawdę wyborne.
Tri Pieskaria (pł. A
azariewa róg Majakow-skogo; �555581). Klimatyzowana piwniczka oferująca szaszłyki, owoce morza i sałatki (15 25 hrn). Można płacić kartą kredytową.
Inne lokale Grafskaja pristan' (prospiekt Nachimowa 3; 10.00-6.00), Italjanskij dworik (Prospiekt Nachimowa 4; całą dobę), Medżyk Burgier (Bolszaja Morskaja 15; 10.00-22.00; fast food), bar Wiesiolyj Rodżer (Bolszaja Morskaja 43; 9.00-23.00), bar Kajut-kompanija (Na-bierieżnaja Korniłowa 2; całodobowy bar z dyskoteką).
informator
Apteki Informacja: �454099. Bolszaja Morskaja 48 (�520220), Giedieon Richter (Lenina 3; �522996), Gienierała Piętrowa 17 (�524175), Gogola 29 (�523984), Istomma 29 (�366495), Je-friemowa 1 (�247282), Kamanina 5 (�716265), Muzyki 52a (�443696), Nowikowa 31 (�531203), Pobiedy 12 (�362560), Proletarskaja 25 (�427640), prospiekt Oktiabfskoj Riewolucyi 33 (�425263), Raboczaja 2 (�372207), Tołstogo 8a (�524101), Uljanowa 2 (�240269).
Banki Awal (Wołodarskowo 10), Credo-bank PKO BP Group (Noworossij-skaja 56), Praweks-bank (Wakulen-czuka 22), Priwatbank (Gienierała Ostriakowa 15), Prominwestbank (So-wietskaja 9), Ukrsocbank (Lenina 15).
Biura podróży, agencje turystyczne
Achtiar (Bolszaja Morskaja 39; s523 641), Ałan (Prospiekt Nachimowa 11; ^591645), Biuro putieszestwij i ekskur-sij (pierieułok Panoramnyj 13; e522 557), Gamaleja-Krym (Prospiekt Nachimowa 8; B444350), Gierakleja (Sie-niawina 1; e444632), Intertranskontakt (Raboczaja 2; e372655), Inturserwis (Partizanskaja 4; e520364), A
aspi (Admirała Oktiabr'skogo 4; /520142), Pa-łakion (Kalicza 2a; e530342), Priczier-nomorje-Tur (Sieniawina 3; S524405), Ramudt-Siewastopol-Tur (Prospiekt Nachimowa 4; e444878), Tetis Tur (Sowietskaja 65; S522065), Tur Trewel (Jefriemowa 2; s247288), Tur-Etno (Wokzalnaja 10; e453518), Turspo (Jefriemowa 28; S232298), Złata (6-aja Bastionnaja 46; s591473).
Dom towarowy Kompleks handlowy Ku-pieczieskij (Prospiekt Nachimowa 17).
Poczta Główna: Bolszaja Morskaja 21 (pn.-pt. 8.00-19.00, sb.-nd. 8.00-18.00); rozmównica: hotel Krym (6-aja Bastionnaja 46; 9.00-20.00).
Policja M02.
Straż pożarna eOl.
Szpitale Pł. Wosstawszych 19 (s591 859), dziecięcy (Prospiekt Gienierała Ostriakowa 2110; /447986), stomatolog (Bolszaja Morskaja 34; 544389).
Taksówki s058, 061.
Targowisko Centralnyj Rynok (Szczier-bakal).
JAA
TA S OKOLICE
" 86 tys. mieszkańców " 2654
Wspaniałe amfiteatralne położenie nad rzeką Uczan-su, wyszukana architektura, drogie restauracje, resztki imperialnego blasku,
establishment z całego dawneo ZSRR  wszystko to składa się n Jałtę (ukr., ros. Jałta, /;B0; krym. sko-tatarska Dżalita), najzamoż-niejszy kurort czarnomorskiego wybrzeża.
Historia
Pierwsze osiedle, nazwane Jalita założyli koloniści greccy, którzy pojawili się tutaj w V i IV w. p.n.e Potem osada dzieliła koleje losów tej części Krymu, trafiając m.in. w ręce bizantyjskie oraz Despo-tatu Teodoro. W XII w. arabski geograf Idrisi wspomniał o istniejącym w tym miejscu osiedlu Połowców, pod nazwą Dżalita. W XIV w. Jałta należała do Genui, a od 1475 r. do imperium osmańskiego. W 1783 r. znalazła się w granicach Rosji. W 1837 r. otrzymała prawa miejskie. Wtedy też zbudowano drogę do Symferopola. Od lat 60. XIX w. miejscowość zaczęła się przekształcać w kurort; w latach 1884-1887 otwarto pierwsze zakłady przyrodolecznicze. Moda na Jałtę była w dużej mierze podyktowana snobizmem na przebywanie w sąsiedztwie rodziny carskiej, wyjeżdżającej na letnisko do Liwadii. W 1898 r. do Jałty sprowadził się Antoni Czechow. Od listopada 1920 r. miasto należało do Rosji Radzieckiej, a w latach 1941
1944 było okupowane przez Niemców. W dniach 4-11 lutego
1945 r. odbywała się w Liwadii konferencja jałtańska z udziałem USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR. W 1954 r. Jałta znalazła się
w granicach Ukrainy sowieckiej, 0hecnie niepodległej.
Orientacja
\V skład wielkiej Jałty wchodzą od zachodu: Foros, Sanatorne, Bere-howe, Parkowe, Ponyziwka, Kaci-weli, Simeiz, Ałupka, Koreiz, Ga-spra, Kurpaty, Oreanda, Liwadia, Jałta, Massandra i najdalej na wschodzie - Gurzuf z Artekiem, oparty o masyw Ajudah. Orientacja w samych osiedlach nie jest rzeczą trudną: górną granicę stanowi zawsze Jużnobierieżnoje szosse, dolną  brzeg morski. Osady mieszczą się w pasie między nimi, połączone czasami dolną drogą, mniej wygodną i biegnącą bliżej wybrzeża. Główne atrakcje turystyczne są w Jałcie właściwej i wokół niej  w Ałupce, Liwadii, Massandrze i Gurzufie. Na zwiedzanie warto poświęcić kilka dni, tak by oprócz przemieszczania się po okolicy mieć czas na rozkoszowanie się wakacjami.
Komunikacja
Autobus Dworzec, kluczowy dla komunikacji w Jałcie, jest zlokalizowany na północy miasta (pł. 60--lietija SSSR, na krańcu ul. Mo-skowskoj). Informacja: s342075, 342092. Rezerwacja biletów: e054, 325777. Przechowalnia bagażu mieści się w budynku dworca (8.00-20.00). Osoba prowadząca przechowalnię potrafi nieoczekiwanie opuścić stanowisko pracy, idąc np. na obiad, dlatego należy na wszelki wypadek wyraz
nie określić porę wyjazdu. Połączenia:
Bakczysaraj, Chersoń, Dnieprope-trowsk (dni parzyste), Donieck (dni parzyste), Eupatoria, Kercz, Kirowograd, Krasnoperekopsk, Krzywy Róg, Mariupol, Mischor, Niżniegorsk, Odessa, Sewastopol (22 dziennie), Sokolinoje, Symferopol (57 dziennie), Teodozja, Winnica (dni parzyste).
Po wybrzeżu najwygodniej poruszać się marszrutkami (przystanki po drugiej stronie dworca), które kursują wzdłuż dróg Jałta Foros oraz Jałta Gurzuf, docierając m.in. do Ałupki (33 dziennie), Foros (28 dziennie), Gurzufu (70 dziennie), Simeizu (40 dziennie), wodospadu Uczan-su (35 dziennie). Można się nimi dostać do wszystkich miejscowości na JuBeKa. Uwaga! Bilety na marszrutki także kupuje się w kasie! Kierowca oraz osoba kontrolująca kierowcę sprawdzają to dokładnie. Dopiero za dworcem kierowca może zabrać, jeśli są wolne miejsca, dodatkowych pasażerów. Jałta ma także połączenia międzynarodowe  z Kiszyniowem, Rostowem nad Donem, Krasnodarem i Noworo-syjskiem.
Trolejbus międzymiastowy Stacji należy szukać na Moskowskoj 8 ( %'327994), koło dworca autobusowego. Linia #52 dociera do Symferopola przez Ałusztę (30 dziennie; 2 godz. 30 min; 5.30-20.00), linia #53 - do Ałuszty (23 dziennie; 1 godz.; 6.10-19.30). Bilety kupuje się jak w autobusach dalekobieżnych (przedsprzedaż 8323 015; miejsca numerowane).
KRYM Jatta i okolice
/ B4f'v^ ^W |.\
/ ą \|1 :'3.uus4(u-qjo$' #'#V^V % % :�^ '^^' 4 # 1 /ł/up/Va, Sewastopo/ ((8)
((: 1 2 V. 8 !
''" ' %1./?'-:.:
''--'' Aj Petri,
I 1 1 s W9 Bakczysaraj (T0117)
Alu j: . :::::::::::-......V:^:^(::: :;^ '.A@'W
i "'�Ł?* ,G . 3?. .,181- B\ %< 1
'4�'.: ........nssslHi! ~: 1.........1 [ ^ /HI dli 'l) U , " G 'S ''l
fcOJOi '8J*W ejzs/w ' "W(60t01 '2(> epsnw
1/ "i|0)|o i e^jEf
Statek Dworzec Morski jest zlokalizowany na nabrzeżu, przy ul. Ru-zwielta 5 (�327535, 320094, 323064). Z Jałty regularnie odpływa tylko jeden prom (środa) - Omega" do Stambułu. Geny miejsc w kajutach wynoszą 180 250 $. W lecie uruchamia się wiele połączeń turystycznych i linii przybrzeżnych (informacja �325 622), obsługujących przystanie na wybrzeżu (np. Jałta Foros). Organizowane są też rejsy z Jałty wokół Jaskółczego Gniazda (10 hrn). Statki kursują codziennie do Ałuszty, Gurzufu, Parku Nikickie-go, Partenity, Ałupki, Mischoru, Liwadii, Simeizu i Foros (10 20 hrn). Do dalszych miejsc, np. do Sudaku, Sewastopola czy Eupato-rii, odpływają raz na tydzień (około 100 hrn). Każdy rejs  umila" głośna relacja przewodnika o różnych mniej lub bardziej interesujących rzeczach związanych z Ju-BeKa (z taśmy lub na żywo przez przenośny megafon).
Komunikacja miejska
Węzłowa stacja dla wszystkich środków komunikacji jest zlokalizowana na pł. 60-letija SSSR, na końcu Moskowskoj. We właściwej Jałcie wyznaczono trzy linie trolejbusowe, z których najwygodniejsza jest #1.
Kolejka W centrum miasta, w bezimiennym pierwszym zaułku za skrzyżowaniem Kirowa z Nabie-rieżną Lenina, po lewej stronie, patrząc w kierunku portu, można znalez
ć dolną stację wyciągu łączącego
miasto ze wzgórzem Darsan. Kolejka ma znaczenie turystyczne  na szczycie jest restauracja i punkt widokowy (przejazd 10 hrn; kursy. 10.00-19.00, latem dłużej).
Zwiedzanie
Jałta właściwa Zachowało się wiele przedrewolucyjnych budowli, będących zabytkami architektury oraz miejscami powiązanymi ze sławnymi gośćmi Jałty. Najwyższą klasę artystyczną reprezentuje ormiańska cerkiew Surb Ripsime (cerkow' sw. Ripsimie, F5@:>2L A2. 8?A8<5; Zagorodnaja 3), wzniesiona w latach 1884-1916 na stromym stoku doliny rzeczki De-rekojki, według projektu G. Ter--Mikiełowa, który wzorował się na słynnej cerkwi w Eczmiadzynie (Armenia). Autorem wybitnych fresków wypełniających kopułę jest ormiański malarz Wardges Surenianc (1860-1921), pochowany w świątyni. Budowla prezentuje się wewnątrz skromniej niż z zewnątrz, ale trudno się dziwić  odebrano ją Ormianom po ledwie czterech latach użytkowania, umieszczając w środku atelier filmowe, a potem muzeum archeologiczne. Cerkiew zwrócono w 1992 3., ale obecnie parafia nie liczy nawet tysiąca osób. Na nabrzeżu można obejrzeć przywracany dziś do dawnej funkcji hotel Marino (gostinica Marino, 3>AB8=8F0 0@8=>; Nabierieżna-ja Lenina 21), gdzie mieszkali m.in. Czechow, Gorki i Majakowski. Ciekawą budowlą jest pochodzący z 1912 r. niegdysiejszy pałac emira Buchary (dworiec emira bu-
charskogo, 42>@5F 5<8@0 1CE0@A:>3>; Siewastopolskaja 12/43), w chwili obecnej zajmowany przez rosyjskie sanatorium wojskowe Jałta. Najlepiej widać go sprzed wilii na rogu Wołodarskowo i Kommu-narow. Z kolei na Kirowa zachował się otoczony palmami dom Antoniego Czechowa (dom Antona Cziechowa, 4>< =B>=0 '5E>20; Kirowa 112), w którym urządzono muzeum (�325042; 9.00-17.00). Można zobaczyć, gdzie sławny pisarz tworzył swoje dzieła.
Nad Uczan-su stoi rzymskokatolicki kościół Niepokalanego Poczęcia NMP (kostioł Nieporoczno-wo Zaczatija Prieswiatoj Bogorodi-cy, :>AB5; 5?>@>G=>3> 0G0B8O @5A2OB>9 >3>@>48FK; Pusz-kinskaja 25), wzniesiony w 1906 r. zgodnie z projektem N. Krasnowa, autora pałacu w Liwadii. Zamknięty w 1927 3., ponownie został otwarty w roku 1993 i obecnie służy dominikanom. Aż trudno uwierzyć, ale jest tu wspólnota polska, dla której odprawiane są msze po polsku (sb. i nd. o 9.00).
Liwadia Osiedle (1,9 tys. mieszkańców) rozciąga się na zachód od Jałty. Liwadia odegrała niedobrą rolę we współczesnych dziejach Polski  to w tej części miasta jest pałac, w którym w 1945 r. odbyła się konferencja jałtańska. Dawna letnia rezydencja cara Mikołaja II Została zbudowana w latach 1910 1911 na miejscu pałacu należącego od 1834 do 1860 r. do Leona "otockiego. Po jego śmierci rodzina sprzedała posiadłość żonie
cara Aleksandra II. Wstęp do odnowionej, śnieżnobiałej budowli kosztuje 20 hrn, na dziedziniec wenecki (miejsce pamiętnej fotografii Wielkiej Trójki) - 5 hrn (�315581, 315579). W pobliskim parku krajobrazowym z XIX w. o 15.30 i 20.00 odbywają się koncerty. Dojazd z Jałty: z dworca autobusowego trolejbusem #1 do przystanku Spartak, a stamtąd 25 minut marszrutką #5 do samej Liwadii. Po wyjściu z mar-szrutki idzie się ul. Baturina wprost przed siebie, by po 2 minutach dojść do bramy.
ftłupka Miasteczko leży 17 km na południowy zachód od właściwej Jałty. Do tego znanego uzdrowiska morskiego warto przyjechać ze względu na słynny pałac Ałupkiń-ski (Ałupkinskij dworiec, ;C?-:8=A:89 42>@5F). Rezydencję zbudowano z szarego kamienia w tzw. stylu mauretańskim w 1848 r. dla hr. M. Woroncowa, generała-guber-natora Kraju Noworosyjskiego. Aby się dostać do środka, trzeba od bramy przejść jeszcze około 900 m. Zwiedzanie odbywa się w zorganizowanych grupach (jak podają organizatorzy, pałac 1 godz. 8 min, pałac i park 2 godz. 15 min). Wokół rozciąga się urządzony w I połowie XIX w. park krajobrazowy z pawilonami (�722951, 722372; wstęp tylko z biletem 9.00-17.00; pałac 20 hrn, park 5 hrn). Z pałacu od razu można pójść do kolejki linowej na Aj Petri (15 min drogą od bramy; kolejka 20 hrn w jedną stronę). Będąc w Ałupce, warto zwiedzić skalisty przylądek Aj Todor (9-
-">4>@), wznoszący się do około 90 m nad poziomem morza. Od I do III w. w miejscu tym był rzymski obóz wojskowy. Obecnie w pobliżu przylądka wznosi się słynny neogotycki zamek Jaskółcze Gniazdo (A
astoczkino Gniez-do, 0AB>G:8=> =574>) - efekt szaleństw bakijskiego barona naftowego B. Sznejgela, zbudowany w latach 1911-1912. Obiekt służył bogaczowi zaledwie pięć lat. Dojazd: marszrutką, dalej według strzałek (wstęp 7 hrn).
Do Ałupki kursuje marszrutką #21, odjeżdżająca z dworca autobusowego. Przejazd trwa 35 40 minut i kosztuje 3 hrn. Co godzina z dworca jez
dzi też autobus #27 (pierwszy o 6.19, ostatni o 19.15).
Polana Bajek Usytuowane 5 km na północ od Jałty muzeum na wolnym powietrzu Polana Bajek (Polana Skazok, >;O=0 !:07>:; H395303; 9.00-17.00; 10 hrn, dzieci do 12 lat 5 hrn, dzieci do 1 lat bezpł.) jest jednym z bardziej osobliwych miejsc, jakie można spotkać na Ukrainie. Już samo dotarcie na miejsce (po dojechaniu mar-szrutkami #26, 27, 28, 39, 41, 43 oraz autobusami #8 i 27 do przystanku Polana Skazok trzeba pójść od górnej szosy wychodzącym nieco z tyłu asfaltowym traktem pod górę) stanowi nie lada atrakcję, z lasu dochodzą bowiem głosy  istot bajecznych i nadnaturalnych". Tak naprawdę są one generowane przez aparaturę elektroniczną, by nadać otoczeniu odpowiednią oprawę.
Polana Bajek to połączenie muzeum, galerii rzez
by i zoo. Zgromadzono tu ponad 300 rzez
b, wykonanych w kamieniu i drewnie metodą tzw. floryzmu, tzn. przy wykorzystaniu naturalnych kształtów pni i korzeni, prezentujących postaci z bajek i motywy bajeczne. Dodatkowo odbywa się przedstawienie określane przez obsługę jako teatra-lizowane (tieatralizowannoje).
Massandra Interesującym zabytkiem Massandry, leżącej tak blisko Jałty, że zlała się z nią niemal w jeden organizm, jest pałac Aleksandra III (dworiec Aleksandra Trie-tjewo, 42>@5F ;5:A0=4@0 III; 321728; latem 9.00-16.30, zimą 9.30-15.30, ostatni pn. miesiąca zamkn.; wstęp 20 hrn). Wyszukana bryła rezydencji z 1881 3., usytuowanej w górnej Massan-drze, kojarzy się ze śródziemnomorską Riwierą. W czasach ZSRR służyła jako dacza (oczywiście zamknięta) dla genseków KPZR. Z tamtych chyba czasów pochodzi obowiązujący tu niezwykły dryl, który zaskakuje każdego turystę -np. za wejście na łąkę przed pałacem płaci się karę w wysokości ceny 20 biletów, a więc prawie 300 hrn. Trzeba dojechać autobusem #3 do pętli albo trolejbusem #2 do przystanku Wierchnij Mas-sandrowskij Park, potem iść około 15-20 minut prawym poboczem górnej szosy w stronę Ałuszty, a następnie na rozstajach wybrać najbardziej skrajną z dróg prowadzącą w lewo do góry i pójść za strzałkami ścieżką przez lasek.
Njkicki Ogród Botaniczny Na północny wschód od Jałty, w stronę Gurzufu, obok osiedla Nikita jest usytuowany słynny Nikicki Ogród Botaniczny (Nikitskij Botaniczie-skij sad, 8:8BA:89 >B0=8G5A:89 A04), założony w 1812 r. Obecnie na obszarze o powierzchni 1 tys. ha rośnie ponad 15 tys. gatunków roślin. W skład ogrodu wchodzi rezerwat Przylądek Mar-tjan (Mys Martjan, KA 0@-BLO=), z zachowanym pierwotnym lasem śródziemnomorskim. Do ogrodu dojeżdża trolejbus #2, autobusy i marszrutki #29 i 34.
Gurzyf Do tego przemiłego i pięknie usytuowanego miasteczka, położonego 10 km na wschód od Jałty, najwygodniej dojechać marszrutką #31, kursującą z dworca autobusowego w Jałcie aż 70 razy dziennie (6.00 23.50), oraz autobusem #31, wyruszającym z tego samego miejsca.
Warto wybrać się do Gurzufu nie tylko ze względu na zabytki, ale i po to, by nacieszyć się lewantyń-ską atmosferą w starej, dolnej części miasta. Szczególnie przyjemne są letnie wieczory, które można spędzić w jakiejś restauracyjce na nabrzeżu, gdzie podaje się takie specjały, jak efach-asz (rodzaj piel-mieni w bulionie), łatman (tłusta zupa z ziemniakami, ryżem, makaronem i kawałkami mięsa) czy płow,
Z zabytków na uwagę zasługuje dom Richelieu (>< 8H5;L5), Zwany także domem Puszkina, zbudowany w 1811 r. jako dacza dla ówczesnego generała-gubernatora tau-
rydzkiego, hrabiego Richelieu de La Porte. W 1820 r. przebywał w nim Aleksander Puszkin, dlatego urządzono tu muzeum poety (=13886; 10.00-18.00, kasa 10.00-17.00, w ostatni dzień miesiąca zamkn.; 7 hrn). Wejście prowadzi od strony nabrzeża przez bramę z napisem  Sanatorij Puszkino".
Dużą atrakcję stanowi stojąca na samym brzegu morza, we wschodniej części starego Gurzufu, dacza Czechowa (Dacza--muziej A.P. Cziechowa, 0G0-<C759 .. '5E>20; Cziechowa 22; 10.00-18.00; 10 hrn). Najatrakcyjniejszy jest taras, skąd można popatrzeć na rozbijające się o skały morskie fale. To właśnie tutaj Czechow pisał Trzy siostry.
Widywani w miasteczku przybysze w biało-niebieskich ubiorach to goście słynnego obozu młodzieżowego Artek (dietskij centr Artiek), usytuowanego na wschód od starego Gurzufu. Obóz zajmuje 7-kilome-trowy pas wybrzeża u podnóża Aju-dahu. Latem przebywa w nim 5 tys. dzieci, zimą - 2,5 tys. Chcąc się rozejrzeć po dziecięcym terytorium, trzeba wsiąść do autobusu #2 (co 90 min), jadącego Leningrad-ską. Można próbować też znalez
ć nocleg - w tym celu należy poprosić kierowcę, aby zatrzymał się na przystanku uprawlenije łagieria, i w pobliskim budynku recepcji porozumieć się z administratorem (w soboty i niedziele może być nieobecny).
Noclegi
W Jałcie oprócz hoteli jest kilkadziesiąt sanatoriów, pensjonatów
i innych domów wypoczynkowych. Większość z nich w sezonie nie przyjmuje klientów na jedną czy dwie noce (należy negocjować). Można tu wymienić: dom wypoczynkowy Olimp (tuż obok dolnej stacji kolejki linowej Jałta Górka; �323593, 328162), pensjonat Musson (ul. Szczierbaka 8a; /fax 315695, 315605, 315644), pensjonat Jałta (e/fax 230950, www.firmatmm.com.ua), motel Darsan (ul. Chałturina 49b; O324 218, 397125), sanatorium Orlinoje Gniezdo (ul. Lenina 41; tr231911, 397997, www.yaltatourist.com), Sanatorium im. W.W. Kujbyszewa (ul. Szczierbaka 11; e/fax 325 934, 317172), dom wypoczynkowy H0 (ul. Kijewskaja 44; /324392). Można również przenocować na kwaterach prywatnych (oferty na dworcu autobusowym: Moskowskaja 8; 40-50 hrn za noc). W razie potrzeby nie zaszkodzi skorzystać z usług biura pośredniczącego (Dzierżynskogo 4; �342679).
Hotele
Bristol-Jużnaja (Ruzwielta 10; /271603, 325860, fax 271609, [e-mail]). Porządny portowy hotel, którego atutem jest lokalizacja. Cena za pokój dwuosobowy ze śniadaniem 360 hrn; w sezonie (VI IX) ceny wyższe o 100 hrn. Dojazd: trolejbusem #1 (przystanek Centr).
Jatta (Drażynskogo 52; B350150, 353 033, http://www.hotel-yalta.com). Przytłaczający moloch (2,5 tys. miejsc) w parku w Massandrze. Kilka restauracji, kino, yańetes, trzy baseny, korty, fitness club, plaża. W sezonie pokój dwuosobo-
wy kosztuje 370 hrn, jedynka 260 hm Poza sezonem ok. 30% taniej. Wiele do-datkowo płatnych usług, łącznie z pływaniem w basenie razem z delfinami (10 S/5 min). Dojazd: marszrutką #54
Krym (Moskowskaja 1/6; 326001, http:// otel.boom.ru/yalta.html). W przedrewolucyjnej kamienicy w centrum Jałty Miejsca zazwyczaj zajęte. Ceny: 45 hrn od osoby w pokoju bez łazienki, 140 hrn od osoby w pokoju z łazienką, dwójka z klimatyzacją i łazienką 290 hrn. Poza sezonem taniej o 30%. W tym samym budynku działa droższy hotel Wieniecyja (o326042; @>:. 2-os. 300-600 hrn). Dojazd: trolejbusem #1 (przystanek Centr).
Leto (Primorskij Park 3; n/fax 320 032, 321011, [e-mail], [e-mail], http://www.ppark.ru/ park-hotel.html). Luksusowy hotel oficjalnie znany jako Park-Otel  Primorskij Park", usytowany nad samym morzem w centrum Jałty, na skraju parku. Ceny za apartamenty zaczynają się od 970 hrn, a kończą na 2500 hrn. Za tak zwany Pen-thouse trzeba zapłacić aż 15 000 hrn.
Massandra (ul. Drażynskogo 46; e272 401, 272427). Blisko morza; cena niewygórowana w stosunku do standardu (klimatyzacja) - 350-400 hrn za dwójkę. Poza sezonem 180 200 hrn.
Orieanda (Nabierieżnaja Lenina 35/2; 328286, 390609, [e-mail]. crimea.com, http://www.hotel-orean-da.com). Najlepszy hotel w mieście, nad samym morzem. Restauracja, bar, business centrę z dostępem do Internetu. Plaża tylko dla gości, kawiarnia na żaglowcu  Hispaniola". Jedynka 1345 hrn, dwójka 1695 hrn. Najdroższy apartament kosztował w czasie jednego z ostatnich sezonów 5985 hrn za dobę.
Otdych (ul. Drażynskogo 14; ^353079, 353069). Ciekawe miejsce o nie najwyższym standardzie, za to w centrum miasta, w starej willi z charakterystycznymi schodami. Dwójki i trójki 200 250 hrn (w zależności od standardu).
pałas (Cziechowa 8; B3324380, 325731). Budowla z kolumnami i balkonami od frontu. Pokoje 2-osobowe 260 310 hrn.
Schroniska
Kasztany (Sadowaja 6; 327675). Spartańska turbaza w dobrym punkcie; pokoje 4-os., prysznice na korytarzu. Tanio. Dojazd: trolejbusem #1 (trzeba wysiąść na przystanku Sadowaja).
Magnolija (A
omonosowa 25; s395478, 394852). Turbaza o standardzie hotelu. Wchodzi się od dołu (ul. A
omonosowa) i od góry (Kirowa 11), przez zieloną bramę, i od razu skręca w lewo. Basen dla dzieci, domki kempingowe, stołówka z dobrą kuchnią, sklep, warsztat samochodowy, strzeżony parking. Jedno z tańszych schronisk w mieście.
Kemping
Polana Skazok (Polana Bajek; B395219, 397439, www.pskaz.crimea.com). Chyba najsłynniejszy kemping w granicach dawnego ZSRR, ale nie należy się spodziewać, że pozwolą tu rozbić namiot. Zabroniła tego policja, motywując to bezpieczeństwem turystów. Działa tylko fantastycznie usytuowany niewielki hotel, przypominający luksusowe schronisko górskie. Jedynka, zależnie od pory roku, 65-80 hrn, dwójka 160-210 hrn, domek dla 8 osób 550-670 hrn, domek d;a 10 osób 650-750 hrn. Dojazd: mar-szrutkami #26, 27, 28, 39, 41, 43 oraz autobusami #8 i 27 do przystanku Polana
Skazok. Za przystankiem trzeba się cofnąć i iść kwadrans asfaltową drogą do góry (jeszcze 400 m za muzeum Polana Skazok).
Gastronomia
Na głównym deptaku miasta, Na-bierieżnoj Lenina, restauracje zajmują niemal wszystkie partery domów. Lokale są identyczne: te same kuszące bielą obrusy, podobni do siebie, gnący się w ukłonach kelnerzy, rosyjskie piosenki i co najważniejsze - dobra kuchnia. Argo/Zołotoje Runo (Nabierieżnaja Lenina; /328272; od 10.00 do ostatniego klienta). W zadaszeniu jałtańskiego molo. Iluminowany niewielki bar w kształcie betonowej łodzi z uniesionymi wiosłami. Krewetki, kalmary i małże. Biełyj Lew (Nabierieżnaja Lenina; 12.00-3.00). Elegancja wzorowana na lokalach carskiej Rosji, świeczniki, nawet oddzielna czytelnia. Kawa i piwo drogie, ale już dania główne po przystępnych cenach. W bogatym menu m.in. szaszłyk (25 hrn) i godna polecenia baranina z owocami. Bristol (Ruzwielta 10). Znana niegdyś restauracja, obecnie po generalnym remoncie. Kuchnia dalekowschodnia (m.in. sushi oraz potrawy chińskie). Edem (Nabierieżnaja Lenina i róg Jeka-tierininskoj; /323826; 11.00-23.00). Wnętrze biało-czarne, szyby przyciemnione, w tle Elton John. W menu m.in. kawior i bardzo dobry jesiotr pieczony z orzechami. Ispanjoła (Nabierieżnaja Lenina, naprzeciw hotelu Orieanda). Żaglowiec ustawiony na suchym nabrzeżu, znany z wielu radzieckich ekranizacji (m.in. Dzieci kapitana Granta). Drogo - na ka-
wę trzeba wydać 20 hm, a na obiad we dwoje 200-300 hrn.
Kaktus (Ruzwielta 5; o321614). Na piętrze Dworca Morskiego. Świetna restauracja meksykańska; wśród dań firmowych ąuesadillas (30 hrn) i cucaburra (35hrn).
Kebab (Puszkinskaja; s327883; 9.00-23.00). Oferuje  wycieczkę historyczną po dziejach kuchni"  m.in. mięso po carsku, kalmary, kupaty po abchasku. Elegancko; muzyka Bjórk.
Niedrogie jadłodajnie Krym (Moskow-skaja 3; 8.00-20.00), Sirień (Ruzwielta 6; 8.00-20.00), stołowąja (sam początek Nabierieżnoj Lenina, tuż przed pocztą).
Informator
Apteki Informacja: q067. Botkinskaja 3 (B323352), Gribojedowa 4 (e325084), Kirowa 59 (s325077; 9.00-20.00), Le-ningraas kaja 2 (s324384), Moskowska-ja 21 (B327810), Ruzwielta 2 (O325951; 8.00-19.00, latem do 21.00), Swierdło-wa69 (B378830).
Banki Awal (Moskowskaja 47/2), Oszczadbank (Cziechowa 22), Prywat -bank (Wasiljewa 19), Ukrsocbank (na-bierieżnaja Lenina 3).
Biura turystyczne Charaks (Drażynskogo 46; H353166), Interkontakt-Jałta (Zago-rodnaja 7; s326315), Jałtatur (Zariecz-naja 12/3; 329721), Jałta-Wojaż (Moskowskaja 1/6, w hotelu; B326019), Ju-dżynija Trawieł (A
omonosowa 13; e317 593), Krymtur (Cziechowa 8; B396953).
Internet koło kinoteatru Spartak (dojazd trolejbusem #1) oraz ul. Jekatierinin-skaja 3.
Poczta Główna: pł. Lenina 1 (8.00-20.00); rozmównica: Moskowskaja 9 (po lewej stronie skweru).
Szpitale Dziecięcy (A
omonosowa 9) mi ' ski (Siewastopolskoje szosse 2), Palmi Toljatti 13, kliniki: Miedicynskij Cent Astra (Gogola 16; O326357) V Kirowa 2 stomatolog (Cziechowa 26; -321626)
Taksówki 8058, 343333.
Targowiska Kijewskaja 24.
AA
USZTA
" 35,9 tys. mieszkańców " O6560
Drugi oprócz Jałty kompleks letnisk i sanatoriów południowego brzegu Krymu skupia się wokół Ałuszty (ukr., ros., krymsko-tatar-skie Ałuszta, ;CHB0), poniżej przełęczy Angar-Bogaz, u ujścia rzeczki Ułu-Uzeń do Morza Czarnego. Nazwa tego przyjemnego, zacisznego kurortu o piękniejszej plaży niż w sąsiedniej Jałcie pochodzi z greki. Jej sens jest trudny do zrozumienia - słówko Ałuston oznacza dosłownie  nieumyte" lub  niewy kąpane".
Historia
Pierwsza pisemna wzmianka o Ałuszcie pochodzi z VI w., gdy Prokopiusz z Cezarei odnotował istnienie bizantyjskiej fortecy Ałuston, zamykającej drogę na południowe wybrzeże od strony przełęczy Angar-Bogaz. Wokół twierdzy rozwinęła się duża osada, zniszczona przez najazd mongolski w 1239 r. Około 1380 r. powstała chroniona przez warownię genueńska faktoria handlowa, która w 1475 r. wraz z całym Krymem wpadła w ręce Turków. Odtąd do czasów aneksji przez Rosję w miejscu tym była mała wioska licząca
Symferopol (Ml 8), Sudak (POB)M.
Sudak (P08)ą
(
(358B 33C31>'C"' Rezerwatu Krurtsgłega!
|M 18
IHV
Cerkiew Wszystkie!! eKrymskłCh t ' "
|M 18|
Siergiejem, F
AA
USZTA|
nie więcej niż 40 domów. Za panowania rosyjskiego zaczął się powolny rozwój osady, będącej lokalnym ośrodkiem administracyjnym dla części wybrzeża. W 1825 r. trafił tu Mickiewicz, który swój po-
byt upamiętnił sonetami Ałuszta dniem i Ałuszta nocą. Szybszy rozwój zaczął się wraz z rozkwitem Jałty. W 1902 r. miejscowość uzyskała prawa miejskie. Miała wówczas ironiczną opinię  kurortu dla
591
tych, których nie stać na Jałtę", ale zmieniło się to jeszcze przed rewolucją, gdy wzrosło znaczenie letniska Profiessorskij Ugołok (Zakątek Profesorski)  popularnego miejsca wypoczynku rosyjskiej elity naukowej. W listopadzie 1920 r. Ałusztę opanowali bolszewicy. Skonfiskowano wówczas wszystkie wille, zamieniając je na sanatoria.
Orientacja
Ałuszta ma dosyć prosty plan: ciągnie się od szosy do morza, z osią wzdłuż ul. Gor'kogo. Centrum jest usytuowane na wschód od Gor'kogo, wokół pł. Sowietskoj. Najlepszy spacer to przejście Na-bierieżnoj w stronę Jałty, do włączonego w granice Ałuszty letniska Profiessorskij Ugołok (w czasach sowieckich i potocznie Raboczij Ugołok). Można tam także dojechać lokalnym trolejbusem #2. Na poznanie miasta wystarczy jeden dzień.
Komunikacja
Autobus Do dworca autobusowego przy Simfieropolskoj 1 dojeżdżają trolejbusy #51, 52 i 53. Informacja: s32296. Połączenia: Chersoń, Eupatoria, Generalskoje (pn. śr., pt.), Jałta, Kercz, Kirowograd, Krasnoperekopsk, Krzywy Róg, Mariupol, Niżniegorsk, Odessa, Priwietnoje (pn., śr., pt.), Ryba-czje (1 dziennie plus marszrutki), Sewastopol, Sudak, Symferopol (13 dziennie), Teodozja.
Uwaga! Przed rondem w rejonie dworca autobusowego gromadzą się liczni podróżni, którzy czekają na
transport w kierunku Symferopola i Jałty (trzeba stanąć po odpowiedniej stronie szosy). Można stąd odjechać szybszym, a czasem tańszym prywatnym samochodem. Właściciele pojazdów sami nagabują potencjalnych chętnych, dlatego należy się targować. W miejscu tym zatrzymują się również niektóre marszrutki, a nawet autobusy, które nie zajeżdżają z jakiegoś powodu na dworzec. To prawdziwe centrum alternatywnego podróżowania po JuBeKa.
Trolejbus międzymiastowy Stacji należy szukać na Gońkogo 4 (b31214). Linia #51 wiedzie do Symferopola (29 dziennie; 1 godz. 30 min), #53 - do Jałty (23 dziennie; 1 godz.; 6.10-19.30), #54 - do Zaprudnoje (11 dziennie). Bilety kupuje się jak w autobusach dalekobieżnych (przedsprzedaż, numerowane miejsca itp.).
Statek Statki białej żeglugi odpływają z przystani przy Lenina 8 (O31147) w kierunku: Utios-Kara-san, delfinarium w Partenicie, Gu-rzufu, Ogrodu Botanicznego w Nikicie, Jałty (szczególnie oblegany jest rejs zwany Wieczierniaja Jałta), Liwadii, Jaskółczego Gniazda, Sudaku, Nowego Świata, Karada-hu. Istnieje możliwość wykupienia wycieczek na otwarte morze.
Zwiedzanie
Najcenniejszą historyczną pamiątką Ałuszty są pozostałości genueńskiej twierdzy Ałuston (krie-post' Ałuston, @5?>ABL ;CA-
B>=; 15 Apriela 15), zbudowanej w latach 1380 1390 na miejscu wcześniejszych umocnień bizantyjskich. Fortecę zniszczyli Turcy w 1475 r. Do dziś zachowała się efektownie wyglądająca z przodu (z tyłu na wpół zawalona) kamienna baszta zwana Aszaga-Kule (baszta Dolna) oraz kilkudziesięciometrowy odcinek muru otoczony szczelnie ogródkami i domkami.
Ciekawostką architektoniczną jest cerkiew Wszystkich Krymskich Świętych (F5@:>2L A5E @K<A:8E !2OBKE; Władimira Chromych 16) z 1842 3., zrealizowana według oryginalnego projektu, wyraz
nie inspirowanego zachodnioeuropejskim neogotykiem.
Warto odbyć przechadzkę nabrzeżem do letniska zwanego Profiessorskij Ugołok (w czasach ZSRR - Raboczij Ugołok), gdzie można znalez
ć wiele ładnie usytuowanych zabytkowych willi z początku XX w. Najpiękniejsze są te wchodzące w skład sanatorium Raboczij Ugołok: Anna, Lindena, Marina (wszystkie przy Nabierież-noj 6). W trzech z nich urządzono muzea: pisarza S. Siergiejewa--Censkogo (Siergiejewa-Censko-go 5; B30664; 9.00-17.00, nd. i pn. zamkn.), architekta A. Bie-kietowa, w zaprojektowanej przez niego willi (Komsomolskaja 4; B35043; 9.00-17.00 z wyj. nd. i pn.), oraz sąsiadujące z nim muzeum pisarza I. Szmielowa (Komsomolskaja 4; s30570; 9.00-17.00, nd. i pn. zamkn.). Iwan Szmielow (1873-1950), jeden z czołowych rosyjskich pisarzy emigracyjnych,
wydał m.in. Sołce miortwych (Paryż, 1926)  wstrząsający autobiograficzny opis rewolucji rosyjskiej (nietłumaczony na język polski). Z powrotem można pojechać mar-szrutką relacji Ałuszta-A
azurnoje bądz
trolejbusem #2 (pętla na Komsomolskoj).
Noclegi
Biuro pośrednictwa kwater ma siedzibę przy ul. Lenina 7 (�33212). Zresztą wystarczy stanąć przed budynkiem dworca i wyglądać na zabłąkanego turystę, a kwatera sama się znajdzie. Ałuszta jest tańsza od Jałty, zatem nawet w sierpniu nie powinno być problemu ze znalezieniem pokoju dla 2 3 osób za 15 $. Atuszta (Oktiabr'skaja 50; e55278, 55062, 39033, http://gostinica-alushta. crimea.ua). Wielokondygnacyjny hotel o dobrym standardzie, ok. 30 min marszu od morza, tuż obok dworca autobusowego. Dwójki w zależności od standardu i sezonu od 95 do 320 hrn od osoby. Czajka (ul. Krasnoarmiejskaja 11; 830536, 30586, 31540). Dwójki z łazienkami, lodówką i TV w cenie od 89 do 191 hrn od osoby. Krymski Zori (Oktiabr'skaja 5; O, [e-mail], http://www. crimeanzori.ru). Luksusowy hotel, blisko morza, na dobrym europejskim poziomie. W sezonie za jedynkę trzeba zapłacić co najmniej 36 $, za dwójkę 75 $, natomiast za dwójkę lux nawet 169 $. Lidija (róg Lenina i 15 Apriela). Pensjonat sezonowy, w samym centrum, nad brzegiem morza. Właściciele zainteresowani tylko kilkudniowymi pobytami. Drogo (ceny rosną wraz z ilością napływających turystów), ale komfortowo.
Polot (Oktiabr'skaja 10; e30760, 31201, fax 31009)- Duży pensjonat oddalony od morza, lecz niedrogi. Ceny ustalane na każdy sezon.
Raj (Nabierieżnaja 4; 8230, 31128). Mały, komfortowy pensjonat nad brzegiem morza, godny polecenia; 160 200 hm (bez wyżywienia). Nie ma szans na wynajęcie pokoju na jedną noc.
Spartak (Pieriekopskaja 9; 231220, 37220). Tani i duży hotel (250 pokoi), tzw. sportowy, co znaczy, że o nie najlepszym standardzie (jest jednak ciepła woda).
Tawrida (Lenina 22; a35553, [e-mail]). W centrum miasta, blisko morza; miejsce 90 hrn, latem
150 hrn.
Woschod (Oktiabr'skaja 11; B33328, 31540). Trzeba wspinać się na dosyć wysokie wzgórze, ale w nagrodę czekają piękne widoki. Tylko dwójki (od 15 $, w szczycie sezonu 30 $).
Inne obiekty noclegowe turbaza Mir (Głazkrickogo 3; B31502), pensjonat Morie (Nabierieżnaja 25; 0), dom wypoczynkowy Stary) Zamok (ul. Lenina 55; O31253), pensjonat--sanatorium Gorizont (Komsomolska-Ja7;e3l568).
Gastronomia
W sezonie nie brakuje punktów gastronomicznych. Po drodze z pętli trolejbusów symferopolskich na plażę mija się niedrogi kafe-bar Rus-skije pielrrdeni (na końcu ul. Gor'ko-go; 8.00-24.00), gdzie podają dania barowe rodzimej kuchni. Kawałek dalej, już na samym nabrzeżu (ul. Lenina 13) można znalez
ć klub Wiesiołyj Rodżer (przylega do niego budynek poczty) z restauracją, drink-barem, dyskoteką i bilardem,
a nawet kasynem (w sezonie wejście 10 hrn; przyjmują karty płatnicze) . Na piętrze mieści się restauracja Ostrów Sokrowiszcz (8.00 3.00). Naprzeciw wychodzi w morze krótkie molo z niedrogą kawiarenką Majak na końcu. Idąc dalej ul. Lenina na wschód, spotyka się wykwintniej-sze miejsca z art.-szou-barem Krie-post na czele (w sezonie non stop) oraz restaurację Piekin (ul. Parkowa-ja 2; 10.00-23.00), obok obwoz
nego akwarium z rybkami czarnomorskimi. Przy pobliskiej ul. 15 Apriela 3 jest sklep, w którym można kupić wino z beczek (produkuje je sow-choz Ałuszta), a w sezonie nawet dokonać degustacji na miejscu z plastikowych kubeczków. Dziwny to obyczaj, lecz trunek jest naprawdę dobry (sowchoz należy do grupy zakładów Massandra). Za sklepem, przy tej samej ulicy (kawałek pod górę) ulokował się tani bar Natalija, oferujący nie tylko zestawy obiadowe po 10 hrn, ale także wieczorne szou-programma, którego nie sposób porównać z czymkolwiek. Przy ul. 15 Apriela 21 działa kolejny bar z minionej (jak się okazuje nie wszędzie) epoki, o nazwie Genua. Kilka porządnych lokali otwarto w centrum miasta - bliżej płoszcza-di Sowietskoj i cerkwi Wszystkich Krymskich Świętych. Niedrogim, lecz schludnym i, co najważniejsze, oferującym smaczne jedzenie lokalem jest Kurortnaja stołowaja przy ul. Chromych.
Informator
Apteki Centralna (Partizanskaja 13; całodobowa), Lenina 53, 60-letija SSSR 8,
Głazkrickogo 8. Punkt apteczny działa na nabrzeżu, niedaleko od pomnika Puszkina.
Banki Awal (Lenina 15, Jałtinskaja 1), Oszczadbank (Chromych 11, Lenina 43).
Biura podróży, agencje turystyczne Biuro putieszestwij i ekskursij (Krasno-armiejskaja 11), Krugozor (Lenina 5).
Internet Lenina 15 (baraczek obok wejścia na pocztę; 5 hm/godz.), Alpha-Club (ul. Chromych; 8.00-23.00; 10 hrn/ godz.), Internet (Domasznij kinotieatr; Partizanskaja 17).
Mapy Knigi (Chromych 27; o34746).
Poczta Główna: Lenina 15.
Pogotowie s03; stacja pogotowia (Partizanskaja 1).
Policja tr02.
Przychodnie, szpital Klinika dziecięca (Partizanskaja 11), stomatologiczna (Sudakskaja 18), szpital (Partizanskaja 13).
Straż pożarna e01.
SUDAK
" 18,8 tys. mieszkańców " s6566
Pierwsze wrażenie po przyjez
dzie do Sudaku (ukr. i ros. Sudak, !C40:; krymsko-tatarska Kapi-sxor) może być mylące: rzędy wielkopłytowych bloków wzdłuż asfaltowych ulic oraz nabrzeże trudno uznać za czarujące. Ale trzeba tu przyjechać, bo zarówno główna atrakcja miasta - twierdza genueńska, jak i okolica (Nowy Świat) nie mają sobie równych na całym Krymie. Nazwa miejscowości pochodzi z języka Alanów, którzy przeszczepili tu środkowoazja-tyckie określenie Sogd.
Historia
Okolica była zasiedlona w odległych czasach starożytnych. Archeologowie znalez
li tutaj materialne ślady Taurów - najstarszych mieszkańców Krymu. Dzięki greckiemu zapiskowi, zachowanemu w jednym z tureckich archiwów, znana jest data przesiedlenia się Alanów, a zatem i założenia miasta - rok 212. Port, który powstał wraz z osadą, był największą przystanią należącą do tego plemienia. Niebawem Sudak opanowali Bi-zantyjczycy, a w połowie VII w. Chazarowie. W czasach chazar-skich miasto rozwinęło się w duży ośrodek polityczny i handlowy -rezydował w nim tudun (zarządca). Liczba ludności szybko rosła dzięki Grekom uciekającym z Bizancjum w czasach ikonoklazmu. Zamożny port stał się łakomym kąskiem dla najez
dz
ców z Rusi Kijowskiej, którzy podbili go na początku ostatniej dekady X w. Słowiański  Suroż" był jednym z największych ośrodków handlowych Słowiańszczyzny - tutejsi kupcy, zwani na Rusi  gośćmi z Suroża", pośredniczyli w handlu na szlaku morskim Ruś-Europa Zachodnia. Działały też faktorie Wenecji i Pizy. Epoka największego rozkwitu to przełom XII i XIII w. W 1299 r. miasto zniszczyli Mongołowie, a w 1365 r. zostało zajęte przez Genueńczyków. Stanowiło twierdzę w łańcuchu nadmorskich fortec od Czembalo (Bałakława) do Czerkio (Kercz). Zdobyte przez Turków w 1475 3., przez następne stulecia traciło na
znaczeniu. Od 1783 r. należało do Rosji. W XIX w. było centrum uprawy winorośli i lokalnym portem, liczącym zaledwie około 300 mieszkańców. Rozwój kurortu rozpoczął się dopiero na początku XX w. wraz z budową dróg do Teodozji, Symferopola i Ałuszty. Od listopada 1920 r. Su-dak znalazł się w rękach Sowietów. Rozbudowany w czasach ZSRR, stał się głównym ośrodkiem centralnej części wschodniego odcinka południowego brzegu Krymu.
Orientacja
Osią miasta jest ul. Lenina, wiodąca od dworca autobusowego do twierdzy. Odbiega od niej Kurort-naja alleja - deptak otoczony sezonowymi kawiarenkami. Duża część miasteczka jest zajęta przez ogromne  pensjonaty", będące w istocie kompleksami kilkudziesięciu budynków hotelowych. Szczególnie duży jest 18-hektaro-wy Sudak, zajmujący niemal połowę części miasta bliższej wybrzeża. Komunikację utrzymują marszrutki, kursujące z dworca autobusowego do Ujutnoje (stąd do twierdzy) oraz Nowego Światu. Miasteczko jest tak piękne, że na jego zwiedzanie warto zarezerwować dwa pełne dni.
Komunikacja
Autobus Dworzec autobusowy można znalez
ć przy ul. Ałusztin-skoj 1 (czasami autobusy dojeżdżają do przystanku przy Maja-kowskowo). Z centrum trzeba iść ulicą Lenina w kierunku wschod-
nim do końca i potem w prawo szP roką wydeptaną drogą wiodąCą w poprzek pola na tyły dworca. Ir, formacja: s21506. Połączenia-Symferopol (8 dziennie na g}ow ny dworzec autobusowy, 3 godz oraz 10 11 dziennie marszrutek na dworzec kolejowy, 2 godz. 30 min) Ałuszta (2 dziennie; 3 godz.) Sewastopol (1 dziennie; 5 godz 45 min), Sowieckoje (2 dziennie; 2 godz. 30 min), Szczołkino (1 dziennie od VI; 1 godz. 40 min) Teodozja (3 dziennie; 2 godz.). Do Słonecznej Doliny odjeżdżają w ciągu dnia cztery autobusy. Nie ma większego problemu z dotarciem do Nowego Światu  spod dworca autobusowego co kilkanaście minut kursują marszrutki (2 hrn).
Zwiedzanie
Twierdza genueńska Zabytki Su-daku są zlokalizowane poza współczesnym osiedlem, na zachodnich krańcach miasteczka. Najważniejszym jest słynna, jakby zawieszona nad morzem twierdza genueńska (kriepost', :@5?>ABL; VI-X 9.00-21.00, XI-V 9.00-18.00; 10 hrn). Nietrudno do niej trafić - trzeba po prostu iść cały czas ulicą Lenina (szosą) do przysiółka Ujutnoje, gdzie znajduje się przystanek z pętlą marszrutek. Należy wsiąść do marszrutki z tablicą  Ujutnoje bądz
 Nowyj Swiet". Wejście do twierdzy jest za pętlą.
Twierdza, poza Genuą, stanowi najlepiej zachowany zabytek z czasów rozkwitu i ekspansji średniowiecznej Republiki Genueńskiej-Wzniesiona pod koniec XIV w-,
zajęła obszar o powierzchni 30 ha, który otoczono ze wszystkich stron murami o wysokości 6-8 m ; grubości 2 m. W środku mieściła się duża osada. Jeśli odwiedza się to miejsce o zachodzie słońca, można zobaczyć, jak cienie na pofałdowanej powierzchni wnętrza ułożą się w zarysy dawnych kwartałów i ulic. Zachowały się dwa ciągi murów obronnych z 14 basztami. Chcąc dotrzeć do miejsca, z którego można je najlepiej obejrzeć, trzeba skręcić za bramą w lewo i iść pod górę kamienną ścieżką wzdłuż muru. Na niektórych basztach widnieją tablice inskrypcyjne. Warto zajrzeć do usytuowanych w centrum cysterny i składów, zaskakująco obszernych i głębokich. Zrujnowana budowla to pozostałości rosyjskich koszar z XVIII w., a ogrodzony dół służył jako zbiornik na deszczówkę. Ścieżka dochodzi do meczetu, starszego niż sama twierdza, będącego pamiątką krótkotrwałej podległości Sudaku Turkom z Ikonium (ok. 1220 3.). Co ciekawe, w jednym z okresów swoich długich dziejów meczet ten służył jako kościół luterański sprowadzonym tu przez Rosjan niemieckim kolonistom. Za meczetem zaczyna się najefektowniejsza część trasy, ze wspaniałymi panoramami morza. W najwyższym punkcie murów od wewnątrz wznosił się zamek konsula. Warto wyjść przez furtkę z twierdzy. Dzisiejszy taras widokowy dawał w średniowieczu podporę opuszczanym pomostom i schodom. Jeżeli ktoś Zamierza wejść na Kyz-Kule, to na
tarasie zaczyna się najwygodniejszy skrót  idzie się po górę wzdłuż murów do końca, potem prosto po skałach, nad liną, a następnie wychodzi znów po skałach na wierzchołek (w kierunku widocznego znaku triangulacyjnego).
Na samym szczycie Kyz-Kule (Skała Dziewicza) wznosi się strażnica twierdzy genueńskiej, XV--wieczna baszta Dziewicza. Wejście tutaj stanowi kulminacyjny punkt wycieczki do twierdzy. Nazwa wieży pochodzi od kaplicy Najświętszej Marii Panny, której zdobione freskami mury można było podziwiać jeszcze w XIX w. Potem osunęły się do morza. Z samej baszty także zostały zaledwie resztki, ale rozciągający się stąd widok, nawet na pełnym wspaniałych krajobrazów południowym wybrzeżu Krymu, nie ma sobie równych. Szczególnie pięknie jest w południe, gdy słońce odbija się w lśniącej tafli morza. Jeżeli ktoś nie wybierze opisanego wyżej skrótu, lecz drogę wiodącą wprost z dołu (miejscami bardzo stromo, trzeba się trzymać liny), przejdzie obok tzw. świątyni na konsolach (chram na konsolach), bizantyjskiej budowli z X w. Sprzed cerkwi rozpościera się znakomita panorama pasma górskiego Suguł Oba.
Po wyjściu z twierdzy warto jeszcze przejść się w stronę Nowego Światu. Po chwili ukaże się cerkiew ormiańska (armianskaja cer-kow', 0@<O=A:0O F5@:>2L; Gienu-ezskaja Kriepost' 13) z 1887 r. Idąc jeszcze dalej, dochodzi się do wiszącego ponad drogą wiaduktu


% %/3
s >-
dla pieszych. Trzeba skręcić przed nim w prawo na wylaną betonem drogę wzdłuż ogrodzenia, która wiedzie nad morze, do kolejnej świątyni ormiańskiej - cerkwi Dwunastu Apostołów (cerkow' Dwienadcati Apostołów, F5@:>2L 25=04F0B8 ?>AB>;>2) z %-% w.  i świetnie zachowanej baszty Portowej (Portowaja basznia, >@B>20O 10H=O), strzegącej niegdyś przystani twierdzy.
Nowy Świat Wycieczka do odległego o 7 km od twierdzy Nowego Światu (Nowyj Swiet) jest drugim ważnym elementem zwiedzania Sudaku. Jedynym środkiem komunikacji docierającym do miejsca, gdzie powstaje Sowietskoje Igristo-je, jest marszrutka z Sudaku (co 30 min, zazwyczaj do 18.00, w sezonie dłużej; 2 hrn), zatrzymująca się na pętli Ujutnoje (przy twierdzy). Niezwykła jest już sama droga  wąska, na wysokiej półce ponad stromym brzegiem morskim. Nowy Świat stanowi dawną posiadłość Paradiz, należącą do
słynnego oryginała i skandalisty księcia Lwa Golicyna. Jest to najcieplejsze miejsce na Krymie przez cały rok wyróżniające się }a_ godnym klimatem (różnicę można stwierdzić nawet wobec pogody w Sudaku). Warto zejść na nabrzeże i skręciwszy w prawo (na zachód), pójść aż do jego końca. Znajduje się tu wejście do rezerwatu botanicznego (botaniczieskij zakaznik; 9.00-18.00, w sezonie dłużej; bilet 8 hrn), w istocie najładniejszego parku krajobrazowego Krymu. Idzie się ułożoną podobno jeszcze w starożytności ścieżką po wysokim zboczu nad morzem, która prowadzi do jaskini zwanej Grotą Golicyna. W miejscu tym przechowywano niegdyś wina. Z góry widać zatoki: Zieloną, Niebieską i Błękitną. Warto zejść na odnogę głównego szlaku, ku widocznemu na stoku od strony Zatoki Błękitnej kamiennemu ogrodzeniu. Okaże się, że pod półwyspem biegnie kamienna jaskinia, tworząca 77-metrowy tunel, przebijający skały na wylot (żyją tu nietoperze).


::(((^W::.($W%
%
Lew Golicyn (1845-1916) położył wielkie zasługi dia uprawy winorośli na Krymie. Podczas długiego pobytu we Francji oryginalny arystokrata doszedł do wniosku, że tradycyjną rosyjską kulturę picia wódki należy zastąpić konsumpcją szampana. Po powrocie do Rosji kupił winnice na Krymie i zaczął wcielać w życie swoje idee. Co ciekawe, działalność Golicyna nie miała charakteru komercyjnego - trunki z Nowego Światu sprzedawano na targowiskach w Moskwie po zaniżonych cenach. Książę był także wielkim kolekcjonerem win - zgromadził az 32 tys. butelek rozmaitych gatunków, niektóre jeszcze z XVIII w. Kolekcja ta przetrwała do dziś (znajduje się w piwnicach winnicy w Massandrze), jednak nie można jej oglądać.
598
Noclegi
Kwatery prywatne można wynająć od ich właścicieli oczekujących na dworcu autobusowym. Chcąc wybrać atrakcyjne miejsce, najlepiej udać się na ulicę Morskuju, u podnóża twierdzy, gdzie niemal we wszystkich domach są wolne pokoje. Gorizont (Szosse Turistow 8; s21179, 22179, [e-mail], http:// gorizont.biz.ua). Potężna budowla na zboczu, pięknie usytuowana, blisko twierdzy, ale daleko od dworca autobusowego. Wszystkie udogodnienia poza ciepłą wodą. Jedynka 70 hrn, dwójka 126 hrn, lux 140 hrn. Sudak (ul. Lenina 89; 21606, 21033, 21965, [e-mail]). A
adny i zaciszny kompleks ukierunkowany na działalność leczniczą, ale i bez zabiegów można tu wykupić pobyt. Drogo. Suroż (Lenina 75; -21137, 21136, surog@ mail.ru). Jedyny w Sudaku hotel na kieszeń zwykłego turysty. Fasada prezentuje się efektowniej niż wnętrze. Z okien nietypowy widok: na pierwszym planie slumsy i hałaśliwy kurnik, w tle morze, góry i bloki mieszkalne. Nawet w najtańszych pokojach są umywalki i telewizory. Jedynka od 55 hrn, dwójka od 110 hrn. Zwiozdnyj (ul. Lenina 81; e32091, fax 22480, [e-mail]). Duży pensjonat z bilardem i kortem tenisowym. W sezonie ceny mogą sięgnąć nawet kilkudziesięciu dolarów za dobę dla 3-osobowej rodziny (z wyżywieniem).
Gastronomia
Większość lokali ma charakter sezonowy. Niemal wszystkie działają przy Kurortnoj allei  deptaku łą-
czącym ul. Lenina z nabrzeżem. Warto znalez
ć wśród budynków kompleksu Sudak tatarską restaurację Fortecia (wejście z nabrzeża; 10.00-22.00; danie główne ok. 15 hrn, pełny obiad 25 hrn; m.in. manty, czeburieki i płow) z niziutkimi stołami, przy których siedzi się po turecku na poduszkach.
Informator
Apteka Lenina 36 (821252).
Banki Awal (Lenina 36), Oszczadbank
(Gagarina 2). Biura podróży, agencje turystyczne
Arzy (Ajwazowskogo 4; 22439), Biuro putieszestwij i ekskursij (Lenina 79a; %B21486), Lena (Ałusztinskaja 31a; /22708), Ludeor (Marszała Biriuzo-wa2/31; *322055), Montażnik (Firejna-ja góra 10; o21413), Wienbonis (Sier-nyj pierieułok 5/28; O21580).
Mapy Knigi (Lenina 70; e21181).
Poczta Lenina 82.
Stomatolog Lenina 79 (M23224).
TEODOZJA
" 80,9 tys. mieszkańców " 86562 Turystyczny region południowego brzegu Krymu zamyka od wschodu Teodozja (ukr. Feodosija, $5>4>AVO; ros. Fieodosija, $5>4>A8O; krymsko-tatarska Kefe), port u nasady Półwyspu Kerczeńskiego. To wyciszone, a zdaniem wielu najprzyjemniejsze na Krymie miasto jest wymarzonym celem dla osób poszukujących odosobnienia i spokoju. Zainteresuje też z pewnością miłośników genueńskich twierdz nad Morzem Czarnym oraz wielbicieli szybownictwa i lotniarstwa,
jako że znajduje się tu jedno z dwóch na świecie muzeów tego sportu. Starożytna i zarazem współczesna nazwa miasta oznacza  od bogów dana".
Historia
Kolonia grecka założona w VI w. p.n.e. przez osadników z Miletu szybko osiągnęła dobrobyt, bogacąc się na handlu zbożem. Prowadziła odrębną politykę gospodarczą, biła własną monetę. Doprowadziło to niebawem do konfliktu z Pantikapajonem (Kercz), którego wojska zdobyły Teodozję w 380 p.n.e. Odtąd była ona głównym miastem zachodniej części Królestwa Bosporańskiego. Około 60 r. p.n.e. została podbita przez Rzym. Dzieje miasta we wczesnym średniowieczu nie są dokładnie zbadane: zapewne padło ofiarą Hunów, być może należało potem do Alanów. Od IX w. nazwa Teodozja została zastąpiona mianem Kafa albo Kaffa. Od 1266 r. była to główna faktoria handlowa Genui na Krymie. W tym okresie miejscowość rozwijała się, broniona przez rozbudowywaną twierdzę. W 1475 r. Kaffę zdobyli Turcy. Stała się wówczas głównym miastem Krymu, zamieszkanym przez ponad 80 tys. mieszkańców. Na początku XVII w. w porcie odprawiano jednocześnie aż 150 statków. Kaffę zwano nawet  małym Stambułem". W 1783 r. została anektowana wraz całym półwyspem przez Rosję (przywrócono nazwę Teodozja). Od 1787 r. pełniła rolę stolicy namiestnictwa, a potem guberni
taurydzkiej. Kolejny okres prosperity miasto przeżywało po przeniesieniu tu w 1899 r. portu handlowego z Sewastopola i dzięki zbudowaniu linii kolejowej. W 1905 r w porcie cumował słynny zbuntowany pancernik  Potiomkin". Od 1920 r. Teodozja była pod władzą Sowietów, a od 1954 r. stanowi część Ukrainy.
Orientacja
Zycie miasta koncentruje się na Prospiekcie Lenina, który w teodo-zyjskiej wersji jest przyjemnym nadmorskim bulwarem. Dzielnica kurortowa rozciąga się wokół skrzyżowania Prospiektu Lenina i Galeriejnoj. Do starszej dzielnicy trzeba pójść od stacji na południe - niczym nie wyróżniająca się na początku ul. Gor'kogo po chwili rozwija się w główny bulwar wiodący do twierdzy.
Komunikacja
Pociąg Dworzec kolejowy jest usytuowany w samym środku miasta, przy ul. Gor'kogo 1 (O005; kasa czynna całą dobę). Przedsprzedaż biletów: ul. Wojkowa 5 (informacja O001). Przechowalni bagażu należy szukać na końcu dworca - trzeba iść wzdłuż peronu, w stronę portu. Połączenia: Kirowskoje, Wadim, Wła-dysławowka. Stacja w Teodozji skomunikowana jest z węzłem Włady-sławowka, skąd są przesiadki do Chersonia, Dżankoj, Kerczu, Kirowskoje, Symferopola i Wadima. Z Władysławowki do Teodozji pociągi kursują 7 razy dziennie. W sezonie uruchamiane są składy sypial-
601
ne do Charkowa, Dniepropetrow-ska, Kijowa, A
uhańska i Moskwy.
Autobus Dworzec stoi dość daleko od centrum, przy ul. Engielsa 28 (871052, 73400; dojazd autobusami #2 i 4). Połączenia: Ałuszta (pn., pt. nd.), Chersoń, Dżankoj, Eupatoria, Jałta, Kercz (13 dziennie), Kirowskoje, Koktebel (tylko w sezonie), Mikołajów, Sewastopol, Stary Krym (30 dziennie), Su-dak, Symferopol (16 dziennie), Szczołkino. Marszrutki i autobusy podmiejskie odjeżdżają też z przystanku przy Nazukina 13, m.in. do Koktebel, Szcziebietowki i Bio-stancyi (pod Karadahem).
Statek Z przystani na nabrzeżu, na tyłach stacji kolejowej, odpływa w sezonie statek wycieczkowy do Sudaku bądz
opływający Karadah. Port morski: ul. Gor'kogo 13 (2393 470; kasy ul. Timiriaziewa 2).
Komunikacja miejska
Miejska pętla autobusów i mar-szrutek znajduje się przy ul. Nazukina 13. Można się stąd dostać także na tereny podmiejskie i do Sudaku. Dworzec autobusowy łączy z centrum linia autobusowa #2.
Zwiedzanie
Część śródmiejska Teodozji rozwinęła się w XIX i XX w. wzdłuż linii kolejowej łączącej port z wnętrzem kraju. Osie dzielnicy stanowią biegnąca wybrzeżem ul. Lenina oraz równoległa do niej ul. Marksa w głębi lądu. Spacer ulicą Lenina wzdłuż toru kolejowego pozwala
zobaczyć modny do dziś kurort. Wznoszą się tu przedrewolucyjna wille, po rewolucji przejęte przez państwo. Warto wejść na teren sanatoriów Wołna i Woschod (5.00-22.00), by przyjrzeć się dawnym rezydencjom wypoczynkowym. Wiele z nich prezentuje wysoki kunszt architektoniczny, zwłaszcza dacza Iosifa Stamboli (40G0 >A8D0 !B0<1>;8; Lenina 23) z początku XX w. Rezydencja miejscowego fabrykanta tabaki dziś stanowi  korpus sypialny nr 1 sanatorium Woschod". Przy okazji można wspiąć się na któreś ze schodów i popatrzeć stąd na twierdzę genueńską.
Z muzeów największą atrakcją jest Galeria Ajwazowskiego (Gale-rieja Ajwazowskowo; Galeriejnaja 2; 30279; 10.00-17.00, wt. 10.00-14.00, śr. zamkn.; bilet 20 hrn) z ekspozycją dzieł najsłynniejszego marynisty w dziejach malarstwa (400 prac). W tym budynku malarz mieszkał i pracował w latach 1848-1900, bywali tutaj A. Czechow i Henryk Wieniawski. Warto także zobaczyć oryginalne Muzeum Lotniarstwa i Paralotniarstwa (Mu-ziej Dieltapłanierizma i Parapła-nierizma; Kujbyszewa 12/1; 232 028, 76470; VI-VIII pn.-pt. 9.00-16.00, IX V po uprzednim anonsie telefonicznym). Trudno tu trafić - trzeba znalez
ć drzwi między antykwariatem Oazis kolekcyonie-ra a bramą (tabliczka w oknie).
Ulica Gor'kogo prowadzi na południe do starej dzielnicy, gdzie od razu napotyka się ślad obecności Genueńczyków w Teodozji -
wzniesioną w latach 1382 1448 basztę Konstantyna (basznia Kon-stantina, 10H=O >=AB0=B8=0; Gor'kogo). To jeden z kluczowych punktów północnych murów zewnętrznych dawnej fortecy genueńskiej. Baszta chroniła północną bramę wjazdową do miasta. Z tego miejsca w kierunku południowym odchodziły mury broniące dostępu od strony lądu i morza. Do baszty przylega także zabytek z epoki póz
niejszej - jeden z kamiennych bastionów tureckich. W pobliskim parku stoi pseudo-orientalna Fontanna Ajwazowskiego (Fontan Ajwazowskowo, $>=B0= 9207>2A:>3>), zaprojektowana i ufundowana przez malarza w 1888 r. Ówczesna Teodozja borykała się z ciągłym brakiem wody pitnej, stąd inicjatywa podjęta przez słynnego marynistę w celu zbudowania wodociągu. Wodę ciągnięto z odległego o 25 km Starego Krymu (tzw. y
ródło Subaszskie). Przy fontannie, a właściwie ujęciu wody, był niegdyś (do rewolucji) srebrny kubek z napisem:  Za Ajwazowskiego i jego rodzinę". Idąc dalej ulicą Gor'kowo, trzeba znalez
ć prawą przecznicę, ul. Diesant-nikow, i dojść nią do Krasnoar-
miejskiej, przy której zachowała się jakoby bizantyjska cerkiew Ofiarowania Matki Boskiej (Wwiedien-skaja cerkow', 2545=A:0O F5@:>2L; Krasnoarmiejskaja 11). Nic wewnątrz budowli nie wskazuje, by rzeczywiście  jak podają lokalne z
ródła - pochodziła z VIII w. Obecny wygląd jest efektem XIX--wiecznej przebudowy. Warto zwrócić uwagę na pobliski zabytkowy dom mieszkalny z XIX w. (Krasnoarmiejskaja 19).
Krasnoarmiejskaja dochodzi do Timiriaziewa, głównej ulicy dzielnicy ormiańskiej, gdzie stoi jeden z najwspanialszych zabytków miasta  pochodząca z XIV w. ormiańska cerkiew Surb Sarkis (św. Sergiusza, cerkow' Surb Sarkis, F5@:>2L /@1 !0@:8A; Timiriaziewa 1). Niestety, obiekt jest zamknięty z powodu remontu. Obok cerkwi widać ogromny grobowiec Iwana Ajwazowskiego (malarz należał do tej właśnie parafii). Warto jeszcze pójść 100 m pod górę, by za murem zobaczyć inną ormiańską świątynię  cerkiew Archaniołów Michała i Gabriela (cerkow' Ar-changiełow Michaiła i Gawriiła, F5@:>2L @E0=35;>2 8E08;0 8 02@88;0; Timiraziewa 11)
iwan Konstantinowicz Ajwazowski (właśc. Gajwazjan; 1817-1900), urodzony i mieszkający w Teodozji ormiański malarz, całe życie poświęci! jednemu tema towi - morzu. Namalował okoto 6 tys. obrazów o tematyce marynistycznej, co otworzyło mu drogę do pięciu europejskich akademii sztuki. Swojemu miastu byt oddany catym sercem. W 1845 r. zbudował galerię, którą w testamencie przekazał Teodozji.
z 1403 3., zamkniętą do czasu zakończenia remontu cerkwi Surb Sarkis (jest druga w kolejce do renowacji). Można wejść przez płot na zarośnięty trawą dziedziniec. Świątynia, choć opuszczona i otwarta, znajduje się w dobrym stanie: pod ścianami poustawiano epitafia, zachowała się posadzka. Zwraca uwagę piękna bryła z wysoką kopułą i lekkimi słupami. W głębi dzielnicy stoi trzecia ormiańska świątynia - cerkiew św. Jerzego (cerkow' światowo Gieorgija, F5@:>2L A2. 5>@38O; Nachimowa 32) z 1385 r. Z zewnątrz dobrze zachowana, z odnowioną wieżyczką, w środku jest zaśmiecona i zaniedbana. Pamiątką z czasów tureckich jest meczet Mufti Dżami (<5G5BL CDB8--60<8; Lenina 1) z 1623 3., jedyny zachowany z 70 niegdyś istniejących (dzięki temu, że w czasach rosyjskich była tu ormiańska cerkiew Zaśnięcia NMP). Obecnie został odnowiony przez miejscowych muzułmanów, ale pozostaje zamknięty dla zwiedzających (modlitwa w piątek o 12.00).
Wspaniałym zabytkiem Teodozji są mury twierdzy genueńskiej (gienuezskaja kriepost', 35=CM7A:0O :@5?>ABL) z XIV-XV w., zachowane wraz z basztami, na końcu ulicy Gor'kogo (róg Starokarantin-noj). Fortecę zbudowano na wzgórzu, gdzie w V w. p.n.e. było centrum starożytnego miasta. W murach znajdują się kolejno, patrząc od końca ulicy Gor kogo: brama z XIV w., baszta Klemensa (basznia Klimienta) z 1348 3.,
baszta Crisco z XIV w. i nad samym morzem baszta Dokowa, także XIV-wieczna. Po przejściu przez bramę twierdzy ul. Staroka-rantinnaja prowadzi wzdłuż jej muru, by po kilkudziesięciu metrach dotrzeć na górę umocnień.
Na tyłach fortecy (należy iść wzdłuż murów, na zewnątrz), między murami a slumsem zwanym eufemistycznie Raboczij Gorodok zachował się kolejny kompleks ormiańskich cerkwi i kaplic. XIV--wieczna cerkiew św. Jana Chrzciciela (cerkow' sw. Ioanna Priedtie-czi, F5@:>2L A2. >0==0 @54B5G8; Portowaja) uderza archaiczną atmosferą. W środku należy obejrzeć przepiękny portal wokół carskich wrót, a na zewnątrz - niewielką kamienną studnię ze świętym z
ródłem. Cerkiew jest zamykana o 17.30. Stojąc przy świątyni, warto popatrzeć w stronę przeciwną niż twierdza. Są tam jeszcze dwie małe cerkwie ormiańskie  jedna po lewej stronie, przy ogrodzeniu rosyjskiej bazy wojskowej, druga po prawej, koło schodów. Będąc w tym miejscu, można sobie wyobrazić, jak mogła wyglądać historyczna Kafa, gdy między cerkwiami znajdowały się rzędy nietrwałych drewnianych budynków.
Noclegi
Najlepszym rozwiązaniem jest poszukanie sobie prywatnej kwatery (w sezonie właścicieli można spotkać w pobliżu dworca). Nie zaszkodzi zajrzeć do biura pośrednictwa kwater (ul. Gwardiejskaja 74; 231724, 32031). Najtaniej będzie
za miastem, przy biegnącej wzdłuż wybrzeża szosie na Kercz  są tam pola namiotowe, kempingi i turba-zy, np. A
azurnyj czy Zołotoj Plaż.
Hotel Fieodosija, uparcie nanoszony na ukraińskie mapy turystyczne, od wielu lat jest nieczynny. Astorija (Lenina 9; B32316, 32325). Nie należy się spodziewać luksusów, ale atutem jest doskonała lokalizacja. W najtańszych pokojach nie ma ciepłej wody, brak klimatyzacji. Za pokój należy zapłacić od 12 do 25 $ od osoby. Gieorgijewskaja (ul. 8 Marta 3; s30141). Hotel klimatyzowany, po remoncie, blisko morza; dwójka lux ze śniadaniem 260 hrn. Moriak (Lenina 8; e/fax 32414, 31267, [e-mail]). Niewielki klimatyzowany hotel; tańsze pokoje bez wygód; 180 hrn za dwójkę kategorii lux. U siestry (Galeriejnaja 8; �30235). Tylko
trzy pokoje: dwójka 180 hrn. Ukraina 1 (Cziemomorskij tupik 8; O73 101, fax 28115, 71865, ukraina_l@ yahoo.com). Niedrogi hotel z wystrojem nieco z minionej epoki, ale schludny i z ciepłą wodą. Wzlot (stara nazwa Ujut; Kalinina 33; M71133). Niski standard, problemy z ciepłą wodą, ale ceny niewysokie (dwójki 50 hrn).
Gastronomia
Ogródki letnie i kawiarenki są Zgrupowane w dwóch miejscach  na Lenina w okolicy hotelu Astorija oraz na rogu Lenina i Gieniera-ła Gorbacziowa.
Battierflaj (ul. Wojkowa 17a; 12.00-24.00). Lokal specjalizujący się w chińsz-czyz
nie (od 30 hrn za duże danie).
Czaroczka u kumy (Marksa 36; 9.00-2.00). Ludowy ukraiński wystrój, smaczna kuchnia i biesiadna muzyka (obiad 50 hrn).
Grinwicz (Galeriejnaja 7). Część barowa (14.00-24.00) i restauracyjna (10.00-20.00; w stylu McDonalds'a); najlepsza jest pizza (od 6 hrn).
Kafe-stotowaja (Marksa 48; 8.00-20.00). Coś w rodzaju baru mlecznego (obiad 15 hrn).
Odissiej (Lenina 9; B32352; od 12.00 do ostatniego klienta). Styl schyłkowoso-wiecki.
Pizzeria (ul. Korobkowa 6; 9.00-22.00).
Roza wietrow (Wojkowa 5). Duża i niedroga całodobowa jadłodajnia; pyszne ryby (10-30 hrn).
Smak (ul. Swierdłowa 11; całą dobę). Miejsce reklamujące się jako  dom kawy", choć można też zamówić konkretny posiłek (20-30 hrn).
Informator
Apteki Dzierżynskogo 3, Fied'ko 64 (o72764), Krymskaja 13 (e76674), Libkniechta 18, Rewolucyonnaja 2 (e32232).
Banki Awal (Lenina 9, Krymskaja 19, Fied'ko 1), Kredobank PKO BP Group (Czkałowa 179), Oszczadbank (Libkniechta 17).
Biura podróży, agencje turystyczne So-drużestwo (Wojkowa 8), Sputnik (Wojkowa 3).
Internet Internet-Ktub (Galeriejnaja 10; kafa.crimea.ua; 5,40 hrn/godz.).
Mapy Knigi (Nazukina 1; e30454).
Poczta Galeriejnaja 9 (8.00-20.00, sb. do 19.00, nd. do 18.00).
Polikliniki, szpitale Poliklinika miejska (Gienierała Gorbacziowa 4), stomatolog (Diesantnikow 5), szpital centralny
(Korabielnaja 33), szpital dziecięcy
(Grina25). Taksówki e054, 41430; główny postój:
Nazukina 13. Targowisko Bazarnaja 1.
STARY KRYM
" 11 tys. mieszkańców " 26255
Będąc w Teodozji, warto zrobić wypad do odległego o kilkadziesiąt minut jazdy autobusem miasteczka Stary Krym (ukr. Staryj Krym, !B0@89 @8<; ros. Staryj Krym, !B0@K9 @K<; krymsko-tatarski Eski-Qirim), w średniowieczu zwanego Sołchat. Już w VI-VII w. miejsce to było znane z handlu i rzemiosła. Apogeum znaczenia przypadło na początek XIV w., kiedy istniał tu ośrodek jurty (okręgu) Złotej Ordy, z którego potem wyodrębnił się chanat krymski. Eski-Kyrym, czyli dosłownie  stara twierdza", dała początek nowej na-zwie całego półwyspu. W mieście dominują Tatarzy, posługujący się ojczystym językiem. Kobiety noszą >. chusty i charakterystyczne spódni-^ ce. Ormianie stanowią mniejszość;  niewielu jest Słowian. Stary Krym, Ł z racji zabudowy pojedynczymi do-( mami w ogrodach, jest rozległy, dlatego na zwiedzanie trzeba zarezer-| wować cały dzień.
+- %
Orientacja
Regularna siatka ulic przylega od południa do przelotowej szosy Teo-dozja-Symferopol (ul. Czapajewa), przy której można znalez
ć dworzec autobusowy, stacje benzynowe oraz 606 cmentarz (od strony Symferopola
stoi również nowo wybudowany spory meczet). Osią miasta jest ulica Lenina (sklepy, poczta, bar)  równoległa do Czapajewa, z którą schodzi się na obu końcach miasta. Idąc z dworca prostopadłą ulicą Swobody, dochodzi się do centrum.
Komunikacja
Jedynym sposobem dotarcia do Starego Krymu jest autobus. Dworca autobusowego należy szukać przy drodze przelotowej (ul. Czapajewa), na rogu ul. Swobody. Połączenia; Dżankoj, Eupatoria, Jałta, Kercz, Kirowskoje, Sewastopol, Su-dak, Symferopol (15 dziennie), Szczołkino, Teodozja (14 dziennie) . Przy odrobinie szczęścia można także złapać przy ul. Lenina lokalny autobus do Teodozji, ale kursują one bez ustalonego porządku.
Zwiedzanie
Szczególną uwagę warto poświęcić dwóm miejscom. Pierwsze to grupa zabytkowych budowli u zbiegu ulic A
ugowoj, Krasnoarmiejskoj i Chałturina. Zrujnowany meczet Mamluk Bej Barsa (miecziet' Mamluk Biej Barsa, <5G5BL 0<;C: 59 0@A0; Krasnoar-miejskaja 61) z 1288 r. miał niegdyś fundamentalne znaczenie dla dziejów Tatarów Krymskich. W 1277 r. Zahir Sejf-ad-Din as-Salihi Bej Barsa, legendarny sułtan Egiptu, ale pochodzący z Połowców (czyli Tatar), rozpoczął wśród rodaków akcję misyjną mającą na celu nawrócenie na islam. Meczet budowano az dziesięć lat, wypełniając wnętrze
marmurami i porfirami, by jego wspaniałość olśniewała wątpiących. Był to pierwszy tatarski meczet na Krymie. Do dziś pozostała, niestety, tylko ściana z portalem oraz ściany boczne do wysokości 5-6 m. Dzieło islamizacyjne Egipcjanina kontynuował chan Złotej Ordy, Uz-bek, gorliwy neofita, który nową religi? PrzyRł juz P� wstąpieniu na tron w 1312 r. Jemu to zawdzięcza się dominującą nad okolicą strzelistą budowlę - meczet Uzbeka (miecziet' Uzbieka, <5G5BL #715:0; A
ugowaja 1) z 1314 r. Obiekt jest słabo zbadany  przypuszcza się, że datowany portal został użyty ponownie w póz
niej wzniesionej budowli. Dziś świątynia jest otwierana tylko w piątki, ale i tak nie wolno do niej wchodzić. Przez uchylone drzwi mogą zajrzeć do środka wyłącznie mężczyz
ni. Wewnątrz zwraca uwagę znakomite rozplanowanie przestrzeni, zwłaszcza usytuowanie mihrabu. Widać też ślady wspaniałych zdobień. Z tyłu meczetu są ruiny medresy (szkoły religijnej) z 1338 r. (miedriesse, <54@5A-ce; A
ugowaja 1), niezabezpieczone i grożące zawaleniem. Ten zespół budowli to chyba najbardziej orientalny zakątek Krymu.
Drugim miejscem o równie wielkim znaczeniu jest ormiański klasztor Krzyża Świętego - Surb Chacz (!C@1 %0G). Monastyr stoi 4 km od miasta, w niezwykle urokliwej okolicy. Dla Ormian ma wielkie znaczenie  jako miejsce długotrwałego Pobytu narodowej relikwii oraz jako jedyny czynny klasztor ormiański na Krymie. O jego randze może
świadczyć fakt, że starsza nazwa miasta - Sołchat, pochodzi od miana klasztoru. Surb Chacz założono w 1338 r. z myślą o umieszczeniu tu narodowej relikwii Ormian. Ow Święty Krzyż (Surb Chacz) był to kamień, zwany też Pyrg Chaczkar (Kamieniem Zbawiciela). Pierwotnie znajdował się od V w. w katedrze w Ani, ale w XII w. został wywieziony na Krym w obawie przed najez
dz
cami. W klasztorze był przechowywany do 1778 3., kiedy to wraz z Ormianami deportowanymi przez Rosjan z Krymu trafił do swej obecnej siedziby, cerkwi Surb Ka-rapet w Rostowie nad Donem. Sam klasztor działał do 1924 r. W 1992 r. zwrócono go Ormianom. Obecnie znów jest prowadzony nabór nowicjuszy. Od 2003 r. jest to jedyny czynny ormiański monastyr na Krymie. Budowla została w dużym stopniu zrujnowana, ale ma być odbudowana. Można oglądać refektarz z potężnymi piwnicami, korpus klasztorny i cerkiew Surb Nszan - niewielką, kamienną, z zachowanymi fragmentami fresków z XV w. w przedsionku i XIV-wiecz-nym Barankiem Bożym w kopule. Warto zwrócić uwagę na średniowieczny system z
ródeł. Na górze jest zbiornik, z którego woda płynie ceramicznymi rurami do  z
ródeł". Każdemu z ujęć wody przypisuje się jakąś właściwość: dodają rozsądku, siły, mądrości itp. Wstęp jest bezpłatny, ale tylko z przewodnikiem, mieszkającym w budynku obok klasztoru. Aby dojść do Surb Chacz, należy udać się główną ul. Lenina na zachód, skręcić w prostopadle
biegnącą Pionierską, iść nią w stronę gór do miejsca, gdzie skręca w prawo i przecina potok. Dalsza trasa prowadzi polną drogą, która póz
niej zmieni się w leśną, wyłożoną betonowymi płytami. Napotykane po drodze oplecione wstążkami drzewa to ormiańskie znaki pątni-cze. Marsz w jedną stronę zajmuje 30 minut od najbliższych zabudowań, a 45 minut od szosy.
W miasteczku jest kilka ciekawych muzeów. Muzeum Literac-ko-Artystyczne (Litieraturno-chu-dożestwiennyj Muziej; Swobody 17; �21244; 9.00-16.00; 2 hrn) prezentuje kilka wystaw tematycznych: literacko-malarska Kimeria (m.in. Ajwazowski, Wołoszyn, siostry Cwietajewe), średniowieczny Sołchat, historia miasta w II połowie XIX i XX w., współcześni miejscowi malarze. W Muzeum Kultury Tatarów Krymskich (Muziej Krymskotatarskoj [kultury; Kalinina 29; s22096) 3 przygotowano niewielką ekspozycję przedstawiającą typowy dom ^ tatarski (m.in. z pokojem panień-" skim). Można też obejrzeć uni-
__ kątowe stare książki. Muzeum
n A.S. Grina (Libkniechta 52; �212 44; 9.00-16.00;) mieści się w ro-u dzinnym domu pisarza. Aleksander Grin (1880-1932) jest pisarzem dosyć popularnym w świecie języka rosyjskiego, lubianym za swą oryginalną fantastyczno-li-ryczną twórczość. Co ciekawe, był Polakiem z pochodzenia i naprawdę nazywał się Griniewski. Pochowano go na miejscowym cmenta-608 rzu prawosławnym.
Noclegi i gastronomia
W Starym Krymie nie ma w ogóle hoteli. Przenocować można u właścicieli Muzeum Kultury Tatarów Krymskich (Kalinina 29; /22096; 40 hrn). Restauracja Gornyj przy Lenina (11.00-22.00; skromne menu: czieburieki, bieliasze itp.) jest ciemna i duszna.
KERCZ
" 167,4 tys. mieszkańców " �6561
Chociaż Kercz (ukr. Kercz, 5@G; ros. Kiercz', 5@GL; krymsko-tatar-ski Gercz) zdaje się dość odległy od innych zakątków Krymu, warto tu przyjechać dla wspaniałych kurhanów, ruin starożytnego Pantikapa-jonu i widoku drugiej strony Cieśniny Kerczeńskiej, ze wzgórzami rozpoczynającymi pasmo Kaukazu.
Historia
Starożytne dzieje Kerczu to jedna z fascynujących kart historii starożytnej. Założony w VI w. przez greckich kolonistów z Miletu, pod nazwą Pantikapajon, i korzystnie położony nad Bosforem Kimeryj-skim (dzisiejszą Cieśniną Ker-czeńską), szybko zdobył pozycję głównej greckiej bazy przeładunku zboża, kupowanego tutaj w wielkich ilościach przez Ateny. Kolonia rychło przekształciła się w samodzielną metropolię, w II w. p.n.e. rozpoczynając ekspansję. Powstało Królestwo Bosporańskie, które wchłonęło m.in. Fanagorię (na drugim brzegu cieśniny) oraz Chersonez Taurydzki, wielki port starożytny koło dzisiejszego Sewa-
stopola. Niezwykłym zjawiskiem była asymilacja promieniującej Z Pantikapajonu cywilizacji greckiej. Okoliczne ludy - Sarmaci i Scytowie - ulegały hellenizacji, Zarazem dodając do kultury Greków rodzime tradycje. Powstała harmonijna synteza, nowa jakość, której pamiątkami są najwspanialsze okazy artystycznej biżuterii świata starożytnego. Na początku I w. p.n.e. zagrożona przez powstanie scytyjskie miejscowa dynastia Spartokidów zwróciła się o pomoc do króla Pontu, Mitryda-
tesa VI Eupatora. Ten poległ w walce z Rzymianami na akropolu, który nazwano jego imieniem (nazwa przetrwała do dziś).
Zniszczone przez Hunów w 370 r. miasto przestało istnieć ostatecznie w V w. Jednak już sto lat póz
niej w miejscu tym powstała bizantyjska twierdza Bosfor, wokół której znów rozwinęła się osada. W VII w. została zdobyta przez Chazarów - wówczas pojawiła się dzisiejsza nazwa. W X w. miasto podbili Słowianie, których panowanie trwało tu aż 200 lat. Miej-
scowość, znana jako Korczew, była jednym z głównych ośrodków ruskiego Księstwa Tmutarakańskie-go. W tym czasie nastąpił szybki rozwój miasta, będącego głównym portem na szlaku Ruś i Kaukaz Zachód. Zajęte w 1318 r. przez Genueńczyków i nazwane Czerkio, podlegało głównej kolonii genueńskiej w Kaffie. W 1475 r. przypadło Turkom i na całe 300 lat weszło w skład ich lenna  chanatu krymskiego. Te trzy wieki to okres upadku, gdy Kercz przegrał konkurencję z  małym Stambułem", czyli Teodozją. W 1774 r. został anektowany przez Rosję, której zależało na twierdzy Enika-le, umożliwiającej panowanie nad Morzem Azowskim. Wiek XIX w. przyniósł odmianę losów; zaczął się szybki rozwój, inwestycje i napływ ludności. Nie zahamowało tych zjawisk nawet zdobycie i złu-pienie miasta przez Anglików w czasie wojny krymskiej (1855), a przyspieszyło otwarcie linii kolejowej Dżankoj Kercz w 1900 r. Od 1920 r. Kercz należał do Sowietów. Pierwsze lata władzy radzieckiej przyniosły klęskę głodu -liczba ludności sięgała zaledwie połowy stanu sprzed rewolucji. W latach 30. XX w. Stalin postanowił uczynić z miasta jeden z ośrodków hutnictwa. W czasie II wojny światowej miejscowość przechodziła z rąk do rąk. Armia Czerwona dwukrotnie wysadzała tu desanty, wsławione heroiczną, lecz przegraną walką. W 1954 r. Kercz znalazł się w granicach Ukrainy i od tego czasu wciąż jest
rozbudowywany jako port. Tutejsza stocznia specjalizuje się w budowie trawlerów atlantyckich.
Orientacja
Kercz jest najdłuższym miastem Krymu. W jego skład oprócz ścisłego śródmieścia (ulice Lenina i Gor'kogo) wchodzą od wschodu: Port Krym (odległy zaledwie o 5 km od przeciwległego brzegu cieśniny), Enikale, Kapkany, Adżymuszkaj, Nowyj Karantin oraz od południa: Forsztadt, Ka-mysz-Burun (Arszyncewo), Nim-fea i Eltigen. To nazewnictwo dobrze oddaje wielonarodowy charakter miasta, zwłaszcza że niektóre kwartały mają jeszcze potoczne określenia typu Ukrainka, Finka, a nawet Abisynka. Po Kerczu należy jez
dzić marszrutkami i autobusami. Na wyprawę tutaj, biorąc pod uwagę liczbę zabytków i odległość od reszty kraju, trzeba przeznaczyć najmniej 2 3 dni.
Komunikacja
Pociąg Na dworcu kolejowym przy Priwokzałnoj płoszczadi 3 nie ma przechowalni bagażu, tylko skrytki automatyczne. Dojazd: autobusami #6, 24, 26, 35. Informacja: s20029. Przedsprzedaż biletów: Gajdara 9; �29071. Połączenia międzynarodowe: Moskwa; dalekobieżne: Chersoń, Dnieprope-trowsk, Kijów; lokalne: Dżankoj, Port Krym, Symferopol.
Autobus Dworzec można znalez
ć przy Jeriemienko 30 (dojazd autobusami #1, 6). Informacja: 253572.
Połączenia: Chersoń, Dżankoj, Jałta, Krasnodar (Rosja), Lenino, Sewastopol, Sudak, Symferopol, Szczołkino. Wszystkie autobusy jadące na zachód zatrzymują się w Teodozji.
Statek Raczej rzadko się zdarza, by polski turysta trafił do Kerczu od strony morza, lecz nie jest to wykluczone. Z dworca morskiego w centrum miasta (ul. Kirowa 12; 9339) wyruszają w sezonie wycieczki do niektórych pobliskich portów Krymu. Wielki port o nazwie Krym jest zlokalizowany na odległym wschodnim krańcu miasta (e49509, 45559; dojazd autobusami # 1 i 18). Jest tu przeprawa promowa do rosyjskiego portu Kaukaz, oddalonego w linii prostej o 5 km. Cieśnina Kerczeńska to granica pomiędzy Ukrainą a Rosją. Promy przystosowane do przewozu autobusów i samochodów odpływają co półtorej godziny, a przeprawa połączona jest z odprawą paszportową (Celnica, "0<>6=O; ul. Fur-manowa 9; O20575; Polacy muszą mieć wizę). Najczęstszym miastem odwiedzanym po drugiej stronie jest Noworosyjsk (morzem 165 km), a stąd pozostaje tylko 300 km do sławnego kurortu Soczi. Niegdyś była to trasa okupowana przez handlarzy, na której dochodziło do dantejskich scen. Na szczęście warunki transportu się poprawiły. Kercz dzieli od Stambułu drogą morską odległość 806 km, od Mariupola nad Morzem Azowskim - 218 km, od Teodozji -124 km.
Komunikacja miejska
W mieście jest kilka linii autobusowych. Autobus #6 łączy dworce kolejowy i autobusowy, #5, 6, 19, 27 i 28 dojeżdżają do podnóża Góry Mitrydatesa i cerkwi św. Jana Chrzciciela, #4 kursuje do Adży-myszkaju i Kurhanu Cesarskiego, #1, 18 i 36 do Enikale, #5, a potem #15 do Eltigenu, #1 dojeżdża z dworca autobusowego do samego przejścia granicznego z Rosją w Porcie Krym. Bilet kosztuje 0,50 hrn.
Zwiedzanie
Kercz ma dosyć efektowne centrum, gdzie mimo przewagi socrealizmu można znalez
ć sporo przedrewolucyjnych domów. Głównym placem jest płoszczad' Lenina. Rolę ulicy reprezentacyjnej pełni Kirowa, deptaku - Lenina. Stara zabudowa zachowała się głównie przy Tieatralnej oraz wokół Góry Mitrydatesa.
Największym zabytkiem jest 
j\ cerkiew św. Jana Chrzciciela (cer-kow' loanna Priedtieczi, F5@:>2L O >0==0 @54B5G8; pierieułok Di- 3
mitrowa 2) z VIII w.  jeden z naj- __
wspanialszych obiektów zabytko- ^ wych nie tylko Krymu, ale i całej t Ukrainy, pod względem rangi arty- N stycznej porównywalny tylko z ruskimi pamiątkami historycznymi Kijowa. Przedmiotem sporów jest autorstwo świątyni - jedni uczeni twierdzą, że to bizantyńska budowla z VIII w., inni, szczególnie Rosjanie, że powstała póz
niej i stanowi przykład słowiańskiej architektury Księstwa Tmutarakańskiego, 611
pod względem stylu porównywalny np. z soborem Zbawiciela w Czerni-howie. Ostatnio jednak to drugie stanowisko spotyka się o wiele rzadziej. Szczególnie piękne jest wnętrze: najstarsza część wspiera się na antycznych kolumnach, a panująca tu atmosfera daje wrażenie  głębi", nieporównanej z tym, co odczuwa się w zwyczajnych kościołach.
Warto także zajrzeć do pobliskiego kościoła Niepokalanego Poczęcia NMP (kostioł Nieporoczno-wo Zaczatija Prieswiatoj Bogorodi-cy, :>AB5; 5?>@>G=>3> 0G0B8O @5A2OB>9 >3>@>48FK; Tieatral-naja, róg pł. Lenina) - czynnej klasycy stycznej świątyni, skupiającej, co ciekawe, miejscowych Polaków. Powstała w połowie XIX w. dla katolików zatrudnionych przy rozbudowie i funkcjonowaniu portu. W czasach ZSRR była zamknięta, od 1991 r. służy ponownie lokalnej wspólnocie katolickiej, głównie Polakom (w liczbie ok. 350).
Góra Mitrydatesa Druga z wielkich atrakcji Kerczu to potężna Góra Mitrydatesa (Góra Mitridat, >@0 8B@840B), pokryta ruinami starożytnego Pantikapajonu. Wejście na górę prowadzi przez dwuczęściowe monumentalne schody, zwane Wielkimi Schodami Mitrydatesa (Bolszaja Mitridatskaja lestnica, >;LH0O 8B@840BA:0O ;5AB=8F0), wzniesione w latach 1833-1840 według projektu Włocha Alessandra Digbi. Część dolna liczy 125 stopni, górna - 191. Wokół wierzchołka rozciągają się ruiny Pantikapajonu. To właśnie
w tym miejscu rozegrały się wypadki, które na stulecia przesądziły o prymacie Rzymu w tej części świata. Osaczono tu największego wroga imperium, władcę Pontu Mitrydatesa VI Eupatora (132 63 r. p.n.e.). Przydomek wodza ( dobrze urodzony") był całkowicie uzasadniony  Mitrydates należał bowiem do potomków wielkich wojowników świata antycznego, Aleksandra Macedońskiego i perskiego Dariusza. Współczesnym imponował wykształceniem, znajomością języków, ale i ogromną siłą fizyczną. Padł ofiarą spisku kierowanego przez jego syna Far-nakosa. Na wieść o tym postanowił zażyć truciznę, ale jak się okazało, był podtruwany już wcześniej i organizm się uodpornił. Wreszcie został przebity mieczem przez sługę. Cyceron nazwał Mitrydatesa  największym wodzem, z którym Rzym toczył wojnę", a Mozart jedną ze swych pierwszych oper poświęcił Mitridate, Re di Ponto. Z góry rozciąga się fantastyczny widok na miasto i zatokę.
Kurhany i wykopaliska Czymś, czego nie można pominąć w Kerczu, są kurhany. Jest to jedyne miejsce na Krymie i jedno z niewielu w Europie, gdzie zostały one zbadane przez archeologów, zabezpieczone i udostępnione zwiedzającym. Najwspanialszy jest Kurhan Cesarski (Carskij kurgan, &0@A:89 :C@30=; Adżymuszkaj), wzniesiony w VI w. p.n.e. W dosyć niepozornym kopcu (17 m wysokości) mieści się pusta dzisiaj komora grobowa o wyrnia-
W najbardziej ogólnym ujęciu kurhan to mogita ziemna w kształcie nasypu, kryjąca wewnątrz jeden iub więcej grobów całopalnych albo szkieletowych. Kurhany były formą grobu stosowaną przez tysiąclecia, znaną od neolitu aż po czasy niemal nowożytne (kurhany kozackie na Ukrainie, tzw. mohyły). Można powiedzieć, że jest to usypany z ziemi odpowiednik piramidy. Kurhany w Kerczu należą do wyjątkowo zaawansowanych - nasyp ma kamienną konstrukcję wewnętrzną, a zamiast prostego grobu jest komora grobowa z sarkofagami (niezachowartymi), do której idzie się korytarzem o nazwie dromos, Charakterystyczny jest kształt owego korytarza, szczególnie sklepienie z poziomych płyt, im wyższych, tym bardziej przysuniętych ku sobie (tzw. sklepienie pozorne). W takiej konstrukcji ciężar ziemi przeciwdziała spadaniu i przewracaniu się poszczególnych płyt. W niektórych ujęciach etnologicznych, szczególnie amerykańskich, kształt wejścia do kurhanu, korytarz i komora uważane są za odwzorowanie żeńskich narządów płciowych. Kurhany dotrwały do dziś dlatego, że przez stulecia uważano je za twory natury.
rach 4 na 4 m. Jednak największe wrażenie robi samo przejście przez 1-metrowy dromos, poruszający swą pierwotną, wywodzącą się z początków ludzkiej cywilizacji architekturą. Kurhan usypano dla któregoś z władców Bosforu. Znawcy uważają go za arcydzieło tego rodzaju architektury. Na nieszczęście ten znakomity zabytek znajduje się na dalekiej peryferii Adżymuszkaja. Można tam dojechać tak jak do kamieniołomów (autobusem lub mar-szrutką #4 - zob. dalej), skąd trzeba się cofnąć. Jeśli komuś zależy na czasie, powinien przyjechać z miasta taksówką. Wejście prowadzi przez budynek z zieloną bramą (9.00- 17.00; wstęp 1,50 hrn, turyści obcojęzyczni aż 10 hrn).
Kurhan Melek-Czesmeński (Mielek-Cziesmienskij kurgan, 5;5:-'5A<5=A:89 :C@30=; 03-szała Jeriemienko 30; 9.00-17.00; 2 hrn), na tyłach dworca autobuso-
wego, pochodzi z IV w. p.n.e. Odkrył go A. A
ucenko w 1858 r. Ma 8 m wysokości, 9-metrowy dromos i komorę grobową o rozmiarach 3,7 na 3,6 m. Komora w chwili odkrycia była nietknięta, choć splądrowana przez starożytnych złodziei. Znaleziono w niej jeden pochówek
 małego dziecka. Miejsce dla głowy rodziny pozostało wolne.
Świątynia Demeter (Sklep Die-mietry, !:;5? 5<5B@K; oryginał
 Lejtienanta Buwina 15, kopia  Wielkie Schody Mitrydatesa; 9.00-17.00; 2 hrn) powstała w I połowie I w. n.e. Jest to jedyny zachowany w tak dobrym stanie zabytek sztuki bosporańskiej. Oryginału (przetrwał w 30%) nie udostępnia się turystom. To, co można obejrzeć w pomieszczeniu Wielkich Schodów Mitrydatesa stanowi połączenie rekonstrukcji i kopii. W niewielkiej salce, ozdobionej motywami roślinnymi i malowidłami ptaków, na
613
szczególną uwagę zasługuje portret Demeter  ładnej kobiety o ciekawie ułożonych kasztanowych włosach. Bogini była personifikacją władczyni rolnictwa i urodzajów, dziedzin, od których zależał dobrobyt starożytnego Pantikapajonu. Na świecie zachowały się inne wyobrażenia Demeter, z których najsłynniejszymi są relief eleuzyński ze szkoły Fidiasza (muzeum w Eleu-zis) oraz marmurowy posąg z Kni-dos (British Museum).
Enikale Turecka twierdza Enikale (Nowa Twierdza) powstała wraz ze zmianą sytuacji geopolitycznej w basenie Morza Azowskiego na przełomie XVII i XVIII w. W 1695 r. Kozacy zaporoscy na usługach cara Piotra I zdobyli Saad--ul-Islam (bastion islamu) w Azo-wie  jedną z trzech (obok Izmaiłu i Oczakowa) głównych tureckich twierdz w regionie czarnomorskim. Sytuacja ta wymagała natychmiastowej reakcji Turków, szczególnie że wróg przystąpił już do budowy floty wojennej. W rekordowo krótkim czasie (1699 1703) wzniesiono nową twierdzę, właśnie Enikale. Pośpiech był tak wielki, że zapomniano o doprowadzeniu odpowiedniej ilości wody, co w 1771 r. zmusiło obrońców do poddania się bez walki. Po wysiedleniu do Taganrogu Greków zamieszkujących osadę wewnątrz twierdzy, a więc po 1785 3., Enikale została całkowicie opuszczona. Zachowały się długie fragmenty potężnych murów. Z góry rozciąga się świetny widok na Port Krym, Cieśninę Kerczeńską oraz
rosyjskie półwyspy Gzuszka (na północy) i Tamań (na południu). Wzgórza widoczne na horyzoncie nad Tamaniem to już przedgórza Kaukazu. Idąc wzdłuż murów, dochodzi się do ogromnej bramy.
Aby tu trafić, należy z Ker-czu przyjechać autobusem #1 (0,50 hrn) lub marszrutkami #36 i 60 (1 hrn) do przystanku Stroj-gorodok (napis na żółtej tablicy). Stąd ulicą Mieżdunarodną (ta w stronę morza, z białymi krawężnikami) idzie się do bramy koszar. Przed bramą trzeba skręcić w prawo, na drogę wyłożoną kocimi łbami. Prowadzi ona w dół do osady Enikale, dochodząc do drogi asfaltowej, którą powinno się pójść na wschód, wzdłuż brzegu i toru, aż do przejazdu kolejowego. Do górującej nad okolicą twierdzy pozostało jeszcze około 100 kroków lewą stroną toru i pokonanie ścieżki wiodącej do góry.
Noclegi
Hoteli nie jest tak wiele, jak by wynikało z ukraińskich planów miasta, ale są w porównaniu z południem Krymu niedrogie. Kercz (Kirowa 11; e21155). Przy jednej
z głównych ulic. A
azumaja (Marszała Jeriomienko 9a, czasem podaje się też adres Mirosznika IB; /54593, 52004). Niedaleko od centrum i dworca autobusowego. Wejście obok stadionu, zasłonięte drzewami. Inne hotele Monak (Gagarina 3; eS7257),
Mieridian (Swierdłowa 83; S20556). W mieście, a właściwie na jego nadmorskich obrzeżach znajduje się kilkadziesiąt tzw. baz wypo-
czynku  ośrodków należących do dawnych sowieckich zakładów pracy, obecnie tylko wyjątkowo przyjmujących indywidualnych turystów. W Kerczu, jak i na całym Krymie, najlepszym miejscem noclegowym są prywatne kwatery (biuro kwater: ul. Kirowa 11; /21167).
Dość tanio i przyjemnie jest w najbardziej odległym na południe osiedlu podkerczeńskim, Gierojewskoje (dojazd marszrutkami spod dworców w centrum). Na uwagę zasługuje m.in. grodzisko Nimfei (VI w. p.n.e.-III w. n.e.), usytuowane na przylądku Ka-mysz-Burun. Ceny noclegów wynoszą 10-30 $. Można się zatrzymać w pensjonatach (np. Ełłada; ul. Pietrowoj 122; �32530) albo też w kilku bazach wypoczynku (konieczne negocjacje na miejscu). Godny polecenia jest także pensjonat Raduga (w22218), nieco bliżej centrum.
Gastronomia
W Kerczu nie ma zbyt wielkiego wyboru, jeśli chodzi o lokale gastronomiczne. Prócz sezonowych knajpek przy ul. Lenina i Nabie-rieżnoj godna uwagi jest jedna restauracja.
Czierkio (Lenina 43; e21239; 10.00-24.00). Dobry i tani lokal oferujący kuchnię włoską. Pizza z pieca. Wastocznaja Kuchnia (Lenina 22; 10.00-23.00). Mała restauracyjka specjalizująca się w potrawach zgodnych
z nazwą lokalu. Całkiem smaczne są także dania kuchni rosyjskiej. Ceny niewygórowane (30 40 hrn za posiłek.)
Informator
Apteki (centrum) Centralna (Lenina 43; e21271), Gor'kogo 12 (9647), Ordżonikidze 37/10 (a33017), Rozy Luksiemburg 7 (243142), Smor-żewskogo 2/161 (O41435), Uljano-wych 37a (e21271), Wojkowa 26a (/42007).
Banki Awal (Furmanowa 9, Marksa 29), Oszczadbank (Kirowa 119), Prywat-bank (Lenina 44), Prominwestbank (Marksa 36).
Biura podróży, agencje turystyczne Bo-spor-Tur (Nabierieżnaja 2/204; O28581, [e-mail], www.bosporto-ur.com), Cziernomoroczka (Marata 2; -28280, [e-mail]), Krymtur (Marata 9a; -20267), Mindal (pierieu-łok Tiechniczieskij 14; ^36874, [e-mail], www.minda-ll.narod.ru), Turist-wiem (Gajdara 9/69; B42842, [e-mail], www. turist-vem.com), Sputnik-Kiercz (Mirosznika IB; 20285).
InternetMatrica (Lenina26; 10hrn/godz.).
Mapy Znanije (Lenina 15; e21326).
Poczta Główna: Kirowa 1 (8.00-20.00); rozmównica: Lenina 23 (7.00-22.00).
Pogotowie O03; stacja pogotowia: Marksa 26.
Policja s02.
Przychodnie, szpitale Poliklinika (Marksa 38), szpital nr 1 (Żeni Dudnik 1), szpital dziecięcy (Czkałowa 25), stomatolog (Pirogowa 2a).
Straż pożarna e01.
D
Wycieczki górskie
" >

u
>-
616
Puste i piękne - te dwa słowa chyba najlepiej oddają balety ukraińskich Karpat. Najwyższe pasmo, Czarnohora, przekracza 2000 m n.p.m., kilka irmych jest niewiele niższych. Wielką atrakcją Beskidów Wschodnich są połoniny - z reguły wielokrotnie większe i rozciągające się znącznie wyżej od tych w Bieszczadach Zachodnich. Nie opuszczając ,morza traw", można odbyć nawŹ t kil-kudziesięciokilometrowe wycieczki. W ukraińskich góracl^ nie brakuje miejsc niemal nieskażonych cywilizacją - od lasó-v/ bliskich pierwotnym puszczo m po wysoko położone przysiółki z krytymi strzechą chałupami. \\7 najbardziej popularnym wśród Ukraińców paśmie Beskidów, Czarnohorze, nie spotka się w środlcu lata więcej turystów niż w polskich Beskidach po sezonie. W wiek szóści pozostałych masywów du^Q łatwiej zobaczyć pasterza ni^; turystę. Na Ukrainie nazwy  Karpaty" i  Beskidy" właściwie możr>a stosować zamiennie.
Noclegi
Specyfiką Karpat Ukraińskich jest brak schronisk górskich (takich obiektów jest dosłownie kilka). Zupełnie inaczej było przed wojną w należącej do Polski części Beskidów Wschodnich. Liczba schronisk Polskiego Towarzystwa Ta-
Wycieczka głównym grzbietem Czarnohory.
Przejazd koleją z A
awocznego do Wołowca.
Świdowiec - niekończąca się
połonina.
Przejście połoninami w rejonie
Pikują (1405 m n.p.m.)
trzańskiego i innych organizacji przekraczała wtedy pół setki.
Namioty Karpaty Ukraińskie to raj dla turystów preferujących noclegi we własnym namiocie. Poza parkami narodowymi wolno je rozbijać prawie wszędzie. Przywiązanie do własności prywatnej nie jest tu zbyt silne  ani pasterze, ani mieszkańcy wsi raczej nie odmawiają, gdy zapyta się ich o możliwość rozbicia namiotu koło zabudowań.
U gościnnych górali Kto nie przepada za namiotem, nie musi rezygnować z przyjazdu. W popularniejszych wśród turystów okolicach (np. we wsi Dzembronia pod Czarnohorą) bez problemu można znalez
ć prosty nocleg w wiejskiej chacie (przeważnie ok. 10 20 hrn za osobę). Tradycja przyjmowania wędrowców we własnych domach sięga zresztą czasów monarchii au-stro-węgierskiej. Na wygody trudno jednak liczyć. Warto też zabrać własny śpiwór!
Lepsze warunki zapewniają oficjalnie działające pensjonaty i kwatery agroturystyczne, których szczególnie dużo jest w dolinie Prutu czy Sławsku (najczęściej nocleg 50-70 hrn, wyżywienie 20 30 hrn).
Turbazy Pod tą nazwą kryją się dość różnorodne obiekty mające zwykle (podobnie jak sama nazwa) genezę w czasach radzieckich. Zazwyczaj są to duże domy wczasowe lub ośrodki, i tylko nieliczne przypominają (choćby usytuowaniem) prawdziwe górskie schroni-
ska. Większość turbaz stoi w miejscowościach podgórskich. Prawie wszystkie to postkomunistyczne molochy, z których tylko nieliczne mają ciekawą architekturę. Nocleg w takim miejscu kosztuje zazwyczaj 40-60 hrn.
Bezpieczeństwo
Na ukraińskie górskie pogotowie ratunkowe (riatuwalna służba) w razie wypadku w górach trudno, niestety, liczyć. Beskidy Wschodnie są bardzo rozległe, a na dodatek ratowników jest o wiele mniej niż w polskich górach. Znacznie gorsze jest też ich wyposażenie techniczne. Ratownicy dyżurują przeważnie dość daleko od szczytów  we wsiach i znajdujących się w nich turbazach. O dyżurkach w górach, akcjach z helikopterem, a nawet porządnych samochodach terenowych czy sieci łączności mogą tylko pomarzyć. Chociaż przy opisach poszczególnych pasm podano telefony górskiego pogotowia, trzeba mieć świadomość, że w razie potrzeby ratownicy udzielą pomocy z dużym opóz
nieniem. Na szczęście sytuacja poprawia się powoli, dzięki czemu ratowników będzie można spotkać w górach coraz częściej.
Trzeba uważać na psy pasterskie, mimo że zazwyczaj są one o wiele mniej agresywne niż te spotykane w górach Rumunii. Niedz
wiedzie, wilki i jelenie w czasie rykowiska oraz inne dzikie zwierzęta nie stanowią wielkiego zagrożenia, jako że na tym terenie pozostało ich bardzo niewiele. Niedz
wiedzie żyją właściwie tylko
w Gorganach, podobno również w lasach otaczających dolinę Rybnika w Beskidach Skolskich. Żmije występują równie często jak w polskich Beskidach.
Orientacja
Szlaków znakowanych jest bardzo niewiele. Co gorsza, te spotykane w terenie najczęściej nie są zaznaczone na mapach. Trasy naniesione na mapy często zostały z
le zaznaczone bądz
też pojawiają się i znikają w najmniej oczekiwanych momentach. Spora ich część jest poprowadzona niezbyt logicznie i mało wygodnie. Brak też tabliczek informujących, dokąd dane znaki prowadzą. Turysta wybierający się w ukraińskie góry raczej więc nie ucieknie od samodzielnej  nawigacji".
Na pocieszenie trzeba dodać, że dla Beskidów Wschodnich charakterystyczne są długie, wyraz
ne grzbiety. Jeśli widoczność jest dobra, na wielu połoninach ciężko się zgubić. Niestety, te same połoniny przy kiepskiej pogodzie mogą przysporzyć kłopotów orientacyjnych nawet doświadczonym turystom. Nie na darmo właśnie tu po raz pierwszy w Galicji wprowadzono znakowanie szlaków (pierwsze wytyczono kilka lat przed tatrzańskimi, w latach 80 XIX w.). Nie znaczy to jednak, że w ukraińskie Karpaty powinni jez
dzić tylko doświadczeni turyści. Nieco mniej zaprawieni, jeśli tylko zachowają rozsądek, powinni sobie poradzić np. w okolicach Sławska czy najwyższej Czarnohory. Początkującym nie poleca się wycieczek w szczególnie dzikie Gorgany.
Do dziś są aktualne słowa Henryka Gąsiorowskiego z przewodnika napisanego kilka lat przed II wojną światową:  Drogi pasterskie, tzw. płaje, stanowią we wschodniokar-packiej turystyce główny rodzaj komunikacji. Za zasadę przyjąć można, że na każdą połoninę wiedzie, wychodzący z tej lub owej wsi pasterski szlak, (...) Pasterskie te drogi, (...) wiodą do celu najkrócej i możliwie najdogodniej".
Orientację w terenie zdecydowanie ułatwi jednoczesne użycie map współczesnych i przedwojennych.
Słypki graniczne Głównym grzbietem Karpat Wschodnich przebiegała przed wojną granica polsko--czechosłowacka, po której do dziś pozostały w wielu miejscach słupki graniczne, ułatwiające wędrówkę, szczególnie przy kiepskiej pogodzie. Słupki zostały ponumerowane - te o pełnych numerach zaznaczono na mapach. Sporo tego typu oznaczeń zachowało się na głównym grzbiecie Czarnohory, także w Gorganach i w Bieszczadach Wschodnich (na połoninie między Kańczykiem Hnylskim a Pikujem). Słupki są zaznaczone na mapach WIG, a także współczesnych mapach w skali 1:50 000 - ukraińskich i węgierskich. Tam gdzie nikt ich nie wykopał, stanowią najpewniejszy drogowskaz.
Mapy
Przedwojenna jakość Polscy turyści najczęściej używają reprintów przedwojennych polskich map w skali 1:100 00O Wojskowego
Słowniczek
Stówa przydatne w górach
agroturystyka
bród
dolina
droga
góra
grzbiet
krzaki
las
mapa
przełęcz
wygodna droga pasterska
połonina
potok
schronisko
skata (skaty)
szatas
szczyt
ścieżka
baza turystyczna, dom wczasowy
wodospad z
ródło
ich skróty stosowane na mapach:
zełenyj turyzm 75;5=89 BC@87<
brid 1@V4 (1@.)
dotyna 4>;8=0
doroha 4>@>30
hora 3>@0 (3.)
hrebet E@515B (E@.)
kuszczi :CIV
lis ;VA
karta :0@B0
perewat ?5@520; (?5@.)
ptaj ?;09
potonyna ?>;>=8=0 (?>;.)
potik ?>BV:
pryjut, prytułok ?@8V>B, ?@8BC;>:
skela {skeli) A:5;O (A:5;V)
kotyba :>;810
werch. 25@E
werszyna 25@H8=0
steżka, AB56:0
doriżka 4>@V6:0
turbaza, BC@1070 (B1),
baza widpoczynku, 1070 2V4?>G8=:C (12)
sportbaza !?>@B1070 (!1)
wodospad 2>4>A?04 (24A?.)
dzerefo 465@5;>
Instytutu Geograficznego (WIG), zwanych popularnie  wigówkami". Do dziś uchodzą one wśród kartografów za wzór dokładności. Trzeba jednak wziąć pod uwagę, że od lat 30., kiedy to opublikowano większość z nich, w niektórych pasmach sporo się zmieniło. Na przykład po Zaznaczonej na tego typu mapach gęstej sieci schronisk i szlaków nie Zostało do dziś prawie nic.
Reprinty arkuszy map WIG obejmujących ukraińskie Karpaty Wydaje warszawska firma Dtr Kar-
tografia. Można je dostać w niektórych sklepach turystycznych, wielu księgarniach sprzedających mapy, części polskich schronisk, a także np. w sklepie internetowym wydawnictwa Rewasz (www.rewasz. com.pl) lub księgarni Nestor w Krakowie (www.nestor.cracow.pl) Niektóre z nich zostały powiększone do skali 1:75 000 (te są szczególnie warte polecenia) i częściowo zaktualizowane.
Nazwy użyte w przewodniku pochodzą najczęściej właśnie z map
WIG; również wysokości są podawane według nich.
Przed wyjazdem warto jednak sprawdzić, czy reprint jest czytelny. Na starszych wydaniach niektórych map Dtr Kartografii (które można kupić i dziś) słabo widać np. poziomice. Oryginałów  wigó-wek" należy szukać w większych bibliotekach.
Ukraińskie  setki" Cały opisywany obszar naniesiono na całkiem przyzwoitej jakości ukraińskie mapy topograficzne w skali 1:100 000 (bez treści turystycznej), które najlepiej sprawdzają się w tandemie z wyjątkowo dokładnymi, choć niezbyt aktualnymi  wigów-kami". Trzeba jednak wiedzieć, że nie są one pozbawione błędów, zawierają bardzo mało nazw szczytów, przebieg dróg na terenach górskich bywa mocno uproszczony, a po wielu zaznaczonych na nich mostach w odludnych dolinach pozostały tylko ślady.
Pierwowzory ukraińskich map topograficznych  rosyjskie szta-bówki w skali 1:100 000 - można znalez
ć w postaci elektronicznej pod adresem: www.lib.berkeley. edu/EART/x-ussr/ukraine.html.
Dokładne i nieliczne Niektóre części Beskidów doczekały się też map turystycznych w skali 1:50 000. Mowa tu o trzech mapach: Turystyczni steżky Czornohory i Centralni Gorgany kijowskiego wydawnictwa Aerogeodezija oraz węgierskiej Marmarosi - havaksok/East Carpathians, obejmującej pasma
Swidowca, Czarnohory i mały fragment Gorganów. Warto z nich korzystać, choć nie są wolne od błędów. Zaznaczono na nich gęstą sieć szlaków  niestety, w większości nieistniejących w terenie. Co ciekawe, na mapach tych widnieją przedwojenne słupki graniczne. Rzez
ba terenu o wiele lepiej jest odwzorowana na mapach ukraińskich. Szczegółowe uwagi o  pięćdziesiątkach" zamieszczono w częściach poświęconych poszczególnym pasmom.
Nieopisane w przewodniku niewysokie góry w okolicy zakarpac-kich miast Mukaczewo i Swalawa obejmuje mapa w skali 1:50 000 Karpaty  Syniak kijowskiego wydawnictwa Kartografia. Sprawia ona wrażenie dokładnej, zawiera również bogatą, jak na ukraińskie standardy, treść turystyczną. W ostatnim czasie kijowska Kartografia wydała jeszcze dwie bardzo dobre pięćdziesiątki w serii  Turystyczni marszruty": Karpaty. Jaremcza--Worochta oraz Karpaty. Skoliwś-kyj raj on.
W małej skali Firma Dtr Kartografia wydała poręczną i przydatną do ogólnej orientacji mapę Karpaty Wschodnie w skali 1:300 000. Zarówno w polskich, jak i ukraińskich księgarniach można kupie mapę Ukraińskie Karpaty w skali 1:200 000. W porównaniu z tą pierwszą jest ona bardziej aktualna, dużo czytelniejsza, ale za to o wiele mniej poręczna (to sporych rozmiarów dwustronna płachta). Tę samą skalę, bardzo
podobną treść, ale mniejsze rozmiary mają analogiczne mapy ob-lasti (ukraińskie odpowiedniki polskich województw) lwowskiej (Lwiwśka obłast'), iwano-frankow-skiej (Iwano-Frankiwśka obłast') i zakarpackiej (Zakarpatśka obłast'), tego samego wydawnictwa. Rolę mapy przeglądowej dla części opisywanych pasm może też spełniać laminowana mapa w skali 1:250 000 polskiego wydawnictwa ExpressMap: Karpaty Ukraińskie - Czarnohora, Swidowiec, Gorgany. Zawiera ona wprawdzie mapy fragmentów pasm w skali 1:100 000, są to jednak na tyle małe wycinki, że o używaniu jej jako podstawowej mapy raczej nie może być mowy.
W mapy najlepiej zaopatrzyć się przed wyjazdem - na Ukrainie poza dużymi miastami właściwie nie można ich kupić. We Lwowie są dostępne w księgarniach koło pomnika Mickiewicza, bywają też na bazarach:  etnograficznym" oraz z książkami koło Arsenału. Sprzedażą współczesnych map Karpat Wschodnich zajmuje się m.in. sieć Sklepów Podróżnika, niektóre inne sklepy turystyczne oraz księgarnie internetowe (np. www.ne-stor.cracow.pl).
Karpaty w Internecie
www.karpaty.com.ua Prawdziwa kopalnia informacji na temat Beskidów Wschodnich  niestety tylko po ukraińsku (m.in. obszerne artykuły na temat parków narodowych i wodospadów, zdjęcia, rozkłady pociągów i autobusów z miejscowości górskich i podgórskich).
www.klub-karpacki.org Bogata galeria zdjęć z różnych części ukraińskich Karpat (z każdego z omawianych w przewodniku pasm), a także spisane przez uczestników wycieczek rozkłady jazdy z kilkudziesięciu miejscowości (nie zawsze aktualne).
www.carpathians.org.ua Informacje o parkach narodowych, rezerwatach biosfery i innych większych obszarach chronionych ukraińskiej części Karpat; również informacje turystyczne, adresy schronisk. Strona po ukraińsku.
http://cbr.nature.org.ua Oficjalna strona Karpackiego Rezerwatu Biosfery: ogólne informacje, mapa z granicami obszaru chronionego, flora, fauna, geologia (po ukraińsku i angielsku).
www.suputnyk.site.pl Polska strona -m.in. rozkłady jazdy i relacje z wędrówek.
www.slavsko.com.ua Strona zimowej stolicy Ukrainy (tylko w języku ukraińskim): schematy wyciągów i podstawowe informacje, dość szczegółowe opisy kilkunastu hoteli oraz pensjonatów, rozkład jazdy pociągów.
http:Wyaremche.if.ua Strona miasta kreowanego na stolicę Huculszczyzny i w ogóle ukraińskich gór (tylko po ukraińsku) . Kilka opisów tras górskich, sporo informacji o turystycznych obiektach noclegowych (zob. @>ABV@/V7=5A-?@>-ABV@/"C@87< B0 @5:@50FVO).
www.tourism-carpathian.com.ua Namiary na gospodarstwa agroturystyczne, turbazy i hotele; także inne informacje turystyczne (po angielsku i ukraińsku; planowana polska wersja).
Przewodniki
Napisany w latach 30. XX w. trzy-tomowy Przewodnik po Beskidach Wschodnich Henryka Gąsiorów-
skiego, którego reprint wydał kilka lat temu Antykwariat Górski  Filar", jest do dziś niedościgniony, jeśli chodzi o dokładność i ilość opisanych tras. Wytrawnym turystom służy nieocenioną pomocą, choć trzeba pamiętać, że ma już 70 lat. O reprint należy pytać w specjalistycznych księgarniach.
Kolejnym wartym uwagi dziełem są Potwory w Czarnohorę Marka Ol-szańskiego i Leszka Rymarowicza, wydane w 1993 r. przez Wydawnictwo Rewasz. Choć informacje praktyczne odnoszą się do minionej już epoki, rozdziały dotyczące historii, geografii czy etnografii najwyższej
 części ukraińskich Beskidów są na m tyle interesujące, że warto sięgnąć
%o P� 4 Pozycję.
� W ciągłej sprzedaży jest nieak-
* tualizowany współczesny prze-u wodnik opisujący większość pasm
 beskidzkich - trzyczęściowe Ukra-
* ińskie Beskidy Wschodnie Janusza Gudowskiego (Wydawnictwo Aka-
Sdemickie  Dialog" 1997-1998). W ukraińskich księgarniach można kupić książkę Dorohamy i steż-kamy Karpat Wołodymira Sobasz-ki. Zawiera ona opis 150 tras po pasmach Czarnohory, Gorganów, Swidowca i Beskidu Huculskiego, ale za to bardzo mało wiadomości krajoznawczych. Dołączono do niej schematyczne mapy, tzw. grzbietówki, które co prawda nie zastąpią normalnych map, ale są na nich zaznaczone m.in. z
ródła, szałasy, chaty leśników i podobne obiekty mogące służyć za schro-622 nienie.
Niezbędny ekwipunek
Wybierając się w ukraińskie góry, trzeba zabrać kompas. Warto też pamiętać o ochraniaczach (stuptu-ty). Ukraińcy do wycinania i transportu drzew z upodobaniem używają ciężkiego sprzętu, czego ubocznym skutkiem jest grząskie błoto na drogach (zarówno w lasach, jak i w podgórskich wsiach). Nikt zresztą się nim nie przejmuje, podobnie jak brakiem mostów na płytkich strumieniach  miejscowi i tak chodzą do lasu, na grzyby czy na połoninę w gumiakach... Również w wysokiej trawie na połoninach ochraniacze są nieodzowne.
Ponieważ prawdopodobieństwo zgubienia drogi jest większe niż w polskich górach, nie wolno zapomnieć o latarce i zapasie baterii. Koniecznie należy też spakować dobrze zaopatrzoną apteczkę, gdyż w razie nagłego zachorowania może się okazać, że od lekarza czy porządnej apteki dzielą turystę dwa, a nawet trzy dni drogi.
Uwaga! Na dokupienie sprzętu turystycznego, nawet we Lwowie, nie ma co liczyć.
Zaopatrzenie
Poza większymi ośrodkami, np. Sławskiem, Worochtą czy Jasiniami, niełatwo zrobić urozmaicone zakupy na tygodniową wędrówkę, szczególnie, jeśli ktoś nie przepada za pasztetem ze szprotek albo konserwą z wodorostami. Sklepy w górskich wioskach są przeważnie niewielkie, a pojawienie się dziesięcioosobowego obozu wędrownego, który chce uzupełnić
zapasy, może oznaczać wykupienie większości towarów. Planując wielodniową wędrówkę, warto rozważyć zrobienie grubszych zakupów w którymś z większych miast na Ukrainie.
W wielu częściach Karpat (niższe rejony Czarnohory, Beskid Huculski, Swidowiec, Połoniny Hry-niawskie) wypas krów i owiec do dziś jest podstawowym zajęciem. Pasterze, których szałasy można znalez
ć nawet wysoko w górach, chętnie sprzedają mleko (ok. 1 hrn/1) i ser (ok. 6 hrn/kg). Ten ostatni, według opinii autora całkiem smaczny, to na ogół lekko tylko podwędzony krowi ser przypominający nieco podhalański bundz. Osoby o delikatniejszych żołądkach powinny jednak uważać  higiena nie jest mocną stroną pasterzy.
Nie tyiko wycieczki
Na narty Najbardziej znanym ośrodkiem narciarskim na Ukrainie jest Sławsko w Bieszczadach Wschodnich, gdzie działa kilkanaście wyciągów, spory jest też wybór pensjonatów i hoteli. Popularne było już na początku ubiegłego wieku.  (...) Słynie ono dziś jako jedna Z najlepszych stacyj sportu narciarskiego w Europie."  zapewniał w latach 30. XX stulecia Henryk Gąsiorowski w Przewodniku po Beskidach Wschodnich.
Inne, niewielkie ośrodki to Tyso-wiec (Beskidy Skolskie), Krasija (Bieszczady Wschodnie), Podobo-wec (Połonina Borżawa) i Filipec (Połonina Borżawa). Na uwagę zasługuje ośrodek wokół połoniny
Drahobrat (Swidowiec)  trasy na wysokości 1400 1700 m n.p.m.
Miłośnicy białego szaleństwa powinni jednak pamiętać, że na Ukrainie trasy są zazwyczaj słabo utrzymane. Rozległe połoniny i długie doliny ukraińskich Karpat stanowią idealny teren dla amatorów narciarstwa biegowego i tourowego.
Turystyka wodna Największą popularnością cieszą się spływy Czarnym Czeremoszem. Ukraińscy wodniacy pokonują tę dziką górską rzekę najczęściej nie kajakami, a katamaranami. Najlepszy okres to przełom kwietnia i maja, kiedy dzięki topniejącym śniegom w pobliskiej Czarnohorze i innych pasmach stan wody jest wysoki.
Rowery górskie Tras przeznaczonych specjalnie dla rowerzystów górskich na razie jeszcze się nie wytycza, jednak potencjalnych celów wycieczek nie brakuje. Porządny asfalt występuje tylko na głównych drogach - na pozostałych asfaltowa nawierzchnia przeplata się z fragmentami prowizorycznie utwardzonymi, nie brakuje też dziur. Prawdziwi  twardziele" mogą spróbować wycieczek po połoninach. Stosunkowo wygodne drogi wychodzą np. na grzbiet Swidowca czy z doliny Czarnej Cisy w zachodnią część Czarnohory.
Paralotnie Paralotniarstwo nie jest na Ukrainie popularne. Miłośników tego sportu można spotkać m.in. na Połoninie Borżawie i w okolicach Kosowa.
Co kto lubi
Turystom, którzy spośród polskich gór preferują Tatry, prawdopodobnie najbardziej spodoba się najwyższa w ukraińskiej części Karpat Czarnohora - pasmo charakteryzujące się typowo wysokogórską rzez
bą terenu. Osoby najczęściej wyjeżdżające w Bieszczady powinny spróbować wędrówki po Bieszczadach Wschodnich. Istnieje jednak ryzyko, że po powrocie nasze połoniny zaczną im się wydawać niewielkimi taczkami. Kto lubi i połoniny, i spore wysokości, na cel pierwszych wędrówek może wybrać wysokie, pokryte wielkimi łąkami pasma Zakarpacia: Świdowiec i Połoninę Borżawę. Dla doświadczonych turystów, prawdziwych miłośników pierwotnych ostępów, niezłą propozycją na pierwszy wyjazd mogą się okazać wysokie i bardzo słabo zaludnione Gorgany. Powrót do cywilizacji (nawet jeśli za taką uznaje się kilka chat drwali) może oznaczać kilkudziesięciokilometrowy marsz bez znaków przez kosówkę i ciemny las lub wielkie poręby.
%o
V9
>-
3
)
624
Wspinaczka Najbardziej znanym rejonem wspinaczkowym jest Bub-niszcze w Beskidach Skolskich, gdzie wspinano się już ponad sto lat temu, a dziś wytyczono drogi o trudnościach dochodzących do 8a . Miejscowi wspinacze wykorzystują też piaskowcowe skały koło wsi Jamielnica (niedaleko od Stryja) i Skały Sokolskie, na południe od Kosowa, na grzbiecie o tej samej nazwie (blisko Krzyworówni).
Na żelaznych szlakach Góry przecinają trzy atrakcyjne pod względem krajobrazowym linie kolejowe. Pierwsza biegnie ze Stryja do Mukaczewa na Zakarpaciu (szczególnie malowniczy jest odcinek od Synowódzka Wyżniego), druga z Iwano-Frankowska do Rachowa (począwszy od Nadwornej, głównie w dolinie Prutu), a trzecia, najbardziej znana, z Sambora do Użhorodu (najpiękniejszy fragment z licznymi serpentynami
i wiaduktami z Sianek do Wołosian-ki, w rejonie Przełęczy Użockiej). Na Ukrainie linie kolejowe są do dziś traktowane jako obiekty strategiczne - stąd strażnicy i zasieki towarzyszące mostom oraz tunelom. Niestety, właściwie nie działają już wąskotorowe kolejki leśne, choć na współczesnych mapach nadal są zaznaczone ich tory.
msiczi

Pod względem krajobrazowym góry te przypominają polskie Bieszczady, są jednak dużo rozleglej-sze i wyższe.
Opisane w przewodniku Bieszczady Wschodnie składają się z kilku mniejszych pasm wydzielanych zazwyczaj przez naukowców jako samodzielne (włączono krótkie opisy kilku pasm zakarpackich
i Beskidów Skolskich). Podziały stosowane przez geografów polskich i ukraińskich różnią się od siebie, a wśród turystów nazwa Bieszczady Wschodnie od lat obejmuje obszar znacznie szerszy niż uznawany przez naukowców. Najwyższe szczyty opisanych pasm nie przekraczają 1500 m n.p.m.
Bieszczady Wschodnie zaczynają się na Przełęczy Użockiej i ciągną na wschód do Przełęczy Wyszkowskiej (933 m n.p.m.), która oddziela je od Gorganów. Zbudowane są z piaskowców i łupków.
Warunki klimatyczne są zbliżone do tych, jakie panują w polskich Bieszczadach. Najbardziej deszczowym miesiącem jest lipiec, a dobra pogoda utrzymuje się zazwyczaj od końca czerwca do póz
nego lata. Niewielka odległość od polskiej granicy sprawia, że warunki śniegowe można z dużą dokładnością przewidywać, posługując się komunikatami GOPR-u dla naszych Bieszczadów (zob. np. w serwisie pogodowym portalu Onet.pl).
Stoki bieszczadzkiego fragmentu głównego grzbietu Karpat do wysokości 1200-1250 m n.p.m. są pokryte lasami jodłowo-bukowy-mi. Powyżej granicy lasu rozciągają się połoniny. W zakarpackiej części Bieszczadów przeważają lasy bukowe, a w części północnej, Beskidach Skolskich (!:>;V2AL:V 5A:848), dominują lasy świerkowe, w dużym stopniu sztucznie posadzone. Beskidy Skolskie leżą w dorzeczach rzek: Stryj, Opór i Mizuńka. Naturalne połoniny występują tu tylko w niektórych fragmentach najwyższych grzbietów.
Komunikacja
W Bieszczady Wschodnie polskim turystom najłatwiej dotrzeć przez Lwów. Do niektórych z podgórskich miast (Stryj, Sambor) jeżdżą też bezpośrednie autobusy z Polski.
Pociąg Do Skok, Sławska i Wołowca stosunkowo łatwo i szybko można dojechać ze Lwowa lub
Bieszczady w obrębie ziemi lwowskiej zamieszkuje grupa górali ukraińskich zwanych Bojkami. Dla terenu Bojkowszczyzny charakterystyczne są drewniane cerkwie, tzw. bojkowskie. Tradycyjne budowle tego typu można oglądać m.in. w Skolu (XVIII w), i Różance Wyżnej (początek XIX w.). Na uwagę zasługują tez póz
niejsze dzieła miejscowych cieśli, np. współczesna cerkiew w Wołosiance koto Sławska.
Na Bojkowszczyz
nie zachowały się nie tylko cerkwie. Śladów dawnej kultury najlepiej szukać w górnych częściach wsi podchodzących pod sam główny grzbiet Karpat, przykładowo w Libuchorze, kilkanaście kilometrów od szczytu Pikują (1405 m n.p.m.). Atrakcją wioski są stare chałupy kryte strzechami.
Na południe od głównego grzbietu Bieszczadów dominuje zupełnie inny typ drewnianych cerkwi, tzw. cerkwie zakarpackie. Górale z Zakarpacia nie mają wiele wspólnego z Bojkami, nigdy nie tworzyli jednolitej grupy etnicznej. " - % %- % " % " " " -" " %
Słowniczek dialektu zakarpackiego
" o
>-3
Mieszanka narodowościowa Zakarpacia (Ukraińcy, Węgrzy, Słowacy, Rumuni, Cyganie, Niemcy) doprowadziła do powstania w tym regionie wyrazów niespotykanych w żadnym słowniku języka ukraińskiego lub mających inne znaczenie w języku literackim. Oto kilka przykładów - wyrazy te mogą się okazać przydatne, szczególnie podczas wycieczek do górskich miejscowości.
aji oraz, tak tampasz latarka
apo ojciec lem tylko
baka siekierka marżyna bydło
baczi facet mysliwka chata myśliwska
bereh zbocze nacz po co
bowt sklep nazdar cześć
bucok ubikacja nohawyci spodnie
burkut zdrój obtak okno
budz
twardy ser owczy pak potem
cimbor przyjaciel pałanky ogrodzenie
czipasz ścieżka na zboczu petywnia stodoła
dako ktoś ptaj ścieżka, szlak na
deska gdzieś grzbiecie górskim
drylaty pchać staja postój dla bydła
findża kubek stan namiot
frysztyk śniadanie syniuh komar
hruń grzbiet szatia ubranie
hyj tak tank talerz
kantuw dzban tur kamienny stożek
kert ogród umieszczony dla
komanycia stajnia orientacji na szczycie
krompla ziemniaki wad' albo, lub
litnycziwka chata letnia warosz miasto
raba
loga
dotąd, póki

626
Stryja pociągiem (szczegółowe informacje - zob. Sławsko). Podróż ze Stryja do Skola trwa około godziny, do Sławska około 1,5 godziny. Na wymienionych stacjach zatrzymują się zarówno pociągi lokalne, jak i dalekobieżne.
Dużo mniej dogodny jest dojazd na zachodni kraniec głównego grzbietu Bieszczadów Wschodnich
 do Sianek, czyli w rejon granicznej Przełęczy Użockiej. Z Sambora, jednej ze stacji przesiadkowych na linii do Sianek, jedzie się około 2,5 godziny, ze Lwowa 5 godzin (3 pociągi dziennie). Stacja Sianki jest początkową dla lokalnych pociągów kursujących na Zakarpacie. Początkowy odcinek trasy z Sianek na Zakarpacie odznacza się wy-
jątkową malowniczością. Mieczysław Orłowicz pisał o nim na początku ubiegłego wieku w Ilustrowanym przewodniku po Galicyi:  (...) na przełęczy zaczyna się partya, która jest bezsprzecznie najpiękniejszą linią kolejową północnych Karpat. Teren opada tu stromo w dół, więc linia kolejowa schodzi w dolinę Ungu licznymi serpentynami, przechodząc z jednego zbocza góry (...) na drugie w ten sposób, że tą samą okolicę widzi się raz z tej, drugi raz z przeciwnej strony wagonu, a pojedyncze partie linii leżą jedne pod drugimi".
Autobusy i marszrytki Autobusy jeżdżą rzadko i zazwyczaj powoli, ale docierają także do wiosek położonych z dala od głównych tras.
Marszrutki do bieszczadzkich miejscowości odjeżdżają ze Lwowa z pętli koło głównego dworca kolejowego (niezbyt częste kursy do Skola, Sławska, Turki i Sianek), a nawet niektórych mniejszych miejscowości (np. Karpatśke). Na linii Lwów-Stryj-Skole jez
dzi ich około 20 dziennie.
Do Turki, która jest węzłem komunikacyjnym m.in. dla zachodniej części północnych stoków głównego grzbietu Bieszczadów, można dojechać marszrutką, autobusem lub pociągiem ze Lwowa (linia Lwów-Sianki).
Węzły autobusowe (liczba kursów)
Stryj (zob. s. 274).
Turka Bahnowate 1, Borystaw 2, Butla 1, Chaszczów 4, Drohobycz 2, Unik 2, Ja-sienka 1, Karpatśke (Hnyła) 1, Krasne 2,
Krywka 1, A
ybohora (Libuhora) 1, A
osi-niec 1, Mielniczne 1, Radycz 1, Sambor 1. Wołowiec Latorka 1, Miżhiria 4, Niżne Worota 2, Zdeniowa 1.
Mapy
WIG: arkusze Pikuj, Skole, Sławsko, Turka, Seneczów oraz Bieszczady Wschodnie (wydanie powiększone do skali 1:75 000). Ukraińskie 1:100 000: arkusze 125 (Niż-najaJabłonka), 144 (Wełykyj Bereznyj), 126 (Stryj), 145 (Wołowec). Dla okolic grzbietu głównego i połoniny Czornej Repy bezdyskusyjnie najlepsze mapy to odpowiednie arkusze WIG. Najlepiej jednak mieć obie  setki" - przedwojenną i współczesną.
Noclegi
O ile nie zaznaczono inaczej, wymienione obiekty noclegowe to
turbazy.
Biłaszowice (Biłasowycia, V;0A>28FO) Pikuj (s3136/44237, 22238; @>:. 2-4-os.).
H usnę Wyżne (Werhnie Husine, 5@E=T CAV=5) :. Wysocka Wyżniego.
Korostów (>@>AB82) Niedaleko od głównej drogi na Zakarpacie.
Krasija Krasija (M 135/37299).
A
umszory (C<H>@8) Połonyna (e3145/ 21504).
A
ybuchora (81>E>@0) k. Wysocka Wyżniego  Werchnie Wysockie.
Sianki (!O=:8) Naprzeciwko stacji można znalez
ć noclegownię dla kolejarzy (zazwyczaj dostępna też dla turystów  5 hrn od osoby) i jadłodajnię.
Studene Wyżne (Studenyj Werchnij, 5@E=V9 !BC45=89).
Tysowiec Duża baza sportowo-turystyczna obok i w pobliskiej wsi Orawczyk;
kilka pensjonatów prywatnych (nocleg 20-100 hm). Użok (#6>:; >(/34324, 21922). Wotosianka Szczerbyn (o3122/33493). Zdeniowa (Żdenijewo, 45=VT2>) Forel
(s3136/22232, 25531; pok. 1-4-os.). Zob. też: Skole i Sławsko (s. 638-639). W Sławsku nocleg jest z reguły droższy '^ niż w innych częściach Karpat.
%o
* Pogotowie górskie (DSART)
> Sławsko ul. Ustyjanowycza 2; e3251/
>, 42102, 42149, domowy ratownika 42503.
 Wołowiec tmbaza Płaj; 21/22290,
u 22972).
* Krasijas3135/37299.
'- Centrale Zakarpacie - Użhorod (3122/
___ 34185, 34578, domowy ratownika 34605);
H ziemia lwowska - Lwów (M0322/
* 395470, 353433, 727956, domowy ra-
� townika 395070).
%O
v
Ostrzeżenia
a . .
JJ " Droga w dolinie Oporu powyżej j Sławska jest pozbawiona asfaltu.
Ł Nie da się nią przejechać przez
S główny grzbiet Karpat (jak suge-
Brują ukraińskie mapy). " Wędrówka grzbietami prowadzącymi ze wsi Korostów na połoninę Paraszki jest uciążliwa (wielkie poręby).
" Dolina Butywli powyżej Koro-stowa jest mało atrakcyjna ze względu na prowadzoną na otaczających ją stokach masową wycinkę drzew.
" Okolice Magury (1365 m n.p.m.), otoczenie doliny Rybnika Majdańskiego i pokryte zwartymi lasami obszary między Paraszką a pasmem Działu Menczylskie-
628 go to tereny, na których orien-
tacja jest bardzo trudna (silne zalesienie i zawiły przebieg grzbietów).
TRASY JEDNODNIOWE
Punktem startowym opisanych wycieczek i przechadzek w okolicy Sławska jest usytuowane w centrum miejscowości skrzyżowanie ulic Ustyjanowycza i Szewczenka (koło cerkwi). Z tego miejsca rozchodzą się drogi do Wołosianki (na południe) i do A
awocznego (na zachód).
Trasa 1: ze Stawska na lizę
Wycieczka jest łatwa orientacyjnie, choć trasa nie została oznakowana (6 km; 450 m różnicy poziomów; ok. 2,5 godz. w jedną stronę). Grzbiet prowadzący z miejscowości Sławsko na górę liza zaczyna się przy skrzyżowaniu koło cerkwi, między dolinami Oporu i potoku Sławka. Najpierw idzie się gruntową drogą, która wchodzi na grzbiet przy samym skrzyżowaniu, a potem wyraz
ną ścieżką w kierunku południowo-zachod-nim. Obok początkowego odcinka jest usytuowany miejscowy cmentarz. Przebieg grzbietu i jego załamania zostały dobrze przedstawione na mapie WIG.
Opisywany grzbiet jest wprawdzie w większości zalesiony, ale z niewielkich łąk i polanek można podziwiać widoki, głównie w kierunku pobliskiego Trościanu (1235 m n.p.m.).
Trasa prowadzi przeważnie grzbietem lub po jego zachodniej stronie. Na rozdrożu za niewielką
Dziwna ochrona
Ciężarówki wywożące ścięte drzewa mato komu kojarzą się z określeniem  park 1 narodowy". Takie obrazki można jednak zobaczyć na terenie Parku Narodowego Beskidy Skolskie (Skoliwśki Beskidy). Szczególnie zdewastowane przez wyrąb są doliny Wielkiej i Małej Butywii powyżej wsi Korostów. Widać tam nie tylko ogromne poręby, ale i ciężarówki o kołach metrowej średnicy po osie za- I nurzone w biocie, przejeżdżające z hukiem przez kałuże... Trudno więc dziwić się, że również miejscowi wypytywani o park często nie wiedzą, o co chodzi.
Park Narodowy Beskidy Skolskie istnieje od 1999 3., 0 jego powierzchnia wynosi 35 684 hektarów (jest nieco więbzy od polskiego Bieszczadzkiego Parku Narodowego). Obejmuje głównie tereny na zachód i północ od Skoia, m.in. po- I toninę Korczanekz Paraszką (1271 m n.p.m.) i pasmo Działu Menczylskiego. Na terenie parku nie wolno biwakować na dziko. Niestety, jego granice są zazna- j czane tylko na nielicznych mapach i to najprawdopodobniej nieprawidłowo, j Niedokładną, ale chyba najlepszą wśród dostępnych map z granicami parku j można ściągnąć z Internetu (www.carpathians.org.ua). |
przełęczą (pierwszą w grzbiecie) z niewielkim letnim domem należy wybrać drogę w prawo. Przed Zielonym Wierchem (985 m n.p.m.) bije niewielkie z
ródło.
Za szczytem Zielonego Wierchu grzbiet się wypłaszcza, zmieniając nieco kierunek  na południowy. Na rozdrożu za przełącz-ką pod szczytem lizy (;L70; 1066 m n.p.m.) należy skręcić w lewo. Dość stroma ścieżka wyprowadza wkrótce na szczyt, będący niezłym punktem widokowym. Z powrotem najlepiej iść tą samą trasą.
Trasa 2; ze Sławska na Płaj
Zjazd Akademicki to popularna nazwa jednego z grzbietów i wytyczonej na nim drogi, która wiedzie w rejon góry Płaj. Szczyt ten może być celem krótkich wycieczek lub punktem, przez który przechodzi się w drodze na Wysoki Wierch (1245 m n.p.m.) i inne atrakcyjne
szczyty wznoszącego się na południu pasma Czornej Repy (1288 m n.p.m.). Opisywany grzbiet zasługuje na uwagę, ponieważ w porównaniu z sąsiednimi jest mało stromy, widokowy i prowadzi nim wygodna gruntowa droga. Widać z niego najwyższe góry w rejonie Sławska - Trościan i Wysoki Wierch.
Wycieczka zaczyna się na rozdrożu przy cerkwi. Trasa prowadzi doliną Sławki (ul. Ustyjanowycza) przez około 2 km. Niedaleko od domu nr 97, około 150 m za mostem na bocznym potoku, odbija w lewo wyraz
na gruntowa droga, która wchodzi na położony na wschód, opisany wyżej grzbiet. Zjazd Akademicki wiedzie w kierunku południowo-wschodnim do zalesionego grzbietu opadającego na północ ze Zworca (1236 m n.p.m.). Jednym z jego wierzchołków jest Płaj (;09; 875 m n.p.m.).
" >
UJ
H U
>-S
(
630
Stosunkowo łagodne podejście Zjazdem Akademickim można też wykorzystać do wejścia na grzbiet oddzielający doliny Sławki i Różanki, po czym zejść jedną z dróg do drugiej z wymienionych dolin.
Trasa 3: ze Sławska na Trościan
Punktem startowym wycieczki jest skrzyżowanie przy cerkwi. Należy iść drogą w kierunku A
awocznego (na zachód), a po około 500 m skręcić w prawo, w boczną drogę przechodzącą przez mostek nad Oporem i przez doskonale widoczny przejazd pod nasypem kolejowym. Po przejściu pod torami główna droga (gruntowa) odbija w lewo, po czym wspina się powoli na zbocze wśród drewnianych zabudowań (ładne widoki). Cały czas trzeba iść główną drogą, która skręca w kierunku północno-zachodnim, pnąc się równolegle do sporego potoku ku widocznemu już wyciągowi krzesełkowemu (kriselnyj wytiah) na Trościan. Do początkowej stacji wyciągu idzie się około 40 minut (od skrzyżowania). Na szczyt można też dotrzeć na piechotę  wzdłuż wyciągu (od dolnej stacji ok. 1,5 godz.). Ten wariant zdobycia Trościanu jest jednak mało atrakcyjny (strome podejście). Szczyt stanowi niezły punkt widokowy,
Bilet na kolejkę krzesełkową kosztuje 10/5 hrn (dorośli/dzieci). Wyciąg pracuje od 9.00 do 16.00 (ostatni zjazd ze szczytu o 17.00), w sezonie letnim tylko w soboty i niedziele. Ukraińcy rzadko docierają do dolnej stacji inaczej niż ciężarówkami lub busami z pensjona-
tów albo spod stacji kolejowej, dlatego widok panów w garniturach i umalowanych pań nie powinien na szczycie Trościanu nikogo dziwić.
Sam Trościan ("@>ABO=; 1235 m n.p.m.) stosunkowo łatwo rozpoznać w panoramach z okolicznych szczytów  oprócz wyciętych w lesie tras narciarskich wyróżniają go maszt i niewielki budynek na samym wierzchołku.
Trasa 4: ze Sławska na Wysoki Wierch
Celem długiej, całodniowej wycieczki jest wybitny szczyt na północnym zakończeniu połoniny Czornej Repy (12,5 km i 850 m podejścia; wejście ok. 4 5 godz., zejście 3 godz.).
Początkowo trzeba iść Zjazdem Akademickim, jak w opisanej wcześniej trasie numer 2, a z rejonu szczytu Płaju  ścieżką w pobliżu falującego, przeważnie zalesionego grzbietu, który wyprowadza na południe przez Ka-zanowiec i Jaraszyszcze na pierwszy na połoninie wierzchołek Zworca (1236 m n.p.m.), a potem na Wysoki Wierch (1245 m n.p.m.). Roztaczają się stamtąd malownicze widoki. Z powrotem najlepiej zejść tą samą trasą.
Połoninę Czornej Repy i jej otoczenie opisano w części poświęconej trasom wielodniowym.
Trasa 5: ze Sławska doliną Sławki do Wołosianki
Od skrzyżowania przy cerkwi trasa prowadzi niezbyt uczęszczaną drogą (ul. Ustyjanowycza) na p�"
łudnie, w kierunku Wołosianki. Dla piechurów trakt ten jest atrakcyjny zimą, dla rowerzystów latem. Już kilometr od centrum łatwo zapomnieć, że jest się w  ukraińskim Zakopanem". Ta część Sławska nie utraciła jeszcze charakteru bieszczadzkiej wioski. Z drogi roztaczają się ciekawe widoki na sąsiednie grzbiety. Po około 2,5 km mija się drewniany budynek, w którym mieści się kawiarnia, bar, sklep (czynne 10.00-23.00) i hotel, firmowane nazwą Smericzka (nr 121). Po mniej więcej 4 km zwarta zabudowa kończy się, a droga wiedzie dalej urokliwą i z rzadka tylko zamieszkaną doliną. Cerkiew w Wołosiance jest oddalona od cerkwi w Sławsku o około 8 km (w jedną stronę ok. 2 godz.).
Trasa 6: ze Sławska doliną Oporu
Utwardzona droga biegnąca doliną Oporu w kierunku wsi A
awoczne również jest na tyle mało uczęszczana, że nadaje się na przechadzki dla turystów odwiedzających Sławsko. Z drogi dobrze widać Trościan i inne szczyty w otoczeniu Sławska. Do pierwszych chat wsi Tarnawki dochodzi się po 6,5 km.
Trasa 7: z:e Skola na Paraszkę
Wejście ze Skola przez Dąbrowę jest znakowane żółtymi kwadratami. Początek szlaku może być nieco trudny do odnalezienia.
Trasa zaczyna się w południowej części Skola, niedaleko od stacji, w miejscu, w którym ulica Hałyć-koho przechodzi wiaduktem nad
torami kolejowymi i dochodzi do głównej drogi ze Stryja na Zakar-pacie. Szlak prowadzi początkowo na szczyt Dąbrowy. Aby odnalez
ć pierwsze znaki, trzeba przejść przez główną drogę, a potem udać się gruntowym traktem biegnącym w kierunku bocznej dolinki, obok zrujnowanego zakładu przemysłowego. Przed granicą lasu rozciąga się niewielka łąka. Początek szlaku na Paraszkę to droga, która odchodzi stąd w prawo (na granicy lasu, koło słupów elektrycznych). Po około 300 m szlak skręca w lewo na mniejszą ścieżkę i dopiero tu zaczynają się znaki. Ścieżka wkrótce staje się szersza. Początkowy odcinek jest stromy i kamienisty. Idąc, można podziwiać wycinkowe, ale ładne widoki w kierunku Korczanki (1180 m n.p.m.), niedużej połoniny z wielkim przekaz
nikiem, i doliny Oporu. Wkrótce szlak wchodzi na grzbiet Dąbrowy. Dalej biegnie głównie lasem, grzbietem lub w jego pobliżu, dość wygodną drogą, początkowo na północny zachód.
Około 1,5 km od szczytu Dąbrowy grzbiet i szlak dochodzą do kolejnego grzbietu. Trasa wycieczki skręca na zachód, potem na południowy zachód. Około 50 m przed dojściem do widocznego już grzbietu bije niewielkie z
ródełko, a około 200 m dalej rozciąga się widokowa polana. Trasa wiedzie teraz grzbietem przez stary las. W okolicy miejsca, w którym przed wojną stało zaznaczone na mapie WIG schronisko (dziś polana), zaczyna się trawers (w prawo), który po chwili wyprowadza na połoninę.
Ścieżka prowadzi dalej w kierunku północno-zachodnim widokową połoniną, grzbietem lub pod nim. Znaki stają się rzadsze, ale orientacja nie jest trudna, ponieważ grzbiet do samej Paraszki nie zmienia kierunku. Kolejne wierzchołki grzbietu Połoniny Korcza-c nek to Obrosły Wierch (1161 m "^ n.p.m.), Zielona (1221 m n.p.m.),
* Kobyła (1232 m n.p.m.) i wresz- cie cel wycieczki  Paraszka >, (0@0H:0; 1271 m n.p.m.). Na J szczycie stoi spory metalowy u krzyż, a na podejściu widnieje
* marmurowa tabliczka wmurowa-J na w blok piaskowca. Tłumaczy ___ ona pochodzenie nazwy góry 
H Ukraińcy twierdzą, że upamiętnia
* ona Paraszkę, córkę jednego : z książąt ruskich, Swiatosława. Ze \a szczytu można podziwiać rozle- głe widoki. Ze Skola na wierzcho-^ łek Paraszki idzie się około 5 go-"! dżin. Z powrotem najlepiej wró-" cić tą samą drogą.
3
P Trasa 8: wodospady i jezioro w dolinie Kamionki Dolina Kamionki (0<'O=:0) znajduje się w pobliżu Skola. Do głównego wodospadu można dotrzeć samochodem  droga odgałęzia się od szosy na Zakarpacie w Dubi-nie. Wjazd na teren parku narodowego, w obrębie którego rozciąga się dolina, jest płatny (2 hm/samochód osobowy, 3 hrn/bus). Większość drogi prowadzącej do wodospadu, celu wycieczki, pokryto asfaltem. Ponieważ pobocze jest dość szerokie, można też iść 632 na piechotę.
Główny wodospad, oddalony o około 4,5 km od ujścia Kamionki do Oporu, ma mniej więcej 7 I wysokości, jest dość szeroki, a uroku dodaje mu otoczenie  wysokie piaskowcowe ściany skalne. W pobliżu ustawiono wiaty, jest także parking. W sezonie i w weekendy spotyka się tu wycieczki i sprzedawców pamiątek.
Około 200 m wyżej w dolinie rozciąga się polana z placem zabaw. Obok, po lewej stronie drogi widać wiatę dla turystów, przy której zaczyna się ścieżka do ładnego jeziorka osuwiskowego (tabliczka  Ozero Zurawłyne  mertwe"). Wiedzie ona dość stromo przez las (ok. 200 m). Jeziorko, powstałe w wyniku osunięcia zbocza, przypomina nieco Jeziorka Duszatyń-skie w Bieszczadach. Można je podziwiać z drewnianego pomostu.
Kolejny wodospad na potoku Kamionka znajduje się około 500 m powyżej głównego. Liczy około 4 m wysokości i jest widoczny z drogi. Warto jednak podejść do jego podnóża.
Wycieczkę można kontynuować  droga prowadzi bowiem do odległej o 3 km wsi Kamionka, otoczonej niewysokimi grzbietami pokrytymi polami i górskimi łąkami.
TRASY WIELODNIOWE
Trasa 1; połonina w rejonie Pikują
Przykładowa trasa: droga do wsi Serbowec odchodząca od głównej drogi w dolinie Zdeniówki (Zde-niwka) " * Serbowec -* Połonina
Szerdowska (1318 m n.p.m.) <" Pikuj (5,5 godz.) �* Huśniański Men-czył (8,5 godz.) " * Starostyna (1228 fil n.p.m.; 2,5 godz.) ��% Kań-czyk Hnylski (14 godz.) -* Hnyła (Karpatśke; 15,5 godz.). Na pokonanie całego odcinka trzeba zarezerwować 2 3 dni.
Pikuj (V:C9; 1405 m n.p.m.) to najwyższy szczyt właściwych Bieszczadów Wschodnich, zwieńczony skałkami i betonowym obeliskiem ku czci Iwana Franki. Z wierzchołka rozciąga się kapitalna panorama.
Można zdobyć szczyt, a następnie zatrzymać się na nocleg w tur-bazie. Decydując się jednak na pokonanie bardzo atrakcyjnego przejścia  od szczytu na północny zachód przez ponad 20 km połoniną  trzeba nocować w namiocie. Na południu  morze łąk" zaczyna się w rejonie Pikują, w północnej części pasma połonina kończy się na Kańczyku Hnyl-skim (1116 m n.p.m.). y
ródła znajdują się z reguły po stronie  galicyjskiej", od tej strony łatwo też znalez
ć miejsca biwakowe (np. przy z
ródłach zaznaczonych na mapie WIG w rejonie Starosty-ny). Południowe stoki pasma są w większości wyższe i bardziej strome niż północne. Od Zakarpa-cia pojawiają się efektowne piaskowcowe skałki. Przy złej pogodzie orientacja jest utrudniona  dawne słupki graniczne zachowały się tylko częściowo. Opisana połonina to ponad 20 szczytów o wysokościach 1100-1400 m n.p.m., Z których najważniejsze to Kań-
czyk Hnylski, Starostyna (1228 m n.p.m.), Ostry Wierch (1294 m n.p.m.) i Wielki Wierch (1312 m n.p.m.). Poniżej opisano niektóre trasy wiodące na połoninę.
Z Serbowca Od południa wygodne wejście w rejon Pikują prowadzi ze wsi Serbowiec (Szczerboweć, )5@1>25FL). Różnica poziomów między wioską a szczytem Pikują wynosi 750 m. Idzie się główną drogą wśród zabudowań, po czym dociera na łąki. Na granicy lasu należy wybrać jedną z dróg, które póz
niej łączą się w ścieżkę podchodzącą w kierunku północno--wschodnim przez stary bukowy las. Na połoninę wychodzi się w rejonie szczytu 1318  sąsiada Pikują (przy górnej granicy lasu droga mniej wyraz
na).
Z Husrsych Od północy na połoninę w pobliżu Pikują wyprowadza droga ze wsi Husne Wyżne (We-rchnie Husyne, 5@E=T CA8=5). Wiedzie przez las nazwany na  wi-gówce" Szydło. Na ukraińskiej  setce" nie jest zaznaczona. Właściwy grzbiet to ten, który biegnie na południe od miejsca połączenia się Rakowcy i Oniłowa (w rejonie ostatnich zabudowań wsi). Na mapie WIG te same potoki noszą nazwy Zełemeny i Oniłów. Podejście liczy około 750 m.
Z Hnytej Z osady Hnyła (Karpatśke, 0@?0BAL:5) na główny grzbiet Bieszczadów w rejonie między Kańczykiem Hnylskim (1116 m n.p.m.) a Mostkiem (Drohobyćkyj
Kamień; 1186 m n.p.m.) wyprowadza w sporej części odkryty grzbiet, zaczynający się niedaleko od cerkwi, w miejscu połączenia potoków, i prowadzący na zachód. Rozpoczynając wędrówkę przy cerkwi, trzeba pokonać około 4 km i około 350 m przewyższenia, co
91 . .... , .
- zajmie mniej więcej 2 godziny. %� Ostatnie kilkaset metrów podej-Ł ścia to stroma  ścianka".
Z A
ybychory na Starostynę Najwy-S żej i najdalej na zachód usytuowali ne zabudowania wsi A
ybuchora Ł (81>E>@0) są oddalone od szczy-
- tu Starostyny (1228 m n.p.m.) tyl-
__ ko o 2 km. Trzeba podejść około
H 300 m niezbyt wyraz
nym, w więk-V3 szóści zalesionym grzbietem cc (1,5 godz.), który kieruje się na za-0 chód od wspomnianych budynków
- (od odgałęzienia drogi prowadzą-im cej do wsi od głównej drogi w doli-H nie Stryja dodatkowo ok. 12 km).
u
>-
3 Z Użoka na Mostek Początkiem
( kolejnej trasy wiodącej na połoninę jest odgałęzienie drogi do wsi Hu-sne, na zachód od zabytkowej cerkwi w Użoku (#6>:), około 1 km drogą od stacji kolejowej w Woło-siance. Po przejściu blisko 5 km należy odbić w rejonie cerkwi na wschód, na grzbiet wyprowadzający na połoninę nieco na północ od Mostka (1186 m n.p.m.). Do pokonania jest 8 km i około 650 m różnicy poziomów (4 godz.).
Z Bietaszowic na Pikuj Podejście,
a szczególnie zejście z Pikują do wsi
634 Biełaszowice (Biłasowycia, V;0-
A>28FO) można polecić przede wszystkim doświadczonym turystom. Trasa jest stroma i niezbyt łatwa orientacyjnie, ale za to krótka. Ostatnie zabudowania wsi dzieli od szczytu 850 m różnicy poziomów i tylko 4 km. Wioska leży przy ważnej i ruchliwej drodze Stryj Mukaczewo.
Pokonanie opisanego fragmentu głównego grzbietu Karpat miłośnicy wędrówek z namiotem mogą połączyć ze zdobyciem niedalekich połonin Zakarpacia: Ostrej Hory, Lutańskiej Holicy i Połoniny Równej (odległość do nich nie przekracza 15 km).
Trasa 2: ze Sławska na Czorną
Repę
Czorna Repa ('>@=0 V?0; 1288 m n.p.m.) to najwyższy szczyt ładnego połoninnego pasma ciągnącego się na południowy wschód od Sławska. Połonina na jego grzbiecie zaczyna się w rejonie Zworca (1236 m n.p.m.) i rozpościera się w kierunku południowo-wschodnim przez około 15 km. Grzbietem biegnie wyraz
na droga. Przejście opisanej niżej trasy ze Sławska do cerkwi w Różance zajmuje około 12,5 godz.
Początek wycieczki jest opisany jako trasa jednodniowa nr 4 (zob. s. 630). Wysoki Wierch łączy z najwyższą w paśmie Czorną Repa grzbiet z połoninami biegnący w kierunku południowym, potem południowo-wschodnim. Główny szczyt pasma jest oddalony o około 4 godziny marszu od Wysokiego Wierchu. Wędrówka połoniną jest
bardzo przyjemna, niestety, w wysokich partiach nie ma z
ródeł (oprócz zaznaczonej na mapach Py-sanej Kiernicy, w rejonie Zworca), dlatego trzeba nosić ze sobą wodę.
Czorna Repa nie ma wybitnego szczytu, ale widok z wierzchołka na stronę zakarpacką wart jest zobaczenia. Większą część panoramy zajmuje majestatyczna Połonina Borżawa i jej wschodni fragment -połonina Kuk, widoczne na południu i południowym zachodzie. Bezpośrednio na południe od pasma góruje ciemna sylwetka zalesionego Smereka (1425 m n.p.m.). Poza tym widać liczne pasma Bieszczadów Wschodnich oraz zachodnie i środkowe Gorgany.
Z głównego szczytu pasma wycieczkę można kontynuować połoniną głównego grzbietu Karpat do Perechreścia. Jest to punkt zwornikowy, z którego odbija na północ grzbiet na Menczyła (1210 m n.p.m.), a stamtąd skręca lekko na północny zachód i wyprowadza przez Kiczerkę i Dehtowiec oraz szczyt 983 do wsi Różanka Wyżna, w pobliżu zabytkowej cerkwi (z Czornej Repy ok. 3,5 godz.). Trasa prowadzi na tym odcinku lasem, niewielkimi połoninami i łąkami. Dogodne miejsce biwakowe znajduje się w nieznacznym obniżeniu, w rejonie punktu oznaczonego na mapie WIG jako 1027  jest tu używana w lecie chałupa, a niedaleko od niej, po stronie doliny Różanki, z
ródło. Opisany odcinek można przejść również w drugą stronę.
Dogodne wyjścia na połoninę wiodą też z położonej na połu-
dniowych stokach wsi Pryslip, której ozdobą jest zabytkowa XVIII-wieczna cerkiew (z dwóch zaznaczonych na mapach ukraińskich cerkwi to ta usytuowana wyżej w dolinie).
Niektórzy docierają na połoninę z górnej części doliny Różanki lub spod cerkwi w Wołosiance grzbietem przez Pliszkę (1027 m n.p.m.)
 najpierw widokowymi łąkami nad wsią, potem lasem. Połoninę osiąga się w rejonie Zworca.
INNE CIEKAWE MIEJSCA
Ostra Hora Wyniosła Ostra Hora (>AB@0 >@0; 1408 m n.p.m.) zakończona jest trzema stożkowymi szczytami. Zdaniem autora ze szczytu roztacza się najciekawszy widok w całych Bieszczadach Wschodnich. Szczególnie majestatycznie prezentują się stąd okoliczne wierzchołki: Połonina Równa, połoniny w rejonie Pikują i Lutańska Holica oraz Połonina Borżawa.
Dogodne podejście wiedzie grzbietem ze wsi Paszkowice (Paszkiwci, Paszkowci)  drogą leśną, następnie ścieżką przez szczyt 956 (WIG). Trasa, zaznaczona również na mapach ukraińskich, wychodzi na połoninę w rejonie jej najniższego południowego szczytu
 Polaneszte (1326 m n.p.m.). Nieco niżej rośnie stary las bukowy, bardzo malowniczy jesienią.
Połonina Równa >;>=8=0 C=0
to najwyższy szczyt masywu (1482 m n.p.m.). Szczytowa część
Śmiato można powiedzieć, że najwyżej poteżona część wsi Różanka Wyżna I (5@E=O >60=:0), niedaleko od Sławska, jest miejscem, w którym zatrzyma! się czas. Zresztą nic dziwnego - osada leży na samym południowo-wschodnim krańcu ziemi lwowskiej. Dolinę ze wszystkich stron otaczają wysokie góry. Aby dojechać do niej samochodem, trzeba cofnąć się z centrum Sławska około 4 km drogą do Stryja i skręcić w prawo, w dolinę potoku Różanka. Stąd do cerkwi w Różance Wyżnej pozostało jeszcze około 15 km utwardzoną drogą. Wieś ma bardzo słabą łączność ze światem zewnętrznym. Jedynie bardzo wczesnym rankiem odjeżdża stąd autobus do Stryja (przyjeżdża wieczorem).
Ozdobą wioski jest drewniana cerkiew bojkowska Ciekawostkę stanowi polski napis przy wejściu, który głosi:  Ta cerkiew zbudowana 9 Juni 1804 roku". Wolno stojąca drewniana dzwonnica z końca XIX w. również ma formę typową dla regionu. I
Najciekawsza część wsi rozpoczyna się nieco powyżej cerkwi. Stoi tam kilkadziesiąt starych drewnianych chatup, często przykrytych jeszcze szpiczastymi, wyjątkowo wysokimi strzechami. Warte zobaczenia chaty ciągną się w dolinie potoku przez około 5 km powyżej cerkwi. Sama dolina też jest malownicza. Do
' jej wyższej części nie prowadzi żadna droga -jeśli ktoś chce zobaczyć ten zaką- | tek, musi nastawić się na częste przekraczanie strumienia.
I Turyści  plecakowi" mogą się tu dostać ze Sławska, przechodząc na wschód- ! nią stronę grzbietu ciągnącego się między dolinami Sławki i Różanki. Wyciecz- j ka nie jest trudna orientacyjnie - z obu dolin na grzbiet wyprowadzają drogi. Aby dotrzeć do celu, wystarczy zejść do sąsiedniej doliny i iść dalej drogą. Lepiej orientującym się w terenie można polecić zejście do doliny Różanki ładnym za-
l lesionym grzbietem że starymi chałupami, odchodzącym na wschód ze szczytu
I Jaraszyszcza (987 m n.p.m.). Pokonanie trasy od cerkwi w Sławsku do cerkwi i
I w Różance Wyżnej zajmuje caiy dzień.
pasma jest stosunkowo płaska, ale Stoki Połoniny Równej porastają dzięki stromym północnym sto- lasy bukowe (z niewielką domieszkom i znacznej wysokości można ką innych drzew). Granicę lasu na stąd podziwiać rozległe widoki, północnych zboczach tworzą gęste W pobliżu głównego wierzchołka zagajniki, składające się w więk-widać kamienny postument, upa- szóści z jarzębin i krzaków malin, miętniający desant radzieckich Uwaga! W razie złej widoczno-spadochroniarzy, oraz ruiny nie- ści Połonina Równa jest miejscem dokończonej bazy wojskowej (praw- bardzo trudnym, jeśli chodzi dopodobnie rakietowej). Na poło- o orientację w terenie, ninie stoi też budynek koszar
(według miejscowych obecnie Lutańska Holica Lutańska Holica
opuszczony). (0CB0=AL:0 - >;8FO; 1376 m
n.p.m.) pokryta jest zarastającą powoli połoniną. Najlepsze wejście prowadzi ze wsi Luta.
 Skalne miasto" w Bubniszczach Jedną z atrakcji turystycznych Karpat Ukraińskich jest  skalne miasto" w Bubniszczach (C1=8I5) -kompleks skał piaskowcowych, których część była zamieszkana we wczesnym średniowieczu. Widoczne do dziś wydrążone w skałach duże komory, stopnie prowadzące na poszczególne skałki, ślady fosy i wału są prawdopodobnie pozostałościami niewielkiej fortecy.  Skalne miasto" leży na wysokości około 650 m n.p.m., w starym lesie bukowym. Ukraińcy nazywają je Skeli Dowbusza (!:5;V >21CH0) - od imienia ukraińskiego odpowiednika Janosika. Skałki w Bub-niszczu przewyższają rozmiarami i urodą piaskowcowe formacje polskich Beskidów. Kolejne ciekawe obiekty znajdują się na grzbiecie po przeciwnej stronie  skalnego miasta" niż polana z wiatami. Najwyższa skała to 40-metrowy Tulipan. Turyści zaopatrzeni w mapę i kompas mogą poszukać kolejnych skał między głównym  skalnym miastem" a zaznaczoną na mapach gruntową drogą łączącą wsie Bub-niszcze i Truchanów.
Rezerwat skalny  Bubniszcze" jest jednym z bardziej znanych miejsc w okolicy  kto nie lubi tłumów, powinien unikać weekendów i sezonu letniego lub przyjechać tu wczesnym rankiem.
Bubniszcze to również mekka lwowskich wspinaczy. W rejonie
tym wspinano się jeszcze przed wojną, a niedawno poprowadzono bardzo trudne drogi o stopniu trudności do 8a.
Do rezerwatu można dojechać utwardzoną drogą z doliny Sukie-lu, prowadzącą koło wsi Bubniszcze, albo na piechotę z wioski Truchanów. Trasa dla piechurów zaczyna się na moście na potoku Tyszownica, na skraju Truchano-wa (Truchaniw, "@CE0=V2). Do wsi trzeba dotrzeć taksówką lub pieszo ze stacji kolejowych w Syno-wódzku Wyżnym albo Niżnym, leżących na odcinku między Stryjem a Skolem. Przez około 2 km idzie się wśród zabudowań, a następnie dociera do miejsca, w którym asfaltowa droga skręca w prawo do głównej części wsi (nie leży ona w dolinie Tyszownicy, tylko równolegle do niej). Tu trzeba zejść z głównej drogi i udać się w kierunku południowo-wschodnim drogą gruntową w dolinie potoku, do ostatnich zabudowań. Następny fragment jest nieco trudniejszy orientacyjnie (przebieg trasy zaznaczono na ukraińskiej  setce"). Należy trzymać się brzegu strumienia płynącego po lewej stronie. Po wejściu w las powinno się przejść na prawy brzeg, by zaraz potem powrócić na lewy. Droga odbija pod górę na północny wschód, w kierunku grzbietu. O tym, że dochodzi się we właściwe miejsce, świadczy prawie pięciometrowa skałka, która pojawia się przy samej drodze. Obok niej widać kolejne, dużo wyższe i bardziej malownicze formacje skalne. Dalsza trasa wiedzie
jeszcze kawałek tą samą drogą. W miejscu, w którym skręca w lewo (do wsi Bubniszcze), należy udać się w prawo (obok kolejne atrakcyjne skałki). Stąd grzbietem idzie się około kilometra na południe do głównej grupy skał (w sumie w jedną stronę ok. 2,5 godz.).
Dlial Menczylski Pasmo z połoninami zwane Działem Menczylskim ciągnie się na południowy wschód od Turki, miasteczka nad rzeką Stryj. Najwyższym szczytem jest Wysoki Wierch (1177 m n.p.m.). Grzbiet prowadzi prawie cały czas prosto, a podejścia na kolejne wierzchołki są niezbyt strome. Atrakcyjność tego miejsca podnoszą widoki - widać stąd m.in. polskie Bieszczady i okolice Pikują. Ciekawie prezentują się też pozostałe wzniesienia Beskidów Skolskich. Grzbietowa połonina, z rzadka tylko poprzerywana fragmentami lasu, liczy około 11 km długości. Nocleg w okolicy grzbietu wiąże się z koniecznością schodzenia po wodę. Od turbazy w Tysowcu na skraj połoniny idzie się około godziny.
Jawornik Ten widokowy szczyt w głównym grzbiecie Karpat, na południowy zachód od Sławska, można zdobyć, wychodząc z wsi Skotar-sko lub Oporzec. Obie miejscowości łączy zaznaczona na mapach wyraz
na droga prowadząca na przełęcz na głównym grzbiecie (wbrew mapom nie jest to droga jezdna). Stamtąd na oddalony o około 4 km szczyt Jawornika (/2V@=8:, /2>@-638 =8:; 1122 m n.p.m.) wiedzie szero-
" o

'" k<~S
ki trakt, którego powstanie jest efektem poprowadzenia w tym miejscu... gazociągu.
Wycieczkę na Jawornik można też połączyć z wyjściem na sąsiednią połoninę  Staneszczę (1158 m n.p.m.). Oba szczyty łączy częściowo zalesiony grzbiet.
Wierzchołki Beskidów Skolskich Szczyty w okolicy Skola, które poleca się doświadczonym turystom, to Perekop (1217 m n.p.m.), Ze-łemin (1177 m n.p.m.), Stara Sze-bela (1220 m n.p.m.) i Czarna Góra (1230 m n.p.m.). Wszystkie są wysokie, mają zalesione stoki, ale ich szczyty pokrywają połoniny i polany (największa jest połonina Jabłonek na Perekopie).
MIEJSCOWOŚCI Skole
" 6,4 tys. mieszkańców
Skole (!:>;5), niewielkie miasteczko nad rzeką Opór, stanowi niezły punkt wypadowy w najlepiej pod względem komunikacyjnym dostępną część Bieszczadów -Beskidy Skolskie. Najcenniejszym zabytkiem jest drewniana cerkiew św. Pantełejmona z XVIII w. (ul. Szew-czenka 9).
Marszrutki i taksówki zatrzymują się koło dworca kolejowego i na rynku. Przy dworcu działa bar Rosinka (10-23 hrn) i raczej mierna jadłodajnia (8 18 hrn). Główna ulica, Hałyćkoho, przy której można znalez
ć liczne sklepy, bankomat (dom nr 5) i kantor (naprzeciw), łączy rynek z okolicami stacji.
Niewielkie turbazy Hucułka (drewniane domki; nocleg 30 hrn/os.) i Prolisok są usytuowane jedna przy drugiej. Aby do nich trafić, trzeba pójść z dworca kolejowego w kierunku południowo-wschodnim, przeciąć ulicę Hałyćkoho i udać się prosto ulicą wiodącą do zaznaczonego na mapach mostu na Oporze. Turbazy stoją pół kilometra za mostem, w dolinie zalesionego potoku. Prowadzi do nich znakowana na żółto gruntowa droga przez las.
Sławsko
" 3,8 tys. mieszkańców " �3251
Sławsko (ukr. Sławśke, !;02AL:5, ros. !;02A:>5), największy ukraiński ośrodek narciarski, leży w dolinie rzeki Opór, na wysokości 600 m n.p.m. Okolice już przed stuleciem były znane jako świetne tereny narciarskie. O popularności Sławska w czasach Franciszka Józefa I może świadczyć fakt, że w wieczornym pociągu ze Lwowa był specjalny wagon dla narciarzy, z miejscem na narty i... zniżkami. Minusami Sławska jako ośrodka narciarskiego są niezbyt rozwinięte apres ski i nie najlepsze przygotowanie tras. Miejscowość zmienia się szybko, ale nadal czuje się tutaj typowo sowiecki klimat.
Zimą do Sławska zjeżdża naraz około 4 tys. turystów (nieco więcej niż mieszkańców). Wyjazdy organizują też polskie biura podróży.
Informacje praktyczne Na miejsce można dojechać pociągiem podmiejskim relacji Stryj A
awoczne (3 dziennie) oraz pociągiem dale-
kobieżnym ze Lwowa (120 km; 6 dziennie). Dojazd koleją jest tani i stosunkowo szybki. Autobusy i marszrutki kursują ze Stryja i Skola (te ostatnie również ze Lwowa, z pętli przed głównym dworcem kolejowym; dość rzadko).
Jadąc samochodem z Przemyśla, w Mościskach trzeba skręcić w prawo na Sambor, z Sambora - do Stryja i dalej jak ze Lwowa, czyli drogą E-471 (niez
le utrzymaną główną trasą na Zakarpacie) do Skola. Po skręcie 4 km za Skolem w prawo pozostaje jeszcze 20 km lokalną drogą (kiepski asfalt, tylko miejscami nawierzchnia utwardzona).
Centrum, gdzie koncentruje się życie miejscowości, w przybliżeniu ograniczają ulice Prywokzalna (dworzec) i Szeptyćkoho oraz rzeka Opór. Znajduje się tu 5 barów, 2 restauracje, bazar i kilka większych sklepów. Niezłe potrawy podają w niewielkiej restauracji Maksim (Szeptyćkoho 9) o ciekawym, rustykalnym wystroju.
Latem Sławsko jest znacznie tańsze niż zimą - ceny noclegów w niektórych miejscach różnią się nawet dwukrotnie. Działa tutaj około 30 hoteli i pensjonatów.
Noclegi
Biurger Troscian (ul. Szewczenka 67; �0322/761251, 754954, [e-mail], http://www.burger.com. ua). Niewielki hotel przy drodze prowadzącej do A
awocznego. Latem 100-250 hrn/os., zimą ceny wyższe o 100%.
Bojkiwszczyna (ul. Franka 61; q42157). Wielki obiekt o typowo radzieckiej ar-
chitekturze - oficjalnie pensjonat, w rzeczywistości turbaza (od 10 $/os.). Dynamo (Gagarina 21). Na pierwszy rzut oka nie wygląda najlepiej, ale w pokojach są łazienki i TV. W zimie od 100 hrn za miejsce. Kotedż 4 sezony (ul. Szewczenka 105;
B0322/962605), Pensjonat; 20 $/os. Liliana (Franka 28 a; o0322/966455). Morozko (ul. Prywokzalna 9; O42658). Ceny od 100 hrn, zależnie od pory roku. Perlyna Karpat (Franka 43b; 241411). Hotel z restauracją, telewizją satelitarną, dyskoteką, sauną, basenem i siłownią (od 180 do 300 hrn zależnie od pory roku). Wieczorami lokalizację ośrodka wskazują strzelające w niebo snopy światła. Turbaza Politechnik - 2 (Franka 49;
/42336). Sławśkyj (Ustyjanowycza 35; -42446, http://www.slavsk.com.ua). Pensjonat oferujący 120 miejsc; tylko z wyżywieniem (szwedzki stół); od 250 hrn za dwójkę. Smerekowa Chata (Franka 57b; e42650). Hotel, jak na miejscowe warunki, ekskluzywny. Przenocować można również w ośrodkach wczasowych, skupionych wzdłuż drogi ze Skola (10-20 $/noc), lub na kwaterach prywatnych (50-70 hrn/noc). Te ostatnie nie są w żaden sposób reklamowane - po prostu trzeba o nie pytać.
Informator
Apteki Prywokzalna, Gagarina 17.
Bank Gagarina 7 (wymiana walut, bankomat) .
Muzeum Siczowych Strilciw 2 (blisko stoku Politechnik). Ekspozycja o zróż-
nicowanej tematyce  od etnografii p0 rekonstrukcję bunkra UPA.
Poczta i telefon Szeptyćkoho 12 (10.00-19.00, przerwa 14.00-15.00, z wyj. pn. i czw.).
Ratownictwo górskie Ustyjanowycza 2 (e42149, 42102).
Stacja benzynowa przy wyjez
dzie w kierunku Skola; w tym rejonie również największe skupisko domów wczasowych i ośrodków.
Stacja kolejowa Prywokzalna (oprócz kas publiczne toalety, niewielki sklep, barek i poczekalnia). Naprzeciwko spory sklep spożywczy czynny również wieczorami i wypożyczalnia nart.
Taksówki i marszrutki odjeżdżają spod stacji kolejowej. Można też stąd dojechać za kilka hrywien na wybrany stok.
Informacje dla narciany Najdogodniejsze warunki narciarskie panują od końca grudnia do połowy lutego. W okresie noworocznym i w styczniu Sławsko bywa zatłoczone. Do dyspozycji narciarzy są cztery stoki:
Trościan (Trostian, "@>ABO=; 1235 m n.p.m.)  najpopularniejszy i najtrudniejszy; 8 wyciągów, w tym 1 krzesełkowy (9.00-17.00); trasy 1500-2000 m długości; różnica poziomów do 400 m. Pohar (857 m n.p.m.) - niecały kilometr od dworca (oświetlony, armatki śnieżne); trasy średnio trudne, liczące około 800 m długości. Politechnik - stok przeznaczony głównie dla początkujących, przy wjez
dzie do Sławska od strony Skola; 2 wyciągi; trasy długości 600 1000 m; różnica wysokości 150-200 m. Menczuł - dla początkujących.
Ceny wyciągów: krzesełkowy 5 10 hrn, orczyki 1 3 hrn, karnet około 30 hrn. Sprzęt narciarski i snow-boardowy można wypożyczyć na miejscu  wypożyczalnie działają w hotelach, przy ulicy Franka 8a oraz w ścisłym centrum. Orientacyjne ceny: deski snowboardowe 30 40 hrn za dzień, komplet sprzętu narciarskiego od 25 do 50 hrn za dzień, same narty 20-40 hrn. W kompleksie hotelowym Smerekowa Chata wypożycza się także skutery śnieżne i quady. Sklep narciarski otwarto przy ulicy Franka 6.
Cenne zabytki
Bolechów Synagoga z XVIII w. i mykwa (rytualna łaz
nia żydowska), obie w rynku, a także kirkut i drewniana cerkiew z XVIII w.
Zubrzyca Używany do dziś tartak wodny.
Busowisko Cerkiew Narodzenia NMP, XVIII w.
Husne Wyżne Cerkiew św. Mikołaja,
XVIII w.
Korostów Cerkiew św. Paraskewii,
XIX w.
Kostrynia Cerkiew Opatrzności Bożej, 1645 r.
Matków Cerkiew Narodzenia NMP, 1838 r.
Oporzec Cerkiew Podwyższenia Krzyża Świętego, 1844 r.
Pryslip Cerkiew z XVIII w.
Różanka Wyżna Cerkiew Zesłania Ducha Świętego, 1804 r.
Turka Cerkiew św. Mikołaja, 1739 r.
Użok Cerkiew z 1745 r.
Wyszka Cerkiew św. Michała, ok. 1700 r.
Wyżne Studene Cerkiew św. Mikołaja, 1804 r.
ClAINOHOiA
Czarnohora ('>@=>3>@0) - najwyższy masyw Karpat Ukraińskich, ze szczytami przekraczającymi 2000 m n.p.m. - rozciąga się na odcinku 40 km między dolinami Czarnej i Białej Cisy oraz Czarnego Czeremoszu. Góry mają charakter podobny nieco do Tatr Zachodnich, można także znalez
ć sporo podobieństw z Bieszczadami. Najwyższym szczytem Czarnohory, całej Ukrainy i Beskidów jest Howerla (2058 m n.p.m.), ale równie atrakcyjne są Pop Iwan (2022 m n.p.m.) i Pietros (2020 m n.p.m.). Czarnohora była przed wojną bardzo popularna wśród turystów, dziś jest też często odwiedzana przez Polaków. Sporo relacji z wyjazdów można znalez
ć w prasie turystycznej i Internecie.
Geografia i geologia
Czarnohora składa się z pasma głównego, położonej na zachodzie grupy Pietrosa oraz pasma Ko-strzycy (1586 m n.p.m.). Najczęściej odwiedzana część głównego grzbietu między Howerlą i Popem Iwanem, na odcinku około 20 km, przebiega prawie cały czas powyżej 1800 m n.p.m. Główne pasmo czarnohorskie biegnie od najwyższej Howerli na zachód przez szczyt Kukula (1540 m n.p.m.) w kierunku Przełęczy Tatarskiej.
Jako granice Czarnohory można przyjąć: od wschodu dolinę Czarnego Czeremoszu, od północy
drogę Żabie (W erchowyna)  Wo-rochta, od zachodu drogę i linię kolejową Worochta Rachów, od południa obniżenie z doliną Białej Cisy i potoku Stochowiec. Od Przemyśla Czarnohorę dzieli w linii prostej około 230 km.
Całe pasmo zbudowane jest z osadów płaszczowiny czarnohor-skiej, głównie piaskowców, w mniejszym stopniu zlepieńców i łupków. Wyższe partie charakteryzują się rzez
bą typowo wysokogórską z bardzo czytelnymi formami polodow-cowymi. Najbardziej spektakularne są Kotły Zaroślackie pod Howerlą  na oddzielającym je progu znajduje się Wodospad Zródliskowy Prutu (ponad 80 m) oraz również podwójny i mający wysoki próg Kocioł Ga-dżyny. Siadami zlodowacenia są też ostre grzbiety oddzielające kary, Wielkie i Małe Kozły. Szczyty najwyższej części pasma pokrywają głównie połoniny, choć nie brakuje piargów i różnych form skalnych.
Ozdobą pasma jest najwyżej położone na Ukrainie jezioro  Jeziorko pod Gutin Tomnatykiem (Tomnackie lub Brebenieskuł; 1798mn.p.m.).
Klimat jest podobny do znanego z naszych gór  na analogicznych wysokościach jest tu jednak wyraz
nie cieplej. Najlepszy czas na wędrówkę to sierpień i wrzesień, nieco gorsze warunki panują w paz
dzierniku. Lipiec jest, niestety, bardzo deszczowy, a w czerwcu często występują burze. Na te ostatnie naprawdę trzeba uważać, gdyż w Czarnohorze rozpoczynają się zazwyczaj jeszcze bardziej nie-
spodziewanie niż w Tatrach. Podczas okresów dobrej pogody zdarzają się regularnie, zazwyczaj wczesnym popołudniem. Pakując plecak, trzeba brać pod uwagę nie tylko deszcz, ale i następujące często jednocześnie gwałtowne ochłodzenie. Bardzo atrakcyjne są wschody słońca widziane z głównego grzbietu. Słońce wschodzi bezpośrednio nad pasmem Kostrzycy lub Beskidem Huculskim. Często udaje się zobaczyć morze mgieł.
Flora i fauna
Lasy bukowo-świerkowe z domieszką jodeł i jaworów sięgają na północnych stokach Czarnohory do wysokości około 1300 m n.p.m. Wyżej rosną lasy świerkowe z domieszką limb (dziś niestety już bardzo rzadkich), które dochodzą do 1450 m n.p.m. W położonym jeszcze wyżej piętrze kosodrzewiny występuje także jałowiec i olcha kosa. Na szczęście piętro to nie tworzy zwartej zapory i dostęp do wyższych partii połonin tamuje tylko na części stoków. Duże skupiska kosówki są m.in. na Szurynie i w Kizich Ułochach. Wyżej rozciągają się połoniny.
Ciekawymi roślinami piętra połonin są m.in. różaneczniki wschod-niokarpackie (Rhododendron Kot-schyi) i krokusy czarnohorskie (Cro-cus heufelianus). Te ostatnie, w odróżnieniu od krokusów znanych z polskich gór, występują na dużych wysokościach.
Choć faunę Czarnohory przyrodnicy określają jako bogatą i ciekawą, większość zwierząt to gatunki małe.
Karpacki P
Utworzony w 1980 r. Karpacki Park Narodowy (Karpatśkyj Nacionalnyj Pryrodnyj Park) byt pierwszym na Ukrainie. O powstaniu  rezerwatu czarnohorskiego" poważnie myślano już przed I wojną światową. W latach 30. na północnych stokach pasma powstał nawet zaczątek parku narodowego o powierzchni okoto 3 tys. ha. Przed wojną Czarnohora była bardzo popularna wśród turystów, ale nie oni >yli głównym zagrożeniem dla przyrody.  Ochroniarze" wałczyli z nielegalną wy-:inką limb, których drewno osiągało wysokie ceny, i... kosodrzewiny, z której pro-lukowano olejek.
I Oprócz terenów na północ od głównego grzbietu Czarnohory ochroną objęto niewielkie fragmenty Gorganów i Beskidu Huculskiego (50 300 ha). Na Zakarpaciu z parkiem sąsiaduje czarnohorska część Karpackiego Rezerwatu Biosfery, na potu-fdnie od Pożyz
ewskiej i Breskuła, w rejonie Pietrasa (2020 m n.p.m.) i wsi Kwasy. W parku rośnie ponad 1,1 tys. gatunków roślin, z czego około 50 uznaje się za zagrożone wyginięciem. Dotyczy to także blisko 20 gatunków zwierząt. Wejście na teien chroniony jest płatne - bi et kosztuje mniej więcej równowartość dolara.
Komunikacja
Do Iwano-Frankowska jeżdżą autobusy z kilku polskich miast. Z tego miasta do miejscowości, z których można wyjść w góry, najłatwiej dostać się marszrutką, autobusem lub pociągiem. Nie ma problemów ze złapaniem busa lub taksówki.
W Jasiniach zatrzymują się pociągi i autobusy kursujące z Ra-chowa na północ linią w kierunku Iwano-Frankowska i ważną drogą przez Przełęcz Jabłonicką.
Z Werchowyny do wsi Kraśnik, Dzembronia i Bystrzec, będących punktami wypadowymi w góry, dojeżdża się autobusem kursującym doliną Czarnego Czeremoszu (1 dziennie), taksówką lub wynajętym busem. Przy pewnej dozie samozaparcia można dotrzeć stąd do podnóży Czarnohory na piechotę (trzeba mieć namiot).
Zob. też: połączenia z Iwano--Frankowska (zob. s. 313), Radio-
wa (zob. s. 358) oraz Komunikacja w rozdziale Ziemia halicka i Pokucie.
Mapy
WIG Ukazał się reprint arkuszu Żabie w skali 1:75 000. Używając go, trzeba pamiętać, że kosodrzewina i lasy mają dziś często większy zasięg. Arkusz obejmuje tylko część wsi Jasinie (bez dworca kolejowego), nie sięga też Kwasów. Obie miejscowości są często punktami startowymi wycieczek.
Mapy w skali 1:50 000 Przejście głównego grzbietu Czarnohory połączone z wejściem na Pietrasa (2020 m n.p.m.) i zejściem do doliny Czarnej Cisy wiąże się z koniecznością posiadania co najmniej dwóch map. Ukraińska mapa Turystyczni steżky Czarnohory nie obejmuje terenów na zachód od Pietrasa - rejonu Kwasów i Jasini. Za to węgierska Marmarosi  ha-vaksok/East Carpathians, szczególnie przydatna w zachodniej części pasma, nie uwzględnia stoków, którymi podcho-
dzi się w rejon Popa Iwana, Dzembroni, Bystrzca i pasma Kostrzycy. Ukraińskie 1:100 000: arkusz 184 (Ra-how) jest zdecydowanie najsłabszy, chociaż obejmuje całą Czarnohorę i obszary przyległe. Raczej nie powinien być używany jako jedyna mapa.
Noclegi
Bohdan (>340=) Hotel Olesia (23132/ 32025).
Jabłonka (/1;C=8FO) Hirśkyj (e3434/ 36266, 36273, http://www.ukrkurort. narod.ru/Girskiy.html; 158 miejsc; @>:. 2-4-os., ok. 50 hrn/os.), Karpaty (łr3434/36332), Berkut (hotel i restauracja na Przełęczy Jabłonickiej; s3434/ 36230,36268).
Koz
meszczyk (>7L<5I8:) D* >-z
meszczyk (8 km od stacji kolejowej A
a-zeszczyna).
Zaroslak Zaroslak (�3434/41591, 41592, http://www.ukrkurort.narod.ru/Zarosly ak.html;100 miejsc; ok. 50 hm/os.).
Zawoleja Howerla (przysiółek Worochty, 12 km od dworca kolejowego w Wo-
rochcie). Zob. też: Dzembronia, Werchowyna, Wo-
rochta, Jasinie.
W sezonie Zaroslak i turbaza w Zawo-lei bywają zatłoczone. Jeśli w turbazie w Koz
mieszczku brakowałoby miejsc, warto spytać o możliwość noclegu w leśniczówce. Uwaga! W dolinie Prutu nocleg będzie z reguły droższy niż w innych częściach Karpat.
Pogotowie górskie (DSART)
Werchowyna - Żabie (turbaza Wercho-uryna; ul. Żab.ewśka 94/7; =3432/ 21941, domowy ratownika 21971).
Worochta (ul. Hałyćkoho 41; =3434/ 41149, domowy ratownika 41397).
A
azeszczyna (s3132/44052; centrale: Użhorod e3122/34185, 34578, domowy ratownika 34605  dla części zakar-packiej).
Iwano-Frankowsk (B33422/22165, 47882, 38989, 23560, domowy ratownika 68632  dla części  galicyjskiej").
Ostrzeżenia
" Ostatnie 10 km prowadzącej do turbazy Zaroslak asfaltowej drogi jest zamknięte dla ruchu kołowego.
" Dwuwierzchołkowe Stajki (1745 m n.p.m.), które z okolicznych wierzchołków prezentują się jako góra warta zdobycia, są porośnięte dość gęstą kosówką.
" Wędrówki po Czarnohorze wymagają dobrej kondycji.
" Na południe od wsi Szybene i Popa Iwana (2022 m n.p.m.) zaczyna się strefa przygraniczna, w której nie wolno przebywać bez przepustki.
" Czarnohora to obszar mocno zagrożony lawinami śnieżnymi.
" Biwakujący w rejonie Przełęczy Harmanieskiej powinni uważać na swoje rzeczy.
TRASY JEDNODNIOWE Trasa 1: z Zarośiaka na Howerlę
Znakowana trasa z Zarośiaka na Howerlę (2058 m n.p.m.) jest prawdopodobnie najpopularniejszym szlakiem górskim na Ukrainie. Ścieżka prowadzi początkowo w górę Prutu, w kierunku północno-zachodnim, potem opuszcza dno doliny, skręca nieco na zachód, wychodzi z lasu i doprowa-
i okolic szczytu Pożyżewskiej (1822 m n.p.m.) doskonale widać budynki na zbiecie opadającym z niej w stronę doliny Prutu. Mieści się w nich działająca awie nieprzerwanie od 1899 r. stacja botaniczna, zasłużona dla nauki polskiej jkraińskiej. Początkowo placówka była  Oddziałem Połoninowym Krajowej acji Botaniczno-Rolniczej" ze Lwowa. Prowadzono obserwacje meteorologicz-: oraz prace nad polepszeniem gospodarki pasterskiej i składu gatunkowego ślinności połonin. Przed II wojną światową oprócz budynków stacji na poto-lie można było więc zobaczyć m.in. poletka doświadczalne, a także  wzorco-bacówkę", stajnię i zbudowane według  naukowych" wytycznych drogi, liały one służyć szerzeniu oświaty wśród pasterzy. Stacja była niszczona pod-as obu wojen światowych i odbudowywana w kilka lat po każdej z nich. Dziś na Pożyżewskiej pracują głównie meteorolodzy. Co ciekawe, zdarza się, że
polscy naukowcy prowadzą tu wspólne badania ze swoimi ukraińskimi kolegami.
dza do dawnej granicy  grzbietu opadającego z Howerli, na południowy zachód od słupka nr 3. Dalej idzie się stromym grzbietem na Howerlę przez tzw. Plecy Howerli (1764 m n.p.m.). Przejście z Zarośiaka na szczyt zajmuje około 2,5 godziny. Trzeba pokonać 800 m różnicy poziomów.
Uwaga! Z rejonu turbazy na Howerlę wiedzie kilka ścieżek. To, która jest akurat otwarta dla turystów, zależy od decyzji władz parku narodowego.
Trasa 2: z Zarośiaka na Turkyf
Wycieczka zaczyna się pod turbaza Zaroslak. Trzeba znalez
ć stojącą poniżej kapliczkę i pójść drogą wiodącą przez most na Prucie. Spora część trasy prowadzi ścieżką wytyczoną jeszcze w czasach austriackich. Po 30 minutach opuszcza się las i wchodzi na połoninę (ok. 1400 m n.p.m.) zajmującą ramię Pożyżewskiej (1822 m
n.p.m.). Widoczna tu  stacja biologiczna" jest zasłużona dla nauki polskiej i ukraińskiej. Dalej idzie się ścieżką na południe do potoku, którego z
ródło bije pomiędzy Po-żyżewską a Dancerzem, i w górę jego brzegiem. Po dotarciu do małego jeziorka trzeba okrążyć żebro Dancerza, by dojść do Jeziora Niesamowitego (Ozero Nesamo-wyte; 1750 m n.p.m.), a stamtąd na szczyt Turkuła (1935 m n.p.m.; od Zarośiaka ok. 4 godz.).
Trasa 3: z Zarośiaka na Szpyci
Dotarłszy od schroniska Zaroslak do Jeziora Niesamowitego (zob. wcześniej), trzeba dostać się na trawers ponad nim na stokach Turkuła, po czym dojść w okolice słupka nr 31. Stamtąd dalsza trasa prowadzi na południowy wschód głównym grzbietem do słupka granicznego nr 30, od którego odgałęzia się ramię Szpyci (1886 m n.p.m.), atrakcyjne dzięki fantazyj-
Sfupki wyznaczające przedwojenną granicę poisko-czechostowacką (w Czarnohorze zachowała się większość) doczekały się dziś uznania i to nie tylko ze strony turystów z Polski, którzy zawzięcie je obfotografowują. Również ukraińscy autorzy publikacji turystycznych przyznają, że są one obecnie najpewniejszym drogowskazem na głównym grzbiecie Czarnohory.
Główny grzbiet pasma i sporej części Karpat przez kilkaset lat był granicą Polski z Węgrami, a póz
niej Węgier i autonomicznej Galicji w ramach ck monarchii. W Karpatach Wschodnich przebieg granicy polsko-czechosłowackiej ustalono ostatecznie w latach 1923-1926 (stąd data 1923, którą można zobaczyć na wielu słupkach). Od marca 1939 r. zastąpiła ją granica polsko-węgierska, ale na ustawienie nowych słupków zabrakło juz
czasu.
nym skałkom zwanym powszechnie  igłami na Szpyciach". Z Zaro-ślaka na Szpyci idzie się około 5 godzin (powrót tą samą drogą).
Wycieczki z Dzembrotii
Na Smotrec (1896 m n.p.m.) i na Popa Iwana (2022 m n.p.m.) można się dostać drogą opisaną w podrozdziale Trasy wielodniowe (nr 1; zob. niżej). Wycieczka polecana jest jedynie dla turystów będących w dobrej kondycji. Koniecznie trzeba wyjść wcześnie z Dzembro-ni. Wraca się tą samą trasą.
TRASY WIELODNIOWE
Trasa 1: z Dzembrotii głównym grzbietem na Pietrasa
Na pokonanie całego odcinka potrzeba 3-6 dni (zależnie od tempa i pogody). Ścieżka wiodąca głównym grzbietem Czarnohory  wierzchołkami i ich trawersami  jest niez
le przedeptana, częściowo też oznakowana czerwonymi znakami. Na grzbiecie zachowały się
prawie wszystkie słupki ustawione przed wojną na granicy polsko--czechosłowackiej. W razie złej widoczności można opuścić używaną zazwyczaj przez turystów ścieżkę i wędrować od słupka do słupka.
Turyści planujący przejście głównego grzbietu Czarnohory muszą zabrać ze sobą namiot i kuchenkę turystyczną. Biwakować można tylko po zakarpackiej stronie grzbietu (po drugiej jest park narodowy). Wędrując grzbietem, należy nosić ze sobą zapas wody, gdyż z
ródła są zazwyczaj 100 200 m poniżej. Wyjątek stanowią tereny na zachód od Howerli -z
ródła i poidła zwykle są usytuowane dogodnie, przy płajach.
Rozpoczynając wędrówkę z Dzem-broni (75<1@>=O), powinno się wyjść bardzo wcześnie. Do pierwszego dobrego miejsca biwakowego jest daleko, a trzeba jeszcze doliczyć czas na zwiedzanie ruin na Popie Iwanie i przeczekanie ewentualnej burzy.
Wycieczka zaczyna się na niewielkim placyku, do którego zazwyczaj dojeżdżają busy przywożące turystów (rozszerzenie utwardzonej drogi, nieco powyżej sklepu). Stąd idzie się na pobliski stromy grzbiet prowadzący na południowy zachód (na starcie trzeba przejść przez gospodarstwo). Zaczyna się on zaraz powyżej ujścia Dzembronka do potoku Dzembronia (głównego).
W tym, że obrana ścieżka jest właściwa, upewniają czerwone znaki i metalowa tablica (szlak jest też, przynajmniej teoretycznie, ścieżką dydaktyczną). Na ukraińskiej  pięćdziesiątce" początek trasy (pierwsze 4 km) oznaczono czerwoną nieprzerwaną kreską. Droga wiedzie wąskim językiem łąki i po około 4 km doprowadza do sporego budynku
pasterskiego, stojącego na dużej łące, obok potoku (ostatnia możliwość nabrania wody). Droga rozmywa się  aby znalez
ć jej dalszy odcinek, trzeba wejść na strome zbocze po prawej ręce (na południowy zachód od budynku).
Po kilkuset metrach dochodzi się do linii kolejnego grzbietu. Idąc grzbietem ścieżką pod górę, przez las, a potem kosówkę, wychodzi się na grzbiet zmierzający w kierunku góry Smotrec (Smotrycz, !<>B@8=; 1896 m n.p.m.). Do szczytu doprowadza wyraz
na ścieżka (z Dzembroni ok. 4 godz.). Orientacja do tego miejsca nie jest skomplikowana - należy iść na południowy zachód i pod górę.
Na szczycie Smotreca przyciąga uwagę malownicza skałka i umocnienia z I wojny światowej. Wierzchołek stanowi świetny punkt wi-
Obserwatorium na Popie Iwanie
Na szczycie Popa iwana wybudowano przed wojną wielki gmach obserwatorium meteorologiczno-astronomicznego. Placówka powstała, gdyż naukowcom udało się przekonać władze, że astronawigacja będzie podstawą współczesnej wojny. Obserwatorium i wyposażenie kosztowały milion złotych. Bryła budynku była wzorowana na zamku w Przemyślu. Personel i supernowoczesny sprzęt chroniły potrójne okna i metrowej grubości ściany. Z pięciu kondygnacji dwie wykuto w skałach. Teleskop sprowadzono z Anglii. Placówkę uruchomiono w lecie 1938 r.
Powstanie obserwatorium było owiane tajemnicą, a w prasie pojawiały się najróżniejsze spekulacje na ten temat. Turyści nie mieli tu wstępu, jako że usytuowany na granicy państwowej gmach był tez placówką wywiadu. Załoga liczyła kilkanaście osób. Obserwatorium przestało pracować we wrześniu 1939 r, po napadzie Armii Czerwonej na Polskę.
Obiekt jest widoczny z odległości wielu kilometrów. Do dziś bywa nazywany  Białym Słoniem" Czarnohory. Mury budynku są w zadziwiająco dobrym stanie. Nad wejściem nadal wisi kamienna płaskorzez
ba z orłem.
dokowy  szczególnie majestatycznie wyglądają stąd ruiny na Popie Iwanie.
Ścieżka w stronę głównego grzbietu Czarnohory na początku biegnie na zachód. Potem można pójść trawersem skręcającym ku południowi i wychodzącym na główny grzbiet Czarnohory (ze Smotreca ok. 30 min).
Z tego miejsca warto udać się najpierw w kierunku niedalekiego Popa Iwana (Czorna Hora, '>@=0 0A >@0, V? 20=; 2022 m n.p.m.), A by zwiedzić ruiny obserwatorium. 8 Prowadzi tam wyraz
na ścieżka u grzbietowa na południe (ok. 40 min
 w jedną stronę).
WW Z Popa Iwana roztaczają się
 , świetne widoki: na Czarnohorę, 0 położone na wschód i południowy 15 wschód Połoniny Hryniawskie : oraz leżące na granicy ukraińsko-u -rumuńskiej Karpaty Marmaro-
- skie (na południowym zachodzie). > % Doskonale widoczny jest oddalony
o niewiele ponad 10 km Stoh
((1653 m n.p.m.), na którym spotykały się przed wojną granice polska, czechosłowacka i rumuńska (prowadzi tam grzbiet w kierunku w przybliżeniu południowym). Na południe od szczytu zaczyna się strefa nadgraniczna, w którą lepiej się nie zapuszczać.
Aby udać się dalej głównym grzbietem Czarnohory, trzeba wrócić tą samą drogą. Wędrówka od Popa Iwana do Howerli trwa około 9 godzin (bez przerw). Od słupka nr 18 do oddalonej o około 15 km Howerli (2058 m n.p.m.) biegnie 648 wyraz
na ścieżka poprowadzona
z reguły nieco poniżej głównego grzbietu pasma. Na niezbyt wybitny szczyt Dzembronia (75<-1@>=O; 1850 m n.p.m.) idzie się około godziny. Następny wierzchołek w głównym grzbiecie, Munczeł (5=GC;; 1999 m n.p.m.), jest już o wiele bardziej wyraz
ny (ok. 40 min).
Kolejny w grzbiecie Brebenie-skuł (@515=5A:C;; 2037 m n.p.m.) to drugi co do wysokości szczyt Ukrainy (kolejne 40 min). Góra wznosi się z boku używanej powszechnie ścieżki. Aby zdobyć wierzchołek, trzeba z niej zboczyć, np. w miejscu, w którym widać resztki kamiennego muru sporego schronu. Szczyt zwieńczony jest dużym słupkiem granicznym.
W kotle na zakarpackich stokach Brebenieskuła, około 150 m poniżej głównego grzbietu leży Jeziorko pod Gutin Tomnatykiem, cieszące się sławą najlepszego miejsca biwakowego w całej Czarnohorze. Jeziorko jest widoczne ze ścieżki trawersującej stoki Brebenieskuła. Najlepiej zacząć schodzić w jego kierunku mniej więcej w połowie drogi między słupkami 26 a 27 (zejście jest tu nieco mniej strome, choć i tak trzeba uważać). Następnego dnia wraca się na grzbiet tą samą drogą.
Jeśli nie uda się dojść do Jeziorka pod Gutin Tomnatykiem, można rozbić namiot np. przy którymś z niewielkich jeziorek lub z
ródeł po zakarpackiej stronie grzbietu, nieco przed Munczełem.
Kolejnym charakterystycznym punktem głównego grzbietu Czar-
Trudno w to uwierzyć, ale podczas I wojny światowej gfównym grzbietem Czarnohory przebiegała finta frontu. Wyjątkowo łatwo przekonać się o tym podczas wędrówki. W wielu miejscach wystarczy odejść kilka kroków od ścieżki biegnącej głównym grzbietem pasma, by zobaczyć okopy, a nawet zaczepić nogą o niez
le zachowane resztki zasieków z drutu kolczastego.
Schrony były budowane zazwyczaj po zakarpackiej stronie grzbietu, zasieki zaś chroniły grzbietowe umocnienia od strony galicyjskiej. Z węgierskiej strony prowadziły na górę prowizoryczne wyciągi linowe do transportu zaopatrzenia.
Rosjanie atakowali broniących grzbietowych umocnień Austriaków zimą 1914/ 1915 r. Wierzchołki Czarnohory okazały się dla nich barierą nie do pokonania.
Wyjątkowo dobrze zachowane są umocnienia wokół szczytów Brebenieskuła (2037 m n.p.m.) i Smotreca (1896 m n.p.m.) oraz w rejonie Munczeła (1999 m n.p.m.). Można tam obejrzeć całe węzły obronne złożone z kilku linii okopów i kamiennych wałów. Niedaleko od pfaju trawersującego od strony zakarpackiej szczyt Brebenieskuła przetrwała nawet kilkumetrowa masywna ściana ułożona z kamieni, W okolicy Munczeła jeszcze dziś widać pozawalane wejścia do podziemnych schronów. Spektakularne okopy i schrony są też na grzbiecie Szpyci.
nohory jest miejsce, w którym dochodzi do niego grzbiet prowadzący na atrakcyjny szczyt leżący z boku pasma - Gutin Tomnatyk (CB8= "><=0B8:; 2016 m n.p.m.). Potem ścieżka oddala się nieco od grzbietu, trawersując go po zachodniej stronie. Do grzbietu dociera w rejonie słupka nr 31 (od Brebenieskuła ok. 1,15 godz.). Na tym odcinku odchodzi boczny grzbiet Szpyci.
Ozdobą bocznego grzbietu Szpyci ((?8FV) są najładniejsze w Czarnohorze, kilkudziesięciometrowe skałki. Aby zobaczyć z bliska igły skalne, należy zejść z głównego grzbietu przy słupku nr 30. Przejście na ich szczyt i z powrotem powinno zająć około godziny.
W pobliżu słupka nr 31 ścieżka przechodzi na północną stronę
grzbietu i trawersuje szczyt Turkuła. Z trawersu można podziwiać leżące poniżej Jeziorko Niesamowite. Huculskie legendy głoszą, że w jego wodach czyhają złe siły. Turkuł ("C@:C;; 1932 m n.p.m.) to jeden z ładniejszych czarnohorskich szczytów. Z wierzchołka rozciąga się świetny widok, m.in. na Jeziorko Niesamowite i szczyty głównego grzbietu. Przejście grzbietem Turkuła zajmie dodatkową godzinę (w przybliżeniu). Ścieżka trawersująca Turkuła dochodzi do grzbietu tylko po to, by przejść po chwili na jego drugą stronę i strawersować kolejny wierzchołek - Dancerz (0=FV6; 1850 m n.p.m.). Dalej biegnie przez Pożyżewską (>68652-AL:0; 1822 m n.p.m.) i wychodzi na Breskuła (@5A:C;; 1911 m n.p.m.). Ten ostatni mimo znacz-
2
i tablice
Howerla to dla Ukraińców święta góra - bardzo popularny cel wycieczek, a nawet masowych patriotycznych zlotów. Ubocznym skutkiem tej popularności byty śmieci zalegające wierzchołek. Na szczęście szczyt jest teraz regularnie sprzątany (choć zebrane śmieci trafiają do dołu na jednym z ramion  Królowej"),
jeszcze niedawno na szczycie pojawiały się coraz to nowe tablice, krzyże, pomniki i flagi, które już po roku często przedstawiały opłakany widok. Ostatnio jednak tej  radosnej twórczości" postawiono tamę. Nie zmienia to faktu, że ilość obiektów o patriotyczno-religijnym wydz
więku nie pozostawia turyście wątpliwości, że znajduje się na najwyższym szczycie Beskidów i catej Ukrainy.
s
nej wydawałoby się wysokości nie jest niczym więcej niż punktem widokowym na sąsiednią Howerlę. Ze szczytu wyraz
na ścieżka schodzi na przełęcz między tymi wierzchołkami (od początku trawersu Turkuła przy słupku nr 31 ok. 2,5-3 godz.).
Najwygodniejsza droga na Howerlę (2058 m n.p.m.) dla turystów idących od strony Popa Iwana nie jest wcale najkrótszą. Z przełęczy między Breskułem a Howerlą najlepiej pójść wyraz
ną ścieżką trawersującą Howerlę od południowego zachodu. Dochodzi ona do grzbietu opadającego ze szczytu na zachód. W tym miejscu znajduje się drewniany pawilon Karpackiego Rezerwatu Biosfery. Strażnicy wprawdzie każą kupić bilet na szczyt (7 hrn), ale można ich poprosić o popilnowanie plecaków. Wyjście z tego miejsca wyraz
ną ścieżką wiodącą grzbietem (razem z trawersem ok. 50 min) jest wygodniejsze niż podejście bezpośrednio od strony Breskuła.
Z Howerli widać m.in.: na zacho-650 dzie niedalekiego Pietrosa (2020 m
n.p.m.) oraz Świdowiec z najwyższą Bliz
nicą (1883 m n.p.m.), na południu, na granicy z Rumunią, Farkaula (1961 m n.p.m.) i Popa Iwana Marmaroskiego (1940 m n.p.m.), na północnym zachodzie pasmo Połoniny Czarnej i Dobo-szankę w Gorganach. Przy świetnej widoczności na południowym wschodzie można dostrzec nawet Pietrosa (2303 m n.p.m.) w Alpach Rodniańskich oraz inne wierzchołki Czarnohory i Beskidu Huculskiego. Najbliższym dużym zamieszkanym obiektem widocznym ze szczytu jest turbaza Zaroslak.
Z Howerli można zejść do doliny Prutu (turbaza Zaroslak) lub do turbazy w Koz
mieszczku albo kontynuować wędrówkę w kierunku Pietrosa wygodnym płajem będącym kontynuacją opisanego wcześniej trawersu. Do leżącej u stóp tego szczytu Przełęczy Harmanie-skiej (ok. 1550 m n.p.m.) trzeba iść około 2,5 godziny. Przełęcz to dobre miejsce biwakowe, choć namiot można też rozbić wcześniej (lepiej nie rzucać się zbytnio
w oczy ze względu na istniejący tu Karpacki Rezerwat Biosfery). Przebywanie na terenie rezerwatu kosztuje 1 hrn za dzień.
Podejście z przełęczy na szczyt Pietrosa (5B@>A; 2020 m n.p.m.; od rumuńskiegopitrosa, czyli  skała") zajmie około 1-1,5 godziny. Ze szczytu prowadzą dwa zejścia: do miejscowości Jasinie (trasa opisana poniżej) oraz przez Szeszul (1726 m n.p.m.) do wsi Kwasy.
Trasa 2; z Jasiniów na Pietrosa
Podejście opisaną trasą na szczyt Pietrosa trwa 6-7 godzin. Wycieczkę łatwo wydłużyć o zdobycie Howerli (dodatkowo ok. 4 godz. marszu), dlatego opisano ją jako wielodniową.
Trasa rozpoczyna się na dworcu w Jasiniach. Na wschód od doliny Czarnej Cisy ('>@=0 "8A0), którą prowadzi linia kolejowa, ciągnie się niewysoki grzbiet, w przybliżeniu równoległy do doliny. Należy wyjść na niego dowolną ścieżką wśród zabudowań i łąk, po czym iść dalej drogą biegnącą mniej więcej linią grzbietu w kierunku południowym. Z grzbietu, gdzie pośród malowniczych łąk widać porozrzucane luz
no zabudowania, rozciągają się rozległe widoki. To niezłe miejsce na biwak (o zgodę pytać w gospodarstwach). Po około 3 km droga wchodzi w las i prowadzi w przybliżeniu na południe (kluczy, by łatwiej wejść na coraz bardziej strome zbocze). W końcu wyprowadza na sporą polanę pod Szesą (szałasy i woda).
Okolice Szesy (Kakaraza, 0:0-@070; 1560 m n.p.m.) są dziś o wiele bardziej zalesione, niż pokazuje to mapa WIG. Droga opuszcza polanę w jej górnej części, a następnie wchodzi na zbocze i kieruje się na południowy wschód, trochę podchodząc, trochę trawersując zalesiony grzbiet ciągnący się w kierunku Pietrosula (1855 m n.p.m.).
Po dotarciu na grzbiet trzeba zejść z dotychczasowej drogi (przechodzi na jego drugą stronę) i wybrać niewyraz
ną ścieżkę przez las i zarośla. Po wyjściu z lasu idzie się połoniną na szczyt, a stamtąd schodzi grzbietem na południe w kierunku doskonale widocznego Pietrosa (2020 m n.p.m.). Z wierzchołka rozciąga się rewelacyjny widok, szczególnie na Howerlę, od której Pietros jest lepszym punktem widokowym.
Wschodnie i południowe stoki Pietrosa są bardzo strome, dlatego ewentualną wędrówkę w stronę Howerli warto zacząć od... nadłożenia drogi. Najpierw trzeba przejść około 1,5 km na południowy zachód w kierunku Szeszula ((583C;; 1726 m n.p.m.) i dopiero wtedy zejść na południe do trawersującego stoki Pietrosa płaju i nim udać się dalej na wschód ku Howerli. Wzdłuż płaju są dobre miejsca noclegowe. Dotarcie z Pietrosa na Howerlę zajmuje około 4 godzin.
W rejon Pietrosa można też wyruszyć z miejscowości Kwasy - od linii kolejowej i szosy. Wygodne jest także podejście doliną potoku Kevelov, następnie pod Szeszul i dalej grzbietem.
INNE CIEKAWE SZCZYTY I MASYWY
Pasmo Kostrzycy
Pasmo to, choć wyraz
nie niższe niż główny grzbiet, jest warte polecenia jako cel wycieczek. Panoramę z Kostrzycy (Kostrycz, >AB@8G; 1586 m n.p.m.) uważa się za najlepszą w Czarnohorze. W całej krasie widać stąd główny grzbiet pasma. Najmniejsza odległość między nim a Kostrzycą nie przekracza 10 km (oba są w przybliżeniu równoległe). Nic nie zasłania widoku na ustawione w rządku czarnohorskie dwutysięczniki.
Kilka szczytów Kostrzycy nie ma własnych nazw. Najwyższy wznosi się w północno-zachodniej części pasma. Atrakcyjny jest też fragment grzbietu w pobliżu położonego około 2 km od niego wierzchołka 1542. Grzbietem pasma lub po jego południowej stronie, nieco poniżej grzbietu, biegnie wyraz
na droga pasterska (pfaj).
Miłośnicy widokowych biwaków mogą liczyć na nocleg na południe
od grzbietu. Wodę można znalez
ć stosunkowo wysoko, np. w okolicy miejsca, z którego odchodzi grzbiet Ruskiego Wielkiego. Za to otoczenie zaznaczonych na mapach budynków usytuowanych nieco ponad kilometr od szczytu 1542 nie jest dobrym miejscem na biwak (teren mocno nawożony przez krowy).
Grzbiet pasma opada do doliny Czarnego Czeremoszu między południowym krańcem wioski Kraśnik a miejscem, w którym wpada do niego potok Bystrzec. Ze wsi Kraśnik i Bystrzec na Kostrzycę prowadzi kilka tras (w zależności od obranego wariantu 3-4 godz.). Można polecić na przykład podejście przez Hedję (1355 m n.p.m.) - z miejsca, w którym od głównej drogi w dolinie Czeremoszu odgałęzia się trasa do wsi Bystrzec (wyraz
na boczna dolina potoku z utwardzonym traktem).
Grzbiety opadające z Kostrzycy na południe do doliny Bystrzca są widokowe. Powrót do wsi nie nastręcza większych trudności orientacyjnych.
, epszą okazją, by zobaczyć czarnohorskich górali - Hucułów - w tradycyjnych strojach, jest odpust zwany tutaj chramem, obchodzony w każdej górskiej wiosce raz na rok. Nie trzeba wcale wchodzić do cerkwi, tym bardziej że msza trwa bardzo długo. Na dodatek przez caty czas kuszą rozłożone w pobliżu stragany, na których królują słodycze, napoje i najróżniejsza tandeta, od plastikowych trąbek po spinki do włosów, połączonych zazwyczaj jednym - napisem  Madę in China".
W sierpniu, dobrym miesiącu na odwiedzenie Czarnohory, odbywają się odpusty w Bystrzcu i (największy) w Żabiu - Werchowynie (28 VIII).
Po przedwojennych schroniskach nie ma śladu, chyba ze za taki uznaje się bazę sportową Zaroslak, w miejscu dawnego polskiego schroniska u stóp Howerli. Mimo to u podnóży pasma jest miejsce określane mianem  polskiego schroniska". To Chatka u Kuby (s506-916018, [e-mail], www.chatkaukuby.republika.pl), sezonowe gospodarstwo agroturystyczne na przełęczy między wsiami Bystrzec i Dzembronia. Polak, będący współgospodarzem, jest już postacią znaną wśród okolicznych górali. Schronisko, działające od czerwca do września (inne terminy po uzgodnieniu telefonicznym), gości grupy i pojedynczych turystów (16 miejsc na pryczach, 10 hm za noc, kuchnia, WC i prysznic na zewnątrz; trzeba mieć śpiwory). Po polsku mówi też pani Paraszka, oferująca chyba największą ilość miejsc noclegowych we wsi Dzembronia.
Wystarczy odejść przynajmniej 3,5 km na wschód od szczytu 1542 płajem trawersującym grzbiet Kostrzycy od południa, a potem skierować się w kierunku południowym którymś z kilku grzbietów. Schodzące do Bystrzca zakończenia grzbietów są strome.
MIEJSCOWOŚCI
Bystrzec
Bystrzec (Bystreć, 8AB@5FL) to wioska o typowo huculskim charakterze. Sporo w niej ładnych starych chałup. Na uwagę zasługuje cerkiew Zaśnięcia św. Anny z 1872 3., z interesującym wnętrzem. Miejscowość stanowi punkt wyjścia wycieczek na Kostrzycę, główny grzbiet Czarnohory, Szpyci i do Kotła Gadżyny. Na miejscu działa dobrze zaopatrzony sklep.
Dzembronia
Dzembronia (75<1@>=O, na niektórych mapach nazwa z czasów ZSRR - 5@5AB5G:>) jest małą
wioską u podnóży Czarnohory, będącą punktem wyjścia na Smotrec i Popa Iwana. Jej nazwa prawdopodobnie pochodzi od rumuńskiego słowa zimbrau   żubr" (wg przekazów historycznych w pobliskich lasach polowano na te zwierzęta). Noclegu można poszukać u gospodarzy (ok. 2 $ za noc)  najlepiej spytać o panią Paraszkę, która dysponuje największą ilością miejsc noclegowych (dobrze mieć własny śpiwór). Niez
le zaopatrzony sklep jest usytuowany w dolnej części wsi. Od ujścia potoku Dzembronia do Czarnego Czeremoszu (zatrzymuje się tutaj autobus) do zabudowań idzie się około godziny.
:^:k;0-;v^T
Świdowiec (Swydoweć, !284>25FL) to najwyższe pasmo spośród leżących w całości na Zakarpaciu, a także największa i zdaniem autora najpiękniejsza połonina w Kar-
patach Ukraińskich. Najwyższym szczytem jest Bliz
nica (Błyznycia, ;87=8FO; 1883 m n.p.m.).
Geografia i geologia
Od zachodu Świdowiec graniczy z Połoniną Krasną, od wschodu z Czarnohorą. Od ciągnących się na północy Gorganów dzielą go doliny Czarnej Cisy i potoku Tur-bat, rozpoczynające się pod przełęczą Okolę.
Pasmo to zbudowane jest przeważnie z gruboziarnistych piaskowców. Jego północne stoki są urwiste, sporą część z nich charakteryzuje rzez
ba typu alpejskiego. O wyglądzie najwyższej części Swidowca zdecydowało lokalne zlodowacenie, którego śladami są kotły i cyrki.
Na północnych stokach pasma przeważają lasy świerkowe, na południowych bukowe i świerkowo--bukowe. Na południe od głównego grzbietu właściwie nie spotyka się drzew iglastych, dużo jest za to pięknych starych lasów bukowych. W pobliżu Bliz
nicy można zobaczyć kwitnące w lipcu i sierpniu szarotki. Te chronione, typowo alpejskie rośliny są na Ukrainie jeszcze rzadsze niż Polsce.
Najwyższe partie Swidowca stanowią część Karpackiego Rezerwatu Biosfery (nie należy się zdziwić, gdy leśnicy będą chcieli sprzedać bilety na wejście na jego teren),
Jasinie i inne miejscowości polecane w dolinie Cisy jako punkty wypadowe leżą przy ważnej drodze przechodzącej przez Przełęcz Jabłonicką (Perewał Jabłunyćkyj, Przełęcz Tatarska) i łączącej Rachów z doliną Prutu. Biegnie tędy także linia kolejowa prowadząca do Rachowa (zob. s. 358).
Mapy
Marmarosi - havaksok/East Carpathians
(1:50 000). WIG: arkusze Rahow, Rafajłowa. Ukraińskie 1:100 000: arkusze 164 (Mież-
gorje, zachodnia część pasma), 184
(Rahow). Warto korzystać z przynajmniej jednej mapy współczesnej, a to dlatego, że arkusz przedwojennej mapy WIG  Rachów, którego reprinty można kupić, jest z kolei reprintem mapy pochodzącej jeszcze z czasów ck monarchii. Ze względu na bardzo rzadkie poziomice, mało typowy sposób przedstawiania rzez
by terenu i skom-
Wsiadanie do l dzy pasmami
% %li
peao pociągu do Lwowa w Jasiniach (niewielka stacja mię-
nohory i Swidowca) jest dość emocjonujące, podobnie zresz-ą jak na innych niewielkich stacjach na Ukrainie. Pojawienie się pociągu powoduje nerwową bieganinę w ciemnościach (dworzec i pociąg nie są oświetlone), a na znalezienie właściwego wagonu w dtugim pociągu i wejście do środka po wysokich schodkach są tylko dwie minuty...
.-: im-
plikowane liternictwo korzystanie z niego może być problemem dla wielu turystów.
Noclegi
Po sezonie można próbować szukać noclegu w szałasach jednego z zaznaczonych na mapach osiedli pasterskich. Biłyn (V;8=) Hotel Natalija (O3132/
21828). Kobyłecka Polana (>18;5FL:0 >;O=0)
Trembita (�03132/22511, 32743). Turbaza Perelisok (M 132/21877). Teoretycznie w Rachowie, ulica Myru 56, w rzeczywistości pod szczytem o tej samej nazwie, na wysokości ok. 1300 m n.p.m. Usf-Czorna (Uść-!3>B0) Jafynka (3134/
76323). Zob. też: Jasinie, Drahobrat, Rachów.
Pogotowie górskie (DSART)
Ust'-Czorna (turbaza Jałynka; e3134/
76255). Jasinie (turbaza Edelwejs; s3132/42323,
domowy ratownika 42099). Rachów (turbaza Tysa; -3132/21013,
domowy ratownika 42409). Centrala Użhorod (�3122/34185, 34578,
domowy ratownika 34605).
Ostrzeżenia
" Z trawiastych stoków Swidowca dość często schodzą lawiny śnieżne.
" W najwyższej części pasma stoki nierzadko obrywają się nagle i opadają kilkudziesięciometrowymi ścianami do kotłów polodowcowych (szczególnie w pobliżu Bliz
nicy i Małej Bliz
nicy).
" Przy złej widoczności dość łatwo zgubić drogę na ogromnej połoninie pokrywającej pasmo (z drugiej strony przy dobrej pogodzie orientacja nie nastręcza większych problemów).
" Doliny opadające ze Swidowca na południe są długie i dzikie. Nadal prowadzą nimi drogi, ale powtarzające się na Zakarpaciu przez kilka lat z rzędu powodzie zniszczyły część mostów. Po deszczach forsowanie płynących dolinami rzek może być nie tylko mało przyjemne, ale i niebezpieczne.
TRASY JEDNODNIOWE
Najlepszym punktem wypadowym w najbardziej atrakcyjną, najwyższą i noszącą najwięcej śladów zlodowacenia wschodnią część Swidowca jest połonina Drahobrat.
Na wycieczki można też wyruszać z miejscowości leżących w dolinie Czarnej Cisy (opływa pasmo od wschodu) - Kwasów (20A8), Trościańca (Trostia-neć, "@>ABO=C,) V Bilinu (Biłyn, V;8=) oraz Rachowa. Podejście z doliny Czarnej Cisy na główny grzbiet pasma oznacza pokonanie około 1000-metrowego przewyższenia.
Trasa 1: z Jasinśów na Drahobrat
Na połoninę Drahobrat (@03>-1@0B) można dotrzeć z Jasiniów w ciągu około 4 godzin. Trasa, zaczynająca się przy zabytkowej cerkwi Strukowskiej (dojście do cerkwi - zob. opis miejscowości), za-
Z(iaczona jest na węgierskiej  pięćdziesiątce". Szlak w większości oznakowano żółtymi znakami, ale są one umieszczone rzadko i nie 0d samego początku.
Z rejonu cerkwi idzie się pod górę, na zachód, wśród zabudowań, proga skręca nieco na południowy zachód, potem na zachód, po czym trawersuje od południa szczyt Bukowinki (1165 lub ^163 m n.p.m. na różnych mapach), a następnie zakręca na północny zachód i dochodzi do grzbietu łączącego Bukowinkę zMenczyłem (1405/1403 m n.p.m.; prahobrat). Szczyt Menczyła trawersuje od południa, około kilo-iiietra od niego skręca na południowy zachód i po mniej więcej 3 km wyprowadza grzbietem na polanę Drahobrat.
trasa 2: z Drahobratu na Bliz
nicę
podejście na najwyższy szczyt Swidowca, Bliz
nicę (Błyznycia, @;87=8FO, 1883 m n.p.m.), nie nastręcza większych problemów orientacyjnych. Z polany Drahobrat należy pójść wyraz
ną drogą grzbietową w kierunku połu-cJniowo-zachodnim. Dochodzi ona $ rejon obniżenia grzbietu między jjliz
nicą a położonym na północ 0d niej Stohem.
W tym miejscu trzeba skręcić na ścieżkę biegnącą na południe, yóra dość stromo wspina się na gliz
nicę (do niższego wierzchołka ok. 1 km). Wierzchołek zwieńczony jest niewielkim metalowym triangułem  znakiem pomiarowym. Rzez
ba okolic szczytu jest
prawdziwie wysokogórska  trzeba uważać na obrywające się do okolicznych kotłów polodowcowych ściany skalne.
Szczyt Bliz
nicy stanowi jeden z lepszych punktów widokowych Karpat Ukraińskich. Jak na dłoni widać m.in. połoniny Swidowca, piętrzące się na północy pasmo Połoniny Czarnej w Gorganach, czarnohorskie dwutysięczniki Pietrasa i Howerlę na południowym wschodzie oraz Karpaty Marmaro-skie z Popem Iwanem i Farkaulem na południu.
Trasa 3: z Drahobratu na Stoha
Z połoniny Drahobrat można też odbyć krótką wycieczkę na pobliski widokowy szczyt o nazwie Stoh (Stih, !BV3; 1707 m n.p.m.), w lecie pusty, w zimie pełen narciarzy. Trasa prowadzi początkowo na przełęcz między Stohem a Bliz
ni-cą (z polany Drahobrat drogą na południowy zachód), a potem na północny zachód ścieżką grzbietową (w sumie ok. 1,5 godz.). W panoramie oglądanej ze Stoha zwraca uwagę przede wszystkim leżąca w odległości niecałych 4 km na południe Bliz
nica. Powrót  tą samą trasą.
TRASA WIELODNIOWA
Jasinie - polana Drahobrat (trasą opisaną poprzednio; 4 godz.) *j przełęcz pod Bliz
nica (4 godz. 40 min) % trawers Stoha od południa -* Tatulska (1774 m n.p.m.) - jeziorko pod Todiaską (Dogia-ska; jeziorko ok. 1600 m n.p.m.;
ok. 8 godz.) - Trojaska (1707 m n.p.m.; 9 godz.) -> Unguriaska (1711 m n.p.m.; 10 godz.) -Podpu-la (1684 m n.p.m.; 11 godz. 15 min) -* Berliaska (1560 m n.p.m.; 13 godz.) -+ Swidowa (1430 m n.p.m.; 15 godz.) - Brusztury (A
opuchiw; 17 godz.) -* Ust'-Czor-na (18,5 godz.).
Turystom lubiącym wędrówkę Z namiotem można polecić przejście całego głównego grzbietu Swidowca, z Jasiniów do Ust'-Czornej (Ust'-Czorna, #ABL-'>@=0). Wycieczka taka zajmuje około 3 dni.
Głównym grzbietem pasma lub trawersami jego wierzchołków prowadzą wyraz
ne drogi pasterskie. Zachodnia część głównego grzbietu jest niższa, ale równie urokliwa. Pod głównym grzbietem wiedzie tu szeroka gruntowa droga dostępna dla ciężarówek. Dobre miejsca noclegowe to m.in. polana Drahobrat oraz okolice jeziorka pod szczytem Todiaski i jeziorka pod Trojaska. Wędrówkę można kontynuować, przechodząc na zachód od Swidowca pasmo Połoniny Krasnej lub kierując się na północ  w Gorgany.
INNE CIEKAWE MIEJSCA
Przełęcz Okolę
Przełęcz Okolę (1203 m n.p.m.), przez którą przebiega granica między Swidowcem a położonym na północ od niego, należącym do Gorganów pasmem Połoniny Czarnej, jest znakomitym i popularnym miejscem biwakowym. W pobliżu są obmurowane jeszcze
przez Węgrów z
ródła (Czarnej) Cisy. W rejonie przełęczy można znalez
ć kilka polan i wykorzystywany przez turystów szałas.
Droga do przełęczy, oddalonej o około 14 km na zachód od ostatnich chat wsi Czarna Cisa (Czor-na Tysa), prowadzi doliną. Zejście do wioski jest łatwe orientacyjnie, trudniejsze może się okazać dotarcie tą samą trasą na przełęcz (liczne boczne doliny).
Z przełęczy można dojść w ciągu kilku godzin na dwa szczyty, z których roztaczają się rozległe panoramy  Bratkowską (Brat-kiwśka, @0B:V2AL:0; 1792 m n.p.m.) w Gorganach oraz Tataru-kę (1707 m n.p.m.), nieco na północ od głównego grzbietu Swidowca. Podejście na pierwszy z wymienionych wierzchołków zajmuje około 3 godzin (ścieżką na przełaj, potem trawiastymi stokami). Na Tatarukę idzie się z przełęczy grzbietem biegnącym w kierunku południowo-zachodnim, który po około 1,5 km skręca na południe, a potem znów na południowy zachód do szczytu (ok. 2,5 3 godz.).
Płajki
Bardzo atrakcyjna może być też wędrówka opadającymi na południe z głównego grzbietu Swidowca płajkami - długimi i całkiem wysokimi grzbietami o długości nawet 25 km.
Jednym z nich jest Płajek Bliz
-nicki, zaczynający się w rejonie Rachowa (dojazd i opis zob. s. 359), a prowadzący na Bliz
nicę. Przejście na najwyższy szczyt Swi-
> %>
! - 13
>-
:.........!.............. %"'
dowca od stacji w Rachowie poło-ninnym grzbietem Płajku Bliz
nic-kiego przez Terentyn ("5@5=B88), Dowżinę (Dowżyna), Pere-lisok (Perelisok, 5@5;VA>:) i Stare (Stara) zajmuje około 11 13 godzin. Liczne z
ródła i potoki na granicy lasu umożliwiają biwak; nocleg możliwy jest też wturbazie Perelisok, niedaleko od szczytu o tej nazwie. Z grzbietu roztaczają się ciekawe widoki na dolinę Cisy, górującą na wschodzie Czarnohorę, Karpaty Marmaroskie na południu i Swi-dowiec.
MIEJSCOWOŚCI Jasinie
Jasinie (Jasynia, /A8=O), wielka wieś w dolinie Czarnej Cisy, stanowią punkt wyjścia w pasma Czarnohory i Swidowca.
Rynek, obie turbazy, muzeum krajoznawcze (Hruszewśkoho 5), a także dwa bary można znalez
ć w północnej części miejscowości, niedaleko od ujścia potoku A
a-zeszczyna do Czarnej Cisy. Sklepy są liczne i dobrze zaopatrzone. Stacji kolejowej i zabytkowej cerkwi należy szukać na południe od centrum. Cerkiew Strukowska uważana jest za najpiękniejszy
przykład drewnianej świątyni typu huculskiego. Według różnych autorów świątynia pochodzi z XVII lub XIX w. W środku na szczególną uwagę zasługuje cenny ikonostas (klucze w jednym z pobliskich gospodarstw, nr 283). Cerkiewjest usytuowana około pół kilometra na południowy zachód od stacji kolejowej, na niewielkim wzgórzu, na drugim brzegu Czarnej Cisy. Przez rzekę można się przedostać wiszącym mostkiem znajdującym się około 100 m na północ od cerkwi, niedaleko od głównej ulicy stanowiącej oś wioski.
Plan miejscowości umieszczono na odwrocie węgierskiej mapy Marmarosi- hauasok.
Noclegi
Turbaza Edelwejs (Borkaniuka 9; s3132/ 34299, 34210).
Turbaza Wysoki Karpaty (Hruszewśkoho 11; S3132/34397 lub 42274).
Połonina Drahobrat
Na połoninie Drahobrat (@03>-1@0B) występuje prawdopodobnie największe skupisko schronisk górskich i podobnych obiektów w ukraińskich górach, usytuowanych blisko najwyższej Bliz
ni-cy. W zimie (sezon narciarski XII IV), ze względu na pobliskie
Wiszące mostki
Dia podnóży Czarnohory i Beskidu Huculskiego charakterystyczne są wiszące mostki. Te chętnie fotografowane przez turystów obiekty można znalez
ć m.in. w Jasiniach (nad Czarną Cisą, naprzeciw cerkwi Stmkowskiej), w południowej części wsi Kraśnik (nad Czarnym Czeremoszem) oraz obok ujścia potoku Dzembronia.
658
wyciągi, bywa tu tłoczno i drogo. Za to w lecie jest wyraz
nie taniej i bez problemu można znalez
ć nocleg. Połonina rozciąga się na wysokości około 1450 m n.p.m. Na górze Stoh pracują trzy wyciągi. W zależności od miejsca i pory roku za nocleg trzeba zapłacić równowartość 6-18 $.
Noclegi
Poniżej zamieszczono niektóre
z obiektów noclegowych (część
jest zlokalizowana nie na właściwej
polanie, a obok w dolinie).
Chata Żurawia (O3132/42067, 42458;
poniżej wyciągów na Stoh; 10-15 minut
spacerem do dolnych stacji). Domek p. Zwizdariuka (s3132/42215). Schronisko (prytutok) Drahobrat/Edel-
wejs (B3132/42342). Motel Krajewyd (2 132/43170). Turbaza Drahobrat (e3132/42009).
POA
ONINA BOIŻAWA
Połonina Borżawa (>;>=8=0 >@6020) leży na Zakarpaciu. Charakteryzuje się stożkowatymi wierzchołkami i długim na ponad 50 km głównym grzbietem. Najwyższym szczytem jest Stoh (1679 m n.p.m.). Najważniejsze centra sportów zimowych to Podo-bowiec i Filipiec.
Borżawę tworzą skały fliszowe, przeważnie piaskowce. Pasmo jest strome, nie ma tu jednak większych ścian skalnych. Na połoninie resztki śniegu utrzymują się nawet do końca lipca.
Lasy, przeważnie bukowe, sięgają do wysokości 1200-1450 m n.p.m. Ponad nimi rozciągają się połoniny. W piętrze połonin sporą część zboczy zajmują borówczy-ska. Hale są częściowo wypasane. Na górnej granicy lasu nie brakuje dogodnych miejsc biwakowych. Ostrzeżenie: ze stoków Borżawy stosunkowo często schodzą lawiny śnieżne.
Mapy
Ukraińskie 1:100 000: arkusze 164 (Mież-gorje), 145 (Wołowiec).
Komunikacja
Do leżącego u podnóży Borżawy Wołowca najłatwiej dotrzeć pociągiem ze Lwowa (dalekobieżne do Użhorodu, Mukaczewa i Pragi). Przejazd ze stolicy zachodniej Ukrainy trwa 3,5-4 godzin (odległość ok. 170 km). Przez Wołowiec jeżdżą też nieliczne pociągi podmiejskie z Mukaczewa do Sko-la i A
awocznego.
Ten środek transportu wart jest jednak polecenia przede wszystkim ze względu na sposób poprowadzenia linii kolejowej w rejonie głównego grzbietu Karpat (atrakcje skupiają się na około 20-kilo-metrowym odcinku od Oporca do Wołowca). Pociąg pokonuje wysokie wiadukty (jeden z nich ma ponad 30 m wysokości), mosty i tunele (najdłuższy ok. 1750 m). Tory biegną wysoko nad dnami dolin, dzięki czemu można podziwiać rozległe widoki. Linię zbudowano jeszcze w czasach ck monarchii.
Atrakcyjny krajobrazowo jest też odcinek linii kolejowej z Wołowca do Swalawy - część trasy poprowadzono przełomem rzeki Wiczy.
Niedaleko od pasma, przez przełęcz Beskid i Niżni Worota przebiega ważna droga Kijów-Czop. Wołowiec leży przy bocznej drodze 10 km od Nyżnich Worot. J Połączenia autobusowe z Wo-
ra łowca: Latorka (1 dziennie), Mi-
% N ...
| żhirja (4 dziennie), Nyzm Worota H (2 dziennie).
(Z
A
1 Noclegi
o
* % Filipiec (Pyłypeć, 8;8?5FL) Zatyszok
�- (83146/25135).
Miżhirja (Wołowe, V63V@'O) hotel Kar-
 patśkyj horyzont (Nezałeżnosti 4;
!/i /3146/91081, 91441), motel Non Stop
%O (Nezałeżnosti 95; O3146/91074), hotel
" Werchowyna (ul. Szewczenka), turba-
* za/hotel Karpaty (�3146/91462). Infor-
N
u macja turystyczna: ul. Drużby 29.
 Podobowce (Podoboweć, >4>1>25FL) Ł Podoboweć 2000 (Pododoweć 115; Ne-
załeżnosti 61; 0/23206). aZob też: Wołowiec, Hukływe (s. 610).
Pogotowie górskie (DSART)
Wołowiec (turbaza Płaj; 21/22290,
22972). Miżhirja (hotel Karpaty; O3141/91462). Centrala Użhorod (e3122/34185, 34578,
domowy ratownika 34605).
TRASY
Trasa 1: V5 wsi Hukływe na Stoha
Wycieczka zaczyna się przy tur-
bazie Dumka w górnym końcu
wsi. Początkowo trzeba iść głów-
660 ną drogą w górę doliny. Po kilku-
set metrach odbija w prawo stroma ścieżka na widoczną dużą porębę. Po około 40 minutach stromego podejścia wychodzi się na połoninę.
Od tego momentu trasa staje się wybitnie widokowa. Niedaleko od miejsca, w którym droga dociera na połoninę, stoi szałas. Dalej idzie się połoniną na zachód w kierunku grzbietu. Nie dochodząc do niego, warto skręcić w lewo (na południe) do widocznej ścieżki trawersującej zbocze (jest tam z
ródło). Trawers wyprowadza na szeroki grzbiet zmierzający na południowy wschód, w stronę Wielkiego Wierchu (5;8:89 5@E; 1598 m n.p.m.). Z tyłu można zobaczyć dużą stację meteorologiczną na szczycie Płaju (;09; 1334 m n.p.m.; możliwość awaryjnego noclegu).
Poniżej szczytu Wielkiego Wierchu odbija w prawo płaj trawersujący jego zachodnie stoki. Dochodzi on do grzbietu łączącego oba najwyższe wierzchołki Borżawy, którym wiedzie wyraz
na ścieżka. Można nią dojść do grzbietu opadającego z najwyższego szczytu Borżawy na południowy wschód i poprowadzonej nim drogi. Po lewej stronie jest przełęcz i zrujnowany murowany domek, nadający się na awaryjny nocleg, po prawej szczyt, na który idzie się 5 minut. Na pokonanie odcinka od turbazy na szczyt Stoha potrzeba około 4,5 godziny.
Najwyższa góra Połoniny Borżawy, Stoh (!BV9, !B>9; 1679 m n.p.m.), stanowi rewelacyjny punkt widokowy. Armia radziecka wyko-
rzystała ten fakt i ustawiła na niej dwa radary. Baza funkcjonowała do połowy lat 90., kuliste osłony stały kilka lat dłużej. Sporą część wojskowych instalacji mieszkańcy okolicznych wsi oddali na złom, mimo to wciąż jeszcze widać wielkie pojemniki na paliwo, resztki osłon radarów i masywne metalowe konstrukcje niewiadomego przeznaczenia. Z powrotem wraca się tą samą drogą, potem na Płaj i do Wołowca.
Kto chce kontynuować wędrówkę głównym grzbietem Borżawy, powinien zdobyć szczyt Wielkiego Wierchu. Zwieńczony betonowym słupem geodezyjnym wierzchołek jest wprawdzie dość płaski, ale stanowi dobry punkt widokowy. Z Wielkiego Wierchu około 30-kilometrowy grzbiet doprowadza na połoninę Kuk (1361 m n.p.m.), w pobliżu miejscowości Miżhirja.
Trasa 2: z Wołowca na Ptaj
Początkowy odcinek pokrywa się z ulicą Szewczenka, która przechodzi pod wiaduktem kolejowym między dworcem autobusowym i murowaną cerkwią. Ulica prowadzi doliną potoku Zwór (Zwor, 2>@). W miejscu, w którym z obu stron drogi pojawia się las, trzeba albo iść wzdłuż linii energetycznej, albo błotnistą drogą leśną wchodzącą na grzbiet przy niewysokim, biało-zie-lonym słupku leśnym. Trakt ten wiedzie lasem w kierunku południowym, póz
niej zakręca w prawo i biegnie długim trawersem, po czym wyprowadza na połoninę w rejonie
ruin sporego budynku. Dalej wyraz
na droga zmierza w stronę stacji meteorologicznej na Płaju (1334 m n.p.m.; ok. 4 godz.). Cała trasa jest nieco trudna orientacyjnie.
MIEJSCOWOŚCI Hukływe
Zabudowania wsi dochodzą do drogi Wołowiec-Miżhirja, ale główna jej część jest położona w bocznej dolinie potoku Wielki Zwór. Główną atrakcję stanowi piękna drewniana cerkiew Ducha Świętego z XVIII w., zbudowana w sposób typowy dla Zakarpacia. W świątyni, usytuowanej około 2 km od głównej drogi, na szczególną uwagę zasługuje ikonostas. Opiekun cerkwi mieszka w jednej z najbliższych chałup.
Nocleg oferują pensjonat Sme-riczka (01/22398) oraz turbaza Dumka (3136/22232).
Wołowiec
" 500 m n.p.m. " 9 tys. mieszkańców
" 3136
Wszystkie ważniejsze obiekty Wołowca (Wołoweć, >;>25FL) skupiają się w pobliżu stacji lub wzdłuż równoległej do torów głównej ulicy Karpatśkiej. Z lewej strony uliczki prowadzącej ze stacji ulokowała się turbaza Płaj, z prawej hotel Wiktoria, a w miejscu gdzie dochodzi ona do głównej ulicy  całodobowa apteka i motel. Obok stacji działają bary oferujące alkohol i proste potrawy.
Przy ulicy Karpatśkiej można znalez
ć liczne sklepy, trzy banki
%>
V4
W< U
8
>-g

oraz punkt apteczny w sklepie spożywczym (nr 52). Dworzec autobusowy jest oddalony o 150 m od dworca kolejowego (wzdłuż torów w stronę Swalawy). Miejscowość stanowi lokalny węzeł autobusowy, również dla części Bieszczadów Wschodnich. Pomiędzy dworcami autobusowym a kolejowym usadowił się bazar.
W przysiółku Kanora na uwagę zasługuje drewniana cerkiew Opieki Matki Boskiej z 1792 r. Na stacji warto zwrócić uwagę na kuriozalną tablicę z wierszem ku czci... gwoz
dzia służącego do przybijania kolejowych podkładów i nadnaturalnych rozmiarów gwoz
dziem.
Noclegi
Turbaza Płaj (e22972). Budynek przypominający poprzednią epokę; pokoje 2- i 3-os., bankomat, możliwość zamówienia wycieczek i wyżywienia.
Hotel Wiktoria (e22049). Niewyszukane obiady 20 hrn, noclegi 60 hrn, zimą 100 hrn.
Motel Nadija (ul. Karpatśka; e22736). Dwójka 150 hrn; bar, sauna, niewielki basen.
POA
Ź >! -A
Najwyższym szczytem Połoniny Krasnej (>;>=8=0 @0A=0; 1568 m n.p.m.)  wysokiego, pokrytego w wyższej części górskimi łąkami masywu - jest Gropa (1568 m n.p.m.). Na mapach wy-662 dawanych na wschodzie wierzcho-
łek ten nazywany jest !83;0=-AL:89 (Syhłanśkyj).
Krasna rozciąga się między pasmami o podobnym charakterze  Swidowcem od wschodu i Borżawą od zachodu. Jest od nich jednak nieco niższa, mniej rozległa i trudniej dostępna pod względem komunikacyjnym, a więc rzadziej odwiedzana przez turystów.
Zachodni fragment połoniny, a w szczególności jej południowe stoki stanowią rezerwat Masyw Uholsko-Szyrokołużański, należący do Karpackiego Rezerwatu Biosfery. W jego południowo-za-chodniej części oprócz piaskowców i łupków typowych dla Beskidów występują wapienie, dzięki czemu można tu zobaczyć jaskinie i ciekawe ostańce skalne. W okolicy Krasnej deszcz pada częściej niż w innych rejonach Karpat.
Mapy
Leżąca nieco na uboczu Połonina Krasna nie ma szczęścia do map -nie znalazła się ani na żadnym Z arkuszy  wigówki", ani na współczesnych  pięćdziesiątkach". Ukraińskie 1:100 000: arkusze 164 (Mież-gorje) i 183 (Chust).
Noclegi
Miżhirja (Wołowe) Hotel Karpatśkyj horyzont (Nezałeżnosti 4; �3146/91081, 91441), motel Non Stop (Nezałeżnosti 95; w3146/91074), hotel Werchoury-na (ul. Szewczenka), turbaza/hotel Karpaty (Nezałeżnosti 61; B3146/91462).
Ust'-Czorna (Uść-Czorna) Turbaza Jałyn-ka (5(/76323).
Pogotowie górskie (DSART)
Miżhirja (hotel Karpaty; e3146/91462). Ust'-Czoma (turbazaJałynka; o3134/76255). Centrala Użhorod (e3122/34185, 34578, domowy ratownika 34605).
Wędrówki górskie
Przejście głównego grzbietu pasma zajmuje około dwóch dni (punkty wyjściowe to wsie Kołoczawa i Ust'--Czorna). Oprócz szczytów głównego grzbietu atrakcyjny jest też położony na południe od nich Men-czuł (1501 m n.p.m.). Pokonanie głównego grzbietu Połoniny Krasnej może być więc częścią kilku-nastodniowej wędrówki wielkimi połoninami Zakarpacia od doliny Czarnej Cisy po Wołowiec. Okolice głównego grzbietu zostały, niestety, zniszczone przez gazociąg  dziś biegnie tędy szeroka droga.
GOifiAlilf
Do dziś pozostaje aktualny opis Gorganów (�>@ę0=8) autorstwa Mieczysława Orłowicza (z Ilustrowanego przewodnika po Galicji wydanego w 1914 3.);  Nazwa ich pochodzi od głazów olbrzymiej wielkości, które zalegają ich szczyty, a nierzadko i stoki, a po których droga jest nadzwyczaj nużąca. Stoki (...) porastają lasy pełne wykrotów i powalonych przez wichry próchniejących drzew  a wyżej panoszy się niezwykle gęsta i wysoka kosodrzewina (...) przerwana miejscami przez zesypiska głazów,
zwane grechotem od dz
więku, jaki wydają przy wchodzeniu na nie. (...) Gorgany są najbardziej bezludną grupą Beskidów Galicyi.
Geografia i geologia
Na zachodzie Gorgany graniczą z Bieszczadami (granica przebiega przez Przełęcz Wyszkowską), na wschodzie dochodzą do Przełęczy Tatarskiej (Jabłonickiej), za którą zaczyna się Czarnohora.
Około pół setki szczytów przekracza wysokość 1500 m n.p.m.  najwyższa jest Sywula (Sywula, !82C;O; 1836 m n.p.m.). Stoki są strome, a doliny i przełęcze oddzielające pasma zazwyczaj głębokie. Różnice wzniesień nierzadko przekraczają 1000 m. Doliny pozostają w większości bezludne. Przez gorgański odcinek głównego grzbietu Karpat nie przechodzą drogi przejezdne dla samochodów. W najbardziej atrakcyjnej, środkowej części Gorganów, na północ od głównego grzbietu Karpat, leżą w zasadzie tylko trzy wsie mogące stanowić bazę wypadową wycieczek: Rafajłowa (obecnie Bystry-cia), Osmołoda i Huta. Zachodnia część pasma jest mniej atrakcyjna (niższe szczyty), choć równie dzika jak centralna i wschodnia.
Gorgany są górami dla doświadczonych turystów o dobrej kondycji. Wędrówka wiąże się zazwyczaj z koniecznością taszczenia nie tylko namiotu, ale i dużego zapasu jedzenia, trzeba bowiem wziąć pod uwagę możliwość zmylenia drogi i znacznego wydłużenia czasu przejścia.
> %>
A5 %>
Flora i fauna
Górna granica lasu przebiega na wysokości około 1500 m n.p.m. (lasy bukowo-świerkowe i świerkowe). Powyżej występują przede wszystkim zarośla kosodrzewiny i gorgany, czyli rumowiska kamienne. W Gorganach niewiele jest polan, na których wypasa się owce i krowy, a co za tym idzie szałasów i prowadzących do nich ścieżek pasterskich.
W południowo-zachodniej części pasma w 1989 r. utworzono Park Narodowy Synewir (ponad 40 tys. ha). Najbardziej znanym miejscem chronionego obszaru jest typowo górskie jezioro Synewir o powierzchni ok. 5 ha, a głębokości ponad 20 m. Wstęp i wjazd na teren parku są płatne.
Komunikacja
Pociąg Na północ od Gorganów biegnie linia kolejowa Iwano-
-Frankowsk Stryj, która prowadzi do Kałusza i Doliny  lokalnych węzłów komunikacji autobusowej. Pociągi lokalne jeżdżą z Iwano-Frankowska do Morszy-na (4 pary dziennie), gdzie trzeba się przesiąść na elektryczkę do Lwowa (7 par dziennie). Podróż trwa długo  z Iwano-Frankowska do Stryja jedzie się prawie 4 godziny. W Dolinie i Kałuszu zatrzymują się też nieliczne pociągi dalekobieżne  do Lwowa (2 dziennie), Czerniowiec (1 2 dziennie) i Użhorodu.
Do wschodniej części Gorganów można dojechać linią kolejową poprowadzoną w dolinie Prutu (do Woronienki), opisaną w rozdziale Ziemia halicka i Pokucie.
Autobus Do niewielkich wsi będących bazami wypadowymi w góry dojeżdżają nieliczne autobusy. Do
km
%hi
Synewir
Wokót jeziora Synewir (ukr. Synewyr, !8=528@), uważanego za najpiękniejsze w Karpatach Ukraińskich, powstał Park Narodowy Synewir o powierzchni 40 400 ha (dyrekcja: Synewyr-Ostirky; �3146/93418; warto tam się zgłosić przed rozpoczęciem wędrówki). Jezioro (989 m n.p.m.; powierzchnia ok. 5 ha; głębokość do 22 m), nazywane również Morskim Okiem, ma kształt serca. Za wejście na brzeg pobierana jest opłata (1 hm). W skład rezerwatu wchodzą również mokradła Hłuchania, Zamszatka, jeziorko Ozirce, uroczyska Kantyna, Pes-sia, Kwasowec i wodospad Szypit. Na terenie parku jest kilka dobrze oznakowanych górskich szlaków turystycznych dta pieszych, tras rowerowych i konnych. Działa wiele schronisk, np. Edelwejs we wsi Werchnij Studenyj, chociaż można też rozbić własny namiot. W zimie czynne są wyciągi narciarskie w wiosce Syne-wirska Polana, przy ośrodkach Synewyrśke Ozem i Morśke Oko. Kursuje tam autobus z Wołowca (ok. 2 godz.). Organizacją wycieczek po parku zajmuje się również Centrum Rozwoju Regionalnego Trembita (Miżhirja, ul. Drużby Naro-diw 29; �3146/ 95188).
Bystricy (Rafajłowa) kursują dwa autobusy dziennie z Iwano-Frankowska przez Nadworną i dwa dodatkowe z Nadwornej (w święta mniej). Z Rafajłowej pierwszy autobus wyjeżdża nieco po 5.00, ostatni o 14.50 lub 17.40. Do Osmołody są cztery lub pięć kursów dziennie z Kałusza i jeden z Iwano-Frankowska. Z Osmołody pierwszy autobus do Kałusza wyjeżdża o 6.50, ostatni o 14.00.
Węzły autobusowe (liczba kursów)
Dolina Chust 2, Czemiowce 1, Iwano-Frankowsk 13, Kaina 4, Kałusz 18, Kamieniec Podolski 1, Kropiwnik 3, Pidliski 2, Lipa 2, Lolin 7, Lwów 13, Nowy Mizuń 3, Seneczów 1, Użhorod 2, Warszawa 1.
Kałusz Osmołoda 4-5 dziennie, poza tym sporo autobusów do ważniejszych miast Ukrainy, marszrutki do Iwano-Frankowska co 30 min (7-20 dziennie).
Nadworna Bystrica (Rafajłowa) 5, Chmielnicki 1, Czarny Potok 2, Hawryłowka 4, Iwano-Frankowsk 14, Jabłonów 1, Ja-remcze 4, Kołomyja 5, Lwów 2, A
ucz-ki 1, Mukaczewo 1, Rachów 1, Tarnopol 1, Tiaczów 1, Werchowyna (Żabie) 2, Winnica 1, Worochta 1.
Mapy
Centralni Gorgany (1:50 000): niezła mapa obejmująca najczęściej odwiedzane części pasma.
Mapy WIG: arkusze Rafajłowa, Porohy, Mikuliczyn, Seneczów.
Ukraińskie 1:100 000: arkusze 164 (Mież-gorje), 165 (Nadwomaja), 184 (Rahow). Współczesnych map w skali 1:100 000 nie można traktować jako wystarczających do chodzenia po Gorganach  raczej są dopełnieniem map WIG.
Marmarosi - havaksok/East Carpa-thians (1:50 000): obejmuje mały fragment pasma.
Noclegi
Synewir (!8=528@) motel Terebla. Synewirska Polana (Synewirśka Polana, !8=528@AL:0 >;O=0) Synewirśke Ozero (�3146/22972, 92943; pok. 1- i 2-os.), Arnika (�0312/660060, 0314/620720), Marikę Oko (�03146/21433, 27558). Werhnij Studenyj schronisko Edelwejs (�03146/25012, http://edelveys.info/ra/ winter/main; od 90 hrn od osoby), Ho-rianka (�03146/25016). Zob. też: Jaremcze, Worochta, Tatarów
(rozdział Ziemia halicka i Pokucie). W Rafajłowej i Osmołodzie można nocować u gospodarzy (warto mieć śpiwory).
Pogotowie górskie (DSART)
Osmołoda (�3474/36247; siedziba ratowników obok poczty).
Jaremcze (turbaza Huculszczyna; ul. Dacz-na 6; �3434/22208, 22204, 22238, domowy ratownika 3475/44165).
Miżhirja (hotel Karpaty; �3146/91462).
Ust'-Czorna (turbaza Jałynka; �3134/76255).
Centrala: Użhorod (�3122/34185, 34578, domowy ratownika 34605  dla części zakarpackiej).
Centrala: Iwano-Frankowsk (�3422/ 22165, 47882, 38989,2 3560, ewentualnie 68632 - dla części  galicyjskiej").
Ostrzeżenia
" Gorgany  wyjątkowo dzikie, słabo zaludnione, pokryte rozległymi lasami, porębami, zwartymi połaciami kosodrzewiny oraz rumowiskami kamiennymi  nie są dla początkujących turystów.
" Większość gorgańskich kolejek leśnych już nie działa (choć tory wciąż można zobaczyć w wielu dolinach i na mapach).
TRASY
Poniżej podano wybrane trasy. Tak jak wszystkie w Gorganach, są one polecane wyłącznie doświadczonym turystom.
Przełęcz Legionów
jS Na Przełęczy Legionów (Perewał J, Lehioniw, ?5@520; 53V>=V2; >:. > 1100 m n.p.m.), położonej na . głównym grzbiecie Karpat, niedaleko od Rafajłowej (Bystrycia, 8AB@8- FO), rozciąga się spora polana. �; Nazwa przełęczy upamiętnia
%o sforsowanie głównego grzbietu pasma przez II Brygadę Legionów Jj Polskich póz
ną jesienią 1914 r. u (zob. ramka s. 325). Legioniści ~ w ciągu niewiarygodnie krótkiego ^ czasu przebudowali starą drogę wiodącą przez przełęcz (zwaną
 pierwotnie Rogodze) z Zakarpacia do Rafajłowej. ścięcie kilku tysięcy drzew i ułożenie ich w dwukierunkową drogę dla żołnierzy, taborów, dział i zaopatrzenia zajęło im tylko 53 godziny. Dzięki temu przeszli do Galicji i zaskoczyli wojska rosyjskie, z którymi stoczyli potem zażarte boje pod Zieloną i Nadworną. Z tego powodu na przełęczy do dziś stoi metalowy krzyż, a na kamiennym kopcu, w którym jest osadzony, widnieją tablice pamiątkowe.
Miejsce świetnie nadaje się na
biwak  wodę można znalez
ć na
666 skraju lasu od strony doliny Rafaj-
łowca, a namioty ustawia się na  platformach", w rzeczywistości będących stanowiskami... dział z I wojny światowej.
Na przełęcz wyprowadza z Rafajłowej droga doliną Rafajłowca (na mapie WIG podpisana jako Droga Legionów, na ukraińskiej  pięćdziesiątce" oznaczona żółtą linią). Zejście do Rafajłowej nie powinno sprawić kłopotu, trudniejsze orientacyjnie może się okazać podejście na przełęcz (od cerkwi w Rafajłowej idzie się ok. 3,5 godz.).
Z przełęczy po około godzinie można dotrzeć do miejsca w Dolinie Płajskiej, w którym znajduje się mały cmentarzyk legionistów, odnowiony w połowie lat 90. przez grupę z łódzkiego oddziału Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego.
Bratkowska
Bratkowska (Bratkiwśka, @0B:V2-f AL:0; 1792 m n.p.m.) to najwyższy szczyt Połoniny Czarnej, jeden z wyższych szczytów Gorganów. Stoki pasma są wprawdzie bardzo strome, ale wierzchołków nie pokrywają zwarte pola kosówki i głazów. Rumowiska (gorgany) zajmują niezbyt dużą powierzchnię, a kosodrzewina trudną do przebycia zaporę stanowi tylko we wschodniej części Połoniny Czarnej. Powoduje ona, że przejście z Małej Bratkowskiej (1684 m n.p.m.) na Czarne Klewę (Stery-szora; 1723 m n.p.m.) jest raczej niewarte włożonego wysiłku.
Szczyt Bratkowskiej pokrywa połonina, pośród której rozrzucone są wielkie głazy. Na zachód od niego
bije z
ródło. Rozciąga się stąd świetny widok na Swidowiec (na południu) i wierzchołki wschodniej części Gorganów, m.in. Doboszankę (1754 m n.p.m.). Pozostałe szczyty pasma przekraczające 1700 m n.p.m. to Durnia (1709 m n.p.m.) i Gropa (1763 m n.p.m.).
Na Bratkowską prowadzą trzy wejścia:
Z Przełęczy Legionów (ok. 110O m n.p.m.) przez Pantyr (1255 m n.p.m.) i Durnie (1709 m n.p.m.), co zajmuje około 6 godzin. Uwaga! Początkowy odcinek, choć prowadzi dawną granicą polsko-czechosłowacką (słupki), jest dość trudny orientacyjnie, a podejście pod Durnie bardzo strome. Z przełęczy Okolę (1203 m n.p.m.; zob. Swidowiec) - strome podejście ścieżką, bezdrożem i odkrytym stokiem (ok. 3 godz.). Z Rafajłowej (Bystrycia; ok. 700 m n.p.m.) - od cerkwi na południe drogą w dolinie Bystrzycy Nadwórniańskiej do ujścia potoku Gropieniec, a następnie wzdłuż tego strumienia (ok. 1 km). Po dojściu do chat przysiółka Kłempusze (Klimpuszy) na południe ścieżką prowadzącą na grzbiet oddzielający doliny potoków Gropieniec i Bratkowiec. Grzbietem tym wiedzie ścieżka w stronę grzbietu Połoniny Czarnej. Na pokonanie całej trasy trzeba przeznaczyć 1 godzin.
Grofa
Punktem startowym wycieczki jest Osmołoda, a najlepszym miejscem biwakowym połonina Płyśce - widokowa polana z drewnem, szałasem i wodą (dobre miejsce postoju również dla tych, którzy chcą zdobyć takie szczyty, jak Po-
padia czy Parenki). Z Osmołody idzie się dolinami Mołody i Kotel-ca (ok. 5 godz.). Z Płyśców ścieżka na Grofę (@>D0; 1752 m n.p.m.) prowadzi w kierunku północnym i północno-wschodnim - lasem i wśród kosodrzewiny (ok. 1 godz.). Na szczycie, dobrym punkcie widokowym, widać ślady okopów z I wojny światowej.
Popadia
Widokami z Popadii (>?04O;
1742 m n.p.m.) zachwycano się od dawna. W latach 40. XIX w. Wincenty Pol pisał:  Wymiary powszednie znikły, (...) przerażającym był widok tej górskiej pustyni. Pięknym, ale i przerażającym jest ten widok, bo to świat bez człowieka! Nigdzie nie widać wioski, chaty, szałasu, łąki lub ornego pola..." Kilka lat przed I wojną światową tak zachwalał go Mieczysław Orłowicz:  Widok z Popadii ma jedną cechę charakterystyczną: nie widać stąd nigdzie ani kawałka równiny (...) wzrok gubi się w morzu wierzchołków, (...) Śmiało rzec można, że (...) widok z Popadii nie ma sobie równego w Karpatach, na całej ich przestrzeni (...)".
Na szczycie stoi duży słupek wyznaczający dawną granicę polsko-czechosłowacką. Uwagę przy-A1V(0: też okopy. Z pewnością Popadia jest jednym z najlepszych punktów widokowych w całych Gorganach.
Wejście na szczyt prowadzi z połoniny Płyśce (zob. Grofa) przez Parenki (1737 m n.p.m.) i Małą Popadię (ok. 4,5 godz.).
%>

>-
-
668
Sywula
Najwyższy szczyt Gorganów, Sywula (Sywula, !82C;O; 1836 m n.p.m.), ma dwa wierzchołki  niższa Mała Sywula osiąga 1815 m n.p.m. Oba pokryte są złomiskiem wielkich głazów. Wiedzie na nie (najpierw na Małą, potem Wielką Sywulę) wyraz
na ścieżka wśród kosówki z leżącej na południe od Małej Sywuli Połoniny Bystrej (Połoniny Ruszczyny). Zaczyna się ona w rejonie ruin przedwojennego schroniska w północno-zachodniej części połoniny (ok. 1,5 godz.).
Na Połoninę Bystrą  dobre miejsce noclegowe  prowadzi trasa z Rafajłowej doliną Salatruka. Po około 1 km dochodzi się do ujścia Salatruczila - teraz należy wejść na grzbiet między dolinami obu wymienionych potoków i iść nim w kierunku północnym na Połoninę Bojaryńską, a potem na północny zachód trawersem stoków Boja-ryna i Negrowej. Można też wejść w dolinę Salatruczila i dopiero póz
niej udać się na opisany grzbiet.
Jeszcze przed Ruszczyną mija się tzw. Piekło  efektowne urwisko w okolicy dawnego słupka granicznego nr 18. Opisane wejście na połoninę zajmuje około 6,5 godziny.
Taupiszyrka
Na Taupiszyrkę ("02?8H8@:0; 1503 m n.p.m.), dającą przedsmak zmagań z innymi gorgańskimi szczytami (strome stoki, kosówka, gorgany i piękne widoki), wiedzie ścieżka z Przełęczy Legionów, biegnąca wzdłuż dawnej granicy (ok. 2 godz.). Właściwy wierzcho-
łek wznosi się na południowy wschód od miejsca, w którym granica ta wychodzi na grzbiet.
Chomiak i Syniak
Ze stacji kolejowej w Tatarowie, gdzie zaczyna się trasa, trzeba przejść około 4 km drogą w dolinie Prutu na północ, do miejsca, w którym przechodzi ona na drugą (prawą) stronę rzeki. Pozostając na tym samym brzegu, idzie się około 600 m wzdłuż torów do ujścia potoku Żeniec. Niedaleko w dolinie Żeńca zaczyna się zaznaczona na mapach ścieżka  płaj wchodzący na zbocza Chomiaka (%><'O:; 1540 m n.p.m.) i doprowadzający na Połoninę Baranią (z Tatarowa ok. 3 godz.). Stamtąd należy udać się na położoną na północny zachód Połoninę Chomia-ków - siodło między Chomiakiem a Syniakiem. Byłaby ona dobrym miejscem biwakowym, leży jednak w granicach Karpackiego Parku Narodowego. Z Połoniny Chomiaków na szczyt Chomiaka, gdzie stoi krzyż i skąd roztaczają się rozległe widoki, idzie się około 30 minut. Podejście prowadzi wśród gorganów i kosówki. Nieco dłuższe, bo trwające około godziny, jest wyjście na usytuowany po drugiej stronie przełęczy Syniak (!8=O:; 1666 m n.p.m.). Ścieżka najpierw wiedzie przez las, potem pośród rumowiska i kosodrzewiny. Na szczycie czekają okopy i ładne widoki.
Jawornik
Ze stacji kolejowej w Jaremczu trzeba przejść po zachodniej stronie to-
rów około kilometra w górę doliny Prutu, aby dotrzeć do potoku Żonka niedaleko od jego ujścia. Droga w dolinie strumienia doprowadza po kolejnym kilometrze na zachód do ujścia potoku Bahrowiec. W tym miejscu trzeba przekroczyć mostek na Żonce i udać się wzdłuż Bahrowca na południowy zachód. Po dojściu do zabudowań przysiółka Bahrowne należy kontynuować trasę grzbietem w tym samym kierunku. Dochodzi on do grzbietu Jawornika w pobliżu głównej kulminacji (po drodze widokowa polana na wysokości ok. 1150 m n.p.m.). Z pokrytego złomiskami Jawornika (Gorgan Jawornicki, /2V@=8:-->@30=; 1467 m n.p.m.) można podziwiać fantastyczne widoki.
MIEJSCOWOŚCI
W Gorganach i na ich przedgórzu nie zachowało się zbyt wiele zabytków. Poniżej wymieniono kilka miejsc zasługujących na uwagę. Rafajtowa (Bystrycia, 8AB@8FO) - cerkiew św. Jerzego z XVIII w., pomnik legionistów (obok dawnego niewielkiego kościoła zamienionego na sklep). Dolina - synagoga z końca XIX w. (ul. Szeptyćkoho), warzelnia soli z XVIII-XIX w. (Perszoho Trawnia 11). Maniawa skit - klasztor Bazylianów z XVII w., dziś muzeum (7 km od centrum wsi, w dolinie rzeki Maniawki); Wodospad Maniawski (ok. 20 m wysokości). Pniów  ruiny zamku Kuropatwów
z II połowy XVI w. Warte uwagi miejscowości w dolinie Prutu opisano w rozdziale Ziemia halicka i Pokucie.
Ą|)5
Hryniawy (@8=O20, @8=O2AL:V 3>@8) leżą na wschód i południowy wschód od najwyższej na Ukrainie Czarnohory, między dolinami Czarnego i Białego Czeremoszu. Najwyższym szczytem pasma jest Połonina Michajłowa (1610 m n.p.m.), a w opisanej poniżej części  niewiele niższa Skupowa (1580 m n.p.m.). Spora część Hryniaw została objęta strefą nadgraniczną.
Punktem wypadowym dla turystów chcących zobaczyć opisaną tu północną część Połonin Hry-niawskich jest najczęściej Żabie (Werchowyna; zob. s. 332).
Wymienione niżej mapy obejmują północno-zachodnią, dostępną bez przepustek część pasma. Turystyczni steżky Czornohory (1:50 000). WIG: arkusz Żabie.
Ukraińskie 1:100 000: arkusz 184 (Rahow). Informacje o noclegach - zob. Werchowyna (s. 332). Pogotowie górskie (DSART) -Werchowyna-Zabie (turbaza Werchowyna; ul. Zabiewśka 94/7; 3432/21941, domowy ratownika 21971).
Ostrzeżenie
" Ciągnący się na południe od pasma Krętej i Skupowej najwyższy fragment połonin leży w strefie nadgranicznej. Kto chce się po nim poruszać, powinien wcześniej uzyskać przepustkę (np. w strażnicy w Szy-berierh), co hie zaWsze się; udaje.
Trasy
Z Żabiego na Krętą  Skopową Pasmo Krętej (@8=B0; 1351 m n.p.m.) i Skupowej (!:C?>20; 1580 m n.p.m.) można polecić osobom lubiącym wędrówkę odkrytymi grzbietami. To najdalej na północ wysunięta część Połonin Hryniaw-skich. Opisany fragment jest niez
le dostępny pod względem komunikacyjnym (bez przepustek).
Kręta i Skupowa oferują świetne widoki na Czarnohorę (szczególnie dobrze widać niedaleki szczyt Popa Iwana z ruinami obserwatorium) oraz grzbiety Połonin Hry-niawskich, Czywczynów i ukraińskiej Bukowiny.
Na grzbiet najwygodniejsze podejście wiedzie z samego centrum Żabiego (Werchowyny). Trasa zaczyna się na moście przerzuconym przez Czarny Czeremosz, około 300 m na zachód od cerkwi. Idzie się wzdłuż Czeremoszu na południowy wschód, by po około 700 m skręcić w prawo (na południe), w dolinę Potoku Zabiowskiego (ukr. Zabiwski), a następnie pójść wygodną bitą drogą, która po około 4 km odbija w lewo i wychodzi w okolicy szczytu 980 (975,4 na ukraińskiej  pięćdziesiątce"). Wokół widać malownicze zagrody huculskie. Z tego miejsca trzeba wydostać się na grzbiet pasma, oddalony o około 3 km (kilka ścieżek).
Nieco mniej wygodne jest wejście Z południowej części wsi Kraśnik w dolinie Czarnego Czeremoszu. Grzbiet pasma w ogromnej większości pokrywa połonina, wzdłuż lub nieco pod nim biegnie pasterski płaj.
O wodę i drewno na ognisko nie trzeba się specjalnie martwić.
Przejście z centrum Żabiego na Skupową w ciągu jednego dnia jest trudne (ok. 21 km w jedną stronę i 1200 m pod górę). Wyjście na widokowy grzbiet opisaną trasą połączone ze zdobyciem niższej i bliższej Krętej to dla startujących z Żabiego długa jednodniowa wycieczka (ok. 22 km w obie strony i 750 m podejścia).
BESKID HUCULSKI
Beskid Huculski (>:CBAL:V 0@?0B8) to nazwa rozpropagowana wśród turystów, naukowcy chętniej używają określenia Beskidy Pokuc-kie. Najwyższym szczytem jest Ro-tyło (1486 m n.p.m.). Pasmo rozciąga się między dolinami Prutu i Czeremoszu, a granica z Czarnohorą przebiega wzdłuż szosy Żabie (Werchowyna) Worochta. Wewnętrzna część gór jest odludna i dość trudna orientacyjnie. Wzdłuż wyższych grzbietów ciągną się zwykle stosunkowo wąskie i często przerywane fragmentami lasu połoniny. Kilka spośród najwyższych szczytów przykrywają wielkie piaskowcowe rumowiska skalne  gor-gany, zazwyczaj częściowo porośnięte lasem.
Punktami wypadowymi są najczęściej miejscowości w dolinie Prutu (Tatarów, Mikuliczyn i Ja-remcze) oraz Żabie (Werchowyna). Dojazd do nich opisano w rozdziale Ziemia halicka i Pokucie.
Mapy
Turystyczni steżky Czornohory (1:50 000):
obejmuje sporą część pasma. WIG: arkusze Mikuliczyn, Żabie. Ukraińskie 1:100 000: arkusze 165 (Na-
dwornaja), 184 (Rahow).
Noclegi
Szeszory Sriblasti wodospady.
Tatarów (Tatariw, "0B0@V2) Hotel Pihy
(e3434/35404, [e-mail]; 150-
250 hm/os.). Kosów Karpatśki Zori (Nad Hukom 15a;
3478/21677, 22947). Zob. też: Werchowyna, Kosów, Krzywo-
równia.
Pogotowie górskie (DSART)
Werchowyna-Żabie (turbaza Werchowyna; ul. Żabiewśka 94/7; /3432/21941, domowy ratownika 2197).
Worochta (ul. Hałyćkoho 41; o3434/ 41149, domowy ratownika 41397).
Kosów (pensjonat Karpatśki Zori; Nad Hukom 150; /3478/21677, domowy ratownika 3433/93276).
Jaremcze (turbaza Hucuhzczyna; ul. Dacz-na 6; 3434/22208, 22204, 22238, domowy ratownika 3475/44165).
Ostrzeżenie
" Doliny lici (powyżej przysiółka Wołowe) i Pistynki są zniszczone przez niedawne powodzie i trudne do przejścia. Po mostkach, a nawet sporych fragmentach drogi zaznaczonych na mapach i opisanych w przewodnikach nie ma śladu.
Trasy
Najbardziej atrakcyjne fragmenty pasma to m.in. w większości po-
kryty połoninami, kilkunastokilometrowy odcinek na grzbiecie między Leśniowem (1255 m n.p.m.) a Hordiami (1479 m n.p.m.) oraz A
ysina Kosmacka (1466 m n.p.m.)  odludny, choć położony niedaleko od wsi Kosmacz widokowy szczyt ze skałkami i schronami z I wojny światowej.
Chociaż w porównaniu z sąsiednimi pasmami Beskid Huculski nie imponuje wysokościami, trzeba pamiętać, że strome stoki, porośnięte mchem głazowiska i trudne orientacyjnie grzbiety trafiają się tu równie często, jak sielankowe połoniny z pasącymi się końmi. W kilku miejscach można też zobaczyć efektowne piaskowcowe skałki, np. na szczytach Pisanego Kamienia (1222 m n.p.m.) oraz na Grzbiecie Sokolskim.
Beskid Huculski nadaje się idealnie jako  zastępczy" cel kilkudniowej wędrówki z plecakiem i namiotem, przy nie najlepszej pogodzie. Połoniny są niewielkie, a do granicy lasu, zazwyczaj składającego się ze świetnych na ognisko świerków, zawsze jest bardzo blisko.
fCURPUTY
Atrakcyjne turystycznie wysokogórskie pasmo leży w strefie nadgranicznej, na południe od Czarnohory, a dokładnie na południe od doliny Białej Cisy. Granica ukraiń-sko-rumuńska nie jest  granicą przyjaz
ni", a przepisy dotyczące
poruszania się w jej rejonie zmieniają się często. Jednym z niewielu dostępnych szczytów jest Pop Iwan Marmaroski (1940 m n.p.m.), na który można dotrzeć doliną potoku Kwaśnego. Po obowiązkową przepustkę trzeba się zwrócić do pograniczników w Bohdanie. Czasami otrzymanie jej jest formalnością, a niekiedy graniczy z cudem i oznacza konieczność wielogodzinnego oczekiwania.
GÓEY BUKOWINY
Góry na Bukowinie są niewysokie, o łagodnych, zazwyczaj porośniętych lasami stokach i odsłoniętych grzbietach. Wyróżnia je także wyższa niż w pasmach na zachodzie gęstość zaludnienia. W niedalekiej przyszłości planuje się trzykrotne rozszerzenie istniejącego obecnie Wyżnickiego Parku Narodowego (zob. ramka s. 384), który ma zajmować cały południowy zachód ukraińskiej Bukowiny oraz pas wzdłuż doliny Czeremoszu. Inne ograniczenia turystyki wynikają z reżimu granicznego. Strefa graniczna zajmuje pas wzdłuż granicy z Rumunią. Za część górską odpowiada strażnica Kałynyczi w dolinie Perka-łabu (ostatnia miejscowość na południe w dolinie Białego Czeremoszu). Informacje o przepustkach można uzyskać w OWiR-ze w Putyle.
Komunikacja
Pociąg Nie ma tu, niestety, takich możliwości, jak w ,,galicyjskich"
Karpatach, poprzecinanych południkowymi połączeniami kolejowymi. Są tylko trzy krótkie lokalne linie poprowadzone dolinami rzecznymi do skraju gór. Wadą pociągów jest nieprawdopodobna powolność  prędkość nie przekracza 15 20 km/godz.
Linia Waszkowce Wyżnica (44 km) biegnie w górę doliny Czeromoszu. Zbudowano ją około 1900 r. Co ciekawe, przed wojną, sięgając do Kut, miała status międzynarodowy. Korzystały z niej PKP (pociągi Śniatyń-Kuty). Dziś jeżdżą nią tylko pociągi lokalne relacji Czerniowce-Wyżnica (2 pary dziennie; z Czerniowiec ok. 9.00 i 21.00; czas przejazdu 2 godz. 35 min).
Linia Hłyboka-Berhomet (53 km) powstała w 1886 r. Poprowadzona w dolinie Seretu, jako jedyna umożliwia wjazd nieco w interior. Kursują wyłącznie lokalne pociągi z Czerniowiec do Storożyńca i Berhometu (po 1 parze dziennie, jeden rano, drugi wieczorem; przejazd 3 godz. 30 min).
Linia Karapcziw Meżyriczia (19 km) to odgałęzienie poprzedniej linii. Z map może wynikać, że pociąg dojeżdża do leżącego u progu gór Krasnojilśka, ale ostatni 9--kilometrowy odcinek jest nieczynny. Kursuje jeden pociąg dziennie, na dodatek z Czerniowiec przyjeżdża do celu niemal o pierwszej w nocy. Czas przejazdu Czerniowce Meżyriczia wynosi 4 godziny (w linii prostej 40 km). Przystanek końcowy Meżyriczia jest we wsi Gziidyni
Autobus Przede wszystkim trzeba zaznaczyć, że autobusów, które docierają w głąb gór, jest bardzo mało. Głównym węzłem komunikacyjnym są Czerniowce, mające połączenia z takimi miejscowościami, jak Putyła, Szypot czy Wyżnica (14 dziennie). Najwygodniej przyjechać do Wyżnicy lub Putyły i stąd wyruszać dalej lokalnymi autobusami lub okazją. Należy pamiętać, że w dni świąteczne większość kursów jest zawieszona.
Noclegi
Przenocować można właściwie tylko na kwaterach prywatnych (10-20 hrn) i w namiotach (bez ograniczeń, z wyjątkiem strefy granicznej, w której przebywanie trzeba uzgodnić z odpowiednią strażnicą graniczną). Przyjęte jest nocowanie w schronach dla drwali i pasterzy. Jedynym schroniskiem jest turbaza Czeremosz w Wyżnicy-Riwnia.
Zwiedzanie
Poniżej podano miejscowości, do których warto dotrzeć, oraz znajdujące się w nich najciekawsze zabytki, a także listę map przydatnych podczas wędrówki po górach.
Zabytki
Berehomet Cerkiew św. Mikołaja, 1786 r.
Dichtyniec Cerkiew św. Dymitra, 1871 r.
Koniatyn Cerkiew św. Bazylego, 1790 r.
Miliewo Muzeum Krajoznawcze.
Putyła Cerkiew św. Mikołaja, 1885 3.; muzeum pisarza J. Fed'kowycza.
Rostoki Cerkiew Zaśnięcia Matki Boskiej, 1846 r.
Sieiatyn Cerkiew Narodzenia Matki Boskiej, XVII w.
Stara Żadowa Cerkiew św. Michała Archanioła, 1806 r.
Szypot Cerkiew św. Eliasza, 1898 r.
Ust'-Putyła Cerkiew św. Paraskewii, 1881 r.
Waszkowce Muzeum ludowego malarza H. Harasa.
Wyżenka Cerkiew św. Jana Suczawskie-go, 1792 r.
Wołoka Cerkiew św. Mikołaja, 1777 r.
Mapy
Ukraińskie 1:100 000: arkusze: 166, 167, 168, 185, 186, 203, 204. Ark. 166, 167, 185, 186 są sprzedawane wraz z przewodnikiem M. Kraczyło i T. Kyjaka Prywit tobit zelena Bukoiuyno (Pulsary, Kyjiw 2002), w którym można znalez
ć schematyczną, ale najbogatszą w szczegóły mapę Bukowynśky Karpaty (1:100 000). Niestety, kłóci się ona z tekstem macierzystego przewodnika, na dodatek nomenklatura odbiega od stosowanej w przewodniku i na innych mapach ukraińskich. Naniesiono za to wszystkie wejścia i ścieżki.
Ukraińskie 1:200 000: Ukrajinśki Karpaty (2001); Czerniwećka obłast' (2000).
Polskie 1:100 000: Hryniawa, Połoniny Czywczyńskie, Połoniny Hryniawskie, Obczyny Bukowińskie, Karpaty Pokuc-ko-Bukowińskie; Storożyniec/Hłyboka (zmniejszona austriacka 1:75 000); Wików (zmniejszona austriacka 1:75 000). Wydawca wszystkich map: DTR-Kar-tografia (www.rewasz.com.pl/inne_wy-daw/ptr_kart/index.html).
Polska 1:300 000: ark. WIG 97 (Stanisławów) wznowiony w 2002 r. przez Centrum Kartografii (Warszawa, Grochowska 258/260; /0228138100, cen-trurrikŁlftografii@wrJ:pi) j
-> 
A5 %>
K 8
H
8
>--
Polska 1:400 000: Bukowina (z fragmentem Orłowicza i Słownika Geograficznego). Wydawca: DTR-Kartografia (www. rewasz.com.pl/inne_wydaw/ptr_kart/ index.html).
Trasy
Góry ukraińskiej Bukowiny są rzadko opisywane w literaturze turystycznej. Zazwyczaj proponuje się następującą trasę długości około 140 km (za M. Kraczyło i T. Ky-jakiem):
Pierwszy dzień
Putyła-Wibczyna Z miasteczka Putyła trasa prowadzi na grzbiet Hrobyszcze, po czym schodzi do doliny Dichtyńca, którą idzie się do góry, pod Wibczynę (1333 ni n.p.m.). Na północnym stoku Wibczyny jest ferma, w której można przenocować.
Drugi dzień
Wibczyna-Maksymiec-Wibczyna Wejście na najwyższe wzniesienie pasma Maksymiec, górę o tej samej nazwie (1344 m n.p.m.).
Trzeci dzień
Wibczyna-Bukowińskie Oko Trasa schodzi do doliny A
opusznej, przechodzi przez mostek we wsi A
opuszna, wspina się na Dołhą (1401 m n.p.m.), doprowadza do przełęczy Bo-rełec (1255 m n.p.m.), po czym wiedzie w dół do Bukowińskiego Oka, jedynego naturalnego jeziora na Bukowinie. Nocleg  w schronie nad jeziorem.
Czwarty dzień
Bukowińskie Oko-Jarowica-Werchnij Jaliweć Najpierw schodzi się do wsi Nyżnij Jaliweć, potem pokonuje mostek na Jałowiczorze i idzie dalej do leśnictwa u ujścia Jałowiczory do Białego Czeremoszu. Z tego miejsca prowadzi wejście na połoninę Jarowica, którą przecina trasa na szczyt Jarowica (1580 m n.p.m.). Stoi tam krzyż oraz kapsuły z ziemią z grobów Tarasa Szewczenki, Iwana Franki, Olhy Kobylańskiej i Jurija Fed'kowycza. Z Jarowicy trzeba zejść do wsi Werchnij Jaliweć na nocleg.
Piąty dzień
Werchnij Jaliweć-Ptoska Wzdłuż Jałowiczory idzie się do estakady i na prawy brzeg rzeki. Następnie trasa prowadzi na połoninę Kuryliwka i na Sztywiorę (1372 m n.p.m.). Zejście ze szczytu wiedzie do drogi A
opuszna-Płoska, przy której stoi schron drwali, gdzie można przenocować.
Szósty dzień
Płoska-przełęcz Szurdin Od cerkwi w Płosce szlak biegnie na zbocza góry Płoski (1063 m n.p.m.), którymi idzie się, nie wchodząc na szczyt, do doliny potoku A
ustun. Po przekroczeniu strumienia trzeba pójść na wschód na Czer-wonyj Dił (1172 m n.p.m.), a stamtąd na przełęcz Szurdin (1146 m n.p.m.). Nocleg  w schronie pod przełęczą.
Siódmy dzień
Zejście do wsi Szypot Dolny (Dołysznij
Szepit); na starych mapach  Szypot
Prywatny.
674
Indeks
Agnon, S. J. 326 Ajwazowski,
I. Konstantinowicz 603 Ałupka 585 Aluszta 590 Artek,
obóz młodzieżowy 587

Bakczysaraj 565 Bałakława 577 Barania, Połonina 668 Bełz 287 Berdyczów 187 Bereh 379 Berehomet 673 Beresteczko 218 Beskid Huculski
(Beskidy Pokuckie) 670 Beskidy Skolskie,
Park Narodowy 629 Beskidy Skolskie, pasmo 625 Beskidy Wschodnie,
góry 387 Biała Cerkiew 172 Biała Krynica 411 Białogród nad Dniestrem 484 Bieszczady Wschodnie,
pasmo 624 Bliz
nica, szczyt 656 Bohun, I. 220 Bojaryńska, Połonina 668 Bolechów 641 Bony, Góra 235 Borżawa, Połonina 659 Bratkowska, szczyt 657, 666 Brebenieskuł, szczyt 648 Breskuł, szczyt 649 Brody 288 Brzeżany 320 Bubniszcze, rezerwat 637 Buczacz 324 Bukowinka, szczyt 656 Bukowińskie Oko,
jeztoro 674 Burkut 362 Busowisko 641 Bystra, Połonina 668 Bystrzec 653
Charków 505
Cerkiew Ozeriańska 514 Dworzec Charków Pasażerski 511 Kościół katolicki 516 Monastyr Pokrowski 513 Muzeum Historyczne 518 Muzeum Malarstwa 518 Pałac gubernatora 513 Plac Wolności 515 Połtawski Szlak 512 Sobór Pokrowski 514 Sobór Uspeński 512 Sobór Zwiastowania NMP 512 Synagoga reformowana 516 Uniwersyteckie Muzeum Przyrodnicze 518
Chersoń 498
Chmielnicki 427
Chocim 407
Chomiak, szczyt 668
Chomiaków, Połonina 668
Chust 383
Czarna Góra, szczyt 638
Czarna, Połonina 666
Czarnohora 363
Czarnohora, pasmo 641
Czarnohorski, Region 354
Czerkasy 190
Czernihów 141
Bank ziemski 148 Cerkiew św. Katarzyny 146 Cerkiew Św. Michała 149 Cerkiew św. Paraskewii Piatnyci
na Targu 144 Cerkiew Zmartwychwstania
Pańskiego 149 Dom bractwa św. Mikołaja 148 Dom Feodosija Uhlyćkoho 146 Dom gubernatora 148 Dom Tarnowśkoho 148 Dwór Hlibowa 148 Góra Jelecka 146 Góry Bołdyne 147 jeleckiego Monastyru Zaśnięcia
Matki Boskiej 146 Kancelaria pułkowa 146 Kasa ubezpieczeń od ognia 148 Kolegium Czernihowskie 144 Kurhany 148
Literaturno-memorialnyj muzej M.M. Kociubynśkoho 149
Monastyr Trójcy Świętej 147
Monastyr św. Eliasza 147
Muzeum Historyczne 145
Muzeum Sztuki 145
Pałac arcybiskupi 145
Sobór Przemienienia Pańskiego 145
Sobór Św. św. Borysa i Gleba 145
Szkoła Ludowa 148
Zamek 144 Czerniowce 394 Czerwonogród 284 Czerwonogród (Nyrkiw) 329 Czerwonyj Dił, szczyt 674 Czopiwce 380 Czoma Repa, szczyt 634 Czortków 332
Dancerz, szczyt 649
Daniwka 153
Dichtyniec 673
Dniepr, rzeka 443
Dniepropetrowsk 443 Audytorium 448 Cerkiew Trocka 448 Fabryka sukienna 447 Gimnazjum męskie 448 Instytut Górniczy 448 Muzeum Historyczne
im. D. jawornyćkoho 449 Pałac Potiomkina 448 Park im. A
. Hłoby 449 Sobór Przemienienia
Pańskiego 448 Szkoła handlowa 448 Szpital 448 Teatr 448 Urząd Miejski 448 Wydział Chemii 448 Wyspa Monasterska 449 Zbór luterański 447
Dniestr, rzeka 485
Dolina 669
Drahobrat, polona 656
Drahobrat, połonina 658
Drohobycz 299
Dubno 229
Dzembronia 653
Dzembroń, szczyt 648
Dział Menczylski, pasmo 638
?
>
z
676
 Kamionki, potok 632 Narodowe Muzeum Historii
Kaniów 193 Ukrainy 103
Kanora 662 Narodowe Muzeum Naukowo-
Erem Hłyński 539 Karpacki Park Narodowy 643 Przyrodnicze 113
Erem Sofronijewski 532 Karpacki Rezerwat Biosfery 386 Narodowe Muzeum Sztuki
Eupatoria 560 Karpaty Marmaroskie, pasmo 671 Ukrainy 116
Karpaty Ukraińskie, góry 616 Narodowy Bank Ukrainy 110
Kercz 608 Padół, dzielnica 122
F Kijów 92 Pałac Maryjski 116
Akademia Park Chreszczatyj 115
Kijowsko-Mohylańska 124 Park Górka
Franko, I. 341 Babi Jar, wąwóz 126 św. Włodzimierza 115
Bessarabśka płoszcza, plac 111 Park Maryjski 115
Bracki korpus 105 Park miejski 115
G Brama Zaborowskiego 105 Peczersk, dzielnica 116
Centralny Dom Towarowy 109 Pomnik
Centralny Ogród Botaniczny 122 Bohdana Chmielnickiego 106
Głuchów 533 Cerkiew Ducha Świętego 124 Pomnik księcia Jarosława
Golicyn, L. 598 Cerkiew św. Andrzeja 107 Mądrego 112
Gorgany, góry 352 Cerkiew św. Cyryla 125 Pomnik księżnej Olgi 107
Gorgany, pasmo 663 Cerkiew św. Eliasza 125 Pomnik Ofiar Głodu 107
Grofa, szczyt 667 Cerkiew św. Mikołaja na Rada Najwyższa Ukrainy 116
Gropa, szczyt 662 Nabrzeżu 125 Sobór katedralny Świętego
Gurzuf 587 Cerkiew Księcia Włodzimierza 113
Gutin Tomnatyk, szczyt 649 św. Mikołaja Prytyska 125 Sobór Patriarszy Zaśnięcia Matki
Cerkiew Trzech Świętych Boskiej Pyrohosta 124
Hierarchów 106 Sobór Sofijski 103
H Cerkiew Wniebowstąpienia 125 Sobór św. Michała Archanioła
Cerkiew Zmartwychwstania 125 o Złotych Kopułach 106
Cerkiew Zwiastowania NMP 124 Sofia Kijowska 103
Halicz 345 Cerkiew Dziesięcinna 102 Synagoga 114
Harmanieska, Przełęcz 650 Cerkiew-refektarz 106 Teatr Dramatu Ukraińskiego
Hemar, M. 257 Chreszczatyk, ulica 109 im. I. Frank 111
Hłyboka411 Cmentarz Bajkowy 114 Twierdza Peczerska 117
Horiany 375 Cmentarz A
ukianowski 115 Uniwersytet im. Tarasa
Horodecki, W. 110 Cyrk 134 Szewczenki 113
Howerla, szczyt 339, 644, 650 Dom metropolity 105 Zamek Ryszarda Lwie Serce 108
Hryniawa 362 Dom Nauczyciela 112 Zjazd św. Andrzeja, ulica 107
Hryniawskie, Połoniny 669 Fontanna Samsona 123 Złota Brama 111
Huculszczyzna, region 357 Gościnny Dwór 123 ZOO 134
Hukływe 661 Hala targowa 111 Kirowograd 464
Humań 195 Hidropark 135 Klewań 227
Husiatyn 334 Hotel Continental 110 Kołomyja 348
Husne Wyżne 641 Instytut dla Szlachetnie Koniatyn 673
Hustynia 162 Urodzonych Panien 110 Korolewo 383
Kenesa karaimska 112 Korolów, S. 186
Kijowskie Muzeum Sztuki Korostów 641
i Rosyjskiej 113 Korzec 241
Kontraktowa płoszcza, plac 123 Kosów 361
Kościół św. Aleksandra 109 Kostrynia 641
liza, szczyt 629 Kościół św. Mikołaja 114 Kostrzyca, pasmo 652
Inkerman 577 A
awra Kijowsko-Peczerska 117 Kozelec 150
Iwan Pop, szczyt 648 Majdan Nezałeżnosti, plac 109 Krasna, Połonina 662
Iwano-Frankowsk 339 Mała Sofia 105 Kręta, pasmo 670
Izmaił 488 Monastyr Bractwa 124 Kryłoś 346
Monastyr Opieki Krym. region, półwysep 546
Matki Bożej 114 Krzemieniec 231
J Monastyr św. Flora 124 Krzyworównia 361
Monastyr św. Michała Kwasowe 381
Archanioła o Złotych
Jabłonica 359 Kopulach 106
Jabłonicka, Przełęczą 360 Monastyr Wydubicki 122 L
Jałta 580 Muzeum Architektury Ludowej
Jaremcze 358 i Tradycji Ukrainy 126
Jarowica, szczyt 674 Muzeum Historii Kijowa 117 Latyczów 432
Jasinie 658 Muzeum Jednej Ulicy 108 Legionów, Przełęcz 666
Jawornik, szczyt 638, 669 Muzeum Limanskoje 488
Jaworów 362 Michaiła Bułhakowa 108 Liwadia 585
Jazłowiec 327 Muzeum Sztuk im. . V W. Lutańska Holica, szczyt 636
Chanenkiw (Muzeum Sztuki Lwów 245
Zachodniej i Orientalnej) 113 Arsenał Królewski 258
 Muzeum Tarasa Szewczenki 113 Arsenał Miejski
Muzeum-pracownia (Muzeum Oręża) 259
Iwana Kawalendze 107 Baszta Prochowa 259
Kamieniec Podolski 415 Narodowa Opęta Ukrainy  2 Cerkiew Przerhienienia
Kamieniecki, H. 420, 421 Pańskiego 259
(
Cerkiew św. Jerzego 266 Cerkiew św. Mikołaja 265 Cerkiew św. Onufrego 265 Cerkiew św. Paraskewii
Piątnicy 265 Cerkiew Zaśnięcia
Matki Boskiej 259 Cmentarz A
yczakowski 267 Cmentarz Orląt Lwowskich (Cmentarz Obrońców Lwowa) 267 Dzworzec kolejowy 264 Galicyjska Kasa Oszczędności (Muzeum Etnografii i Przemyślu Artystycznego) 262 Grand Hotel 262 Hotel George 261 Izba Przemysłowo-Handlowa 261 Kamienica Gieblowska 256 Kamienica Gielazynów 256 Kamienica Gutterera 256 Kamienica Heppnerowska 256 Kamienica Królewska 255 Kamienica Mazanczowska 256 Kamienica pod nr. 45 257 Kamienica Szolc-
Wolfowiczowska 256 Kamienica Ubaldinich 256 Kamienica Wenecka 255 Kamienica Weninga 256 Kamienica
Zuchorowiczowska 256 Kamienicę Czarną
(Muzeum Historyczne) 255 Kaplica Boimów 258 Katedra łacińska Wniebowzięcia
NMP 257 Katedra ormiańska
Wniebowzięcia Najświętszej Mani Panny 259 Katedra św. Jura 264 Klasztor Benedyktynek
łacińskich 260 klasztor Franciszkanów 266 Kolegium Jezuitów 260 Kopiec Unii Lubelskiej 261 Kościół Bernardynów 263 Kościół Dominikanów 258 Kościół Jezuitów 259 Kościół Karmelitów Bosych
św. Michała Archanioła 265 Kościół Klarysek
(Muzeum Pinsla) 266 Kościół Matki Bożej
Śnieżnej 260 Kościół św. Antoniego 266 Kościół św. Elżbiety 264 Kościół św. Jana Chrzciciela (Muzeum Zabytków Starożytnego Lwowa) 260 Kościół św. Kazimierza
i klasztor Szarytek 266 Kościół św. Marcina 265 Kościół św. Marii Magdaleny 264 Lwowska Galeria Sztuki 263 Muzeum Historii Religii 258 Muzeum Narodowe 262 Paląc Arcybiskupi 255 Pałac Bandinellich 255 Pałac Korytowskiego 256 Pałac Lubomirskich 255 Pałac metropolitów 264 Płoszcza Mickewycza,
plac 261 Politechnika Lwowska 264
Przedmieście A
yczakowskie,
dzielnica 265 Przedmieście Żółkiewskie,
dzielnica 265 Ratusz 254 Rynek 254 Sejm Galicyjski 263 Teatr Skarbkowski 260 Teatr Wielki 262 Wysoki Zamek 260 Zakład Narodowy im. Ossolińskich  Ossolineum 262 A
emeszi 153 A
uck 208 A
użany 405 A
ysina Kosmacka, szczyt 671
M
Maksymiec, pasmo, szczyt 674
Maniawa 669
Massandra 586
Masyw Uholsko-Szyrokołużański,
rezerwat 662 Matków 641
Mazepa-Kołodyński, I. 38 Menczył, szczyt 656 Michajłowa, Połonina 669 Międzybóż 432 Międzyrzec Ostrogski 241 Mikołajów 492 Mikulińce313 Miliewo 673 Miodobory 316 Mostek, szczyt 634 Mukaczewo 375 Munczeł, szczyt 648 Mużijewe 381
N
Narodowy Park Przyrodniczy
 Święte Góry" 541 Newyćke 375 Niesamowite, Jezioro 645 Nieżyn 154
Nikicki Ogród Botaniczny 587 Nowogród Siewierski 520
O
Oczaków 497 Odessa 473
Biblioteka publiczna 479 Cerkiew Trójcy Świętej 480 Hrećkyj majdan, plac 480 Klub Angielski (Muzeum Flory
Morskiej Ukrainy) 479 Koszary Sabańskie 480 Londyński Hotel 478 Muzeum Archeologiczne 480 Muzeum Filiki Eteria 480 Nowa Giełda 480 Opera 480 Pałac Gagarina (Muzeum
Literatury) 479 Pałac Płatona Abazy
(Muzeum Sztuki Zachodu
i Wschodu) 480
Pałac Potockiego (Odeskie Muzeum Malarstwa) 479
pałac Tołstoja 479
Pałac Woroncowa 479
Pasaż 480
Prymorśkyj bulwar 478
Schody Nadmorskie 479
Stara Giełda 479
Szpital 479 Okolę, przełęcz 657 Olesko 291 Ołyka 219 Oporzec 641 Ostra Hora, szczyt 635 Ostrogska, H. 238 Ostróg 237
P
Paraszka, szczyt 632 Perejasław Chmielnicki 165 Perekop, szczyt 638 Piekło, urwisko 668 Pietras, szczyt 651 PAuj, szczyt 633 Pliszka, szczyt 635 ', szczyt 629, 661 Pbjki, grzbiet 657 Płajska, Dolina 666 Pbska, szczyt 674 Ptyśce, połonina 667 Pniów 669 Poczajów 235 Pod Gutin Tomnatykiem,
Jeziorko 642, 648 Podhajce 323 Podhorce 292 Podole, kraina 414 Polana Bajek 586 Polaneszte, szczyt 635 Połonina Równa, szczyt 635 Południe, region 470 Pop Iwan Marmaroski, szczyt 672 Pop Iwan, szczyt 647 Popadia, szczyt 667 Potiomkin, G. 478 Pożyżewska, szczyt 645, 649 Piyłuki 159 Piyslip 635, 641 Putyła 673 Putywl 526
R
Rachów 386 Rafajłowa 669 Ridkiwci 405 Rohatyn 347 Rostoki 673 Rotyło, szczyt 670 Różanka Wyżna 636, 641 Równe 223 Rudki 295
s
Sambor 296 Schulz, B. 299 Sewastopol 572 Sielatyn 673
Sinan, Hodża Mimar 563 Skalat 314 Skole 638
Skupowa, pasmo 670 Skupowa, szczyt 669 Sławsko 639 Smotrec 647 Sokal 286
Staneszcza, szczyt 638 Stara Szebela, szczyt 638 Stara Zadowa 673 Starostyna, szczyt 634 Stary Krym 606 Stary Wiśniowiec 320 Stoh, szczyt 656, 660 Storozyniec 411 Stryj 302 Sudak 595 Swiatogorsk 540 Symferopol 552 Synewir, jezioro 664 Synewir, Park Narodowy 664 Syniak, szczyt 668 Sywula, szczyt 668 Szczors, M. 180 Szeszory 362 Szeszul, szczyt 651 Szpyci, szczyt 645 Sztywiora, szczyt 674 Szurdin, przełęcz 674 Szypot 673 Swidowiec, pasmo 387, 653
Tarłowski, K. 152 Tarnawski, . 361 Tarnopol 307
Tatarów 359 Tataruka, szczyt 657 Taupiszyrka, szczyt 668 Teodozja 599 Tiaczów 385 Toporowce 406 Trembowla 330 Trościan, szczyt 630 Truchanów 637 Truskawiec 301 Tulczyn 439 Turka 641 Turkuł, szczyt 649 Turkuła, szczyt 645
U
Ust'-Putyta 673 Uzhorod 367 (>: 641
W
Warąż 287 Wasylków 178 Waszkowce 673 Werchowyna (Żabie) 360 Wibczyna, szczyt 674 Wielki Wierch, szczyt 660 Winnica 433 Wiśniowiec 318 Wittowa Potocka, Z. 200 Włodzimierz Wołyński 216 Wołoka 673 Wołosianka631 Wołowiec 661
Wołyń, kraina 205
Worochta 359
Wyłkowo 492
Wynohradiw 381
Wysoki Wierch, szczyt 630, 638
Wyszgorod 170
Wyszka 641
Wyżenka 673
Wyżne Studene 641
Wyżnica 412
Wyżnicki Park Narodowy 412
Wyżnickiego
Parku Narodowego 672
Zakarpacie, region 364
Załukiew 346
Zaporoże 453
Ghortyca, wyspa 461 Dnieproges 460 Muzeum Historii Miasta 461 Muzeum Krajoznawcze 460 Sobór Opieki Matki Boskiej 460
Zaroślackie, Kotły 642
Zbaraż 315
Zdorowka 180
Zełemin, szczyt 638
Zimno 218
Złoczów 294
Zubrzyca 641
Żółkiew 280 Żytomierz 181


679

lei
WW
680
678
wpisz w kor f.onet.p! 6|Ł.
83 > % _> A

7
U Ul
lekki onet w Twojej komórce
OnetLajt to Twoje podręczne z
ródło najświeższych informacji - szybko, na bieżąco i w każdej sytuacji.
%*-2t.p!
\0m R51 W"
PRAKTYCZNY PRZEWODNIK to przystępnie podana wiedza o naturze, kulturze, pomnikach przyrody i cywilizacji, historii, sztuce, zabytkach oraz informacje do natychmiastowego wprowadzenia w życie - setki adresów miejsc noclegowych, restauracji, kawiarni, barów, godziny otwarcia muzeów i galerii, ceny biletów, wszystko o komunikacji, formach aktywnego wypoczynku, imprezach, które warto przeżyć.
UKRAINA
Sąsiadująca z Polską Ukraina wciąż pozostaje dla wielu terra incognita. Warto więc wybrać się tutaj, aby zobaczyć jej bezkresne przestrzenie, wspaniale miasta o dtugiej tradycji oraz poznać przyjaznych ludzi. Na odkrycie czekają wschodnie rubieże. W Kijowie i Czernihowie zachwyca wspaniała, tysiącletnia architektura, w środkowej części kraju zabytki unikatowego baroku ukraińskiego. Wiele uroku ma Lwów z przepięknym rynkiem, malowniczymi kamienicami, kościofami i cerkwiami.
PATRON MEDIALNY

ISBN 978-83-7304-774-7
IPascall
www.pascal.pl
"7 8 8 3 7  04 7 74 7 '
9788373047747