Gospodarka polska w XIII w.




Gospodarka polska w XIII
w.

W wieku XI wzrastała wartość
ziemi i pracy. Od czasów K . Odnowiciela obserwujemy zjawisko
nadawania ziemi książęcej w zamian za zobowiązanie do
służby wojskowej.. W wieku XIII wzrosła wartość ziemi i
pracy , bo pojawiły się lepsze narzędzia , większe
możliwości uprawy , zwiększona produkcja
żywności.Poszczególni książęta dzielnicowi chcąc zyskać
sobie poparcie prowadzili politykę nadań i immunitetów. Te
nadania i immunitety były nadawane w imieniu księcia i jego
następców. Następny książę jeśli chce panować , musi
zatwierdzić wszystkie prawa, które nadał poprzednik. I w ten
sposób wyłania się społeczeństwo cywilne (obywatelskie ).
Następuje proces powstawania własności prywatnej czyli
wyłącznej. Coraz większe grupy ludności w oparciu o posiadane
prawa mogą decydować o kierunkach polityki państwowej.
Pierwszą taką grupą, która uzyskała znaczny stopień
niezależności od księcia było duchowieństwo. Podlegało ono
prawu kanonicznemu, posiadało własną organizację wew. drugą
taką grupą, która zaczęła się kształtować było rycerstwo
i możnowładztwo. Podstawą uprawnień rycerstwa i
możnowładztwa była ziemia na prawie rycerskim. Rycerstwo
polskie zorganizowane było bądź na podstawie terytorialnej
(rycerstwo z danej ziemi ) bądź na podstawie rodowej
(współrodowcy walczyli pod jednymi znakami ). Proces ten bierze
swój początek w XIII w. a ukończony zostaje w połowie XIV w.
W wieku XIII mamy również do czynienia z kolonizacją na prawie
niemieckim. W poprzednim stuleciu na zachodzie Europy dokonano
szeregu wynalazków , podnoszących wydajność rolnictwa min.
sprawa homonta. Wzrosła liczba ludności w krajach Europy zach,
która poszukiwała zatrudnienia. Jednocześnie wzrosła
wartość ziemi i pracy. Pewne nadwyżki żywnościowe
umożliwiały rozwój miast i gospodarki opartej na wymianie
towar - pieniądz- towar. Spadła wartość danin i posług
świadczonych w naturze, natomiast wzrosła rola czynszów
pieniężnych. Proces ten dotarł do Polski . Nosi on nazwę
kolonizacji na prawie niemieckim.

Feudał lub rycerz jak chciał
się wzbogacić musiał się wystarać u księcia o nadanie ziemi
razem z immunitetem. Immunitet mógł być sądowy bądź
gospodarczy. Immunitet sądowy uwalniał ludność osiadłą w
dobrach od uprawnień urzędników książęcych i pan
przejmował władzę sądowniczą. Immunitet gospodarczy
uwalniał ludność od obciążeń skarbowych na rzecz księcia.

Rycerz mając taką immunizowaną
ziemię mógł sam założyć miasto lub wieś. Wyglądało to w
ten sposób , że zawierał umowę z przedsiębiorcą zwanym
zasadźcą. W myśl tej umowy zasadźca sprowadzał osadników ,
zostawał sołtysem , otrzymywał prawo do prowadzenia karczmy
lub młyna , przewodniczył sądowi wiejskiemu , miał prawo do
części świadczeń chłopskich. Osadnik czyli chłop
otrzymywał 1 łan ziemi (16-25 ha) , od 2 do 24 lat zwolnienia
od świadczeń , po okresie wolnizny czyli uwolnienia , płacił
czynsz , był zobowiązany do danin oraz do niewielkiej
pańszczyzny od 1 do 4 dni w roku. Miał możliwość opuszczenia
ziemi po uregulowaniu zobowiązań. Jego dzieci miały prawo
dziedziczenia.Sołtys był przedstawicielem pana we wsi i
jednocześnie jego wasalem . W związku z czym , w
posiadłościach książęcych był on zobowiązany do konnej
służby wojskowej, czasem też do ekspediowania listów i
konnych przesyłek. Podlegał on specjalnemu sądowi, we wsi
przysługiwało mu szereg przywilejów, oprócz dużego
gospodarstwa z reguły posiadał karczmę, czasem także młyn.
Podlegali mu i płacili specjalną daninę rzemieślnicy wiejscy,
często sołtys miał wyłączne prawo warzenia piwa. Jako
przedstawiciel pana stał na czele wiejskiego sądu ławniczego,
sądzącego sprawy między chopami, wg. prawa MAGDEBURSKIEGO,
ŚREDZKIEGO I CHEŁMSKIEGO. Otrzymywał on 1\3 opłat i kar
sądowych, popierał na rzecz pana czynsze, z których 1\6
pozostawała zwykle w jego rękach. Sam nie ponosił ciężarów
prawa pańskiego (na rzecz pana) poza niewielkimi daninami i
ewentualnym obowiązkiem goszczenia pana. Chłop nawet jeśli
niczego w mieście nie kupował i tak musiał sprzedać część
swoich plonów, aby mieć pieniądze na opłacenie czynszu.
Kolonizacja na prawie niemieckim stworzyła sytuację prawną,
która będzie się utrzymywała na wsi na ziemiach polskich aż
do połowy XIX w. (1864 r.) Na czym ta sytuacja polegała?
Formalnie właścicielem gruntów był dwór. Chłop był zaś
tylko dzierżawcą i wszelkie daniny i posługi bądź w postaci
czynszu bądź w postaci odrobku czyli robocizny były tylko
formą opłaty czynszowej za użytkowanie cudzego. Sytuację
można przyrównać do właściciela i lokatorów czynszowej
kamienicy.

LOKACJE MIEJSKIE NA PRAWIE
NIEMIECKIM

Obok lokacji wsi również i
miasta były lokowane na prawie niemieckim. Miasta otrzymywały
prawa miejskie, w ramach tych praw istniał samorząd, miasto
było wyjęte spod władzy kasztelanów, otrzymało własny sąd
złożony z miaszczan, przewodnictwo nad sądem sprawował
dziedziczny wójt, zazwyczaj wybierany spośród mieszczan przez
pana miasta i pozostający jego lennikiem. Członkowie ławy
sądu miejskiego mianowani byli najpierw przez pana miasta w
porozumieniu z wójtem . Następnie uzupełniali się przez
kooptację. Z czasem obok przedstawiciela pana miasta czyli
wójta pojawia się władza złożona z reprezentantów
wybieranych przez mieszczan posiadających nieruchomości i
płacących podatek miejski. Tworzą oni radę miejską, w Polsce
zwano ich Rajcami. Rajcy występują w źródłach dopiero w
pewien czas po lokacji i powstaniu ławy. Skład rady nie był
stały, na czele rady stał burmistrz. Rada dążyła do
ograniczenia znaczenia wójta. Przeważnie kończyło się to
wykupieniem urzędu przez radę i odtąd sądem ławniczym
również kierował wójt, ale wyznaczony przez radę i o innych
kompetencjach.

Miasta budowano wg. określonego
planu, centralnym punktem był rynek, gdzie zazwyczaj znajdował
się ratusz , kościół i rozłożone były kramy. Dochód
pański to dochód od parceli zajmowanych przez dom i dochód w
postaci podatku od działalności handlowej bądź
rzemieślniczej czy gospodarczej. Miasta starały się też o
uzyskanie tzw. prawa składu i prawa drogi - konwoje kupieckie
miały poruszać się określoną drogą. W samych miastach
ludność była osobiście wolna, aczkolwiek bardzo
zróżnicowana pod względem majątkowym jak i uprawnień
obywatelskich. Najwyżej stał patrycjat złożony z bogatych
kupców i najzamożniejszych mieszczan. W sądach patrycjatu
znajdował się samorząd miejski , gdzie funkcje sprawowano
dożywotnio, zaś wybory odbywały się drogą dokaptacji
(dobierania ). Niżej od nich stało pospólstwo. Byli to
przeważnie czeladnicy i rzemieślnicy. Mieli oni uprawnienia
obywatelskie, ale rzadko zasiadali w radzie miejskiej. Najniżej
stał tzw. plebs - wyrobnicy, biedota, ludzie marginesu.

W ten sposób w Polsce zaczyna
się kształtować hierarchia społeczna zlożona z IV stanów:

-stan duchowny podlagający prawu
kanonicznemu

- rycerstwo - posiadacz ziemi na
prawie rycerskim

-mieszczaństwo - prawo miejskie

-chłopski - dokumenty lokacyjne

Wiek XIII to okres dużego rozwoju
gospodarczego ziem polskich , a także upowszechnienia
własności na prawach prywatnych .Wraz z upowszechnieniem się
własności prywatnej gospodarka przechodzi od gospodarki
zamkniętej opartej na daninach i posługach do gospodarki
rynkowej czyli towarowo - pieniężnej, gdzie poszczególne grupy
ludności poprzez rynek wymieniają dobra i usługi w oparciu o
prawo popytu i podaży. W II połowie XIII w. rozbicie polityczne
kraju coraz bardziej ciąży wpływowym grupom ludności.

W XIII wieku Polska przeżywała
pewne zagrożenia zewnętrzne. Najpoważniejszym z nich były
najazdy tatarskie. Były 3 takie najazdy w XIII wieku.

Najpoważniejszy w 1241 roku bitwa
pod Legnicą i śmierć Henryka Pobożnego.

Zmieniła się sytuacja
geopolityczna Polski - Ruś została podporządkowana Tatarom.

Drugim takim zagrożeniem , które
ujawni się dopiero w przyszłości było sprowadzenie
Krzyżaków do Polski. Zakon Krzyżacki został sprowadzony do
Polski w 1226 r. mocą umowy między Krzyżakami , a Konradem
Mazowieckim. Skutkiem tej umowy było nadanie zakonowi ziemi
chełmińskiej w zamian za podbój i chrystjanizację Prus. Zakon
fałszuje umowę i uzyskuje od cesarza dokument stwierdzający ,
że ziemia chełmińska oraz ziemie Prusów będą księatwem
podporządkowanym cesarstwu i pozostającym we władaniu
Krzyżaków.

Ta umowa była od początku
nielegalna, ponieważ teren misji był pod władaniem papiestwa.

Dokumenty o zrzeczeniu się ziemi
chełmińskiej wskazują na to , że zrzeczenie się tej ziemi
było absolutne , tzn. Konrad Mazowiecki zrzekał się tam prawa
sądzenia , karania , użytkowania tej ziemi , czy czerpania
jakichkolwiek korzyści z posiadanej ziemi.

Czy książę Konrad Mazowiecki
miał prawo wydać ziemię bez zgody współrodowców ?

Książęta polscy brali udział
wspólnie z krzyżakami w wyprawach przeciw pogańskim Prusom ,
czyli poprzez swój udział akceptowali ten stan rzeczy. Natomist
opór Krzyżakom usiłował stawiać książę gdański
Świętopełek nie pochodzący z rodu Piastów ( przegrał ).
1283 r. nastąpił ostateczny podbój ziem pruskich , zaś na
podbitych terenach miała miejsce intensywna akcja kolonizacyjna
i chrystianizacyjna , tzn. Krzyżacy oferowali bardzo dobre
warunki osiedlenia zarówno dla miast , chłopów jak i rycerstwa
( osiedleńcy przybywali z Niemiec ). Natomiast podbitą
ludność traktowano różnie , w zależności od tego , czy dane
plemię stawiało opór ,

czy też poddało się od razu i
przyjęło chrzest. Krzyżacy wpadli na genialny sposób chrztu
przez krew ( na końcu miecza napis po łacinie : ja ciebie
chrzczę w imię Ojca i Syna i Ducha ; mieczem tym zabijano tego,
kto nie chciał się ochrzcić).

Ostateczny podbój Prus
zakończono w 1283 r. Na zajętych ziemiach dużo miast i zamków
( Malbork , Elbląg , Toruń ).

- Margrabiowie Brandenburscy to 3
zagrożenie - utracenie ziemi lubuskiej (1249 - 1252 ), z tym że
ziemia ta została odkupiona

Wiek XIII to okres upadku
cesarstwa rzymskiego , narodu niemieckiego jako całości , ale
pograniczni margrabiowie nadal prowadzili ekspansję w kierunku
wschodnim. Marchia ta powstała na ziemiach Słowian Połabskich
i w połowie XIII w. margrabiowie odkupili od księcia Bolesława
Rogatki ziemię lubuską. Następnie prowadzili ekspansję na
tereny położone między Pomorzem , a Wielkopolską. ( tereny
wzdłuż Warty i Noteci ) co przyczniło się do powstania nowej
marchii sięgającej po tereny Pomorza Gdańskiego. ( Rogatka
sprzedał ziemię bez zgody współrodowców ; pseudonim Rogatka
= Czubek , Czubeczek ).

Połowa XIII w. to okres
największego rozbicia dzielnicowego z tym , że w latach 1243
-1279 panem ziemi krakowskiej i sandomierskiej był Bolesław
Wstydliwy ( syn Leszka Białego ) , natomiast w 1257 - 1279 w
Wielkopolsce panował Bolesław Pobożny.

Po śmierci Wstydliwego , który
zmarł bezpotomnie panem ziemi krakowskiej został Leszek Czarny
( 1279 - 1288 ) , wywodził się on z lini Konrada Mazowieckiego
, zaś panem Wielkopolski został Przemysł II wywodzący się z
lini Mieszka Starego. W tym czasie najważniejszym z książąt
śląskich był Henryk IV Probus - najważniejszy książę
Wrocławia. Po śmierci Leszka Czarnego po tron krakowski
sięgnął Henryk IV Probus , w ostrej rywalizacji z przyrodnim
bratem Leszka Czarnego - Władysławem Łokietkiem. Probus nosił
się z zamiarem koronacji , ale śmierć w roku 1290
uniemożliwiła mu realizację zamiaru.

W swoim testamencie dzielnicę
śląską zapisał jednemu z piastów śląskich - Henrykowi -
książę Głogowa , natomiast Małopolskę Przemysławowi II -
książę Wielkopolski. I tym razem do walki o tron włączył
się Łokietek , ale pojawił się nowy konkurent spoza dynastii
- był to król czeski Wacław II z rodu Przemyślidów. W walce
z Łokietkiem opanował on Małopolskę ( 1291 - 1292 ) , miał
on także poparcie mieszczan krakowskich niemieckiego pochodzenia
, zaś szlachtę i możnowładztwo kupił sobie wystawieniem
przywileju w Lutomyślu w 1291 r. , gdzie gwarantował wszystkie
prawa i swobody tej grupy. Przemysł II wycofał się z Krakowa
bez walki uwożąc insygnia koronacyjne.

Zjednoczenie dzielnicowe.

Przemysł II był o tyle w lepszej
sytuacji , że w Krakowie w roku 1282 ostatni książę Pomorza
Gdańskiego przekazał mu swoją dzielnicę , tak więc Przemysł
II władał zarówno Wielkopolską jak i Pomorzem Gdańskim.
Mając te dzielnice w swoim ręku w 1295 r. koronował się na
króla Polski. Obrzędu koronacyjnego dokonał arcybiskup
gnieźniński Jakub Świnka. Rychło jednak , bo w 1296 r.
został zamordowany, w wyniku spisku margrabiów brandenburskich
i II rodów możnowładczych. Jego dzielnice usiłował przejąć
Łokietek , musiał jednak podzielić się nimi z Henrykiem
Głogowskim.

A tym czasem Wacław II dalej
konsekwentnie dążył do opanowania całości ziem polskich. Z
jednej strony miał poparcie żywiołu niemieckiego ( mieszkańcy
miast ) , z drugiej natomiast rządy Łokietka nie cieszyły się
zbyt dużą popularnością w Polsce , nie umiał on zaprowadzić
ładu i porządku w państwie , zezwalał na rabunki swoim
rycerzom a kiedy został zmuszony do złożenia hołdu Wacławowi
II wówczas utracił wszelki autorytet i został przegnany przez
Wacława II. W ten sposób w rękach Wacława znalazły się :
Małopolska z ziemią sandomierską, Wielkopolska, ziemia
sieradzka , Kujawy i Pomorze. Tytuły prawne do panowania miał
Wacław bardzo wątpliwe. Przy opanowywaniu Małopolski
powoływał się na zapis wdowy po Leszku Czarnym. Natomiast
jeśli chodzi o Wielkopolskę pojął za żonę córkę
Przemysława II - Ryksę.

W ten sposób Wacław mając
wątpliwe tytuły prawne , ale niewątpliwą siłę polityczną i
militarną w 1300 r. został koronowany na króla Polski w
Katedrze Gnieźnieńskiej przez Jakuba Świnkę.Wacław miał
swój elektorat. Tym elektoratem było mieszczaństwo, głównie
niemieckie takich miast jak: Kraków, Poznań.

Przyczyny zjednoczenia nawet pod
obcą dynastią są znacznie głębsze. Po pierwsze Polacy w
konfrontacji z obcymi żywiołami zaczęli się postrzegać jako
odrębna narodowość , szczególną rolę odgrywał Kościół ,
który czuł się zagrożony napływem obcego duchowieństwa i
możliwością utraty wpływów. Już w latach 1285 - 87 dwie
synody prowincjonalne odbyte w Łęczycy pod kier. arcybiskupa
gnieźnieńskiego - Jakuba Świnki uchwaliły , że w szkołach
kościelnych nauczyciele powinni władać językiem polskim,
jednocześnie ustanowiono, że beneficja ( dobra ziemskie )
połączone z obowiązkami proboszcza mogą otrzymywać tylko
osoby urodzone w Polsce i władające językiem polskim. Co
więcej Kościół był jedyną instytucją , która w dobie
rozbicia utrzymała jednolitą strukturę organizacyjną ( ponad
podziałami dzielnicowymi )

Kościół też propagował
legendę o św. Stanisławie , utrzymując , że tak jak
rozdzielone członki św. w cudowny sposób się połączyły tak
potem w jedno złączy się Królestwo Polskie. ( używano
pojęcia Polskie Królestwo ) Również rozbicie kolidowało z
interesami rycerstwa i możnowładctwa , ponieważ :

a ) rodziło konflikt lojalności
między obowiązkami wobec księcia , a solidarnością rodową

b ) częste wojny między drobnymi
książętami pustoszyły majątki

c ) dawał się odczuć brak
obrony przed najazdami tatarskimi ( w latach 50 i 80 XIII w. )

W dalszym ciągu istniała też
świadomość , że Polska jest dziedzictwem Piastów ,
naturalnych panów i dziedziców tej ziemi. Również i
mieszczaństwo , aczkolwiek obcego pochodzenia było
zainteresowane we wprowadzeniu ładu i porządku. Oczywiście
Wacław II koronując się na króla Polski musiał poprzysiądz
, że będzie przestrzegał istniejących praw , zaś istniejące
urzędy będzie obsadzał tylko osobami pochodzącymi z danej
ziemi. Sprawił on jednak pewien zawód , gdyż wprowadził nowy
urząd starosty wyposażając go w rozległą władzę
sądowniczą , policyjną i administracyjną.

Starostowie - urzędnicy króla w
terenie i urzędy te były powierzone w tym czasie przeważnie
Niemcom lub Czechom.

Starostowie surowo egzekwowali
istniejące prawa , co było sprzeczne z ambicjami i interesami
polskiego rycerstwa i możnowładztwa , a było zgodne z
interesem niemieckich mieszczan. Ambicje Wacława II nie
ograniczały się tylko do korony polskiej , ale próbował on
sięgnąć po koronę węgierską wobec wygaśnięcia tamtej
dynastii Apardów.

W tym czasie Łokietek przebywał
na emigracji , zaś papież chcąc powstrzymać ambicje Wacława
poparł pretensje do korony węgierskiej króla Roberta z rodu
Andegawenów. Tu pojawiła się osoba Łokietka. Robert
Andegaweński walcząc z Wacławem II , by uczynić mu dywersję
, udzielił pomocy zbrojnej Łokietkowi.W 1304 r. Łokietek
powrócił z wygnania i zajął ziemię sandomierską , zaś
szczęście sprzyjało mu o tyle , że w roku 1305 Wacław II
zmarł.

Jego następcą został Wacław
III , który tytułował się królem Czech i Polski. W
międzyczasie w 1306 roku Łokietek zajął ziemię krakowską ,
zaś Wacław III przygotowując się do wyprawy przeciw
Łokietkowi podjął dość brzemienną w skutkach decyzję, a
mianowicie w zamian za odstąpienie przez Brandenburczyków
(Miśni i Łużyc) przyznał im Pomorze Gdańskie. W sierpniu
1306 roku Wacław III został zamordowany..