Australopitek i Homo habilis  człowiek 3 000 000 lat p.n.e.
cz. 48
pierwotny
Homo erectus  człowiek wyprostowany 2 000 000 1 500 000 lat p.n.e.
Homo sapiens  człowiek rozumny 350 000 250 000 lat p.n.e.
ŻELAZKO
Człowiek z Cromagnon ok. 10 000 lat p.n.e.
Pierwsze wyraz
ne przejawy tzw. kultury ok. 8 000 lat p.n.e.
rolnej  uprawy, co pociÄ…ga za sobÄ… po-
ŻAR ELEGANCJI
czątki osiadłego trybu życia (Mezopotamia,
Azja Wschodnia, Meksyk, Peru).
P i o t r K a wa l e r o wi c z
Pojawia się: pismo, koło, żagiel, wytop me- w IV tysiącleciu p.n.e.
tali z rud
JednÄ… z najbardziej ludzkich, spo-
W Chinach do wygładzania materiału (pra- I w. p.n.e.
śród wielu charakterystycznych
sowania) po raz pierwszy zas-
dla człowieka cech, jest ciekawość.
tosowano rozgrzane metalowe
W połączeniu z uporem, pracowi-
naczynia.
tością i dociekliwością często była
z
ródłem odkryć  zarówno tych po- Bogato zdobione chińskie naczy-
pychajÄ…cych cywilizacjÄ™ do przodu, nie do prasowania z 1780 r. Idea
jak i tych, które na lata pogrążały ją działania  ta sama przez wieki.
w mrokach. Jaka jest historia wyna-
p.n.e. /n.e.
lazków i odkryć, skąd się brały, kto
i gdzie ich dokonywał, jaki był ich
dalszy los i wpływ na cywilizacje?
Chińskie malowidło z XII w. przedstawiające
kobiety wygładzające jedwabną tkaninę za
pomocą patelnio-żelazka.
Umiera geniusz nieskrępowanej myśli  V 1519 r.
Leonardo da Vinci, pozostawiajÄ…c po sobie
ok. 7000 stron notatek zawierajÄ…cych po-
Żelazko wykonane z terakoty. Waga 4,13 kg.
mysły i wynalazki.
Wymiary: 19,5 × 10 × 19 cm. Prawdopodob-
W Europie pojawiają się pierwsze żelazka XVII w.
nie pochodzi z II IV w.
tzw. sadiron. Są ciężkie, ważą od 2 do
4 kg.
ŻELAZKO Sadiron  pierwsze że-
Nie jest wiadome, kiedy ludzie lazka to charakterysty-
wpadli na pomysł, aby wygładzać mate- cznie ukształtowany ka-
riały i gdzie taka próba miała miejsce po wałek metalu z wypole-
raz pierwszy. Wiadomo natomiast z pew- rowanym spodem oraz
nością, że to Chińczycy byli pierwszymi, rączką.
którzy do prasowania użyli rozgrzanego
metalu. Wykorzystywali do tego naczynia
Slickstones  Gliniane
ozdobne szklane żelazko
wygładzacze do z otworami,
tkanin w kształcie pochodzące
odwróconego z Afryki Pół-
grzyba z XVIII i XIX nocnej z ok.
w. Czasami wyko- 1760 r.
nywano je również
z marmuru lub
40 twardego drewna.
W Algierii (Afry- Do roz-
ka) plemiona prostowa-
Berberów do nia mate-
prasowania tra- riału
dycyjnie używa- i wygła-
jÄ… podgrzewa- dzania
nych metalo- stosowa-
wych żelazek no też
na długiej rącz- specjalne
ce tzw. kabyle deski
irons. (mangle
board)
oraz wał-
1852 r. W Ameryce przyznano patent na udoskonalone żelazko
ki, które
opalane węglem drzewnym, które  czyniło możliwym
następnie
prasowanie stale gorącym żelazkiem .
dały po-
czÄ…tek
Żelazko ogrzewane maglowi.
węglem drzewnym.
Posiadało specjalny
ruszt na paliwo,
Czy wiesz, że...
klapkę umożliwiają-
cą napełnianie Zalecane temperatury praso-
i czyszczenie oraz wania dla materiałów:
regulator dopływu
powietrza. Acryl: 135°C
Lycra/Spandex: 135°C
Nylon: 135°C
Acetate rayon: 143°C
Polyester: 148°C
Jedwab: 148°C
1858 r. W. Vandenburg i J. Harvey opatentowali przyrzÄ…d do pra-
WeÅ‚na: 148°C
sowania ułatwiający prasowanie rękawów i nogawek.
Wiskoza: 190°C
ok. 1860 r. W kilku krajach pojawiają się konstrukcje żelazka ogrze-
Triacetate rayon: 200°C
wanego za pomocą gazu. Są wyposażone w gumowy
BaweÅ‚na: 204°C
przewód umożliwiający podłączenie do domowej insta-
Len: 230°C
lacji gazowej lub zbiorników.
1870 r. Mary F. Potts ze stanu Iowa (USA) otrzymuje patent na
Prasowanie to wygładzanie tkaniny za
żelazko zwężające się na obydwu końcach. Umożliwia to
pomocÄ… wysokiej temperatury i nacis-
prasowanie w obu kierunkach.
ku. Dzieje się tak, ponieważ, pod wpły-
1871 r. Mary F. Potts konstruuje
wem temperatury więzy w cząstecz-
i uzyskuje patent na żelaz-
kach polimerów tworzących włókna
ko (sad iron) z odłączaną
tkaniny rozluz
niają się. Kiedy włókna
rÄ…czkÄ…. RozwiÄ…zanie na-
sÄ… gorÄ…ce, rozprostowujÄ… siÄ™ pod na-
tychmiast zyskuje ogrom-
ciskiem żelazka, a po ochłodzeniu 
ną popularność i wdzięcz-
zachowują kształt.
ność gospodyń.
1874 r. Elijah McCoy Received
uzyskuje patent na stół
do prasowania.
1882 r. Henry W. Seely z Nowego
Jorku jako pierwszy opa-
tentował żelazko ogrzewa-
Żelazka pani Potts były
ne energiÄ… elektrycznÄ…
sprzedawane w zestawach:
(ang. electric flat iron).
3 podstawki + 1 rÄ…czka.
Wewnątrz umieścił elek-
trycznie podgrzewanÄ… spiralÄ™ grzejnÄ… o mocy kilkuset
watów, zasilaną z domowej sieci elektrycznej.
1882 r. We Francji opracowano żelazko ogrzewane węglem, ale
okazało się zbyt niebezpieczne i nie zyskało popularności.
41
W Korei i na Dalekim Wschodzie nadal do prasowa- 1886 r.
o kształcie patelni, które wypełniano
nia używa się naczyń kuchennych, do których wkła-
rozgrzanymi kamieniami, a następnie
da siÄ™ rozgrzane przedmioty.
dociskano do rozpostartego materiału.
Uważa się, że ta metoda była znana
już ponad dwa tysiące lat temu. Rysunek z XIX w., pochodzący z po-
Kilkaset lat póz
niej na północy łudniowej Korei, przedstawia kobiety
Europy do wygładzania tkanin używa- prasujące za pomocą patelnio-żelaz-
no nadal prymitywnych narzędzi wy- ka/rondelko-żelazka.
konanych z odpowiednio ukształtowa-
nych kamieni, szkła czy drewna. Aby
wygładzić fałdy i zagięcia materiału,
prasowano go poprzez nacisk  np.
pocierając płaskim kamieniem. Takie
metody w niektórych rejonach były
stosowane nawet do połowy XIX w.
Takich  wygładzaczy wykona-
nych ze szkła, które dodatkowo wypo-
sażone były w uchwyty, używano
w Anglii. Nazywano je: slickstones,
sleekstones lub slickenstones. Slick-
stones były standardowym wyposaże- Specjalny piecyk do nagrzewania
niem angielskich pralni w póz
nym kilku żelazek. Żelazka szybko stygły
średniowieczu i pozostawały w uży- i trzeba było je ponownie nagrze-
ciu do XIX w. długo po tym, jak kuz
nie wać. Zwykle używano kilku sztuk.
zaczęły produkować pierwsze żelazka
wykonane z metalu. Zapewne taka
Earl H. Richard- 1905 r.
popularność wynikała z faktu, iż były
son zaprojekto-
proste w użyciu, przez co wygodne do
wał żelazko, w którym z
ródło
drobnych prac. W przeciwieństwie do
ciepła zostało umiejscowione
żelaznego żelazka nie wymagały du-
tak, że silnie ogrzewało przed-
żego zachodu m.in.: nagrzewania, roz-
nią jego część. Tzw. hot point
kładania specjalnych kocy czy stolika
pozwalał lepiej prasować pli-
do prasowania.
sowane materiały, butonierki,
Nieco inne metody prasowania
dziurki od guzika i inne trud-
były dostępne dla bogatych. Obsługu-
no dostępne miejsca.
jący ich średniowieczni maglarze, aby
przygotować i wygładzić duże obrusy
czy prześcieradła, stosowali różnorod- Żelazko ze
ne metody: rozciÄ…gali wilgotny jesz- zdejmowanÄ…
cze materiał na specjalnych ramach, rączką.
prasowali go za pomocÄ… specjalnych Na poczÄ…tku XX w.
wałków (tzw. calenders) lub ściskali energię elektryczną
za pomocą prasy śrubowej. dostarczano do do-
W ubogich domach, których mów tylko wieczorem
właścicieli nie było stać na prasę,  do oświetlania.
z problemem prasowania większych Utrudniło to start
fragmentów materiału poradzono so- elektrycznym żelaz-
bie, stosujÄ…c specjalne deski do ma- kom.
glowania oraz wałki.
Pierwsze proste przyrzÄ…dy do
Firma Simens wypuszcza na rynek żelazko Xcel. 1919 r.
prasowania wykonane z żelaza pow-
Trwałe, o dobrych proporcjach, z niklowaną obudo-
stały w póz
nym średniowieczu około
wą. Wyposażono je w niklowaną stopę, drewnianą
XVII w. Wykonywali je kowale. Takie
rÄ…czkÄ™ (specjalnie za-
pierwotne żelazko było nagrzewane
mocowanÄ…, aby zapo-
na piecu lub nawet na wolnym ogniu.
biec obracaniu) oraz
Nazywano je różnie: flat irons lub sad
specjalny wspornik
dla kciuka. ZÅ‚Ä…cze za-
Do przygotowania kalendarium
silające było dodatko-
wykorzystano materiały z
ródłowe:
wo emaliowane lub
www.wikipedia.org
wykonane z ceramiki.
42 www.loc.gov
1926 r. Firma Eldec z Nowego Jorku wyprodukowała pierwsze żelazko
na parę. Miało ono tylko jedną dziurę, przez którą wydobywała
się para. Ale już wkrótce wyścig na liczbę otworów (na parę)
ruszył... pełną parą.
1929 r. Firma Marks and Spencer wprowadza na rynek własny model
żelazka o eleganckiej emaliowanej obudowie.
1927 r. W USA firma Silex Co. wprowadza na rynek  American univer-
sal automatic iron  żelazko z regulacją temperatury.
1935 r. Wyprodukowano pierwsze angiel-
skie żelazko z termostatem. Zapro-
jektował je Christian Barman, zry-
wajÄ…c z dotychczasowym kanonem
wzornictwa  oryginalnÄ… ergono-
micznÄ… obudowÄ™ wykonano z por-
celany z jednego kawałka, łącznie
z rÄ…czkÄ…. StopÄ™ wykonano z chromowanej stali.
1936 r. HMV wprowadza na rynek kolejny model: HMV  Ceramic .
Urządzenie posiadało element grzejny o dużej mocy, regulację
temperatury, miało też ciężką chromowaną stopę, która równo-
ObudowÄ™ wykonano z ceramiki.
miernie rozprowadzała ciepło. Nowatorski projekt zaprezento-
wano na wystawie Ideal Home Exhibition w 1936 r.
1936 r. Na rynek trafia drugie żelazko firmy Morphy-Richards. Jest pro-
Z przymrużeniem oka
dukowane masowo. Jego produkcja w 1939 r. wynosi ponad
1000 szt. dziennie.
1937 r. Na rynek trafia pierwsze
żelazko z termostatem
firmy Hotpoint  Plus 5.
Urządzenie wyposażono
w pokrętło z oznaczenia-
mi materiałów, ułatwiające
regulacjÄ™ temperatury.
1938 r. W Anglii opatentowano żelazko  Creda Halo . Jest to jedna
z pionierskich konstrukcji wśród
zautomatyzowanych żelazek.
Żelazko wyposażono m.in. w czo-
łową lampkę, która znakomicie
sprawdziła się podczas zaciemnie-
nia w czasie II wojny światowej.
Charakteryzuje siÄ™ nowoczesnym dynamicznym wzornic-
twem. Ciekawie wyprofilowanÄ… rÄ…czkÄ™ wykonano z czarnego
plastiku (bakelit), osadzajÄ…c
w niej oświetlenie i kontrolkę,
dodatkowo kształt rączki został
powtórzony na przełączniku tem-
peratury.
1938 r. Tradycyjne żelazko firmy GEC
w nowoczesnej opływowej obu-
dowie. Było popularne, produko-
wano je do 1960 r. Model zapro-
jektował Raymond Lewy.
1939 r. Firma Premier wprowadza na ry-
nek żelazko termostatyczne model Eight-O-Eight. Ciekawos-
tką jest rozwiązanie podłączenia zasilania, które umożliwiało
dostosowanie żelazka na potrzeby osób lewo- i praworęcz-
nych.
43
Żel-azko
Pra-sówka
Mag-larz
General Mills prezentuje 1946 r.
irons  w wolnym tłumaczeniu:
model żelazka o nowo-
żelazko płaskie lub ciężkie ( sad
czesnym wzornictwie
w średniowieczu oznaczało: solid-
i praktycznych właści-
ny/ciężki).
wościach. Zaokrąglony tył
Wczesne żelazka miały is-
stopy umożliwia praso-
totny mankament  metalowÄ…
wanie w przód i w tył.
rączkę, która nagrzewała się wraz
Żelazko ma z boku spec-
z żelazkiem po czym parzyła pra-
jalne skrzydełka, które
sującego w rękę. Nieco póz
niej
służą jako podpórki, ma
zaradzono temu przez wynalezie-
również regulator tempe-
nie odłączanego uchwytu, a po-
ratury w rÄ…czce, zintegro-
tem zastosowanie izolacji rÄ…czki.
wany z kontrolkÄ….
W codziennym prasowaniu wyz-
waniem była nie tylko gorąca ręko-
jeść. Aby efektywnie prasować, po- Gdy w latach 50. odkryto, że temperatura jest czynnikiem
trzeba było co najmniej dwóch żela- decydującym, zaczęto produkować lżejsze żelazka.
zek  gdy jedno było w użyciu, dru-
gie się podgrzewało. Istotna była też
cała procedura  np. aby zapobiegać Australijskie że-
przywieraniu żelazka do wykrochma- lazko na paliwo
lonej pościeli, stosowano pszczeli płynne. Trudno
wosk. Podczas prasowania należało dziś sobie wy-
też bacznie uważać żeby temperatu- obrazić praso-
ra żelazka nie była za wysoka, bo wanie czymś
groziło to przypaleniem materiału. z płomieniem
Niemałym wyzwaniem było dla wśrodku.
gospodyń również utrzymanie żelaz-
ka w dobrej kondycji. Była to żmudna
Firma Rowenta wprowadza na rynek swoje pier- 1949 r.
praca. Oprócz nienagannej czystości,
wsze żelazko z termostatem.
należało jego podstawę (tzw. stopę)
Firma Rowenta wprowadza na rynek swoje pier- 1957 r.
wyszlifować i wypolerować, a także
wsze żelazko z parą.
systematycznie odpowiednio zabez-
Firma Hoover prezentuje model 4354  tzw. suche 1962 r.
pieczać przed rdzewieniem (oliwić).
żelazko (tak zaczęto, dla odróżnienia od wersji pa-
Z czasem zaczęto modernizo-
rowych, określać nową linię lekkich żelazek).
wać budowę żelazka, tak aby zapew-
George R. Mackey 1974 r.
nić trwałą i odpowiednią tempera-
uzyskuje w USA pa-
turę. Popowstają żelazka tzw. pu-
tent na przemysłowe
dełkowe ze specjalnym obszernym
żelazko parowe.
zasobnikiem, w którym umieszcza-
W Polsce w hucie Ba- 1974 r.
no czynnik grzejny. W historii że-
tory (Chorzów) wyp-
lazka stosowano różnorakie pali-
rodukowano ostatnie
wo. Wkładano do żelazek węgiel
żelazko  na węgiel .
drzewny, były żelazka na gaz, na
Produkowano je
paliwo ciekłe (alkohol, olej wielory-
z przeznaczeniem dla
ba) itp. Takie żelazka dostarczały
niezelektryfikowanych
niemało emocji  potrafiły się za-
obszarów wiejskich.
palić czy nawet wybuchnąć. Zapewne
Firma Tefal wprowadza na rynek pierwsze na świe- 1981 r.
z tego powodu skonstruowano nieco
cie żelazko wyposażone w elektroniczny termostat.
płytsze i bezpieczniejsze modele, do
Na rynek trafia seria żelazek Aquagliss ze zintegro- 1990 r.
których stosowano specjale wymien-
wanym systemem antywapiennym firmy Tefal.
ne metalowe wkładki. Były one od-
Firma Eurolux wprowadza na rynek żelazko używa- 2007 r.
dzielnie nagrzewane, w Polsce przyjÄ™-
jące do prasowania pary pod wysokim ciśnieniem
ło się je nazywać duszą.
(5 barów) i o temperaturze 130°C, tzw. suchej pary.
Jednak dopiero pojawienie siÄ™
Sucha para powoduje, że ubrania
żelazka elektrycznego na początku
sÄ… prasowane szybko, nie niszczÄ…
XX w., a wkrótce potem termostatu
się i nie zmieniają zapachu, moż-
okazało się przełomem. Pasowanie
na nią prasować materiały natu-
stało się dużo czystsze, łatwiejsze
ralne  bawełna, len, jedwab
i bardziej bezpieczne. Zarówno dla
i sztuczne  elana, wiskoza, bez
prasujÄ…cego, jak i prasowanego ma-
obawy zniszczenia.
44 teriału.