62. Czy antysemityzm to tylko wytwór systemów totalitarnych w czasie II wojny wiatowej?
Antysemityzm to ruch polityczno-gospodarczy, majcy na celu zwalczanie ydostwa i jego wpywu na ycie publiczne. Moemy wyróni trzy kierunki zwalczania rasy ydowskiej. Pierwszy z nich to kierunek etyczny. Uwaano bowiem, e wszystkie potrzeby ydów sprowadzay si tylko do korzyci pieninych i przekupstwa, a przez to do zdziczenia uczu w wród ludzi. Twierdzono take, e Stary Testament rzekomo gosi nienawi i nieyczliwo wobec nie - ydów i stwierdza ich podrzdne stanowisko w stosunku do ydów. To stwierdzenie spowodowao niech do Izraelitów, poniewa wszyscy ludzie s równi i nikt nie chce by gorszy od drugiego czowieka. Uwaano równie, e ydzi s reprezentantami kapitalizmu, a zarazem przewodnikami komunizmu, dcego do obalenia kapitalistycznego ustroju gospodarczego. W obu wypadkach mia im przywieca tylko jeden cel, a mianowicie zebranie wszystkich bogactw wiata. Kierunek kolejny, zwalczajcy semityzm, tumaczy, e ydzi niszcz kade pastwo. Antysemityzm wychodzi tutaj z zaoenia zupenej odrbnoci ras, tak e jakiekolwiek zasymilowanie ydów z elementami aryjskimi jest wykluczone.
Co si tyczy historii, to antysemityzm znajdujemy ju w staroytnoci, a za jego twórc uwaany jest Apion, wdrowny mówca. Ostro wystpowali przeciwko ydom take Rzymianie. Tacy mówi o nich, e s „odium generis humani”, tzn. odraz rodzaju ludzkiego. Ponowne wzmoenie si prdu antysemickiego byo niewtpliwie nastpstwem II wojny wiatowej. Jednak nie mona twierdzi, e antysemityzm wytworzyy systemy totalitarne w latach 1939-45, bowiem niech do ydów widoczna jest ju we wczeniejszych epokach i bya spowodowana np. zbyt siln dominacj Izraelczyków w pastwach w których yli. Mona to zaobserwowa take w literaturze.
W romantyzmie powsta utwór „Nie-Boska Komedia” Zygmunta Krasiskiego. Autor poruszy w nim take problem ydowski. Poeta przypisuje ydom zamiar zniszczenia chrzecijastwa i podporzdkowania sobie wiata. Uwaa ich za niebezpiecznych i wyrachowanych, a take obudnych. Izraelczycy ukazani s w sposób bardzo negatywny. Autor nazywa ich przechrztami. W utworze opisane jest take faszywe zachowanie si ydów. Udaj oni, e pomagaj rewolucjonistom, a w istocie ycz im zguby.
wiadcz o tym sowa:
„Powrozy i sztylety, kije i paasze, rk naszych dzieo, wyjdziecie na zatrat im - oni panów zabij po boniach - rozwiesz po ogrodach i borach - a my ich potem zabijem, powiesim. - Pogardzeni wstan w gniewie swoim, w chwa Jechowy si ustroj, sowo Jego zbawienie, mio Jego dla nas zniszczeniem dla wszystkich. -Plumy po trzykro na zgub im!”
ydzi ukazani s równie jako wrogowie chrzecijastwa, bowiem mówi:
„Cieszmy si bracia moi. - Krzy, wróg nasz, podcity, zbutwiay, stoi dzi nad kau krwi, a jak raz si powali, nie powstanie wicej. - Dotd pany go broni”.
„Nasi ludzie krwawo pracowali przez czterdzieci dni i nocy, a wreszcie zburzyli ostatni koció na tych równinach”.
W utworze Przechrzci oznaczaj take ludzi, którzy kochaj si w dobrach materialnych, bowiem jeden z nich mówi:
„Dlaczegoe dzieci nie wychowaa sobie na obroców - na rycerzy? - Teraz by ci si, zday na co. - Ale kochaa ydów, adwokatów - pro o ich ycie teraz.”
Zdanie „ale kochaa ydów” oznacza interesy pienine i przedkadanie ponad wszystko dóbr materialnych. Tak wic cay dramat Krasiskiego jest przesiknity niechci do ydów i jest to spowodowane tym, e w autorze budzili oni najgorsze obawy i podejrzenia. Poeta przypisywa im tendencj wycznie niszczycielski. ”Nie-Boska Komedia” jest przykadem utworu, w którym sam autor wyraa nieyczliwo i zoliwo w stosunku do ydów. S jednak ksiki, których autorzy s przychylni Izraelitom, antysemitami s tylko opisywani przez nich ludzie. Przykadem takiego utworu moe by „Mendel Gdaski” napisany przez Mari Konopnick. Utwór ten by prób przeciwstawienia si pisarki fali antysemityzmu , która przetaczaa si pod koniec XIX w. Przez Polsk i spowodowaa liczne pogromy ydów. Bohaterem noweli jest Mendel Gdaski, stary rzemielnik ydowski, introligator. Od lat zwizany jest z Warszaw, czuje si Polakiem. Mendel ciko i uczciwie pracuje, nie rozumie wic, dlaczego odmawia si mu prawa bycia penoprawnym obywatelem polskim. Jednak ju sam fakt, e jest ydem wystarcza, aby stary introligator sta si ofiar programu antyydowskiego. Wtedy, cho uratowany z pogromu, traci serce dla Polski. Utwór stanowi gorzk refleksj, e s wród nas Polacy, którzy potrafi zniszczy najbardziej wartociowych ludzi tylko za ich inno i „niewaciwe” pochodzenie. Dla Konopnickiej antysemityzm by czym strasznym, czemu naleao si absolutnie przeciwstawi.
Inny utwór opisujcy pogard wobec ydów, to „Chopi” W.S. Reymonta. Jednym z nich w tej ksice jest Jankiel, waciciel miejscowej Karczmy. Jest on ukazany jako przebiegy i podstpny czowiek, mylcy tylko o powikszeniu swojego majtku. Namówi on te parobka Kub do kusownictwa. Mami go obietnicami dobrej zapaty za nielegalnie upolowane zajce, kuropatwy i sarny. Obieca te da Kubie strzelb. Chce równie, aby parobek okrada swego gospodarza - Boryn z owsa. Kuba, który zamroczony jest alkoholem i wizj atwego i duego zarobku, zgodzi si na to. Polacy czuli niech do ydów z tego wzgldu, e dbali oni wycznie o swoje interesy. Przyczynili si take do tego, e Niemcy wykupili Polesi.
Mona ogólnie powiedzie, e naród polski nie by przyjanie nastawiony do ydów, a wiadczy o tym mag nastpujce wypowiedzi bohaterów utworu:
„Juci, e ydzi, a nie kto drugi, juci, e te zapowietrzone.”
„Z drogi, psiakrew, ydzie, bo ci zakatrupi”.
„ydzie, harocku z esensj, a w ten mig, bo przetrc”.
Kolejnym utworem opisujcym antysemityzm s „Medaliony” Zofii Nakowskiej. Motto ksiki „ludzie ludziom zgotowali ten los” wydaje si by uzasadnione, opowiadania Nakowskiej mona bowiem traktowa jako wezwanie do rozwaa nad ludzk natur i zdolnoci czowieka do popeniania najgorszych „nieludzkich” czynów. Czytajc opisy niektórych zbrodni mona mie faktycznie wtpliwoci, czy dokonaa ich nawet najbardziej, zdegenerowana istota ludzka, a nie jaka dzika bestia. Kady rozdzia tego utworu jest odrbn histori dotyczc okupacyjnej rzeczywistoci. W opowiadaniu „Kobieta cmentarna” bohaterk jest prosta, niewyksztacona kobieta, opiekujca si cmentarzem. Niedaleko od niego znajduje si getto ydowskie otoczone murami. Wedug relacji kobiety, mieszkacy ssiednich domów nie mog y spokojnie, poniewa sysz nieustannie dochodzce zza murów krzyki, pacz i strzay. Kobieta wprawdzie wie, e ydzi nienawidz Polaków, bo nieraz syszaa o tym w radio, a nawet sami Niemcy tak mówi. Mimo to jednak al jej gincych ludzi. Wie, e nie ma dla nich adnego ratunku. S wywoeni na mier, a ci którzy si broni, zabijani s na miejscu, podpalani w domach gin w pomieniach lub wyskakuj na bruk. Inny rozdzia ksiki „Dwojra Zielina” mówi o losach tytuowej bohaterki - ydówki. Po bombardowaniu Warszawy i stracie domu przeniosa si ona wraz z mem do Janowa Podlaskiego, a stamtd zostaa wysiedlona do getta w Midzyrzeczu. Std wywoono ludzi do obozu zagady w Treblince. W czasie akcji Dwojra chowaa si na strychu, gdzie spdzaa wiele dni prawie bez ywnoci. Zim 1943 roku stracia oko, gdy Niemcy z okazji nocy sylwestrowej strzelali do ydów. Potem znalaza si w obozie koncentracyjnym w Majdanku, gdzie bya bita i godzona. Nastpnie dostaa si do fabryki amunicji w Skarysku Kamiennej. Tam wyrwaa sobie wszystkie zote zby, eby kupi sobie chleb. Tu przed zakoczeniem wojny Niemcy przenieli fabryk do Czstochowy. Tu Dwojra doczekaa wkroczenia wojsk radzieckich.
„Czowiek jest mocny” to opowiadanie, którego bohaterem jest Micha P., polski yd, który przywieziony zosta do Chemna. Tutaj znajdowa si paac, bdcy przed wojn Zakadem Kpielowym. Przywoono tu ydów z caej okolicy i przeprowadzano przez wntrze paacu na podwórko, na którym sta olbrzymi wóz z hermetycznymi drzwiami. ydom kazano rozbiera si jak do kpieli, po czym zapdzano ich do samochodu i zatruwano spalinami. Zwoki przewoono do pobliskiego lasu, gdzie ekipa silnych ydów kopaa zbiorowe mogiy dla swych rodaków. W takim zespole pracowa Micha P. W lesie uawskim, dokd przewoono zwoki, byy one poddawane specjalnemu przegldowi przez dwóch Ukraiców, którzy szukali zota, wyrywali trupom zote zby, zdzierali obrczki i zegarki. Pewnego dnia Micha P. wród wyrzuconych z samochodu zwok odnalaz swoj on i dwie maych dzieci. Pooy si na nich i poprosi, aby go zastrzelono, ale Niemcy odmówili, stwierdzajc, e e jest to jeszcze mocny czowiek i moe jeszcze popracowa. W kocu Micha uciek którego dnia z samochodu w czasie dojazdu do lasu.
„Medaliony” to wstrzsajce studium ludzkiego strachu, determinacji i degeneracji czowieka. Ksika, która jest czsto porównywana z „Medalionami” s „Opowiadania” Tadeusza Borowskiego. Auto tak samo, jak Naukowska, mówi nie tylko o przeladowaniach ydów, ale take i innych narodów. W obu utworach mamy do czynienia z deniem do maksymalnej obiektywizacji wiata przedstawionego oraz z przekonaniem, e skutki faszyzmu przeraaj ogromem spustosze moralnych i duchowych. Najbardziej niepojty jest fakt, e czowiek si do tego przyzwyczai, pozosta bierny wobec zbrodni. Naukowska przedstawia obóz dziki relacjom ludzi, którym udawao si przey, Borowski za by jednym z nich. Model czowieka przedstawiony przez autora jest obrazem naturalistycznym. Walk o byt wygrywa silniejszy i sprytniejszy, przetrwa ten, kto potrafi zapomnie o konwencjonalnych zasadach moralnych, kto potrafi kra i oszukiwa, pozosta obojtnym na cudzy gód, cierpienie i mier. Podstaw funkcjonowania ludzi w obozie jest nadzieja, która kae czowiekowi wierzy, e wojna si skoczy, e nadejdzie „inny wiat” , e wróc prawa czowieka. Nadzieja przetrwania powoduje, e matki wyrzekaj si wasnych dzieci, ony sprzedaj si za kawaek chleba, a ich mowie zabijaj. Ta zudna nadzieja spowodowaa, e yd z Mawy, pracujcy przy transporcie kierowanym do gazu, spotyka swego ojca, powiedzia do, aby si wykpa w ani, a potem pogadaj, chocia wiedzia, e ania, to komora gazowa. „Opowiadania” mówi take o bezsensownej mierci, bowiem pewnego dnia Tadek, bohater utworu pozna pewn ydówk - Nin. Wyszli nielegalnie na spacer do lasu, poza obóz. W drodze powrotnej Nina zostaa zastrzelona przez jednego z amerykaskich onierzy, poniewa wracajc do obozu nie zatrzymaa si na wezwanie. Oto ydówka, która cudem unikna krematoryjnego pieca, ginie nagle i niepotrzebnie po zakoczeniu wojny.
Gównym tematem utworu Hanny Krall „Zdy przed Panem Bogiem” jest powstanie w getcie. Te wydarzenia opisuje Marek Edelman, gówny bohater powieci. Powstanie ydowskie rozpoczo si 17 kwietnia 1943r. I stanowio jeden z najtragiczniejszych epizodów okupacji hitlerowskiej w Polsce. Bojownicy, w liczbie okoo dwustu, nie mieli bynajmniej zamiaru pokonania Niemców, byo to praktycznie i teoretycznie nierealne. Hitlerowcy byli wielokrotnie liczniejsi io wiele lepiej uzbrojeni, musieli wic zwyciy. ydowscy powstacy, naleeli do ydowskiej Organizacji Bojowej i ydowskiego Zwizku Wojskowego, pragnli jedynie pokaza wiatu, e mona umiera z godnoci i mona samemu wybra rodzaj i moment mierci. Powstacy musieli zgin. Fakt wybuchu powstania stanowi zaprzeczenie obiegowego wizerunku yda, bezbronnego czowieka, bez oporu idcego na mier i biernie pozwalajcego hitlerowcom na zncanie si nad nim. Ten stereotyp najlepiej charakteryzuje sam Edelman, opowiadajc o wydarzeniu z czasów okupacji, którego by wiadkiem. Dwóch niemieckich oficerów dla zabawy postawio starego yda na beczce i po kawaeczku, wród miechu i docinków licznych gapiów krawieckimi noycami obcinali mu brod. yd sta spokojnie, nie protestowa, Niemcy byli absolutnie bezkarni. Gincy powstacy ydowscy czuli si wreszcie wolni, umierali godnie, z karabinem w doni.
Problematyka holocaustu pojawia si równie w utworze Andrzeja Szczypiorskiego „Pocztek”. Prezentowane w utworze postacie nale do dwóch innych wiatów: „pocztku” i „koca”. Do bohaterów „pocztku” nale m.in.: Miriom Weber czyli Joasia Fichtelbaum, czy te Arturek Hirschfeld - Wadysaw Groszewski. Dla nich wojna bya kluczowym przeyciem. Naleeli do pokolenia wojennego. Od pocztku skazani byli na dramatyczny wybór, dojrzewanie w okresie kryzysu wszelkich wartoci i po wojnie musieli budowa swe ycie na nowo. Bohaterami: „ koca” jest take Henio Fichtelbaum, doktor Seidenmann i jego ona Irma. Szczególnym bohaterem „koca” jest take Henio Fichtelbaum. Jedna z bohaterek Iram Seidenmann, która przeya holocaust, uwiadamia sobie po wojnie, w roku 1968, e antysemityzm nie by jedynie produktem hitleryzmu, a wojna stanowia jego zaledwie pocztek.
Nie tylko prozaicy pisali o przeladowaniach i zagadzie ydów, temat ten pojawia si w wierszach poetów.
Utwór Czesawa Miosza „Campo di Fiori” porusza problematyk wojenn, zwizan z zagad warszawskiego getta i klsk powstania ydów. Tytu utworu nawizuje do placu w Rzymie, na którym w 1600r. Zosta spalony Giordano Bruno, oskarony o herezj. Miosz zestawia te dwa tak odlege od siebie w czasie i wymowie wydarzenia, aby ukaza problem obojtnoci ludzi na nieszczcie drugiego czowieka. mier filozofa wywoaa jedynie przelotne zainteresowanie. Podobnie w Warszawie, kiedy pono getto, ludzie bawili si na ustawionej przez Niemców koo muru karuzeli, z których wida byo agonie ydów. Wedug poety czowiek w obliczu mierci jest samotny, a jego cierpienie nie interesuje nikogo, nikogo nie wzrusza.
Inny poeta Wadysaw Broniewski w „Balladach i romansach” opisuje tragiczne losy maej ydówki, sieroty. Przypadkowi ludzie pomagaj nieszczliwej dziewczynie, ofiarujc jej buk, grosik, lecz oto przejedajcy SS-mani rozstrzeliwuj ydowskie dziecko. mier ydówki - Ryfki jest porównywana z ufantastycznion wizj mierci Jezusa. To porównanie wzmaga tragizm wiersza, ukazuje cae okruciestwo wojny i hitlerowskich najedców.
Pisarze lat wojny i okupacji zaniepokojeni byli nietolerancj pastwa totalitarnego wobec wszystkiego, co odmienne. Dlatego te zainteresowali si tematyk ydowsk. Powstao wiele utworów mówicych o holocaucie, a take o stosunku Polaków do ydów. Andrzej Szczypiorski powiedzia kiedy, e „polski antysemityzm jest pozorny: yd jest synonimem za, le idcych spraw”. Myl, e to stwierdzenie jest suszne. Potwierdzeniem tego moe by pewna scena z „Pocztku”, kiedy to Henio Fichtelbaum przyszed do cukierni. Nie - ydzi natychmiast zaczli niech wobec niego, która powodowana bya strachem o wasne ycie, bowiem utrzymywanie stosunków z Izraelitami grozio mierci. Jednak nie wszyscy Polacy odnosili si nieyczliwie do ydów. Byli tacy, którzy im pomagali jak, np. niektórzy bohaterowie „Pocztku”.
W rónych epokach rónie odnoszona si do Izraelczyków. I tak np. W „Ludziach bezdomnych” ydzi, którzy wegetowali na ulicy Krochmalnej i Chmielnej wzbudzali u Polaków lito oraz wspóczucie. yd z „Wesela” i Jankiel z „Pana Tadeusza” traktowani byli przez Polaków z szacunkiem, przyjani i yczliwoci. Nie mona wic powiedzie, e cay naród polski paa nienawici do ydów, tak samo jak i nie mona stwierdzi, e antysemityzm zrodzi si dopiero w czasie II wojny wiatowej. Jak ju powiedziaem na wstpie, nienawi do ydów mona byo obserwowa ju w staroytnoci. Naley tutaj wymieni krwawe powstanie ydów za panowania Trojana, czy te zburzenie pastwa ydowskiego w roku 70. Jednak waciwe systematyczne zebranie zarzutów przeciw ydom nastpio dopiero w nowszych czasach.