34. Tematyka wiejska w literaturze pozytywizmu i Młodej Polski. Mieszczaństwo jako temat literatury 2 połowy XIX wieku. Tematyka historyczna w prozie pozytywizmu i Młodej Polski. Miasto i postęp cywilizacyjny jako temat prozy 2 połowy XIX wieku.

36. Obrazy przyrody w literaturze 2 połowy XIX wieku. Tatry pozytywistów imodernistów.

• POZYTYWIZM /WIEŚ-MIASTO-MIESZCZAŃSTWO

Na prowincji.

Pozytywiści interesowali się europejską literaturą i filozofią także na przekór otaczającej rzeczywistości. Epoka postyczniowa to najbardziej prowincjonalny okres w dziejach polskiej kultury. Pozytywiści - ograniczeni finansowo, skrępowani przez niedostępność paszportów - musieli ograniczyć się do rodzimego krajobrazu.

→E. Orzeszkowa Na prowincji

Wieś: napięcia i zagrożenia.

Wieś w polskiej tradycji patriotycznej traktowana jako ostoja rodzimości, w drugiej połowie XIX wieku, po uwłaszczeniu, zmieniła się gwałtownie. Wzrosły napięcia między chłopami a szlachtą. Wieś zubożała, jej poziom cywilizacyjny, szczególnie w Królestwie Polskim, pozostawiał wiele do życzenia. Pozytywistyczny projekt „oświaty ludu” zderzył się z rzeczywistością ciemnoty i nędzy. Zjawiska te rejestrowali pisarze postyczniowi (Placówka, Antek, Janko Muzykant, Szkice węglem, Niziny - niebezpieczny wpływ zabobonów, zbawienne skutki edukacji, projektowanie stosunków między dworem i wsią, wycinkowa analiza życia wiejskiego, pesymistyczny obraz bytowania chłopów, ukazanie przywiązania do ziemi, łączności ze wspólnotą, wierność tradycyjnym wartościom, Dziurdziowie). Chłopi, nieufni z natury wobec przybyszów z zewnątrz, szczególnie boleśnie przeżywali pojawienie się obcych, którzy wykupywali ziemię. Bohater Placówki niemieckich osadników obarcza winą za wszystkie własne niepowodzenia, W sytuacji zubożenia zaostrzyły się konflikty z Żydami. Bieda wypędza również chłopów do miast i za granicę (Za chlebem).

Mit kresów

25. rocznica wybuchu powstania styczniowego przynosi szereg powieści: od Lalki, Nad Niemnem po Pana Wołodyjowskiego. Autorzy wielkich powieści poddali rewizji teraźniejszość, jak i przeszłość. W swojej prozie pokazują, że rozchwianiu uległ obszar wspólnie wyznawanych wartości. Z tych pesymistycznych obserwacji pisarze wyprowadzają wniosek o potrzebie przewartościowania. U Orzeszkowej mamy mit miejsca - romantyczny mit kresów. Pisarka w swojej powieści zawarła szczegółowe opisy przyrody (realizm poetycki) - łączenie dbałości o prawdopodobieństwo realiów kreowanego świata z zainteresowaniem przeżyciami postrzegającego podmiotu. Orzeszkowa miała pasję zbierania i suszenia roślin - jej „herboryzowanie” jest również widoczne w Nad Niemnem.

Utylitaryzm - wszelkie normy etyczne i zasady życia społecznego nie są nam dane od Boga, lecz stanowią wypadkową indywidualnych dążeń do szczęścia i własnych korzyści. Zadaniem etyki utylitarystycznej jest zharmonizowanie celów jednostkowych z celami społecznymi ku wzajemnej korzyści: połączeniu szczęścia jednostki ze szczęściem ogółu. Będąc użytecznym dla społeczeństwa człowiek troszczy się jednocześnie o samego siebie.

Organicyzm - idea współpracy. Społeczeństwo funkcjonuje jak żywy organizm. Każda instytucja społeczna jest powiązana z inną siecią zależności. Od ich wzajemnej współpracy zależy kondycja całości.

Monizm przyrodniczy - rzeczywistość ludzka stanowi część świata przyrody, w związku z tym podlega tym samym prawom i metodom badawczym. Historia stanowi część procesu przyrodniczego, natomiast zmienność historyczna jest zjawiskiem podlegającym determinizmowi; stosunki międzyludzkie badane przez pryzmat ogólnych praw rządzących biologią.

Determinizm - egzystencja człowieka jest uwarunkowana zarówno przez czynniki biologiczne i środowisko, w którym się wychowuje, jak i przez czynniki historyczne, które kształtują jego świadomość; łączony z ewolucjonizmem, interpretacją rozwoju kultur i rozwojem jednostki

Hasła: praca organiczna, praca u podstaw, emancypacja kobiet, asymilacja Żydów.

Powieść realistyczna:

→Stendhal Czerwone i czarne

→H. Balzac cały cykl Komedii ludzkiej

→Ch. Dickens Klub Pickwicka

→N. Gogol Martwe dusze, Płaszcz, Rewizor

→L. Tołstoj Anna Karenina

→I. Turgieniew Szlacheckie gniazdo, Ojcowie i dzieci

→A. Czechow Śmierć urzędnika, Kameleon

→B. Prus Lalka (Warszawa, środowisko arystokracji, mieszczaństwa, inteligencji, biednego ludu, sklepy warszawskie, teatr, Paryż w XIX wieku, dobra szlacheckie)

→H. Sienkiewicz Rodzina Połanieckich

Powieść naturalistyczna:

→E. Zola Germinal z cyklu Rougon-Macquartowie. Historia naturalna i społeczna rodziny za Drugiego Cesarstwa

Demistyfikacja dostatniego i stabilnego życia francuskich mieszczan. Pokazanie miasta „od kuchennych schodów”. Wśród bohaterów postaci bywające w literaturze niezwykle rzadko: robotnicy, chłopi, paryskie kurtyzany, aktorzy, subiekci. Paryż jako zyjący organizm, złożony z wielu części o wyspecjalizowanych funkcjach (np. żołądek to hala fabryczna). Miasto-potwór, miasto-dżungla.

→G. Flaubert Pani Bovary

Opis rzeczywistości pełen jej ciemnych stron. Ludzie zdeterminowani przez biologię i warunki życia społecznego. Marzenia niedoszłej heroiny spalającej swe uczucia na prowincji. Silny instynkt erotyczny połączony ze skłonnością do mitologizacji życia. Bovaryzm.

→A. Dygasiński

→B. Prus Placówka

→E. Orzeszkowa Cham

Miasto (z uśmiechem):

→J. Lam Wielki świat Capowic, Koroniarz w Galicji, Ekstaza w Klekotowie 

Nowelistyka polska:

→B. Prus (Michałko, Powracająca fala, Katarynka, Antek, Kamizelka, Grzechy dzieciństwa, Omyłka)

→H. Sienkiewicz (Szkice węglem - beznadziejność wiejskiego bytowania, niskie popędy i instynkty, Janko Muzykant, Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela, Orso, Jamioł, Za chlebem, Latarnik, Sachem, Legenda żeglarska)

→E. Orzeszkowa (Dobra pani, A...B...C..., Tadeusz, Panna Antonina)

→M. Konopnicka (Nasza szkapa, Dym, Józefowa, Mendel Gdański, Miłosierdzie gminy)

Miasto - zagrożenie współczesności.

→F. Dostojewski Zbrodnia i kara (Petersburg demoniczny, miasto - piekło, symbol carskiego despotyzmu; poczucie obcości, zagubienia, anonimowości; zamęt, chaos, rozchwianie norm moralnych)

• MŁODA POLSKA /WIEŚ-MIASTO-MIESZCZAŃSTWO/

Wiejski pejzaż.

Cierpienie, poczucie osamotnienia, brak zaufania do świata - wszystkie te uczucia stają się pryzmatem, przez które podmiot liryczny ogląda świat przyrody. Psychizacja pejzażu - poeci opisują krajobrazy, które nastroje odpowiadają psychice człowieka odczuwającego ból. Krajobrazy tej poezji są mroczne,, jesienne, zalane deszczem, pełne więdnących kwiatów i gnijących liści. Wywołują nastrój przygnębienia i melancholii.

→K. Przerwa-Tetmajer (np. Anioł Pański)

→S. Korab-Brzozowski (np. Próżnia)

→L. Staff (np. Deszcz jesienny)

→J. Kasprowicz (zbiór Sonety z chałupy, motywy natury, wiejskie również w zbiorach Chwile, Księga ubogich, Mój świat)

→poezja klasyczna u L. Staffa (pochwała przyrody np. Przedśpiew), B. Leśmiana (natura jako miejsce akcji - las, pole, łąka, np. Piła, natura jako bohater - wynijdź, lesie, z swej głębi w wierszu Zielona godzina)

Artysta w tłumie.

→G. Zapolska - pustka i jałowość mieszczańskiego życia, obnaża społeczne choroby, życie zbiorowe ukazuje jako walka o byt, konflikt płci; Kaśka Kariatyda, Przedpiekle, Żabusia, Ich czworo, Panna Maliczewska, Moralność pani Dulskiej.

→K. Przerwa-Tetmajer Eviva l'arte!

→S. Przybyszewski Confiteor (artysta stoi ponad życiem, ponad światem, jest Panem Panów, nie kiełznany żadnym prawem, nie ograniczany żadną siłą ludzką)

Motyw poety przeklętego (żyjącego na marginesie społeczności, jego życie uznane za niemoralne, bulwersowało spokojne życie mieszczanina). Tu: Baudelaire, Verlaine, Rimbaud.

→powieść o artystach W. Berenta Próchno - aktor, dziennikarz, muzyk, poeta, dramaturg, malarz - kwintesencja bohemy - ich losy ukazane na tle gorączkowego życia wielkiego miasta. Łączy ich przekonanie, że sztuka to jedyna ucieczka przed bezsensem rzeczywistości. Czują się dziećmi epoki kryzysu wszelkich wartości. Nie chcą ulegać płaskim gustom publiczności, izolują się, nakładają maski i grają. Poczucie niemożliwości wypełnienia swojej powinności bycia kapłanem sztuki prowadzi ich do „sztucznych rajów”, a w ostateczności do śmierci. Hasła: dekadent, improduktywizm, dramat egzystencji.

→artysta - wrażliwiec - J. A. Kisielewski Karykatury, W sieci - walka jednostki wrażliwej z mieszczańską moralnością; młodopolski cygan tworzący teatr życia, na przekór „przyjętemu” scenariuszowi; moda na artystę a bycie artystą sensu stricto

Tatry:

→F. Berdau Flora Tatr, Pienin i Beskidu Zachodniego

→B. Kotula Rozmieszczenie roślin naczyniowych w Tatrach

→B. Dembowski Słownik gwary podhalańskiej

→A. Giller U Siklawy, W Dolinie, Szałas Roztoki

→A. Asnyk Maciejowi Sieczce

→M. Konopnicka Legenda o polskiej koronie, U pięciu stawów

→W. Bełza W górach

→F. Faleński Odgłosy z gór

→M. Bałucki Góralu, czy ci nie żal

→K. Przerwa-Tetmajer np. Melodia mgieł nocnych (impresjonizm), List Hanusi, Legenda o Janosikowej śmierci, Marsz zbójecki ze „Skalnego Podhala” (dwutomowy zbiór opowiadań Na skalnym Podhalu 1903-1910), Widok ze Świnicy do Doliny Wierchciechej

→J. Kasprowicz np. Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach (impresjonizm, symbolizm)

→T. Miciński Przy Skale Pisanej

→F. Mirandola Tysiąc sześćset dwudziesty trzeci sonet o Giewoncie

→A. Strug Zakopanoptikon (Tatry na wesoło)

Nowa proza i nowe problemy.

→S. Żeromski: poza regułą dobrego smaku Rozdzióbią nas kruki, wrony...; zubożała szlachta Doktor Piotr; rozczarowanie inteligenta Siłaczka; dojrzewanie w mieście Syzyfowe prace; biografia inteligenta Ludzie bezdomni;

→W. S. Reymont Ziemia obiecana (miasto-demon, miasto-piekło, miasto-moloch)

→W. S. Reymont Chłopi (chłopska epopeja, wiele wątków, wiele tematów...)

Dramat:

→S. Wyspiański Wesele (społeczność wiejska); hasła: chłopomania, polska szopa, mit chłopa, polska parada widm, chocholi taniec,

→S. Wyspiański Akropolis (tzw. pieśń o Wawelu)

3

---