PMP - EGZAMIN, VI. TERYTORIUM


VI. TERYTORIUM

  1. Pojęcie i rodzaje terytorium w prawie międzynarodowym.

pojęcie terytorium: ogólnie jest to określony obszar geograficzny lub przestrzenna strefa ludzkiej działalności; jednak najczęściej traktowane jest jako synonim terytorium państwowego. Z dodatkowymi określeniami służy do wskazania, opisania określonego obszaru np. terytorium powiernicze; terytorium zdemilitaryzowane

rodzaje terytoriów:

    1. podlegające suwerenności państwowej;

    2. nie podlegające suwerenności państwowej:

      1. res communis - wspólne dziedzictwo ludzkości (morza otwarte, przestrzeń kosmiczna, dno mórz i oceanów);

      2. res nullius - obszary niczyje, podlegające zawłaszczeniu (współcześnie już nie występują)

jest ono niezbędne do istnienia państwowości, odgrywa ogromną rolę w stosunkach międzynarodowych

żadna z norm prawa międzynarodowego nie jest wyraźniejsza niż ta, która zakazuje państwom wykonywania suwerenności na terytorium innego podmiotu

  1. Wspólne dziedzictwo ludzkości.

Wspólne dziedzictwo ludzkości, res communis, nowa forma własności, termin prawa międzynarodowego odnoszący się do tej części dorobku ludzkości, która nie podlega własności suwerennych państw. Kryteria wyróżnienia: wspólne dziedzictwo ludzkości nie może zostać zawłaszczone, wymaga systemu kierowania, gwarantuje udział w korzyściach wszystkim państwom świata, można go używać tylko do celów pokojowych, należy je zachować dla przyszłych pokoleń.

Należy do niego np. morze otwarte, dno mórz i oceanów poza terenem przynależnym konkretnemu krajowi, przestrzeń kosmiczna.

Za wspólne dziedzictwo ludzkości uznaje się też Antarktydę (choć wyraźne są tendencje do przejęcia jej przez sąsiadujące z nią kraje - Australię, Nową Zelandię, Chile, Argentynę, a także kraje niegdyś jako pierwsze organizujące wyprawy w tym kierunku). Również morze otwarte zaczyna być zmniejszane przez coraz większe strefy ekonomiczne. (do 200 tys. mil).

  1. Istota prawna terytorium państwowego.

wypowiadane w doktrynie poglądy, co do istoty prawnej terytorium państwowego można sprowadzić do czterech zasadniczych teorii:

definicja: Terytorium państwowe stanowi tak przedmiot władzy państwowej, jak przestrzeń, w granicach, której państwo wykonuje władzę w sposób wyłączny i pełny w stosunku do osób, rzeczy i zdarzeń. Terytorium jest także podstawą wykonywania kompetencji państwowych (personalnych) poza jego granicami

  1. Terytorium państwa.

definicja: Terytorium państwowe stanowi tak przedmiot władzy państwowej, jak przestrzeń, w granicach, której państwo wykonuje władzę w sposób wyłączny i pełny w stosunku do osób, rzeczy i zdarzeń. Terytorium jest także podstawą wykonywania kompetencji państwowych (personalnych) poza jego granicami

rodzaje terytorium terytorium państwa składa się z przestrzeni lądowej, morskiej i powietrznej. Może być jednolite lub obejmować wiele fragmentów (enklawy, półenklawy). Ląd stanowi trzon każdego terytorium państwowego, a powierzchnia lądowa utożsamiana jest z terytorium państwa. W skład terytorium państwowego wchodzi też przestrzeń powietrzna nad obszarem lądowym i morskim

granice terytorium jest trójwymiarowe. Bezsporna jest teza, że władza państwa rozciąga się również na jego obszar podziemny, a zasięg zwierzchnictwa państwowego determinowany jest możliwością eksploatacji

teoria przylegania i ciągłości - powoływana przy rozważaniu praw państwa do wnętrza ziemi - może być odniesiona także do terytorium morskiego i powietrznego, które podobnie jak wnętrze ziemi nie mogą być rozpatrywane w oderwaniu od terytorium lądowego (w przypadku granicy morskiej może ona sięgać max 12 mil od linii podstawowej; w przypadku przestrzeni powietrznej zasięg zwierzchnictwa terytorialnego nie jest wyraźnie uregulowany)

  1. Integralność terytorialna państwa w Karcie NZ i innych dokumentach międzynarodowych.

brak definicji w dokumentach i umowach - za doktryną - nienaruszalność terytorium danego państwa. Pojmowana w sensie fizycznym, narodowościowym i państwowym stanowi korelat bezpieczeństwa państwowego. Termin pojawił się na kongresie wiedeńskim (1815) w związku z przyznaniem gwarancji integralności terytorialnej Szwajcarii i części Sabaudii. W XX wieku integralność terytorialną gwarantowały zapisy zawarte w Pakcie Ligi Narodów, Karcie ONZ, umowach międzynarodowych, także Akcie Końcowym KBWE. Wprowadzały one zakaz użycia siły lub zastosowania jej groźby przeciwko niepodległości państwa i całości jego terytorium.

Art. 10 Paktu Ligi Narodów również zawierał sformułowania dotyczące integralności - „Członkowie Ligi zobowiązują się szanować i utrzymywać przeciwko wszelkiej napaści zewnętrznej integralność terytorialną i obecną niezależność polityczną wszystkich członków […]”

Karta Narodów Zjednoczonych po drugiej wojnie światowej sprawa poszanowania integralności terytorialnej zajęła centralne miejsce w stosunkach międzynarodowych. Zasada ta obecna jest w wielu umowach i deklaracjach międzynarodowych, które nawiązują do zasady Karty Narodów Zjednoczonych - w szczególności art. 2 ust. 4 zawiera zakaz groźby i użycia siły „przeciwko integralności terytorialnej i niepodległości jakiegokolwiek państwa”. Porównując art. 10 Paktu z art. 2 ust. 4 KNZ widoczna jest ewolucja pojęcia integralności

Deklaracja KBWE zawiera wszystkie istotne elementy zasady poszanowania integralności. Deklaracja Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie została przyjęta 1 sierpnia 1975 r. Chroni zarówno całość terytorium poprzez zakaz i nielegalność nabywania go siłą, jak i nietykalność poprzez zakaz okupacji wojskowej, a także zakaz podejmowania innych, bezpośrednich lub pośrednich aktów przymusu

  1. Pojęcie i istota zwierzchnictwa terytorialnego.

zwierzchnictwo terytorialne jest formą wykonywania przez państwo suwerenności na swoim terytorium. Jest cechą państwa wynikającą z jego suwerenności. Obejmuję władzę polegającą z jednej strony na sprawowaniu w obrębie terytorium wszystkich działań i funkcji właściwych państwu, z drugiej zaś - na zapobieganiu wykonywania analogicznych działań ze strony innych podmiotów

cechy zwierzchnictwa można sprowadzić do dwóch zasadniczych aspektów:

Obowiązki wynikające ze zwierzchnictwa terytorialnego

zakaz wyrządzania szkód innym państwom państwo wykonuje swe kompetencje nie tylko w interesie własnym, lecz także w interesie społeczności międzynarodowej, musi więc brać pod uwagę i chronić prawa tej społeczności i jej członków. We współczesnym prawie międzynarodowym w związku z zakazem stosowania siły, ale i jej groźby, konsekwencją zwierzchnictwa jest obowiązek państwa zapobiegania w obrębie swego terytorium przestępstwom przeciwko pokojowi i propagandzie wojennej

zasada dobrosąsiedztwa konsekwencją sprawowania zwierzchnictwa jest zobowiązanie państwa do niedopuszczenia do prowadzenia na swym terytorium działalności zabronionej przez prawo międzynarodowe, takiej, która mogłaby zaszkodzić państwom sąsiadującym. Z tej zasady wynika również wiele innych zakazów: zakaz zmiany spływu jakiejś rzeki, jeśli płynie ona w innych państwach; zakaz budowania zapór bez zgody sąsiada; zakaz zanieczyszczania środowiska, jeśli ma to skutki w państwie sąsiednim

kompetencje państw wynikające ze zwierzchnictwa terytorialnego teoretycznie są całkowite i dyskrecjonalne, w praktyce jednak zmuszone są one często ograniczyć wykonywanie swoich praw zwierzchnich z uwagi na wymogi stosunków międzynarodowych. Ograniczenia te mogą być nie tylko ratione personae, lecz także ratione materiae - w obu przypadkach jest ograniczone z uwagi na konieczność współpracy i obrotu międzynarodowego oraz względy bezpieczeństwa zbiorowego

  1. Demilitaryzacja jako ograniczenie zwierzchnictwa terytorialnego.

demilitaryzacja wśród ograniczeń zwierzchnictwa terytorialnego ratione materiae wymienia się przede wszystkim demilitaryzację i neutralizację (występują one oddzielnie albo łącznie).

Demilitaryzacja zgodnie z umową międzynarodową nakłada na państwo obowiązek zlikwidowania oraz zakaz budowy i utrzymywania w przyszłości urządzeń i obiektów wojskowych na określonej części terytorium, a także zakaz utrzymywania tam sił zbrojnych (może być częściowa lub całkowita). Np. umowa poczdamska przewidywała zupełne rozbrojenie i demilitaryzację Niemiec

  1. Neutralizacja jako ograniczenie zwierzchnictwa terytorialnego.

neutralizacja umowne wyłączenie możliwości działań wojennych na danym terytorium oraz nakaz powstrzymania się od wykorzystania go w charakterze bazy do prowadzenia takich działań. Stosowana zwłaszcza w przypadku międzynarodowych dróg wodnych np. w 1881 r. taki status uzyskała Cieśnina Magellana

często naturalizacja występuje łącznie z demilitaryzacją np. w stosunku do Antarktyki od 1 grudnia 1959r.

  1. Bazy wojskowe a zwierzchnictwo terytorialne.

są one daleko idącym ograniczeniem zwierzchnictwa terytorialnego, rozpowszechnione po II wojnie światowej

wg Berezowskiego są 3 cechy charakterystyczne dla bazy terytorialnej: władza terytorialna na terenie bazy, prawo łączności z bazą przez terytorium przylegające oraz pobyt na terenie bazy i wokół niej obcych sił zbrojnych

na podstawie analizy dwustronnych porozumień o bazach, można stwierdzić, że ustanawiające je państwa, w zamian za określone korzyści, uzyskują na pewien okres czasu prawo do pewnych obszarów, na których wykonują szerokie prawa i władzę w celach wojskowych

na pozytywną ocenę zasługują takie ograniczenia zwierzchnictwa terytorialnego jak: demilitaryzacja, neutralizacja, strefy bezatomowe, limitowanie zbrojeń, wyeliminowanie pewnych rodzajów broni i zakaz doświadczeń z nimi (bazy wojskowe nie)

  1. Nabycie terytorium państwowego: cesja.

Nabycie terytorium. Jest to dopuszczalne przez prawo rozciągnięcie zwierzchnictwa terytorialnego, dającym nie tylko prawo wykonywania kompetencji państwowych, ale również dysponowania nabytym obszarem ze skutkami erga omnes. Prawo międzynarodowe mówi nam, w jaki sposób między państwami dochodzi do nabycia terytorium, natomiast prawo wewnętrzne wyjaśnia, jakie organy i poprzez jakie działania mogą dokonać zmian terytorialnych.

Sposoby nabycia terytorium. Najbardziej rozpowszechniony jest podział na tytuły pierwotne i pochodne. Acquisitio originaria oznacza rozciągnięcie zwierzchnictwa na terytorium nie będące dotąd częścią innego podmiotu, natomiast acquisitio derivativa to nabyć terytorium innego państwa.

Trzeba się zgodzić z uwagą L. Ehrlicha, że państwo będące podmiotem prawa międzynarodowego ma nad terytorium podlegającym jego suwerenności władzę własną, pierwotną i suwerenności nad tym terytorium nie może być nigdy przeniesiona z innego podmiotu prawa międzynarodowego na drugi.

Cesja.

Pojęcie. Najczęściej w stosunkach międzynarodowych zmiany terytorialne następują w wyniku cesji. Na mocy umowy międzynarodowej następuje transfer terytorium, kiedy jedno państwo przestaje a drugie rozpoczyna wykonywań zwierzchnictwo nad przekazanym obszarem. Postanowienia o cesji znajdują się najczęściej w traktatach pokoju, choć praktyka międzynarodowa zna wiele przykładów, gdy następowała ona odpłatnie, w formie kupna i sprzedaży, a czasem nawet przybierała formę wymiany terytorium.

Podmiotem cesji mogą być tylko państwa. Niezależnie od liczby stron umowy o cesji, ma ona charakter dwustronny. Na cesję składa się wiele aktów: wyrzeczenie się praw do cedowanego terytorium przez poprzedniego suwerena i zobowiązanie się do nie przeszkadzania działaniu nowego, który następnie zajmuje ten obszar i rozciąga nad nim swą władzę.

Elementy cesji. Do przeprowadzenia cesji niezbędne są dwa elementy:

- prawny - zawarcie umowy zobowiązującej cedenta do opuszczenia terytorium;

- faktyczny - realizacja tego zobowiązania i objęcie terytorium przez drugie państwo;

Umowa o cesji legalizuje objęcie terytorium w posiadanie, stanowi legitymację cesjonariusza.

Legalność cesji. Nie jest ona uwarunkowana ani koniecznością przeprowadzenia plebiscytu, ani uznaniem cesji przez państwo trzecie. Nabyte prawa terytorialne są prawomocne w stosunku do wszystkich podmiotów. Uzasadniona jest interwencja państw trzecich tylko, gdy cedowane terytorium ma określony status prawny, zachowaniu, którego są zainteresowane inne podmioty.

Cesja odpłatna- polega na przeniesieniu, w drodze umowy międzynarodowej, zwierzchnictwa nad danym terytorium z jednego państwa (cedenta) na drugie (cesjonariusza) w zamian za określoną kwotę pieniężną np. Alaska.

Cesja wzajemna- polega na zamianie, w drodze umowy międzynarodowej, części terytoriów dwóch państw.

Cesja plebiscytarna- polega na przeniesieniu, w drodze umowy międzynarodowej, zwierzchnictwa nad danym terytorium z jednego państwa (cedenta) na drugie cesjonariusza, pod warunkiem uzyskania zgody ludności zamieszkującej to terytorium.

  1. Nabycie terytorium państwowego: efektywna okupacja a zasiedzenie.

Efektywna okupacja

efektywna okupacja uzyskała swe ostateczne znaczenie w XIX w. ekspansja kolonialna w Afryce

„efektywna okupacja” obejmuje dwa zakresy pojęciowe: po pierwsze wskazuje, że jest rzeczywista i faktyczna, a po drugie, że okupacja ta daje tytuł suwerenny i wywołuje określone skutki w prawie międzynarodowym

warunek efektywności okupacja daje tytuł tylko wtedy, gdy terytorium podlega wyłącznej, efektywnej władzy państwa rządzącego. Efektywność zależy od dwóch czynników: charakteru okupowanego terytorium oraz stopnia, w jakim społeczność międzynarodowa jest nim zainteresowana

efektywna okupacja straciła na znaczeniu współcześnie, w związku z zakazem i potępieniem kolonializmu

Zasiedzenie

niezbędne jest ciągłe i pokojowe wykonywanie praw suwerennych na danym terytorium oraz jedynie we własnym imieniu

jest to nabycie suwerenności poprzez efektywne, trwałe wykonywanie kompetencji państwowych. Jednak działanie zasiedzenia jest ograniczone przez prawo międzynarodowe w wielu przypadkach np. okupacji wojskowej lub rezultatów wojny

  1. Sposoby utraty terytorium państwowego.

sposoby utraty terytorium. Prawo międzynarodowe zna tyle samo sposobów nabycia, co utraty terytorium. A więc cesja, zasiedzenie może być sposobem nabycia jak i utraty terytorium. Efektywna okupacja ma odpowiednik porzucenia, a przyrost - zmniejszenia itp. Zwykle, jeśli jedno państwo nabywa terytorium to inne je traci, zdarza się jednak, że traci się nie na rzecz innego państwa, lecz np. ono zanika na skutek działania żywiołów itp.

derelikcja jest przykładem utraty terytorium nie na rzecz innego podmiotu państwo przestaje wykonywać swe kompetencje na danym obszarze i porzuca je, co prowadzi do przekształcenia w ziemie niczyją. Wspólnym mianownikiem wszystkich sposobów utraty terytorium jest brak lub niemożliwość wykonywania kompetencji państwowych, bez względu na powody z wyjątkiem zawojowania, które jest wyłączone z możliwości

  1. Pojęcie i rodzaje granic państwowych.

granicę linearną zawdzięczamy rewolucji francuskiej, gdyż tak rozumiana była w traktatach zwieranych przez Francję w latach 1797 i 1801. Granica jest to linia, a ściślej płaszczyzna, w obrębie, której zawiera się terytorium państwowe; oddziela ona je od terytorium innego państwa

rodzaje granic naturalne (morza, góry, stepy, pustynie) lub sztuczne. Natomiast ze względu na sposób ich ustalania dzielą się na orograficzne (uwzględniające ukształtowanie powierzchni) i geometryczne (przebiegające niezależnie od rzeźby terenu). Szczególnym rodzajem granic są granice astronomiczne biegnące wzdłuż południków i równoleżników (np. między USA a Kanadą lub między Egiptem a Libią i Sudanem)

  1. Etapy ustalania granicy państwowej.

granicę ustala się zwykle za pomocą odpowiednich umów międzynarodowych, rzadziej w wyniku decyzji arbitrażowej lub sądowej.

  1. Delimitacja granicy państwowej

ustalenie przebiegu granicy państwowej; obejmuje sporządzenie opisu granicy oraz naniesienie jej przebiegu na mapę o stosunkowo małej skali np. 1:1000 000 - dokumenty te stanowią podstawę do przeprowadzenia demarkacji. Delimitacja powinna być kompletna, precyzyjna i dokładna.

  1. Demarkacja granicy państwowej

ma na celu szczegółowe wytyczenie i oznakowanie przebiegu granicy państwowej w terenie. Przeprowadzana jest przez komisję mieszaną i opiera się na dokumentach z procesu delimitacji. Uwzględnia się zachowanie niezbędnych warunków dla prowadzenia gospodarki rolnej oraz nie przeprowadzanie granicy przez miasta i wsie. Mapa granicy wykonana jest zwykle w większej skali niż delimitacja np. 1:2500

redemarkacja granicy polega na sprawdzeniu istniejącej i wytyczonej już granicy

  1. Administracja granicy państwowej

przepisy wewnętrzne regulują sprawy ochrony granicy, jej przekraczania czy eksploatacji bogactw naturalnych w jej pobliżu np. ustawa z 12 października 1990 r. o ochronie granicy państwowej

nie wszystkie problemy można rozwiązać jednostronnie, dlatego państwa zawierając ze sobą umowy o współpracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych

  1. Status rzek międzynarodowych.

rzeki międzynarodowe to w szerokim rozumieniu rzeki przepływające przez terytorium co najmniej dwóch państw ważne, by była to rzeka żeglowna mająca ujście do morza, na której obowiązywałaby swoboda żeglugi dla statków wszystkich państw (rzeki wielonarodowe płyną przez kilka państw, ale nie nadają się do żeglugi albo nie mają ujścia do morza; rzeki graniczne rozdzielają terytoria dwóch państw)

rzeki graniczne - w zależności od tego, czy rzeka jest żeglowna, czy nie granica może być wytyczona za pomocą zasady thalweg'u (zgodnie z nurtem) - tam gdzie rzeka jest nieżeglowna lub jest wiele nurtów, jak np. Dunajec to stosuje sie regułę mediany (geometryczny środek rzeki)

konwencja barcelońska z 20 kwietnia 1921 r. znacznie rozszerza pojęcie rzeki międzynarodowej, jednak ze względu na niewielką liczbę ratyfikacji konwencja miała ograniczone znaczenie

rzeki poza żegluga są również wykorzystywane do celów przemysłowych, energetycznych itp. dlatego każda rzeka jeśli przecina lub rozgranicza terytoria kilku państw jest przedmiotem stosunków między tymi państwami

  1. Źródła prawa morza.

pierwsza i druga konferencja prawa morza. Pierwsza konferencja odbyła się w Genewie i trwała od 24 lutego do 27 kwietnia 1958 r. W wyniku jej prac podpisano 4 konwencje: w sprawie morza terytorialnego i strefy przyległej; w sprawie morza otwartego; w sprawie rybołówstwa i konserwacji zasobów żywych morza otwartego oraz w sprawie szelfu kontynentalnego

druga konferencja odbyła się w 1960 r. i miała na celu wyraźnie określić szerokość morza terytorialnego, jednak nie udało się tego zrobić

to niepowodzenie miało brzemienne skutki na przyszłość. W miarę upływu czasu wiele państw w swych roszczeniach do morza terytorialnego i wyłącznej strefy rybołówstwa zaczęło wykraczać poza 12-milową granicę. Rozpoczął się proces obrazowo określany jako „pełzanie jurysdykcji państwowej po morzu otwartym”

trzecia konferencja prawa morza ONZ w istocie miała ona za zadanie rewizję całego istniejącego prawa morskiego. Trwała 10 lat (od 1973 do 1982) i uznawana jest za jedną z największych i najważniejszych konferencji w historii stosunków międzynarodowych. Uczestniczyło w niej 157 państw, a w wyniku jej prac doszło do wypracowania i przyjęcia konwencji o prawie morza, będącej swoistą konstytucją mórz i oceanów. 10 grudnia 1982 w Montego Bay na Jamajce podpisano powyższą

  1. Klasyfikacja obszarów morskich.

  1. obszary morskie wchodzące w skład terytorium państwowego

  1. obszary morskie podlegające ograniczonej jurysdykcji lub suwerenności państwa nadbrzeżnego

  1. obszary morskie poza granicami jurysdykcji państwowej

  1. Obszary morskie RP na podstawie ustawodawstwa polskiego i konwencji o prawie morza.

Morskie wody wewnętrzne

Zgodnie z ustawą o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej z 21 marca 1991r., morskimi wodami wewnętrznymi są: część Jeziora Nowowarpieńskiego i część Zalewu Szczecińskiego; część Zatoki Gdańskiej, zamknięta linią podstawową biegnącą od punktu na Mierzei Helskiej do punktu na Mierzei Wiślanej; część Zalewu Wiślanego, znajdująca się na południowy zachód od granicy państwowej między Polską a Rosją; wody portów określone od strony morza linią łączącą najdalej wysunięte w morze stałe urządzenia portowe, stanowiące integralną część systemu portowego.

Morze terytorialne

Polska z dniem 1 stycznia 1978 r. ustanowiła 12-milowe morze terytorialne.

Morski pas przyległy

Polska, stosownie do rozporządzenia Prezydenta RP z 21 października 1932r. oraz dekretu o ochronie granic państwowych z 1956r., miała 3-milowy pas przyległy poza granicami 3-milowego morza terytorialnego. Z dniem 1 stycznia 1978r.,w związku z wejściem w życie ustawy o morzu terytorialnym z 17 grudnia 1977r., pas przyległy stał się częścią 12-milowego polskiego morza terytorialnego. Ustawa o obszarach morskich z 1991r. nie przewiduje ustanowienia 24-milowego pasa przyległego.

Morska strefa ekonomiczna i strefa rybołówstwa

Z dniem 1 stycznia 1978r. również Polska ustanowiła strefę rybołówstwa, zgodnie z ustawą o polskiej strefie rybołówstwa morskiego. Wprowadzenie jej zostało podyktowane koniecznością zapewnienia ochrony zasobów żywych części przylegającej do polskiego wybrzeża. Ustawa z roku 1991 słusznie zastąpiła polską strefę rybołówstwa przez wyłączną strefę ekonomiczną.

Szelf kontynentalny

Problemy związane z wykonywaniem praw suwerennych na szelfie przez Polskę zostały uregulowane przez ustawę z 17 grudnia 1977r. Jednak ustawa ta utraciła moc w wyniku wejścia w życie ustawy o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej z 21 marca 1991r. Nie przewiduje ona ustanowienia szelfu kontynentalnego , gdyż ustanowienie wyłącznej strefy ekonomicznej czyni to zbędnym.

  1. Morskie wody wewnętrzne w Konwencji o prawie morza i w ustawie o obszarach morskich RP z 1991 r.

Morskie wody wewnętrzne.

Definicja. Są to wody znajdujące się między lądem a wewnętrzną granicą morza terytorialnego (linią podstawową). Zalicza się do nich zatoki morskie o określonym rozwarciu, zatoki historyczne oraz wody portów.

Istota prawna. Wody wewnętrzne podlegają wyłącznej i całkowitej władzy państwa nadbrzeżnego, rozciągającej się również na przestrzeń powietrzną i dno. Z pełnego zwierzchnictwa terytorialnego państwa wynika jego prawo do regulowania dostępu obcych statków. W wodach wewnętrznych nie obowiązuje prawo nieszkodliwego przepływu.

Wody archipelagowe. Ta kategoria wód wewnętrznych pojawiła się w roku 1982 na konwencji o prawie morza. Obowiązuje na nich prawo nieszkodliwego przepływu, są to trasy normalnie wykorzystywane dla żeglugi międzynarodowej- nie podlegające zawieszeniu prawo przejścia archipelagowym szlakiem morskim. (Swoboda żeglugi na wodach archipelagowych).

Zatoki. Są również wodami wewnętrznymi, jeśli brzegi należą do jednego państwa, a odległość między punktami wytyczającymi jej naturalne ujście nie przekracza 24 mil. W sytuacji, gdy odległość pomiędzy punktami wyznaczającymi naturalne wejście do zatoki przy najdalszym odpływie (tzw. szerokość rozwarcia) przekracza 24 mile, to wytycza się przez zatokę linię prostą długości 24 mil tak, aby zamknąć nią jak największy obszar wody, jaki można objąć linią tej długości. W ten sposób jedynie część obszaru zatoki ograniczona linią 24 mil może stać się morskimi wodami wewnętrznymi państwa.Również zatoki historyczne, mimo, że szerokość ich rozwarcia jest większa niż 24 mile, a podstawą do tego jest długotrwałe i efektywne wykonywanie zwierzchnictwa terytorialnego przez państwo nadbrzeżne, uznawane przez inne podmioty należą do wód wewnętrznych.(Zatoki historyczne-Zatoka Hudsona, Morze Białe i Karskie)

Zatoka Gdańska - cześć wód zatoki zostało uznanych za wody wewnętrzne, jednak Polska nigdy nie wysuwała roszczeń do uznania Zatoki Gdańskiej za zatokę historyczną.

Porty morskie. Wody portów morskich są uznawane za wody wewnętrzne, a więc miejsca gdzie statki zawijają w celu załadowania lub wyładowania pasażerów i towarów. Zgodnie z Konwencją Genewską , najdalej nawet wysunięte w morze, stałe urządzenia portowe, stanowiące integralną część systemu portowego to część wybrzeża, nad którym państwo nadbrzeżne sprawuje zwierzchnictwo terytorialne. Państwo decyduje, które porty są otwarte dla żeglugi międzynarodowej. Porty wojskowe, rybackie czy obsługujące wyłącznie żeglugę kabotażową, są portami zamkniętymi. Porty , do których zwyczajowo zawijają statki handlowe i które służą handlowi międzynarodowemu to porty otwarte. Dominuje zasada swobodnego dostępu do portów, jednak państwa mogą zamknąć porty ze względu na ważne przyczyny, jednak nie można dopuścić do dyskryminacji statków niektórych bander. Porty podlegają prawu i władzy państwa nadbrzeżnego, co oznacza, że statki obcych bander podlegają jego jurysdykcji, oprócz okrętów wojennych.

Redy. Są to wejścia do portów, w niektórych państwach traktowane są jako wody wewnętrzne. Ustawa z 1991r. uznaje redy za część morza terytorialnego, a nie za część wód wewnętrznych.

  1. Zasada nieszkodliwego przepływu przez morze terytorialne a prawa państwa nadbrzeżnego.

Delimitacja morza terytorialnego. W celu przeprowadzenia delimitacji morza terytorialnego państwo nadbrzeżne musi wyznaczyć linię podstawową, czyli wewnętrzną granicę, oraz ustalić jej szerokość. Przy wyznaczaniu linii podstawowej należy wyróżnić dwie sytuacje: Pierwsza dotyczyć będzie wybrzeża nieukształtowanego, takiego jak polski, zaś druga odnosi się do wybrzeża ukształtowanego, na którym występują liczne wyspy, lub wcięcia wybrzeża w postaci np. fiordów. W pierwszym przypadku znajduje zastosowanie zasada wytyczania linii podstawowej czyli tzw. normalna linia podstawowa to linia najniższego stanu wody wzdłuż wybrzeża, oznaczona na mapach o dużej skali, uznanych oficjalnie przez państwo nadbrzeżne. W drugiej sytuacji, w miejscach w których linia wybrzeża jest głęboko wgięta i wrzyna się w ląd, lub w sąsiedztwie znajduje się szereg wysp, przy wytyczaniu linii podstawowej stosuje się metodę prostych linii podstawowych- polega ona na łączeniu liniami prostymi najdalej wysuniętych w morze wysp i części wybrzeża.

Szerokość morza terytorialnego. Konwencja genewska o morzu terytorialnym pośrednio potwierdziła dopuszczalność ustanowienia 12-milowego morza terytorialnego, uznając możliwość ustanawiania pasa przyległego o szerokości nie przekraczającej 12 mil, oraz wody zatoki za wody wewnętrzne, gdy wejście do niej nie przekracza 24 mil.

Prawo nieszkodliwego przepływu. Prawo nieszkodliwego przepływu oznacza żeglugę przez morze terytorialne w celi przepłynięcia przez to morze bez wchodzenia na wody wewnętrzne lub przybijania do urządzeń redowych lub portowych poza wodami wewnętrznymi lub wpłynięcia na wody wewnętrzne państwa nadbrzeżnego lub wypłynięcia z nich na morze pełne. Konwencja genewska wyjaśnia, że przepływ jest nie szkodliwy, gdy nie zagraża pokojowi, bezpieczeństwu lub porządkowi państwa nadbrzeżnego. Prawo nieszkodliwego przepływu statków handlowych nie budzi wątpliwości, jednak okrętom wojennym państwa odmawiają tego prawa uzależniając je od swojej zgody. Państwo może podejmować kroki konieczne do zapobiegania przepływowi szkodliwemu. Konwencja Genewska o morzu terytorialnym nie wymaga zezwolenia ani notyfikacji, żąda tylko, by okręty podwodne płynęły wynurzone. Przepływ powinien być nieprzerwany i szybki. Zasadniczo nie dopuszcza się zatrzymania się i zarzucenia kotwicy, za wyjątkiem sytuacji związanych ze zwyczajną żeglugą albo gdy jest to konieczne z powodu siły wyższej lub niebezpieczeństwa, albo w celu udzielenia pomocy ludziom, statkom morskim lub powietrznym, znajdującym się w niebezpieczeństwie lub krytycznym położeniu.

prawo nieszkodliwego przepływu konwencja genewska wyjaśnia, że przepływ jest nie szkodliwy, gdy nie zagraża pokojowi, bezpieczeństwu lub porządkowi państwa nadbrzeżnego. Prawo nieszkodliwego przepływu statków handlowych nie budzi wątpliwości, jednak okrętom wojennym państwa odmawiają tego prawa uzależniając je od swojej zgody

warunki nieszkodliwego przepływu w konwencji z roku 1982 sprecyzowano warunki nieszkodliwego przepływu i uznano, że przepływ będzie zagrażał pokojowi państwa nadbrzeżnego, gdy statek podejmie działania polegające na:

  1. groźbie lub użyciu siły przeciwko suwerenności państwa nadbrzeżnego, lub pogwałceniu w jakiś sposób zasad prawa międzynarodowego wymienionych w Karcie NZ;

  2. jakimkolwiek ćwiczeniu lub użyciu wszelkiego rodzaju broni;

  3. jakimkolwiek czynie mającym na celu zbieranie informacji na szkodę obronności lub bezpieczeństwa państwa nadbrzeżnego;

  4. jakiejkolwiek propagandzie mającej na celu osłabienie obronności lub bezpieczeństwa państwa nadbrzeżnego;

  5. startowaniu, lądowaniu lub braniu na pokład jakiegokolwiek statku powietrznego;

  6. startowaniu, lądowaniu lub braniu na pokład jakiegokolwiek urządzenia wojskowego;

  7. ładowaniu lub wyładowywaniu jakichkolwiek towarów, walut lub osób z naruszeniem przepisów celnych, skarbowych lub sanitarnych państwa nadbrzeżnego;

  8. jakimkolwiek umyślnym i poważnym zanieczyszczeniu wbrew postanowieniom niniejszej konwencji;

  9. uprawianiu rybołówstwa;

  10. prowadzeniu jakichkolwiek badań lub inspekcji;

  11. jakimkolwiek działaniu mającym na celu zakłócenie systemu łączności oraz innych urządzeń lub instalacji państwa nadbrzeżnego;

  12. wszelkim innym działaniom niezwiązanym bezpośrednio z przepływem;

jurysdykcja państwa nadbrzeżnego statki znajdujące się na morzu terytorialnym podlegają nie tylko jurysdykcji administracyjnej państwa nadbrzeżnego, ale także karnej i cywilnej. Spod jurysdykcji wyłączone są okręty wojenne oraz niehandlowe statki państwowe

Jurysdykcja karna w stosunku do statku przepływającego przez morze terytorialne (np. aresztowanie) może być wykonywana tylko wówczas , gdy:

a) skutki przestępstwa rozciągają się na obszar państwa nadbrzeżnego;

b) jeżeli przestępstwo zakłóca spokój kraju lub porządek na morzu terytorialnym;

c) jeżeli o pomoc zwróci się kapitan statku, przedstawiciel dyplomatyczny lub konsul państwa jego bandery;

d) jeżeli jest to konieczne do zwalczania nielegalnego handlu narkotykami i substancjami psychotropowymi

Jurysdykcja cywilna w stosunku do statku przepływającego przez morze terytorialne może być wykonywana tylko w stosunku do statku ( a nie w stosunku do osób) i to tylko z tytułu zobowiązania lub obciążenia, jakie statek wziął na siebie w związku z danym przepływem.

  1. Morska strefa przyległa.

Morski pas przyległy.

Pojęcie. Obszar morza o określonej szerokości, przylegający do zewnętrznej granicy morza terytorialnego, na którym państwo nadbrzeżne sprawuje w odniesieniu do obcych statków kontrolę w specjalnie przewidzianych dziedzinach i ograniczonym zakresie. Konwencja o prawie morza przewiduje możliwość ustanawiania morskiego pasa przyległego o szerokości nie przekraczającej 24 mil. Państwo z przyczyn funkcjonalnych wykonuje w strefie pewne prawa suwerenne. Jest ono uprawnione do sprawowania kontroli koniecznej dla: a) zapobiegania naruszaniu jego ustaw lub przepisów celnych, skarbowych, imigracyjnych lub sanitarnych w obrębie swego terytorium lub morza terytorialnego, b) karania naruszeń powyższych ustaw i przepisów popełnionych w obrębie swego terytorium lub morza terytorialnego.

  1. Status prawny i zasady korzystania z wyłącznej strefy ekonomicznej.

Morska strefa ekonomiczna i strefa rybołówstwa.

Faktycznymi twórcami tej koncepcji są państwa afrykańskie, a ich stanowisko zostało sformułowane na regionalnym seminarium prawa morza, jakie odbyło się w Jaunde w czerwcu 1972r.

Następstwa wprowadzenia stref. Ustanowienie 200-milowej strefy oznaczało, że poza granicami morza terytorialnego, na obszarze morza otwartego, przekreślona została dotychczasowa zasada wolności rybołówstwa. Strefy obejmują także zasoby naturalne dna, i to nie tylko szelfu kontynentalnego, gdzie państwa już obecnie mają wyłączne prawa, lecz również tych części dna mórz i oceanów leżących poza krawędzią szelfu w obrębie 200mil.

Istota prawna. W wyłączonej strefie ekonomicznej, której szerokość nie morze przekroczyć 200 mil, licząc od linii podstawowej morza terytorialnego, państwo nadbrzeżne ma prawa suwerenne do badania, eksploatacji eksploracji, ochrony i gospodarowania zasobami naturalnym, zarówno żywymi jaki i nieożywionymi dna morza i jego podziemia oraz pokrywających je wód jak również odnośnie do innych przedsięwzięć w zakresie gospodarczej eksploracji i eksploatacji strefy, takich jak wykorzystanie w celach energetycznych wody, prądów i wiatrów oraz jurysdykcję w zakresie ustanawiania i użytkowania sztucznych wysp, instalacji, urządzeń, morskich badań naukowych i ochrony środowiska morskiego. W wyłącznej strefie ekonomicznej wszystkie państwa korzystają z wolności żeglugi i przelotu, układania kabli i rurociągów itp. Jeżeli konwencja nie przyznaje praw lub jurysdykcji w wyłącznej strefie ekonomicznej państwu nadbrzeżnemu lub innym państwom i dochodzi do konfliktu interesów państwa nadbrzeżnego z interesami jakiegokolwiek innego państwa lub państw, to konflikt taki powinien być rozstrzygnięty w oparciu o zasadę słuszności i w świetle wszelkich odnośnych okoliczności sprawy, przy uwzględnieniu znaczenia odnośnych interesów zarówno dla stron, jak i dla społeczności międzynarodowej jako całości.

Zasady uprawiania rybołówstwa w strefie. Zgodnie z konwencją z roku 1982 państwo nadbrzeżne samo określa wysokość dopuszczalnego połowu żywych zasobów w strefie, przy czym biorąc pod uwagę najlepsze z dostępnych mu informacji naukowych, powinno chronić żywe zasoby od niebezpieczeństwa przełowienia. Jeśli państwo nie jest w stanie pozyskać dopuszczalnego odłowu, powinno udostępnić innym państwom możliwość korzystania z nadwyżki.

Praktyka międzynarodowa. Strefy rybołówstwa utrzymało do chwili obecnej tylko 25 państw, podczas gdy wyłączną strefę ekonomiczną posiada 81 państw, gdyż daje ona znacznie dalej idące uprawnienia. Niekiedy państwo nie może skorzystać z maksymalnej dopuszczalnej szerokości wyłącznej strefy ekonomicznej, wtedy delimitacja powinna nastąpić w drodze umowy międzynarodowej zawartej między zainteresowanymi państwami.

  1. Prawa państwa nadbrzeżnego do szelfu kontynentalnego a status wód pokrywających szelf.

Szelf kontynentalny.

Do jej powstania doprowadził rozwój nauki i techniki umożliwiający prowadzenie badań oraz eksploatacji bogactw naturalnych znajdujących się na dnie morskim. Wiele państw wysuwało jednostronne roszczenia do szelfu, trzeba było, więc uregulować ten problem, co nastąpiło w IV konwencji genewskiej.

IV konwencja genewska z 1958r. Szelf wg niej to dno morskie oraz warstwy ziemi pod dnem morskim przylegające do wybrzeża, lecz znajdujące się poza granicami morza terytorialnego. Zewnętrzna granica szelfu przebiega w miejscu gdzie głębokość wody nie przekracza 200 metrów, może ona jednak wykraczać poza nią, jeśli istnieje możliwość eksploatacji zasobów naturalnych. Oznacza to, że w praktyce nie ma wyraźnie określonej zewnętrznej granicy szelfu, w miarę rozwoju możliwości technicznych przesuwa się ona coraz dalej w stronę morza otwartego.

Prawo państwa nadbrzeżnego. Państwo wykonuje nad szelfem kontynentalnym prawa suwerenne w celu badania i eksploatacji jego naturalnych zasobów. Są to prawa wyłączne. Prawa mają charakter ekskluzywny tzn., że nawet, jeśli nie prowadzi badań to żadne inne państwo nie może tego robić. Konwencja nie daje państwu suwerenności nad szelfem, tylko przyznaje mu wykonywanie „praw suwerennych dla badania i eksploatacji”. Szelf nie jest więc res nullius i nie może być zawłaszczony przez inne państwa w drodze efektywnej okupacji. Państwo nadbrzeżne ma wyłączne prawo budowania i utrzymywania sztucznych wysp instalacji i konstrukcji na szelfie. Może także ustanawiać strefy bezpieczeństwa o szerokości do 500 m wokół takich obiektów. Państwa mogą chronić instalację i mają prawo wyrażania zgody i regulowania wierceń na szelfie. Prawa państwa nadbrzeżnego w odniesieniu do szelfu kontynentalnego nie wpływają na status prawny wód pokrywających szelf ani przestrzeni powietrznej ponad tymi wodami. Wykonywanie przez państwo nadbrzeżne jego praw w odniesieniu do szelfu kontynentalnego nie powinno naruszać ani powodować nieuzasadnionego zakłócenia żeglugi oraz innych praw i wolności innych państw przewidzianych w niniejszej konwencji. Wszystkie państwa mają prawo do układania na szelfie kontynentalnym podmorskich kabli i rurociągów.

Państwo nadbrzeżne nie może utrudniać realizacji tego prawa, z zastrzeżeniem jednak swojego prawa do podejmowania rozsądnych kroków w zakresie eksploatacji szelfu, eksploatacji jego zasobów naturalnych oraz zapobiegania, zmniejszania i kontrolowania zanieczyszczenia powodowanego przez rurociągi, państwo to nie może utrudniać układania lub konserwowania takich kabli lub rurociągów. Wytyczenie trasy dla układania takich rurociągów na szelfie kontynentalnym wymaga zgody państwa nadbrzeżnego.

  1. Zasada wolności mórz a prawa państw śródlądowych.

Granica morza otwartego. Morze otwarte obejmuje wody morskie znajdujące się poza granicami morza terytorialnego. Konwencja z 1982r. wyłącza z pojęcia morza otwartego wyłączną strefę ekonomiczną.

Zasada wolności morza. Wolność mórz jest istota prawną morza otwartego, oznacza ona, że wszystkim przysługuje prawo rozsądnego czerpania pożytków z morza otwartego, którego obszary nie podlegają i nie mogą być poddane zwierzchnictwu terytorialnemu żadnego z podmiotów. Wolność mórz obejmuje wolność żeglugi, wolność rybołówstwa, wolność zakładania kabli podmorskich i rurociągów, wolność przelotu. Z wolności mórz mają prawo korzystać wszystkie państwa , z tym zastrzeżeniem, że każde z nich musi uwzględniać interesy innych i przestrzegać prawa międzynarodowego.

Wolność żeglugi. Oznacza, że każde państwo, niezależnie czy posiada wybrzeże morskie czy nie, ma prawo korzystania z morza otwartego dla żeglugi swoich statków handlowych oraz okrętów wojennych. Istnienie faktycznego związku miedzy statkiem a państwem jest niezbędne w interesie międzynarodowej żeglugi oraz skutecznego wykonywania przez państwo jurysdykcji i kontroli w zakresie technicznym, administracyjnym i socjalnym nad statkami podnoszącymi jego banderę. Na morzu otwartym statki podlegają prawu i władzy tylko państwa, do którego należą.

Wolność rybołówstwa. Z wolności morza otwartego wynika, prawo wszystkich państw do eksploatacji zasobów żywych (ryby, ssaki, rośliny), może ona podlegać uzgodnionym ograniczeniom.

Wolność zakładania kabli. Wykształciła się w związku z postępem technicznym i objęła także rurociągi. Konwencja paryska z 1884r. potwierdza prawo każdego państwa do układania kabli i rurociągów, przy czym - z zastrzeżeniem praw państwa nadbrzeżnego na szelfie - nie może ono przeszkadzać w ich zakładaniu czy konserwacji. Wszystkie państwa zobowiązane są do wprowadzenia do swego ustawodawstwa przepisów uznających za czyn karalny umyślne lub będące wynikiem karygodnego zaniedbania zerwanie lub uszkodzenie kabli i rurociągów. Przepisu tego nie stosuje się do sytuacji , gdy zerwanie lub uszkodzenie było spowodowane w celu ratowania życia lub zdrowia.

Wolność przelotu. W przestrzeni powietrznej nad morzem otwartym wszystkie państwa korzystają z wolności przelotu, czyli swobody uprawiania żeglugi statkami powietrznymi posiadającymi ich przynależność i podlegającymi ich władzy. Zagadnieniami bezpieczeństwa żeglugi nad morzem otwartym zajmuje się Międzynarodowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego (ICAO), która podzieliła tę przestrzeń na specjalne rejony i zajmuje się ogólnie bezpieczeństwem lotów.

Do czterech wolności, wymienionych w konwencji wiedeńskiej o morzu otwartym konwencja o prawie morza z 1982r. dodała jeszcze dwie:

Wolność budowania sztucznych wysp. Uwzględnienie tej wolności wynika z postępu technicznego i nowych możliwości.Konwencja nie zawiera żadnych postanowień odnoszących się do zasad korzystania z tej wolności, lecz jedynie wymaga uwzględnienia postanowień dotyczących szelfu kontynentalnego.

Wolność badań naukowych na morzu otwartym. Konwencja nie precyzuje szczegółowo warunków prowadzenia badań, jednak ogólne zasady przewidują prowadzenie badań w celach pokojowych, przy użyciu środków i metod zgodnych z konwencją, bez naruszania i przy wzięciu pod uwagę innych legalnych sposobów korzystania z morza i w sposób zgodny z przepisami o ochronie i zachowaniu środowiska morskiego.

  1. Prawo wizyty i rewizji.

prawo wizyty i rewizji od zasady niepodlegania statków na morzu otwartym władzy innych państw są trzy wyjątki. Okręt wojenny innego państwa ma prawo dokonania wizyty i rewizji, gdy istnieje podejrzenie, że obcy statek trudni się piractwem, uprawia handel niewolnikami, mimo żeglowania pod obcą banderą ma w rzeczywistości tę samą, przynależność, co okręt wojenny

wynika z art. 110 KPM'82 - dotyczy tylko morza otwartego:

  1. statek kontrolowany - każdy statek nieposiadający pełnego immunitetu (okręt wojenny, rządowy, statek niehandlowy)

  2. można przystąpić do kontroli, jeżeli istnieją rozsądne podstawy do podejrzewania, że statek: