Skład sądu w postępowaniu karnym

Zagadnienie składu sądu, a zwłaszcza skutków wadliwego składu orzekającego, należy do istotnych problemów postępowania karnego. Przepisy dotyczące składu sądu mają charakter norm ustrojowych i są wyrazem przyjęcia przez ustawodawcę określonych koncepcji i rozwiązań - zasada kolegialności orzekania oraz udziału czynnika społecznego (ławników) w orzecznictwie. O wadze tych przepisów świadczy najbardziej dobitnie sankcja związana z ich naruszeniem, a mianowicie bezwzględna przy­czyna uchylenia orzeczenia w trybie środka odwoławczego - art. 439 § 1 pkt 2 KPK.

Wprowadzenie

Zgodnie z przepisami KPK rozpoznanie i rozstrzyganie spraw sądowych odbywa się zawsze w ustawowo określonym składzie.

Zróżnicowanie składu orzekającego uzależnione jest od: 1) trybu orzekania, 2) tego, czy sąd orzeka na rozprawie, czy na posiedzeniu, 3) instancji^1.

Skład sądu na rozprawie głównej

Podstawowy skład sądu na rozprawie głównej preferuje sądownictwo jednoosobowe, zgodnie bowiem z regułą wyrażoną w art. 28 § 1 KPK na rozprawie głównej sąd rejonowy oraz okręgowy orzeka w składzie jednego sędziego. Skład jednoosobowy jest zatem składem zasadniczym.

W przypadku procedowania w sprawach o zbrodnie obligatoryjny jest skład kolegialny: jeden sędzia i dwóch ławników (art. 28 § 2 KPK).

Ze względu na szczególną zawiłość sprawy sąd orzekający w I instancji może postanowić o jej rozpoznaniu w składzie trzech sędziów (art. 28 § 2 KPK). Decyzję o rozpoznaniu sprawy w składzie zawodowym, w formie postanowienia wydanego w toku rozprawy lub na posiedzeniu, podejmuje sąd właściwy do jej rozpoznania, nie jest więc wystarczające wydanie w tym przedmiocie zarządzenia przez prezesa sądu czy przewodniczącego wydziału. Przepis ten ma charakter wyjątkowy, stąd też stwierdzić należy, że rozpoznawanie spraw w I instancji przez skład zawodowy powinno nastąpić w odosobnionych wypadkach². Sąd, podejmując taką decyzję, ocenia sprawę z punktu widzenia jej zawiłości, przy czym zaznaczyć należy, że w tym względzie chodzi nie tylko o zawiłość natury faktyczno-dowodowej, lecz także natury prawnej oraz zawiłości związane z oceną stopnia społecznej szkodliwości konkretnego czynu³. Możliwość ta dotyczy zarówno sądu rejonowego, jak i okręgowego, z tym, że w przypadku tego ostatniego z wyłączeniem spraw, za które ustawa przewiduje karę dożywotniego pozbawienia wolności⁴.

Kolejny wyjątek od podstawowego składu orzekającego, o którym mowa w art. 28 § 1 KPK, przewiduje § 4 tego przepisu, normujący kwestię składu orzekającego w sprawach o przestępstwa, za które ustawa przewiduje karę dożywotniego pozbawienia wolności. Sprawy takie rozpoznawane są w składzie poszerzonym - dwóch sędziów i trzech ławników. Ten rodzaj składu orzekającego zastrzeżony jest dla sądów okręgowych, tylko te bowiem zgodnie z treścią art. 25 § 1 pkt 1 KPK właściwe są do orzekania w I instancji w sprawach o zbrodnie określone w KK oraz w ustawach szczególnych. Orzekanie w składzie poszerzonym wskazanym w art. 28 § 4 KPK dotyczy także sytuacji, gdy przy wielości oskarżonych jedynie wobec niektórych lub tylko jednego z nich skład ten jest uzasadniony⁵. Skład taki niezbędny jest również wówczas, gdy w konkretnej sprawie wymierzenie kary dożywotniego pozbawienia wolności z przyczyn ustawowych nie jest możliwe, mimo że zagrożone nią jest przestępstwo, którego postępowanie dotyczy z uwagi na to, iż oskarżony popełnił czyn, będąc nieletnim, albo jest sprawcą młodocianym⁶.

Natomiast gdy sąd okręgowy rozpoznaje na rozprawie wniosek prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i zastosowanie środków zabezpieczających (art. 354 pkt 2 in principio w zw. z art. 324 KPK), orzeka w składzie określonym w art. 28 § 1 KPK, także wówczas, gdy ustawa za czyn objęty wnioskiem przewiduje karę dożywotniego pozbawienia wolności i sąd rozstrzyga w przedmiocie tego wniosku postanowieniem⁷.

Sprawy na rozprawie głównej w postępowaniach szczególnych rozpoznawane są jednoosobowo. Dotyczy to postępowania uproszczonego (art. 476 § 1 KPK) oraz prywatnoskargowego.

Rozpoznanie sprawy w postępowaniu uproszczonym następuje − jak wskazano − w składzie jednoosobowym, nie jest możliwe w przypadku procedowania w tym trybie rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów, w oparciu o art. 28 § 3 KPK.

Skład sądu na rozprawie odwoławczej

Sąd apelacyjny rozpoznaje sprawę w składzie trzech sędziów (art. 29 § 1 KPK), co jest w postępowaniu odwoławczym zasadą. Jednakże [...]

---