Miłość jako temat literatury XVI i XVII wieku
(J. Kochanowski, M. Sęp Szarzyńki, J. A. Morsztyn,
D. Naborowski, J. Ch. Pasek, W. Szekspir)
Miłość to w literaturze wszystkich okresów jeden z najpopularniejszych motywów. Uczucie to w utworach różnych autorów zyskuje odmienne ujęcia. Niektórzy pisarze poruszają problem miłości erotycznej bądź duchowej kobiety i mężczyzny, inni piszą o miłości ojczyzny, miłości do Boga, ludzkości, świata, natury. W literaturze polskiej XVI i XVII wieku wszystkie wymienione tutaj formy uczucia zostały uwzględnione.
W twórczości polskiego renesansu i baroku miłość między kobietą a mężczyzną traktowana jest częsta z ironicznym dystansem, jako miłostka i flirt. Nawet w utworach przedstawiających to uczucie w sposób poważny, brak jest tragicznego napięcia i cierpienia, wywołanych niemożnością połączenia się kochanków. Jan Kochanowski w swoich fraszkach wielokrotnie podejmować temat miłości do kobiety. We fraszce O miłości poeta zwraca uwagę na niemożność ucieczki przed uczuciem, którego człowiek często pragnie uniknąć. W innym utworze, Do Hanny, Kochanowski skarży się na nieczułość kochanej kobiety, zaś we fraszce Do dziewki mówi o swojej tęsknocie spowodowanej nieobecnością kochanki.
Podobny charakter mają miłosne wiersze Daniela Naborowskiego. W barokowym w swej formie utworze Do Anny poeta przypominając o przemijalności wszystkich rzeczy i zjawisk na świecie, zapewnia wybrankę swojego serca o wiecznej miłości która „nigdy nie ustanie”. Z kolei Jan Chryzostom Pasek w swoich Pamiętnikach w sposób zabawny i rubaszny opisuje perypetie związane z poszukiwaniem żony, w których kierował się głównie majątkowym stanem swojej przyszłej małżonki. Najwięcej miejsce poświęca miłości w swoich utworach czołowy przedstawiciel poezji polskiego baroku dworskiego, Jan Andrzej Morsztyn. W jego wierszach uczucie łączące mężczyznę i kobietę, przedstawiono w sposób błahy, jest wszakże tylko pretekstem dla zaprezentowania formalnej wirtuozerii poety. W Bierzmowaniu opisuje Morsztyn silne namiętności i uczucia, jakie wzbudza w nim Agnieszka. W Cudach miłości przeciwstawiając uczucie rozumowi, podkreśla jego nieobliczalność i wszechwładzę nad człowiekiem. Jeden z najbardziej znanych sonetów poety - Do trupa - opiera się na porównaniu człowieka nieszczęśliwie zakochanego do zmarłego. Morsztyn dochodzi do wniosku, iż sytuacja nieżywego jest lepsza, nie czuje on bowiem nic, podczas gdy zakochany cierpi.
Tragiczny aspekt miłości pojawia się natomiast w dramacie renesansowego pisarza angielskiego, Williama Szekspira, pt. Romeo i Julia. Miłość bohaterów zwaśnionych rodów, nieszczęśliwa i nie spełniona, kończy się śmiercią dwojga zakochanych. Nie tylko miłość między mężczyzną a kobietą rodzi cierpienia, Treny Jana Kochanowskiego, poświęcone zmarłej córce Urszuli, są dowodem na to, jak przejmujący ból odczuwa się po śmierci ukochanej osoby.
Ziemskie miłości najczęściej bywają nietrwałe. W metafizycznej poezji polskiego baroku, zdominowanej rozważaniami na temat marności życia i wewnętrznego rozdarcia człowieka między potrzebami duszy i ciała, pojawia się temat miłości do Boga. W sonecie zatytułowanym O nietrwałej miłości rzeczy świata tego Mikołaj Sęp Szarzyński wskazuje na kruchość, przemijalność i zwodniczość dóbr doczesnych, do których człowiek się przywiązuje, skazując się tym samym na wieczne nienasycenie, przeciwstawia trwałej i czystej miłości do Boga. Ludzkie ciało zwodzi duszę, której celem, według Sępa, powinien być Bóg, będący jedyną prawdziwą i wieczną miłością.
W epoce renesansu, której twórcy troszczyli się o sprawy narodowe i państwowe, jako częsty temat pojawia się motyw patriotyzmu i miłości ojczyzny. W Odprawie posłów greckich wzorem patrioty czyni Kochanowski Antenora, przedkładającego dobro państwa nad prywatne korzyści. We fraszce Na sokalskie mogiły poeta, składając hołd walczącym w obronie kraju, śmierć dla ojczyzny traktuje jako najwyższą formę miłości. W Pieśni XII (Księgi wtóre) za największą cnotę uznaje Kochanowski patriotyzm, pisząc:
„A jeśli komu droga otwarta do nieba,
Tym, co służą ojczyźnie”.
Żywotność tematu miłości i jej różnych aspektów w literaturze XVI i XVII wieku świadczy o ponadczasowym charakterze tego motywu. Potrzeba obdarzenia kogoś uczuciem towarzyszy bowiem człowiekowi w każdej epoce i jest niezbywalnym prawem wszystkich ludzi.