Myśliwski - Kamień na kamieniu
Geneza utworu i znaczenie tytułu
Geneza utworu
Powieść Kamień na kamieniu ukazała się w 1984 r. Dzieło stanowi zaczątek eksplorowania przez Myśliwskiego świata dawnej wsi, z jej tradycjami, zwyczajami, organizacją pracy, wypoczynku, zabawy. Autor sam pochodzi z małej podsandomierskiej wsi, zatem nawiązuje w twórczości do swojego dzieciństwa i okresu dorastania. Zebrane wówczas doświadczenia powracają po wielu latach, właśnie w dziele prozatorskim Myśliwskiego. Kamień na kamieniu spotkał się z niezwykle pochlebnym przyjęciem czytelników i krytyków. Z uwagi na epicki rozmach i szerokie potraktowanie tematyki wiejskiej, dzieło porównywano wręcz z Chłopami Reymonta. W 1995 Ryszard Ber przeniósł powieść na ekran.
Znaczenie tytułu
Tytuł powieści jest symboliczny, a jego wymowa wieloznaczna. Myśliwski nazwę swej powieści wziął od ludowej piosenki, cytując jej fragment dosłownie, a także umieszczając go jako motto do swojego dzieła. Ów wycinek z piosenki brzmi następująco:
Kamień na kamieniu
Na kamieniu kamień
A na tym kamieniu
Jeszcze jeden kamień.
Tytuł utworu w kontekście piosenki nie wydaje się szczególnie trudny do rozszyfrowania. Są to jednak pozory. Owszem, można potraktować ów tytuł dosłownie - wówczas chodziłoby o pewną powtarzalność, cykliczność, np. prac wiejskich - sianie zboża, żniwa itp. Jednak sformułowanie „kamień na kamieniu” przynosi także znaczenia przenośne, symboliczne. Owa powtarzalność w szerszym znaczeniu nabywa bowiem znamion uniwersalnych, dotyka każdego z nas. Mało tego, cały żywot ludzki jest powtarzalny, zmienny, nietrwały.
Ponieważ Myśliwski w powieści wielokrotnie czyni aluzje do Biblii, można także snuć hipotezę, że tytuł odnosi się do sceny z ewangelii, w której Jezus mówi o zburzeniu Jerozolimy. Padają tam słowa:
Gdy wychodził ze świątyni, rzekł Mu jeden z uczniów: «Nauczycielu, patrz, co za kamienie i jakie budowle!» Jezus mu odpowiedział: «Widzisz te potężne budowle? Nie zostanie tu kamień na kamieniu, który by nie był zwalony» (Mk 13, 1-2)
Jezus sugeruje tu problem przemijalności, odchodzenia pewnego świata, niszczenia tego, co wielkie, piękne, zdawałoby się wieczne (świątynia, budynki jerozolimskie). Podobnie i w powieści mamy do czynienia z odchodzeniem w niebyt świata chłopskiego.
Trzecia możliwa interpretacja tytułu: „kamień na kamieniu” to metaforyczne określenie grobu, znaku pamięci o tym, co przemija. Wiemy przecież, że bohater ma obsesję, aby ocalić siebie i swoją rodzinę od zapomnienia - budując grobowiec właśnie.
Problematyka utworu
Akcja utworu
Kamień na kamieniu nie posiada linearnie poprowadzonej akcji, stąd trudno jest mówić o jej streszczaniu. Cały utwór jest skomponowany z długiego monologu, którego autorem jest zarazem główny bohater dzieła - Szymon Pietruszka. Opętany jest on wizją zbudowania rodzinnego grobowca. Opowiada o swoich dziejach. Wspomina zatem lata wojny i swojej działalności w partyzantce, przypomina sobie nieudaną karierę urzędniczą, opowiada o rodzinie, zarówno tej mieszkającej na wsi, jak i tej z miasta. Wreszcie przywołuje tragiczne zdarzenie, jakie stało się jego udziałem - wypadek drogowy i kalectwo jako jego skutek. Najwięcej miejsca zajmują jednak w powieści rozważania i refleksje na temat wsi.
Chłopska epopeja
Powieść Myśliwskiego jest jednym z najdoskonalszych przejawów tzw. nurtu wiejskiego w literaturze polskiej. Sam pisarz wywodził się ze środowiska chłopskiego i doskonale rozumiał problemy współczesnej mu wsi. Ta przenikliwość i trafność obserwacji znalazła swoje odzwierciedlenie także w Kamieniu na kamieniu. Niektórzy krytycy nazywają wprost powieść Myśliwskiego „chłopską epopeją”. Decyduje o tym żywioł epicki dzieła, konstrukcja bohatera typowego dla pewnej społeczności i ukazanie tejże społeczności w ważnym dla niej momencie dziejowym (ta ostatnia cecha epopei jest w powieści bardzo silnie akcentowana - tło wydarzeń i istotną cezurę stanowi najpierw II wojna światowa, a potem transformacje ustrojowe i będące ich wpływem przemiany społeczne czy gospodarcze). Pod pewnymi względami bardzo zbliża się Kamień na kamieniu do Pana Tadeusza - oba te utwory przedstawiają pewną panoramicznie ujętą wizję rzeczywistości, a zarazem stanowią pożegnanie tego, co odchodzi. Mickiewicz oddał poetycki hołd przechodzącej powoli w przeszłość kultury szlacheckiej. Myśliwski czyni podobnie, tyle tylko, że tu pragnie on podkreślić rolę wsi w tworzeniu polskiej tradycji, tożsamości narodowej, więzi społecznych i zachowania norm moralnych. Wszystko to w odniesieniu do szlachty jest oczywiste, nowość polega jednak na tym, że tym razem chodzi o niedocenianych często chłopów.
Plebejska filozofia życia
Myśliwski daje bardzo szczegółowy, realistyczny, ale też pogłębiony psychologiczne oraz operujący licznymi symbolami obraz polskiej wsi. Opisuje on proste życie chłopów. Wydawać by się mogło, że dalekie im są filozoficzne dywagacje, ale nic bardziej błędnego. Otóż, naturalnie, nie posiadają oni wielkiej książkowej wiedzy, ale cechuje ich ogromna mądrość życiowa i przenikliwość. Szymon Pietruszka jest w powieści bohaterem typowym - jego światopogląd zbieżny jest w głównej mierze z postrzeganiem rzeczywistości przez chłopów w powojennej Polsce. Jedyne, co go wyróżnia, to wzmożone poczucie pustki, jałowości, bezsensu życia oraz obsesyjna chęć zbudowania rodzinnego grobu jako wymiernego, namacalnego świadectwa swojego ziemskiego bytowania.
Powiązanie człowieka z naturą
U Myśliwskiego ponownie odnajdujemy to, co spotykaliśmy już u Mickiewicza czy Orzeszkowej, powiązanie życia człowieka z naturą, światem fauny i flory, wpisanie się w swoisty rytm przyrody, współistnienie z nią i wzajemne uzupełnianie się. Wyznacznikiem postępowania i działań bohaterów jest w dużej mierze aktualna pora roku, decyduje ona zwłaszcza o tym, jakie prace na roli należy podjąć, organizuje jednak także czas wolny. Bardzo ważnym symbolem w powieści jest chleb - owoc, jaki wydaje ziemia. Stanowi on swoiste połączenie świata przyrody i ludzi, ulega też pewnego rodzaju sakralizacji. Warto podkreślić jeszcze, że u Myśliwskiego, podobnie jak wcześniej u Reymonta więź chłopa z ziemią jest bardzo silna, nierozerwalna. Zarazem powieść ukazuje, jak rzeczywistość historyczna warunkuje także i tę zależność. Zmiany ustrojowe po II wojnie światowej powodują rozluźnienie tych odwiecznych stosunków. Naturę wypiera miasto.
Chłopskie doświadczanie transcendencji (Boga i świętości)
Powieść Kamień na kamieniu warto też rozpoznać, zwracając uwagę na subtelne podjęcie tematyki religijnej. Przy czym nie chodzi tu o religię instytucjonalną, wynikającą z przykazań kościelnych, ale bardziej o świętość świecką, związaną z moralnością czy etyką. Szymon Pietruszka nie jest wcale stereotypowym chłopem, o płytkiej, lecz żarliwej wierze. Jego kontakty z instytucjonalnym Kościołem są bardzo luźne, by nie powiedzieć znikome. A mimo to bohaterowie powieści zdają się szukać Boga, odczuwać z Nim bezpośrednią niemal mistyczną więź. Transcendencja postrzegana przez chłopów w Kamieniu na kamieniu to nie budynek kościoła czy postać księdza, ale proste obcowanie z Chrystusem w modlitwie. Do Zbawiciela są kierowane wszystkie prośby, jest on traktowany niemalże wręcz jak człowiek, a nie Bóg. Chłopi potrzebują jednak namacalnego świadectwa Boskiej obecności w świecie, stąd tak wiele we wsi krzyży. Odpowiada to zresztą typowej mentalności chłopskiej, nie tylko w prozie Myśliwskiego ma to miejsce, ale też we współczesnej wsi. Doświadczanie świętości ma jednak we wsi opisywanej przez pisarza także charakter zabawowy, mniej uroczysty. Chodzi rzecz jasna o odpust, który jest ważnym wydarzeniem w życiu powieściowych postaci.
Obraz społeczeństwa polskiego u progu dziejowych zmian
Myśliwski osadza akcję swojej powieści w czasie, w którym nieodwołalnie postępują zmiany wielowiekowych zaszłości w relacjach miasto - wieś. Chłopi coraz częściej dają się skusić propagandą gospodarki kapitalistycznej i wyruszają do miast. Następuje przemieszanie się tych dwu środowisk i stopniowego upodabniania się jednych do drugich. Skutkuje to tym, że zanikają dawne tradycje czy obyczaje wiejskie, jakie w nowej rzeczywistości nie znajdują już zastosowania. Powieść przedstawia zatem świat, w którym zachodzi szereg zmian. Inna staje się mentalność chłopska (o tym wspomnieliśmy wyżej), ale ukazany jest także mozolny proces industrializacji wsi, jej uwikłania w politykę rodzącego się socjalizmu, zachodzące przemiany społeczne i gospodarcze. Ewoluuje w toku akcji powieści także sam jej główny bohater - Szymon Pietruszka. Kolejne etapy jego życia warunkują wiejskie pochodzenie i odebrane wychowanie, patriotyzm w czasie wojny, zdławiony potem monotonią i jałowością zajmowanej pozycji urzędniczej, poszukiwanie miłości, tragiczny wypadek i wreszcie ostatni cel życia - idea pozostawienia czegoś po sobie, a konkretnie rodzinnego grobowca.
Gatunek literacki
Kamień na kamieniu jest pod względem gatunkowym powieścią, ale nieco specyficzną. O jej oryginalności decyduje m.in. typowe dla Myśliwskiego skonstruowanie narracji w oparciu o długi monolog narratora-bohatera (tutaj jest nim Szymon Pietruszka). Utwór zbliża się też w niektórych fragmentach do gawędy, zaczynają przeważać w nim partie dygresyjne. Interesujący jest też fakt, że autor utworu oddaje swojemu bohaterowi pełną kontrolę nad opisywanym światem. Objawia się to m.in. tym, że język, jaki w Kamieniu na kamień występuje, jest językiem Pietruszki, a nie Myśliwskiego. Stylizacja sięga tu niemal ideału. Jednocześnie warto zauważyć tutaj, że ze względu na silny ładunek emocjonalny zawarty w powieści, swoisty liryzm, a także częste operowanie symbolami decydują o tym, że Kamień na kamieniu nazywany bywa również „epickim poematem prozą”. Dowodzi to tylko oryginalności dzieła, niełatwo je bowiem „zaszufladkować”.
2