Rozdział XVIII

ADMINISTRACYJNOPRAWNA SYTUACJA OSÓB FIZYCZNYCH

1. OBYWATELSTWO
Problematyka obywatelstwa leży na pograniczu prawa administracyjnego i
międzynarodowego. Wynika to z faktu, że każde państwo nakłada na swoich
obywateli szereg obowiązków, przyznaje im różne uprawnienia i jednocześnie
bierze ich w obronę wobec państw obcych. Konflikty powstają szczególnie na
tle sytuacji tzw. podwójnego obywatelstwa, kiedy jedna osoba jest uważana
przez dwa lub więcej państw za swojego obywatela. Tutaj zajmiemy się
oczywiście tylko problematyką obywatelstwa polskiego, tak jak jest ona
ukształtowana w ustawie z 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim (Dz.U.
nr 10, poz. 49; zm.: 1975 r. nr 17, poz. 94; z 1990 r. nr 34, poz. 198; z
1997 r. nr 114, poz. 739 i z 1998 r. nr 106, poz. 668) i w Konstytucji RP i
ograniczymy ją do kwestii administracyjnoprawnych.
Polska ustawa o obywatelstwie przyznaje obywatelstwo według dwóch zasad
jednocześnie - zasady krwi (ius sanguinis), czyli dziecko otrzymuje
obywatelstwo rodziców, i zasady ziemi (ius soli), czyli dziecko otrzymuje
obywatelstwo kraju, w którym się urodziło. Dotyczy to jednak nie
obywatelstwa w ogóle, lecz tylko obywatelstwa polskiego, bowiem nasza
ustawa nie może naruszać suwerenności innych państw i regulować spraw, w
których są one właściwe.
Obywatelstwo polskie posiada dziecko, które jest urodzone z obywateli
polskich lub jedno z rodziców jest obywatelem polskim, a drugie jest nie-
znane lub nie posiada żadnego obywatelstwa. Dziecko urodzone w Polsce lub
tu znalezione nabywa obywatelstwo polskie, gdy oboje rodzice nie są znani
bądź ich obywatelstwo jest nieokreślone. Ustawa o obywatelstwie zawiera
przepisy regulujące również sytuacje bardziej skomplikowane, uzależniając
czasami sprawę nabycia bądź utraty obywatelstwa od złożenia stosownego
oświadczenia woli bądź przez rodziców dziecka, bądź przez samo dziecko czy
też osobę, której zmiana obywatelstwa ma lub miała związek z zawarciem
małżeństwa. Możliwość wyboru obywatelstwa jest jednak ograniczona do ściśle
wymienionych przypadków. W większości sytuacji nabycie obywatelstwa
następuje z mocy samego prawa. Oprócz wymienionych przypadków nabycia
obywatelstwa przez dziecko, ustawa nadaje obywatelstwo repatriantom.
Repatriantami są osoby, które przybyły do Polski na podstawie wizy
repatriacyjnej. Tryb i zasady udzielania tej wizy określają przepisy ustawy
z 25 czerwca 1997 r. o cudzoziemcach (Dz.U. nr 114, poz. 739).
Trybunał Konstytucyjny ustalił, że "Każdy organ administracji państwo-
wej, w tym także wojewoda, jest zobowiązany do wydania zaświadczenia
stanowiącego potwierdzenie faktu przybycia danej osoby do Polski i okolicz-
ności mających znaczenie dla uznania jej jako repatrianta lub dziecka repa-
trianta w rozumieniu właściwych przepisów, jeżeli fakty te wynikają z
prowadzonej przez ten organ ewidencji, rejestru lub z innych danych
znajdujących się w jego posiadaniu" (uchwała Trybunału Konstytucyjnego z 21
czerwca 1995 r. w sprawie ustalenia powszechnie obowiązującej wykładni art.
218 ż 1 k.p.a. w związku z art. 12 ust. 1-6 ustawy z 15 lutego 1962 r. o
obywatelstwie polskim w związku z art. 17 ust. 4 tej ustawy - Dz.U. z 1995
r. nr 78, poz. 397).
Nabywa obywatelstwo polskie cudzoziemiec, któremu udzielono zezwolenia
na osiedlenie się na terytorium RP i który pozostaje co najmniej 3 lata w
związku małżeńskim z osobą posiadającą obywatelstwo polskie, jeżeli w
terminie 6 miesięcy od dnia uzyskania rzeczonego zezwolenia albo w terminie
3 lat i 6 miesięcy od dnia zawarcia rzeczonego związku złoży odpowiednie
oświadczenie przed właściwym organem i organ ten wyda decyzję o przyjęciu
oświadczenia.
Uznanie za obywatela polskiego może mieć miejsce także w innej sytuacji.
Osoba nie posiadająca żadnego obywatelstwa lub o nieokreślonym obywa-
telstwie może być uznana na jej wniosek za obywatela polskiego, jeżeli
zamieszkuje w Polsce na podstawie zezwolenia na osiedlenie się co najmniej
5 lat. Decyzje w sprawie uznania za obywatela polskiego wydaje wojewoda,
chyba że przepisy innych ustaw stanowią inaczej. Natomiast decyzje w spra-
wie przyjęcia oświadczenia o nabyciu obywatelstwa polskiego przez cudzo-
ziemca wydaje właściwy miejscowo starosta - w stosunku do osób zamiesz-
kałych w Polsce, albo konsul RP - w stosunku do osób zamieszkałych za
granicą.
Na mocy wyraźnego postanowienia Konstytucji RP niemożliwa jest co do
zasady utrata obywatelstwa polskiego. Obywatel polski traci obywatelstwo
polskie jedynie na swój wniosek po uzyskaniu zgody Prezydenta RP na
zrzeczenie się obywatelstwa polskiego.
Prezydent RP nadaje obywatelstwo polskie. Podania do Prezydenta RP o
nadanie obywatelstwa polskiego oraz o wyrażenie zgody na zrzeczenie się
obywatelstwa polskiego osoby zamieszkałe w Polsce wnoszą za pośrednictwem
starosty, a zamieszkałe za granicą - za pośrednictwem konsula RP.
Zgoda na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego udzielona jednemu z ro-
dziców rozciąga się na dzieci pozostające pod jego władzą rodzicielską,
jeżeli drugiemu z rodziców nie przysługuje władza rodzicielska lub nie jest
on obywatelem polskim, albo gdy jest obywatelem polskim i wyrazi przed
właściwym organem zgodę na utratę obywatelstwa polskiego przez dzieci. W
sytuacji, gdy drugie z rodziców jest obywatelem polskim i sprzeciwia się
rozciągnięciu na dzieci zgody na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego
udzielonej pierwszemu z rodziców lub gdy ich porozumienie napotyka trudne
do przezwyciężenia przeszkody, każde z rodziców może zwrócić się o
rozstrzygnięcie do sądu rejonowego, działającego jako władza opiekuńcza.
Utratę obywatelstwa polskiego stwierdza wojewoda. Odmowa stwierdzenia
utraty obywatelstwa polskiego następuje w drodze decyzji administracyjnej.
Posiadanie obywatelstwa polskiego ma znaczenie nie tylko na gruncie
międzynarodowym. Również w kraju ma to poważne znaczenie. Mianowicie wiele
stanowisk lub działań jest zastrzeżonych tylko dla obywateli polskich, np.
wykonywanie funkcji sędziego, zawodu radcy prawnego. Również niektóre
obowiązki obciążają wyłącznie obywateli Rzeczypospolitej.
Trzeba zauważyć, że cudzoziemcy, czyli wszyscy nie posiadający obywatel-
stwa polskiego, są w Polsce objęci specjalną regulacją prawną. Jest nią
ustawa z 25 czerwca 1997 r. o cudzoziemcach (Dz.U. nr 114, poz. 739; zm.:
1998 r. nr 106, poz. 668). Ponadto niektóre inne ustawy zawierają specjalne
przepisy dotyczące cudzoziemców, np. prawo o gospodarce gruntami i naby-
waniu nieruchomości przez cudzoziemców.


2. PRAWO O CUDZOZIEMCACH
Pozycja prawna cudzoziemca w Rzeczypospolitej Polskiej wynika obecnie z
ustawy z 25 czerwca 1997 r. o cudzoziemcach (Dz.U. nr 114, poz. 739, zm. z
1998 r. nr 106, poz. 668, 162, poz. 1126).
Szczegółowe zasady i tryb postępowania w sprawach cudzoziemców określają
przepisy wykonawcze, mianowicie rozporządzenie MSWiA z 23 grudnia 1997 r. w
sprawie szczegółowych zasad, trybu postępowania oraz wzoru dokumentów w
sprawach cudzoziemców (Dz.U. z 1998 r. nr 1, poz. I) oraz rozporządzenie
MSWiA z 30 grudnia 1997 r. w sprawie opłat pobieranych w kraju od
cudzoziemców za wydanie dokumentów (Dz.U. z 1998 r. nr 1, poz. 2). Ponadto
znajdują tu zastosowanie ratyfikowane przez Polskę umowy międzynarodowe -
Konwencja dotycząca statusu uchodźców, sporządzona w Genewie 28 lipca 1951
r. (Dz.U. z 1991 r. nr 119, poz. 515, 516), protokół dotyczący statusu
uchodźców, sporządzony w Nowym Jorku 31 stycznia 1967 r. (Dz.U. z 1991 r,
nr 119, poz. 517, 518) oraz Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i
Podstawowych Wolności, sporządzona w Rzymie 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z
1993 r. nr 61, poz. 284, 285) i Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i
Politycznych, otwarty do podpisu w Nowym Jorku 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. z
1997 r. nr 38, poz. 167, 168).
Według postanowień obowiązującej ustawy cudzoziemcem jest każdy, kto nie
posiada obywatelstwa polskiego.
Ustawa ma zastosowanie do wjazdu na terytorium RP, przejazdu, pobytu na
tym terytorium i wyjazdu cudzoziemców, z tym że nie stosuje się jej do
szefów i członków personelu misji dyplomatycznych, kierowników urzędów
konsularnych i członków personelu konsularnego państw obcych oraz innych
osób zrównanych z nimi na podstawie umów lub zwyczajów międzynarodowych.
Cudzoziemiec może przekroczyć granicę RP i przebywać na polskim
terytorium, jeżeli posiada ważny dokument paszportowy oraz wizg, a także
środki niezbędne do pokrycia kosztów wjazdu na terytorium RP, przejazdu
przez nie, pobytu i wyjazdu z terytorium RP. Dlatego też cudzoziemiec
powinien posiadać i na żądanie właściwego organu powinien okazać walutę
polską lub zagraniczne środki płatnicze (legalnie wymienialne w RP), doku-
menty umożliwiające uzyskanie środków płatniczych, zaproszenie lub doku-
menty potwierdzające rezerwację i opłacenie zakwaterowania i wyżywienia w
Polsce. Cudzoziemiec może także okazać bilet powrotny do kraju pochodzenia
albo innego państwa.
Zaproszenie może być wystawione przez obywatela polskiego, zamiesz-
kującego na terytorium RP, przez cudzoziemca, któremu zezwolono na osie-
dlenie się w Polsce, lub przez osobę prawną albo jednostkę organizacyjną
nie posiadającą osobowości prawnej - mające siedziby na terytorium RP. Za-
proszenie powinno zawierać w szczególności zobowiązanie się zapraszającego
do pokrycia kosztów pobytu zapraszanego. Zaproszenie uzyskuje ważność z
chwilą wpisania go do ewidencji zaproszeń i jest ważne przez 12 miesięcy.
Wpisu zaproszenia do ewidencji zaproszeń dokonuje lub decyzję o odmowie
wpisu wydaje wojewoda, właściwy ze względu na miejsce zamieszkania lub
siedzibę zapraszającego.
Wojewoda odmawia dokonania wpisu do ewidencji zaproszeń, jeżeli warunki
materialne i mieszkaniowe zapraszającego wskazują, że nie będzie w stanie
zadośćuczynić przyjętym na siebie obowiązkom lub w przeszłości nie wypełnił
już takich obowiązków albo zapraszanym jest cudzoziemiec, któremu z mocy
postanowień odmawia się wydania wizy (por. przypadki z art. 13 ust. 1, pkt
1-9).
Odmowa dokonania wpisu do ewidencji zaproszeń lub stwierdzenie jego
nieważności następuje zawsze w drodze decyzji administracyjnej.
Cudzoziemcowi, który nie posiada lub nie okazuje środków niezbędnych
do pokrycia kosztów wyjazdu, pobytu, przejazdu i wyjazdu z terytorium RP,
można odmówić wjazdu na terytorium RP. Decyzje w tej sprawie wydają
komendanci granicznych placówek kontrolnych Straży Granicznej. Decyzja
podlega natychmiastowemu wykonaniu z mocy ustawy o cudzoziemcach.
Odpowiednio do ilości posiadanych przez cudzoziemca środków na pokrycie
kosztów pobytu - komendanci granicznych placówek kontrolnych Straży
Granicznej mogą określić czas pobytu cudzoziemca na terytorium RP w trybie
decyzji, która także podlega natychmiastowemu wykonaniu. Obie decyzje
odnotowuje się w dokumencie paszportowym.
Nowa ustawa ustaliła następujące kategorie wiz: wiza pobytowa, wiza
pobytowa z prawem do pracy, wiza repatriacyjna i wiza tranzytowa. Wiza może
uprawniać do jednokrotnego lub wielokrotnego wjazdu. Wiza repatriacyjna
uprawnia tylko do jednokrotnego wjazdu.
Wiza pobytowa jest wydawana za granicą przez kierowników polskich
przedstawicielstw dyplomatycznych i urzędów konsularnych, w kraju zaś przez
wojewodę, właściwego ze względu na miejsce pobytu cudzoziemca, a w
szczególnie uzasadnionych wypadkach przez komendantów granicznych placówek
kontrolnych Straży Granicznej. Minister właściwy do spraw wewnętrznych
wydaje wizę pobytową cudzoziemcowi, któremu wydano postanowienie o
wszczęciu postępowania o nadanie statusu uchodźcy.
Wiza pobytowa uprawnia do pobytu na terytorium RP, bez prawa do
podejmowania zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej. Wydaje się ją na czas
oznaczony - nie dłuższy niż 6 miesięcy.
Wiza pobytowa z prawem do pracy uprawnia do podjęcia zatrudnienia lub
wykonywania innej pracy zarobkowej w czasie pobytu na terytorium RP. Wizę
tę można wydać cudzoziemcowi, który przedstawi zezwolenie na zatrudnienie.
Wizy pobytowe z prawem do pracy wydają kierownicy polskich przed-
stawicielstw dyplomatycznych i urzędów konsularnych właściwi z uwagi na
miejsce zamieszkania cudzoziemca, na czas oznaczony w zezwoleniu na za-
trudnienie - nie dłuższy niż 12 miesięcy. W przypadku przedłużenia ze-
zwolenia sprawa należy do wojewody właściwego ze względu na miejsce
zatrudnienia cudzoziemca.
Wiza repatriacyjna wydawana jest cudzoziemcowi narodowości polskiej lub
pochodzenia polskiego, który zamierza przesiedlić się na stałe do Polski.
Wizę tę wydają na czas oznaczony, nie dłuższy niż 12 miesięcy, kierownicy
polskich przedstawicielstw dyplomatycznych i urzędów konsularnych, właściwi
ze względu na miejsce zamieszkania cudzoziemca, po uzyskaniu zgody ministra
właściwego do spraw wewnętrznych. Osobie, która przybyła do Polski na
podstawie wizy repatriacyjnej, może być udzielona pomoc na zagospodarowanie
i utrzymanie w pierwszym roku pobytu ze strony organów administracji
rządowej lub samorządu terytorialnego.
Wiza tranzytowa uprawnia do przejazdu przez terytorium RP w ciągu 2 dni.
Wizy tranzytowe wydają za granicą - kierownicy polskich przedstawicielstw
dyplomatycznych i urzędów konsularnych, natomiast w kraju wojewodowie
właściwi ze względu na miejsce pobytu cudzoziemca, a w szczególnie
uzasadnionych przypadkach - komendanci granicznych placówek kontrolnych
Straży Granicznej.
Uprawnione organy odmawiają wydania wizy (wydaną wizę unieważniają) lub
odmawiają wjazdu na terytorium RP, jeżeli cudzoziemiec został wydalony z
terytorium RP, został skazany prawomocnym wyrokiem w RP lub za granicą za
pewne przestępstwa, jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie, że prowadzi
działalność mającą na celu pozbawienie niepodległości, oderwanie części
terytorium, obalenie przemocą ustroju lub osłabienie mocy obronnej RP lub
jest członkiem organizacji prowadzącej taką działalność, jeżeli istnieje
uzasadnione podejrzenie, że prowadzi działalność terrorystyczną, przewozi -
bez wymaganego zezwolenia - broń, materiały wybuchowe, materiały pro-
mieniotwórcze lub środki odurzające albo psychotropowe, jeżeli jego pobyt
groziłby zdrowiu publicznemu, albo wreszcie jego wjazd lub pobyt są niepo-
żądane z uwagi na inne zagrożenia dla bezpieczeństwa i obronności państwa
albo z uwagi na konieczność ochrony ładu i porządku publicznego. Ostatnia
przesłanka mieści się w znanej prawu europejskiemu klauzuli ordre public
(art. 48 ust. 3 TR, por. pkt 11 rozdziału IV podręcznika).
Decyzje w tych sprawach podlegają natychmiastowemu wykonaniu na mocy
ustawy o cudzoziemcach. Decyzje o odmowie wydania wizy, podjęte przez
kierownika przedstawicielstwa dyplomatycznego lub urzędu konsularnego albo
przez komendanta granicznej placówki kontrolnej Straży Granicznej, są
ostateczne z mocy prawa. Odwołanie od tych decyzji nie przysługuje.

Cudzoziemcowi można udzielić zezwolenia na zamieszkanie na czas ozna-
czony, jeżeli wykaże, że zachodzą okoliczności uzasadniające jego zamiesz-
kiwanie na terytorium RP przez okres dłuższy niż 12 miesięcy, np. uzyskał
zezwolenie na zatrudnienie lub wykonywanie innej pracy zarobkowej, prowadzi
działalność gospodarczą, podjął naukę albo zawarł związek małżeński z
obywatelem polskim albo cudzoziemcem posiadającym zezwolenie na osiedlenie.
Zezwolenie to udziela się na okres do 2 lat z możliwością przedłużenia, nie
dłużej jednak niż do 10 lat. Cudzoziemcowi, który otrzymał zezwolenie na
zamieszkanie na czas oznaczony, wydaje się kartę czasowego pobytu.
Cudzoziemcowi odmawia się udzielenia zezwolenia na zamieszkiwanie na
czas oznaczony, jeżeli nie ma podstaw do wydania zezwolenia albo zachodzi
któraś z przesłanek odmowy wydania wizy, np. klauzula ordre public. Cofa
się udzielone zezwolenie albo odmawia się jego przedłużenia, jeżeli ustała
przyczyna, dla której zostało udzielone, lub zachodzą okoliczności typowe
dla odmowy wydania wizy. W wydanych decyzjach należy określić termin
opuszczenia terytorium RP.
Zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony wydaje, odmawia jego
wydania, cofa udzielone zezwolenie lub odmawia jego przedłużenia, a także
wydaje kartę czasowego pobytu wojewoda właściwy ze względu na miejsce
zamierzonego pobytu cudzoziemca, po zasięgnięciu opinii właściwego
komendanta wojewódzkiego Policji.
Cudzoziemcowi można udzielić zezwolenia na osiedlenie się, jeżeli
spełnia łącznie następujące warunki:
1) wykaże istnienie trwałych więzów rodzinnych lub ekonomicznych z
Polską,
2) ma zapewnione w Polsce mieszkanie i utrzymanie,
3) bezpośrednio przed złożeniem wniosku w tej sprawie przebywał w Pol-
sce co najmniej przez 3 lata na podstawie zezwolenia na zamieszkanie na
czas oznaczony.
Cudzoziemcowi, który otrzymał zezwolenie na osiedlenie się, wydaje się
kartę stałego pobytu. Jest ona ważna przez 10 lat od daty jej wydania i po
upływie tego okresu podlega wymianie.
Cudzoziemcowi odmawia się udzielenia zezwolenia na osiedlenie, jeżeli
nie spełnia określonych prawem warunków udzielenia zezwolenia lub zachodzi
którakolwiek z okoliczności odmowy wydania wizy (np. klauzula ordre
public). Można cofnąć zezwolenie na osiedlenie się i nakazać opuszczenie
terytorium RP w określonym terminie, jeżeli cudzoziemiec został skazany
prawomocnym wyrokiem w RP za przestępstwo umyślne na karę co najmniej 3 lat
pozbawienia wolności, albo gdy wymagają tego względy obronności lub
bezpieczeństwa państwa albo ochrona porządku publicznego. Jeżeli cudzozie-
miec opuścił na stałe terytorium RP, to także można cofnąć rzeczone zez-
wolenie.
Wydanie zezwolenia na osiedlenie się, odmowa lub cofnięcie oraz wydanie
karty stałego pobytu należy do kompetencji wojewody właściwego ze względu
na miejsce zamierzonego osiedlenia się.
Karta czasowego pobytu i karta stałego pobytu stwierdzają tożsamość
cudzoziemca podczas jego pobytu na terytorium RP. Razem z dokumentem
paszportowym uprawniają one do wielokrotnego przekraczania granicy RP bez
konieczności uzyskania wizy. Cudzoziemiec podczas pobytu na terytorium RP
podlega obowiązkowi meldunkowemu, co potwierdza się w karcie czasowego lub
stałego pobytu. Cudzoziemiec ma obowiązek zwrócić kartę organowi, który ją
wydał, w przypadku nabycia obywatelstwa polskiego, cofnięcia zezwolenia na
zamieszkanie na czas oznaczony, cofnięcia zezwolenia na osiedlenie się lub
wyjazdu na stałe za granicę. W przypadku zgonu cudzoziemca obowiązek zwrotu
karty spoczywa na osobach obowiązanych do zgłoszenia zgonu, stosownie do
przepisów o aktach stanu cywilnego.
Cudzoziemcowi posiadającemu zezwolenie na osiedlenie się na terytorium
RP wydaje się, na jego wniosek, dokument podróży, jeżeli cudzoziemiec
utracił swój dokument paszportowy, paszport uległ zniszczeniu lub utracił
ważność, a uzyskanie przez niego nowego dokumentu paszportowego nie jest
możliwe. Dokument podróży wydaje się na taki sam okres, na jaki została
wydana karta stałego pobytu. W przypadku uzyskania paszportu cudzoziemiec
ma obowiązek zwrócić dokument podróży. Dokument podróży wydaje albo odmawia
jego wydania wojewoda właściwy ze względu na miejsce pobytu cudzoziemca, a
jeżeli przemawia za tym ważny interes cudzoziemca czyni to minister
właściwy do spraw wewnętrznych.
Tymczasowy dokument podróży, uprawniający do wjazdu na terytorium RP,
wydaje się cudzoziemcowi posiadającemu zezwolenie na zamieszkanie na czas
oznaczony albo na osiedlenie się na terytorium RP, jeżeli podczas pobytu za
granicą utracił swój dokument paszportowy lub dokument podróży albo
dokumenty te uległy zniszczeniu lub utraciły ważność, a uzyskanie przez
niego nowego dokumentu paszportowego nie jest możliwe.
Tymczasowy dokument podróży, uprawniający do wyjazdu z terytorium RP,
wydaje się cudzoziemcowi przebywającemu na terytorium RP nie posiadającemu
dokumentu paszportowego albo którego paszport uległ zniszczeniu lub utracił
wartość, a uzyskanie przez niego nowego dokumentu paszportowego nie jest
możliwe.
Tymczasowy dokument podróży wydaje się na czas oznaczony, nie dłuższy
niż 7 dni. Wydanie albo odmowa jego wydania należy do kompetencji
kierownika polskiego przedstawicielstwa dyplomatycznego lub urzędu kon-
sularnego - za granicą, natomiast w kraju - leży to w gestii wojewody,
właściwego ze względu na miejsce pobytu cudzoziemca, a w szczególnie
uzasadnionych wypadkach komendanta granicznej placówki kontrolnej Straży
Granicznej.
W nowej ustawie obowiązuje generalna zasada, znana zresztą prawu
europejskiemu, że cudzoziemiec podczas pobytu na terytorium RP ma takie
same prawa i obowiązki jak obywatel polski, z zastrzeżeniem postanowień
przepisów ustawowych. Stąd też konieczność posiadania stosownych dokumentów
stwierdzających tożsamość oraz obowiązek meldunkowy, jak też obowiązek
zgłoszenia Policji faktu utraty dokumentu paszportowego.
Cudzoziemcowi może być nadany status uchodźcy w rozumieniu Konwencji
Genewskiej z 28 lipca 1951 r., dotyczącej statusu uchodźców, oraz Protokołu
dotyczącego statusu uchodźców, sporządzonego w Nowym Jorku 31 stycznia 1967
r. (Dz.U. z 1991 r. nr 119, poz. 515, 517).
Postępowanie o nadanie statusu uchodźcy prowadzi się według przepisów
k.p.a., ze zmianami wynikającymi z ustawy o cudzoziemcach. Postępowanie o
nadanie statusu uchodźcy wszczyna się wyłącznie na wniosek cudzoziemca,
złożony przez niego osobiście. Niedopuszczalne jest złożenie wniosku przez
pełnomocnika. Wniosek powinien być złożony do komendanta granicznej
placówki kontrolnej Straży Granicznej (w miejscu przekroczenia granicy albo
w miejscu najbliższym miejsca przekroczenia granicy) lub bezpośrednio do
ministra właściwego do spraw wewnętrznych.
Wniosek o nadanie statusu uchodźcy powinien zawierać dane osobowe
wnioskodawcy, towarzyszącego mu małżonka i małoletnich dzieci, informacje o
kraju pochodzenia wnioskodawcy oraz wskazywać zasadnicze okoliczności
uzasadniające nadanie statusu uchodźcy.
Cudzoziemiec, który złożył wniosek o nadanie statusu uchodźcy, powinien
poddać się czynnościom mającym na celu jego identyfikację lub stwierdzenie
tożsamości (pobranie odcisków linii papilarnych, fotografowanie), a w
uzasadnionych wypadkach - zwłaszcza jeżeli zachodzi podejrzenie choroby
zakaźnej - badaniom lekarskim, pobraniu krwi, wydzielin i wydalin oraz
niezbędnym zabiegom sanitarnym ciała i odzieży. Koszty tu ponosi Skarb
Państwa. W przypadku odmowy poddania się wymienionym obowiązkom wniosek o
nadanie statusu uchodźcy pozostawia się bez rozpoznania, a cudzoziemiec nie
może być umieszczony w ośrodku dla osób ubiegających się o nadanie statusu
uchodźcy.

Jeżeli wszczęto postępowanie o nadanie statusu uchodźcy, to na czas
niezbędny do wydania decyzji w sprawie, a w szczególnie uzasadnionych
przypadkach na okres do 3 miesięcy od daty wydania decyzji ostatecznej,
należy cudzoziemcowi zapewnić zakwaterowanie, wyżywienie, opiekę medyczną,
pomoc rzeczową i pieniężną, umieszczając go w ośrodku dla osób ubiegających
się o nadanie statusu uchodźcy.
Decyzję o nadaniu lub odmowie nadania statusu uchodźcy wydaje nie
później niż w terminie 3 miesięcy od dnia wszczęcia postępowania minister
właściwy do spraw wewnętrznych.
Decyzję o odmowie nadania statusu uchodźcy wydaje się, jeżeli cudzozie-
miec nie spełnia warunków określonych w Konwencji Genewskiej i Protokole
Nowojorskim lub uzyskał status uchodźcy w innym państwie, które zapewnia mu
rzeczywistą ochronę, albo organ innego państwa - będącego bezpiecznym
krajem trzecim - złożył wniosek o jego wydanie jako podejrzanego o
popełnienie przestępstwa.
Cudzoziemcowi, któremu nadano status uchodźcy, jego małżonkowi oraz
małoletnim dzieciom, jeżeli przebywają razem z nim na terytorium RP, wydaje
się dokument podróży przewidziany w Konwencji Genewskiej oraz udziela
zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony. To zezwolenie nie może być
cofnięte bez uprzedniego pozbawienia statusu uchodźcy. Uprawnienia te leżą
w gestii ministra właściwego do spraw wewnętrznych.
Cudzoziemca można pozbawić statusu uchodźcy, wydając decyzję o po-
zbawieniu statusu uchodźcy, jeżeli zaistnieje którakolwiek z okoliczności
wymienionych w Konwencji Genewskiej, uzasadniających pozbawienie uchodźcy
ochrony przewidzianej w tej konwencji. Decyzję tę wydaje minister właściwy
do spraw wewnętrznych. W decyzji tej można postanowić o wygaśnięciu
zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony albo skrócić okres, na który
udzielono zezwolenia, określając termin opuszczenia przez cudzoziemca
terytorium RP.
Od decyzji i postanowień ministra właściwego do spraw wewnętrznych
wydanych w sprawach o nadanie lub cofnięcie statusu uchodźcy przysługuje
odwołanie do Rady do Spraw Uchodźców, która jest organem wyższego stopnia w
rozumieniu przepisów k.p.a. Rada orzeka także w sprawach wznowienia
postępowania, uchylenia, zmiany oraz stwierdzenia nieważności wydanych
przez siebie decyzji. Rada do Spraw Uchodźców składa się z dwunastu
członków powoływanych na pięcioletnią kadencję przez Prezesa Rady
Ministrów. Członkiem Rady może być osoba posiadająca obywatelstwo polskie i
korzystająca z pełni praw publicznych. Co najmniej połowa członków Rady
musi posiadać wyższe wykształcenie prawnicze.

Cudzoziemiec może, na swój wniosek, otrzymać azyl w RP, gdy jest to
niezbędne dla zapewnienia mu ochrony oraz gdy przemawia za tym ważny
interes RP. Udzielając azylu należy wydać zezwolenie na osiedlenie się.
Cudzoziemca można pozbawić azylu, jeżeli ustały przyczyny, dla których
azyl został udzielony, albo prowadzi on działalność skierowaną przeciwko
obronności, bezpieczeństwu państwa lub porządkowi publicznemu (klauzula
ordre public). Decyzja o pozbawieniu azylu powoduje wygaśnięcie zezwolenia
na osiedlenie się. W decyzji tej należy określić termin opuszczenia przez
cudzoziemca terytorium RP.
Decyzje w sprawach udzielania i pozbawiania azylu w RP wydaje minister
właściwy do spraw wewnętrznych w porozumieniu z ministrem właściwym do
spraw zagranicznych.
Cudzoziemiec może być wydalony z terytorium RP, jeżeli przebywa na
terytorium RP bez wymaganego zezwolenia na wjazd lub pobyt, albo zachodzi
którakolwiek z przesłanek uzasadniających odmowę wydania wizy albo nie
posiada środków niezbędnych do pokrycia kosztów pobytu, albo podjął
zatrudnienie lub wykonywał inną pracę zarobkową, nie posiadając na to
wymaganego zezwolenia lub zgody, albo podjął inną działalność bez uzyskania
wymaganego zezwolenia.
Decyzje o wydaleniu cudzoziemca wydaje - z urzędu albo na wniosek
właściwego szefa delegatury Urzędu Ochrony Państwa, komendanta woje-
wódzkiego Policji lub komendanta oddziału Straży Granicznej - wojewoda
właściwy ze względu na miejsce pobytu cudzoziemca.
Cudzoziemca, posiadającego status uchodźcy nadany przez RP, można
wydalić tylko po uprzednim pozbawieniu go tego statusu, chyba że zachodzą
okoliczności przewidziane w Konwencji Genewskiej.
Cudzoziemca, któremu udzielono w RP azylu lub zezwolenia na osiedlenie
się, można wydalić tylko po uprzednim pozbawieniu azylu lub cofnięciu
zezwolenia. W decyzji o wydaleniu należy określić termin opuszczenia przez
cudzoziemca terytorium RP oraz można określić trasę i miejsce przekroczenia
granicy oraz wyznaczyć cudzoziemcowi miejsce zamieszkania do czasu
wykonania decyzji i zobowiązać go do zgłaszania się w określonych odstępach
czasu do organu wskazanego w decyzji. Cudzoziemiec nie może opuścić miejsca
zamieszkania bez zgody organu, który wydał decyzję o wydaleniu. Od
cudzoziemca, wobec którego wydano decyzję o wydaleniu, pobiera się odciski
linii papilarnych oraz sporządza jego fotografię. Decyzji o wydaleniu może
być nadany rygor natychmiastowej wykonalności, z wyjątkiem wypadku
wydalenia cudzoziemca posiadającego status uchodźcy. Decyzja o wydaleniu
powoduje z mocy prawa unieważnienie wizy, cofnięcie zezwolenia na
zamieszkanie na czas oznaczony oraz na zatrudnienie lub wykonywanie innej
pracy zarobkowej przez cudzoziemca. Właściwy organ może odstąpić od
uzasadnienia decyzji, jeżeli wymagają tego względy obronności lub
bezpieczeństwa państwa albo ochrona porządku publicznego.
Cudzoziemca nie wolno wydalić do państwa, w którym mógłby być poddany
prześladowaniom z powodu rasy, religii, narodowości, przynależności do
określonej grupy społecznej, przekonań politycznych lub poddany torturom,
traktowany w sposób nieludzki lub poniżający albo w taki sposób karany.
Cudzoziemiec - adresat decyzji o wydaleniu - może być niezwłocznie
odstawiony do granicy państwowej RP, granicy lub portu lotniczego albo
morskiego państwa, do którego następuje wydalenie, jeżeli wymagają tego
względy obronności, bezpieczeństwa państwa lub ochrona porządku publi-
cznego, albo jeżeli nie opuścił on terytorium RP w terminie określonym w
decyzji o wydaleniu. Wykonanie obowiązku odstawienia cudzoziemca do granicy
albo do portu lotniczego lub morskiego państwa, do którego następuje
wydalenie, ciąży na komendancie wojewódzkim Policji właściwym ze względu na
miejsce pobytu cudzoziemca. Koszty związane z wydaleniem ponosi
cudzoziemiec albo pracodawca zatrudniający go nielegalnie. Jeżeli koszty te
nie mogą być skutecznie wyegzekwowane, to pokrywa je Skarb Państwa.
Cudzoziemca można zatrzymać na czas nie dłuższy niż 48 godzin, jeżeli
nie zastosuje się do wymogów określonych w decyzji o wydaleniu lub zachodzą
w stosunku do niego okoliczności uzasadniające jego wydalenie. Niezwłocznie
po zatrzymaniu cudzoziemca Policja albo Straż Graniczna powinna wystąpić z
wnioskiem o wydanie decyzji o jego wydaleniu albo przystąpić do wykonywania
obowiązku odstawienia go do granicy, albo wystąpić z wnioskiem o
umieszczenie cudzoziemca w strzeżonym ośrodku albo o zastosowanie aresztu w
celu wydalenia. Jeżeli w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania nie
doręczono cudzoziemcowi odpisu postanowienia o umieszczeniu w strzeżonym
ośrodku albo o zastosowaniu aresztu w celu wydalenia, należy cudzoziemca
niezwłocznie zwolnić.
Cudzoziemca można umieścić w strzeżonym ośrodku do czasu wykonania
decyzji o wydaleniu, jeżeli niezwłoczne odstawienie cudzoziemca do granicy
nie jest możliwe i zachodzi uzasadniona obawa, że będzie on uchylać się od
wykonania decyzji o wydaleniu. Cudzoziemca należy umieścić w strzeżonym
ośrodku, jeżeli nielegalnie przekroczył granicę i nie posiada dokumentu
paszportowego, na czas niezbędny do ustalenia jego tożsamości lub wykonania
decyzji o wydaleniu.

Wobec cudzoziemca można zastosować areszt w celu wydalenia na czas
niezbędny do wykonania decyzji o wydaleniu, jeżeli zachodzi uzasadniona
obawa, że cudzoziemiec nie podporządkuje się zasadom obowiązującym w
strzeżonym ośrodku, albo jeżeli przebywając w tym ośrodku opuścił go bez
zezwolenia.
Postanowienie o umieszczeniu cudzoziemca w strzeżonym ośrodku albo w
areszcie w celu wydalenia wydaje - na wniosek wojewody, Policji lub Straży
Granicznej - sąd rejonowy, właściwy ze względu na siedzibę organu
składającego wniosek. Na to postanowienie przysługuje w terminie 7 dni
zażalenie do właściwego sądu okręgowego, który powinien je rozpoznać
niezwłocznie. Do postępowania stosuje się przepisy k.p.k. Nadzór nad pra-
widłowością wykonania postanowienia o umieszczeniu cudzoziemca w strzeżonym
ośrodku lub o zastosowaniu aresztu w celu wydalenia sprawuje prokurator.
Cudzoziemca, który przebywa w strzeżonym ośrodku albo w areszcie w celu
wydalenia należy niezwłocznie zwolnić, jeżeli ustały przyczyny uzasad-
niające stosowanie tych środków, albo jeżeli w ciągu 90 dni od chwili
zatrzymania nie wykonano decyzji o wydaleniu. Cudzoziemca nie umieszcza się
w strzeżonym ośrodku albo w areszcie w celu wydalenia, jeżeli może to
spowodować poważne zagrożenie dla jego życia lub ciężkie skutki dla jego
rodziny. Cudzoziemcowi, wobec którego zastosowano oczywiście niesłuszne
zatrzymanie, umieszczenie w strzeżonym ośrodku lub w areszcie w celu wyda-
lenia, przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę
oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę. Ma tu zastosowanie k.p.k.
Nowe prawo o cudzoziemcach wprowadza ewidencję cudzoziemców. Komendant
Główny Straży Granicznej prowadzi wykaz cudzoziemców, których pobyt na
terytorium RP jest niepożądany. W wykazie tym zamieszcza się dane osobowe
cudzoziemców, wobec których zachodzą okoliczności będące podstawą odmowy
wydania wizy oraz podstawę prawną i faktyczną wpisu. Wpisu do wykazu oraz
jego wykreślenie dokonuje Komendant Główny Straży Granicznej z urzędu lub
na wniosek: komendanta Głównego Policji, Szefa UOP, Szefa Wojskowych Służb
Informacyjnych albo kierownika polskiego przedstawicielstwa dyplomatycznego
lub urzędu konsularnego.
W celu dokonania wpisu do wykazu sąd, który skazał cudzoziemca za
przestępstwo umyślne w RP na karę co najmniej 3 lat pozbawienia wolności,
przesyła odpis prawomocnego wyroku organowi prowadzącemu wykaz, podobnie
wojewoda, który wydał decyzję o wydaleniu, przesyła odpis ostatecznej
decyzji o wydaleniu organowi prowadzącemu wykaz. Przesłane odpisy są
podstawą dokonania wpisu do wykazu.

Dane umieszczone w wykazie mogą być udostępnione Komendantowi Głównemu
Policji, Szefowi UOP, Szefowi WSI, organom je nadzorującym, sądowi i
prokuratorowi prowadzącemu postępowanie przygotowawcze o przestępstwo
ścigane z oskarżenia publicznego, Naczelnemu Sądowi Administracyjnemu.
Natomiast dane osobowe umieszczone w wykazie mogą być udostępnione także
wojewodzie oraz kierownikowi polskiego przedstawicielstwa dyplomatycznego
lub urzędu konsularnego. Dane umieszczone w wykazie nie mogą być
udostępnione do celów statystyki publicznej.
Dane osobowe cudzoziemców, którym nadano status uchodźcy, udzielono
azylu oraz cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy lub
udzielenie azylu, podlegają ochronie na zasadach określonych w odrębnych
przepisach. Dane te nie mogą być, bez pisemnej zgody zainteresowanego,
udostępnione władzom oraz instytucjom publicznym krajów pochodzenia.
Ponadto prowadzone są rejestry złożonych wniosków wizowych i wydanych w
tych sprawach decyzji, rejestry decyzji o wydaleniu oraz rejestry osób
wydalonych z RP, rejestry złożonych wniosków o udzielenie zezwolenia na
zamieszkanie na czas oznaczony i wydanych w tych sprawach decyzji, rejestr
złożonych wniosków o udzielenie zezwolenia na osiedlenie się i wydanych w
tych sprawach decyzji, rejestr złożonych wniosków o nadanie statusu
uchodźcy lub udzielenie azylu i wydanych w tych sprawach decyzji i
ewidencja zaproszeń.
Powyższe rejestry oraz ewidencję prowadzą organy wydające w tych
sprawach decyzje w pierwszej instancji.
Od decyzji wydawanych przez komendantów granicznych placówek kon-
trolnych Straży Granicznej przysługuje odwołanie do Komendanta Głównego
Straży Granicznej. Natomiast nadzór nad sprawami wjazdu na terytorium RP,
przejazdu przez nie, pobytów na nim i wyjazdu z terytorium RP cudzoziemców
sprawuje minister właściwy do spraw wewnętrznych.


3. ZMIANA IMION I NAZWISK
Nazwisko człowieka należy do jego dóbr osobistych i z tego tytułu
podlega szczególnej ochronie cywilnoprawnej. Przepisy prawa administracyj-
nego wielokrotnie wymagają uwidoczniania nazwiska w różnych dokumentach,
ponadto regulują kwestię zmiany imion i nazwisk, która w naszym systemie
prawnym może mieć miejsce tylko w trybie administracyjnoprawnym. Tych
zagadnień dotyczy właśnie ustawa z 15 listopada 1956 r. o zmianie imion i
nazwisk (Dz.U. z 1963 r. nr 59, poz. 328 z późn. zm.).
Ustawa przewiduje obowiązek pozytywnego załatwienia wniosku o zmianę
nazwiska, jeżeli jest on uzasadniony ważnymi względami. Ustawa nie określa
wyraźnie, co rozumie się przez "ważne względy". Zawiera jednak wskazanie,
że w szczególności ważne względy zachodzą, jeżeli wnioskodawca nosi naz-
wisko ośmieszające albo nie licujące z godnością człowieka, o brzmieniu
niepolskim lub mające formę imienia oraz gdy wnioskodawca pragnie zmienić
swoje nazwisko na nazwisko, którego od wielu lat używa. Poza wymienionymi
przypadkami mogą zachodzić również inne, które organ administracji może lub
powinien zakwalifikować jako ważne względy. Mamy tu do czynienia ze
swobodną oceną stanu faktycznego, a nie z klasycznym uznaniem admini-
stracyjnym. Organ stwierdziwszy, że ważne względy zachodzą powinien wydać
decyzję o zmianie nazwiska, chyba że zachodzi jedna z przesłanek negatyw-
nych. Wniosek o zmianę nazwiska nie podlega uwzględnieniu, gdy:
- zachodzi uzasadniona obawa, że wnioskodawca ubiega się o zmianę
nazwiska w zamiarze ułatwienia sobie działalności przestępczej albo uchyle-
nia się od odpowiedzialności cywilnej lub karnej;
- wnioskodawca ubiega się o zmianę nazwiska na nazwisko historyczne,
wsławione na polu kultury i nauki, działalności politycznej, społecznej lub
wojskowej, chyba że posiada członków rodziny o tym nazwisku lub jest
powszechnie znany pod tym nazwiskiem.
Przepisy wprowadzają pewne dalsze ograniczenia możliwości zmiany naz-
wiska. Mianowicie nazwisko może być zmienione tylko obywatelowi polskiemu
lub bezpaństwowcowi, który ma miejsce zamieszkania w Polsce. Zmiana może
nastąpić tylko na nazwisko wskazane przez wnioskodawcę, z tym że nazwisko
może składać się najwyżej z dwóch części (członów). Zmiana nazwiska osoby
pozostającej w związku małżeńskim wymaga zgody drugiego małżonka i rozciąga
się na niego. Zmiana nazwiska obojga rodziców rozciąga się na małoletnie
dzieci. Według przepisów ustawy może też nastąpić zmiana imienia lub imion,
jeżeli przemawiają za tym ważne względy, a w szczególności gdy imię jest
ośmieszające lub nie licuje z godnością ludzką albo ma brzmienie
niepolskie. Możliwe też jest dokonanie zmiany imienia i nazwiska
małoletniego dziecka, na wniosek jego przedstawiciela ustawowego.
Obok zmiany imienia i nazwiska odrębną instytucją prawną jest ustalenie
pisowni lub brzmienia imienia i nazwiska. Może to mieć miejsce w razie
wątpliwości w tym względzie, np. to samo nazwisko bywa zapisywane w różny
sposób, jak również wówczas, gdy wnioskodawca chce dostosować pisownię
imienia lub nazwiska do zasad pisowni polskiej, zgodnie z fonetycznym
brzmieniem.
Ustalenie pisowni nazwiska czy imienia może również nastąpić z urzędu,
jeżeli nazwisko ma brzmienie polskie. W pozostałych przypadkach organ
administracji może działać tylko na wniosek strony.

Orzekanie w sprawach zmiany imion i nazwisk oraz ustalanie ich brzmienia
i pisowni leży w kompetencji starosty właściwego ze względu na miejsce
zamieszkania wnioskodawcy lub ostatnie miejsce pobytu w Polsce, a w osta-
teczności czyni to Prezydent m.st. Warszawy jako organ wykonawczy gminy
Warszawa-Centrum. Starosta, wydając decyzję w sprawie zmiany imienia lub
nazwiska czy ustalenia jego pisowni lub brzmienia, zawiadamia o tym urzędy
stanu cywilnego, w których posiadaniu są akta dotyczące wnioskodawcy lub
jego dzieci, a także wiele innych organów państwowych w celu dokonania
stosownych zmian i zapisów w prowadzonej dokumentacji (np. urząd skarbowy,
Policję, Centralny Rejestr Skazanych, wojskową komendę uzupełnień).


4. AKTA STANU CYWILNEGO
Akt stanu cywilnego jest wpisem dokonanym w księdze stanu cywilnego,
odnotowującym zdarzenie z zakresu stanu cywilnego, takie jak: urodzenie,
zgon, zawarcie małżeństwa, uznanie dziecka itd. Podstawowymi rodzajami
aktów stanu cywilnego są: akt urodzenia, akt zgonu, akt małżeństwa. Księgi
stanu cywilnego zawierają kolejne wpisy w układzie chronologicznym i pro-
wadzone są przez urzędy stanu cywilnego. Urzędy stanu cywilnego wchodzą w
skład urzędu gminy. Gmina bowiem stanowi okręg urzędu stanu cywilnego.
Wojewoda może utworzyć kilka urzędów stanu cywilnego w obszarze jednej
gminy lub urzędy właściwe dla kilku okręgów. Kierownikiem urzędu stanu
cywilnego jest wójt lub burmistrz (prezydent), z tym że rada gminy może
powołać innego kierownika urzędu stanu cywilnego i jego zastępcę lub
zastępców. Kierownik urzędu stanu cywilnego lub jego zastępca dokonuje
czynności z zakresu rejestracji stanu cywilnego. Rejestracja stanu
cywilnego jest systemem obligatoryjnych i ciągłych zapisów z dziedziny
stanu cywilnego. Rejestracji podlegają fakty określone przez przepisy
ustawy z 29 września 1986 r. - Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz.U. nr 36,
poz. 180 z późn. zm.). Rejestracji podlegają więc np. urodzenie, zgon,
małżeństwo, uznanie dziecka wraz z danymi, które je charakteryzują.
Przykładowo, zapisując fakt urodzenia się dziecka, zapisuje się również
dokładne dane dotyczące jego rodziców (imię, nazwisko, datę i miejsce
urodzenia oraz miejsce zamieszkania każdego z rodziców w chwili urodzenia
się dziecka).
Wpisy dokonywane są na podstawie zgłoszenia zdarzenia podlegającego
rejestracji (np. zgłoszenie urodzenia lub zgonu) lub poprzez zanotowanie
zdarzenia, które miało miejsce w u.s.c. - np. zawarcie małżeństwa. Zarówno
dokonanie zgłoszenia, jak i dokonanie wpisu są obligatoryjne. Obowiązek
zgłoszenia obciąża konkretne, wymienione przez ustawę podmioty. Na przykład
obowiązek zgłoszenia urodzenia dziecka ciąży kolejno na następujących
podmiotach: ojciec, lekarz lub położna albo inna osoba obecna przy
porodzie, matka, jeżeli jej stan zdrowia na to pozwala. Ustawa wymienia też
dokładnie podmioty uprawnione do zgłoszenia zgonu. Obowiązek zgłoszenia
obciąża ponadto różne instytucje publiczne, np. szpitale, domy starców.
Akta stanu cywilnego stanowią jedynie rejestrację zdarzeń, które prawo
nakazuje rejestrować. Nie tworzą one nowego czy odmiennego stanu prawnego.
Skutki prawne zdarzenia podlegającego rejestracji powstają z chwilą
nastąpienia tego zdarzenia, a nie jego rejestracji. Rejestracja jest więc
tylko czynnością porządkową. Niemniej akta stanu cywilnego mają bardzo duże
znaczenie procesowe, mianowicie stanowią wyłączny dowód zdarzeń w nich
zarejestrowanych (stwierdzonych); ich niezgodność z prawdą może być udo-
wodniona jedynie w postępowaniu nieprocesowym o unieważnienie lub spros-
towanie aktu. Jeżeli zapis w aktach stanu cywilnego jest niezgodny z
prawdą, nie można treści aktu kwestionować w danym postępowaniu poprzez
przeprowadzenie przeciwdowodu. Konieczne jest przeprowadzenie postępowania
w sprawie unieważnienia lub sprostowania wpisu w aktach stanu cywilnego
przed sądem, w trybie postępowania nieprocesowego. Jest to jedna z bardzo
nielicznych formalnych reguł dowodowych w naszym prawie, wyłączająca
stosowanie zasady swobodnej oceny dowodów w kwestiach objętych rejestracją
stanu cywilnego.
Z ksiąg stanu cywilnego wydaje się odpisy zupełne i skrócone aktów stanu
cywilnego, zaświadczenia o dokonanych w księgach stanu cywilnego wpisach
lub o ich braku i zaświadczenia o zaginięciu lub zniszczeniu księgi stanu
cywilnego. Te odpisy oraz zaświadczenia wydaje się na wniosek sądu lub
innego organu państwowego, osoby, której stan cywilny został w akcie
stwierdzony, jej wstępnego, zstępnego, rodzeństwa, małżonka lub przedstawi-
ciela ustawowego, a także na wniosek innych osób, jeżeli wykażą w tym
interes prawny.


5. EWIDENCJA LUDNOŚCI, DOWODY OSOBISTE, PASZPORTY
Zagadnienia ewidencji ludności normuje ustawa z 10 kwietnia 1974 r. o
ewidencji ludności i dowodach osobistych (Dz.U. z 1984 r. nr 32, poz. 174;
zm. Dz.U. z 1989 r. nr 35, poz. 192; z 1990 r. nr 34, poz. 198; z 1997 r.
nr 113, poz. 733 i z 1998 r. nr 106, poz. 668 i nr 113, poz. 716). System
ewidencji ludności opiera się na instytucji obowiązku meldunkowego. Obowią-
zek ten obejmuje wszystkie osoby przebywające na terytorium Polski, z
wyjątkiem personelu dyplomatycznego i konsularnego państw obcych, członków
ich rodzin oraz innych osób zwolnionych z wykonywania tego obowiązku na
mocy umów czy zwyczajów międzynarodowych.
Obowiązek meldunkowy obejmuje zameldowanie i wymeldowanie się z miejsca
pobytu czasowego lub stałego, a ponadto zameldowanie o urodzeniu dziecka,
zmianie stanu cywilnego i o zgonie osoby. Jednak zgłoszenie w u.s.c. danych
dotyczących urodzenia, zmiany stanu cywilnego, zmiany imienia i nazwiska
zastępuje zameldowanie. Dane o tych zmianach są przekazywane z urzędu przez
u.s.c. do jednostki prowadzącej ewidencję ludności, czyli do odpowiedniego
organu gminy, która wykonuje tę funkcję jako zadanie zlecone na mocy
ustawy. Wykonanie obowiązku meldunkowego nie rodzi żadnych szczególnych
uprawnień i, co zdaje się być najistotniejsze, nie rodzi praw do lokalu, w
którym dana osoba przebywa. Stanowi jednak dowód pobytu osoby w danym
miejscu, z czym mogą się wiązać pewne konsekwencje prawne. Zameldowanie nie
jest uzależnione od decyzji o przydziale lokalu lub istnieniu innego tytułu
do zajmowania danego lokalu. Zasadniczo do zameldowania wystarcza fakt
pobytu osoby w danym lokalu. W razie powstania wątpliwości organ dokonujący
zameldowania może sam zbadać sytuację. Wykonywanie obowiązku meldunkowego
jest uregulowane w sposób zróżnicowany w zależności od statusu osoby
zmieniającej miejsce pobytu, jak i miejsca, w którym przebywa.
Zasadniczo osoba, która przebywa w danej miejscowości pod tym samym
adresem dłużej niż trzy doby, jest obowiązana zameldować się na pobyt stały
lub czasowy. Natomiast osoba, która przybywa do zakładu hotelarskiego,
internatu, szpitala itd., obowiązana jest zameldować się na pobyt czasowy
przed upływem 24 godzin od chwili przybycia. W tym przypadku zameldowanie
wykonywane jest za pośrednictwem administracji hotelu, szpitala itd.
W stosunku do osób uprawiających turystykę, obowiązek meldunkowy jest
nieco złagodzony. Mianowicie osoby korzystające z ruchomych urządzeń
noclegowych mają obowiązek zameldowania się przed upływem ósmego dnia
pobytu. Uczestnikom kolonii i obozów turystyczno-wypoczynkowych organi-
zowanych przez instytucje państwowe lub społeczne dla młodzieży szkolnej i
studentów przysługuje zwolnienie z obowiązku meldunkowego, jeżeli pobyt
czasowy nie przekracza 30 dni.
Osoby opuszczające miejsce stałego pobytu powinny dokonać wymeldowania.
Obowiązek ten nie obejmuje osób zameldowanych czasowo, jeżeli okres pobytu
zgłoszony przy zameldowaniu odpowiada pobytowi czasowemu.
Okres zameldowania czasowego jest ograniczony do dwóch miesięcy. Po
upływie tego terminu dana osoba powinna zameldować się na pobyt stały,
chyba że zachodzą okoliczności wskazujące na to, że pobyt utracił charakter
pobytu czasowego, jak np. pobyt w celu leczenia się czy kształcenia. W tych
przypadkach czas trwania pobytu czasowego nie jest ograniczony.

Obowiązek meldunkowy obciąża osobę zmieniającą miejsce pobytu. Wła-
ściciel lokalu ma obowiązek zawiadomienia o pobycie osoby, która nie
dopełniła obowiązku meldunkowego. Ten sam obowiązek obciąża dozorcę
(ewentualnie, gdy nie ma dozorcy - administratora domu, a gdy nie ma
administratora - właściciela). Administrator lub właściciel domu ma obo-
wiązek prowadzenia wykazu osób przebywających w domu. We wsiach wykaz osób
podlegających zameldowaniu prowadzi sołtys.
Problematykę dokumentów stwierdzających tożsamość reguluje ta sama
ustawa co ewidencję ludności - ustawa z 1974 r. o ewidencji ludności i
dowodach osobistych.
Ustawa wprowadza obowiązek posiadania dowodów osobistych. Po ostatniej
nowelizacji omawianej ustawy mowa jest tak o obowiązku, jak i o uprawnieniu
do otrzymania dowodu osobistego. Obowiązana jest posiadać dowód osobisty
osoba, będąca obywatelem polskim i zamieszkała w Rzeczypospolitej Polskiej
- obowiązek ten powstaje od ukończenia 18 roku życia albo od ukończenia 15
roku życia, jeżeli osoba ta pozostaje w stosunku pracy lub nie zamieszkuje
wspólnie z osobami, pod których władzą rodzicielską lub opieką się
znajduje, albo nie pozostaje pod władzą rodzicielską lub opieką. Natomiast
ma prawo otrzymać dowód osobisty osoba będąca obywatelem polskim - po
ukończeniu 13 roku życia.
Dawniej dowód osobisty był wydawany na czas nie oznaczony, obecnie jest
ważny 10 lat od daty jego wydania. Natomiast dowód osobisty wydany osobie,
która nie ukończyła 18 roku życia, jest ważny 5 lat od daty jego wydania,
zaś dowód osobisty wydany osobie, która ukończyła 65 rok życia, jest ważny
na czas nie oznaczony - jeżeli osoba ta zwróciła się o wydanie dowodu
osobistego z takim -terminem ważności.
Dowód osobisty wydaje się po uiszczeniu należnej opłaty, stanowiącej
równowartość kosztów jego wydania. Ulgi i zwolnienia od tej opłaty oraz jej
wysokość określa Rada Ministrów w formie rozporządzenia.
W dowodzie osobistym zamieszcza się następujące dane: nazwisko i imiona
osoby, imiona rodziców i nazwisko rodowe, datę i miejsce urodzenia osoby,
adres miejsca zameldowania na pobyt stały, a w razie jego braku -
zameldowanie na pobyt czasowy trwający ponad dwa miesiące; w przypadku
braku zameldowania na pobyt stały albo pobyt czasowy trwający ponad dwa
miesiące, danych o adresie nie zamieszcza się; kolejno wpisuje się płeć
osoby, wzrost w centymetrach i kolor oczu, numer ewidencyjny Powszechnego
Elektronicznego Systemu Ewidencji Ludności (PESEL) oraz nazwę organu
wydającego, datę wydania i termin ważności dokumentu. Dowód osobisty
zawiera także zdjęcie i podpis właściciela dowodu. Dane zawarte w dowodzie
osobistym przeznaczone do odczytania maszynowego oraz dane zawarte w
numerze ewidencyjnym PESEL nie mogą obejmować innych danych osobowych
aniżeli te, które właśnie zostały wymienione jako zamieszczone w dowodzie
osobistym.
Wydawanie dowodów osobistych należy do właściwości organów gminy, czyli
wójta, burmistrza lub prezydenta, których właściwość miejscową ustala się
według miejsca pobytu stałego osoby ubiegającej się o wydanie dowodu
osobistego, a w razie braku takiego miejsca - według ostatniego miejsca
pobytu stałego tej osoby. Jeżeli nie można ustalić właściwości miejscowej
organu we wskazany wyżej sposób, to organem miejscowo właściwym do wydania
dowodu osobistego jest organ gminy właściwy dla obszaru dzielnicy
Śródmieście m.st. Warszawy.
Wydawanie dowodów osobistych przez organy gminy jest zadaniem zleconym w
trybie ustawowym z zakresu administracji rządowej. Wojewodowie sprawują
nadzór nad działalnością organów gminy w zakresie realizacji obowiązków
wynikających z ustawy o ewidencji ludności i dowodach osobistych.
Zwierzchni nadzór nad wykonywaniem tych obowiązków przez organy gmin
sprawuje minister właściwy do spraw wewnętrznych.
Dowód osobisty podlega wymianie w razie zmiany danych, które zamieszcza
się w tym dokumencie, w przypadku jego uszkodzenia lub zaistnienia innej
okoliczności utrudniającej ustalenie tożsamości osoby oraz w razie upływu
terminu ważności dowodu osobistego.
Dowód osobisty podlega obowiązkowi zwrotu w razie utraty obywatelstwa
polskiego lub zgonu posiadacza dowodu osobistego. Obowiązek zwrotu dowodu
osobistego w tym ostatnim przypadku obciąża osobę obowiązaną do zgłoszenia
zgonu stosownie do przepisów prawa o aktach stanu cywilnego.
Osoba, która utraciła dowód osobisty, ma obowiązek niezwłocznie za-
wiadomić o tym najbliższy organ gminy, który wyda zaświadczenie o utracie
dowodu osobistego ważne do czasu wydania nowego dokumentu.
W przypadku znalezienia własnego dowodu osobistego, zgłoszonego jako
utracony, należy niezwłocznie zawiadomić o tym organ gminy, któremu złożono
wniosek o wydanie nowego dowodu osobistego, jeżeli nie został jeszcze
wydany nowy dokument.
W przypadku znalezienia własnego dowodu osobistego, w miejsce którego
wydano już nowy dowód osobisty, lub znalezienia cudzego dowodu osobistego,
należy niezwłocznie złożyć znaleziony dokument w najbliższym organie gminy.
Dowodu osobistego nie wolno zatrzymywać, z wyjątkiem przypadków
określonych w ustawie.

Dowody osobiste wydane przed 1 stycznia 2000 r. zachowują ważność do
dnia 31 grudnia 2006 r. Tymczasowe zaświadczenia tożsamości zachowują
ważność do czasu upływu terminów w nich określonych, jednak nie dłużej niż
do dnia 31 grudnia 2000 r., natomiast tymczasowe dowody osobiste zachowują
ważność do czasu upływu terminów w nich określonych. Nowa regulacja wchodzi
w życie z dniem I stycznia 2000 r. z wyjątkiem niektórych jej przepisów,
które weszły w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia.
Zagadnienie paszportów Rzeczypospolitej Polskiej reguluje ustawa z 29
listopada 1990 r. o paszportach (Dz.U. z 1991 r. nr 2, poz. 5 z późn. zm.).
Ustawa ta wprowadza zasadę powszechnej dostępności paszportów. Zgodnie z tą
zasadą każdy obywatel polski ma prawo do otrzymania paszportu. Wyjątki --
to jest pozbawienie lub ograniczenie tego prawa - muszą wynikać wyraźnie z
ustawy.
Paszport wydaje się dla jednej osoby. Jednakże dany paszport może
obejmować także dzieci do lat szesnastu, odbywające podróż pod opieką
posiadacza paszportu. Także małoletni może ubiegać się o wydanie paszportu.
Jednakże w tym wypadku potrzebna jest zgoda obojga rodziców lub opiekunów
prawnych. W przypadku braku zgodności stanowisk rodziców lub niemożności
uzyskania zgody rodziców przez osobę małoletnią podstawą do ubiegania się o
paszport jest właściwe orzeczenie sądu opiekuńczego.
Na mocy postanowień tej ustawy paszport jest dokumentem urzędowym
uprawniającym do przekraczania granicy oraz poświadczającym obywatelstwo
polskie i tożsamość osoby w nim wskazanej w zakresie danych, jakie dokument
ten zawiera. Paszport ważny jest przez dziesięć lat od daty jego wydania.
Prawo nasze wprowadza następujące rodzaje paszportów:
1) paszport,
2) paszport dyplomatyczny,
3) paszport służbowy Ministerstwa Spraw Zagranicznych,
4) paszport blankietowy.
W zależności od rodzaju paszportu ustawa wyodrębnia inny organ właściwy
do jego wydania, czyli tzw. "organ paszportowy".
Paszporty w kraju wydaje oraz dokonuje w nich zmian wojewoda, właściwy
ze względu na miejsce stałego pobytu osoby ubiegającej się o paszport.
Wojewoda może wydać paszport albo dokonać w nim zmian, z pominięciem tak
ustalonej właściwości miejscowej jedynie za zgodą ministra właściwego do
spraw wewnętrznych. Paszport w kraju może wydać albo dokonać w nim zmian
także minister właściwy do spraw wewnętrznych. Może to uczynić tylko w
uzasadnionych przypadkach; mianowicie, jeżeli przemawia za tym ważny
interes osoby uprawnionej do otrzymania paszportu.

Paszporty za granicą wydaje konsul. Także do jego kompetencji należy
wydawanie paszportów blankietowych. Te ostatnie wydawane są w celu umoż-
liwienia powrotu do kraju obywatelom polskim przebywającym czasowo za
granicą i nie posiadającym paszportu wydanego w kraju.
Paszporty i paszporty blankietowe wydaje się po przedstawieniu wymaga-
nych dokumentów i uiszczeniu należnej opłaty (tzw. opłaty paszportowej).
Natomiast paszporty dyplomatyczne i paszporty służbowe MSZ - wydaje,
wznawia ich ważność oraz dokonuje w nich zmian minister właściwy do spraw
zagranicznych. Do wznawiania ważności tych paszportów i dokonywania w nich
zmian za granicą uprawniony jest konsul.
Zwierzchni nadzór nad sprawami paszportowymi sprawuje minister właściwy
do spraw wewnętrznych. Właśnie on rozpoznaje odwołania od decyzji w
sprawach paszportów i paszportów blankietowych. Natomiast nadzór nad
paszportami dyplomatycznymi i paszportami służbowymi MSZ sprawuje minister
właściwy do spraw zagranicznych.
Jakkolwiek ustawowo wprowadzono zasadę powszechnej dostępności pa-
szportów, to jednak możliwe są ustawowo określone wyjątki od tej zasady.
Obligatoryjnie odmawia się wydania paszportu w kraju na wniosek:
a) sądu prowadzącego przeciw osobie ubiegającej się o paszport postępo-
wanie w sprawie karnej lub cywilnej;
b) Prokuratora Generalnego w sprawie osoby ubiegającej się o paszport,
co do której podjęto czynności związane z podjęciem ścigania o przestępstwo
popełnione za granicą;
c) organu prowadzącego przeciw osobie ubiegającej się o paszport po-
stępowanie przygotowawcze lub wykonawcze w sprawie karnej o przestępstwo
ścigane z oskarżenia publicznego albo w sprawie karnej skarbowej.
Można natomiast odmówić wydania paszportu w kraju (odmowa fakul-
tatywna):
a) jeżeli osoba ubiegająca się o paszport nie wykonała obowiązku usta-
wowego, a zachodzi uzasadniona obawa, że wyjazd za granicę osoby zobo-
wiązanej uniemożliwi wykonanie tego obowiązku i niewykonanie obowiązku
znajduje potwierdzenie w orzeczeniu sądu lub decyzji uprawnionego organu;
b) w razie prawomocnego skazania osoby ubiegającej się o paszport za
przestępstwo popełnione za granicą, o ile czyn podlega w kraju
odpowiedzialności karnej;
c) na czas nie dłuższy niż 12 miesięcy, gdy uzyskano, w trybie przewi-
dzianym w umowach międzynarodowych, potwierdzoną informację, że osoba w
czasie pobytu za granicą dopuściła się przestępstwa lub wykroczenia z chęci
zysku.

Jednakże, pomimo istnienia przesłanek uzasadniających odmowę wydania
paszportu, można wydać paszport, ale uprawniający tylko do jednokrotnego
wyjazdu za granicę - w przypadkach uzasadnionych ważnym interesem osoby
ubiegającej się o paszport, jeżeli organ, który z mocy prawa wnioskuje o
odmowę wydania paszportu (sąd, Prokurator Generalny, inny organ), wyrazi
zgodę na taki jednorazowy wyjazd.
Wydany paszport może zostać unieważniony albo też traci ważność z mocy
prawa po upływie dziesięciu lat, ponieważ na mocy wyraźnego przepisu ustawy
paszport ważny jest przez 10 lat od daty jego wydania. Natomiast w sprawie
unieważnienia paszportu powinna być wydana decyzja o unieważnieniu pasz-
portu. Organ paszportowy wydaje decyzję o unieważnieniu paszportu, jeżeli:
a) osoba, której wydano paszport, utraciła obywatelstwo polskie, albo b)
zachodzą ustawowo przewidziane przesłanki do obligatoryjnej odmowy wydania
paszportu.
Organ paszportowy może wydać decyzję o unieważnieniu paszportu, jeżeli
zachodzą ustawowo przewidziane okoliczności, w których organ paszportowy
może odmówić wydania paszportu w kraju.
Od decyzji o unieważnieniu paszportu przysługuje odwołanie. Wniesienie
odwołania nie wstrzymuje jednak jej wykonania. Osoba, wobec której wydano
decyzję o unieważnieniu paszportu, ma obowiązek zwrócić paszport organowi
paszportowemu. W przypadku niewykonania dobrowolnie tego obowiązku mają
zastosowanie przepisy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.


6. ORDERY, ODZNACZENIA, ODZNAKI
Problematykę orderów i odznaczeń reguluje ustawa z 16 października 1992
r. o orderach i odznaczeniach (Dz.U. nr 90, poz. 450) oraz ustawa z 16
października 1992 r. - Przepisy wprowadzające ustawę o orderach i
odznaczeniach, uchylające przepisy o tytułach honorowych oraz zmieniające
niektóre ustawy (Dz.U. nr 90, poz. 451; zm. z 1995 r. nr 83, poz. 419), a
także ustawa z 14 grudnia 1995 r. o ustanowieniu Medalu "Siły Zbrojne w
Służbie Ojczyzny" (Dz.U. z 1996 r. nr 32, poz. 140). Szczegółowo tryb
postępowania w sprawach o nadanie orderów i odznaczeń, opis orderu lub
odznaczenia i sposób noszenia został uregulowany rozporządzeniem Prezydenta
RP z 10 listopada 1992 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania w
sprawach o nadanie orderów i odznaczeń oraz wzorów odpowiednich dokumentów
(Dz.U. nr 90, poz. 453) oraz rozporządzeniem Prezydenta RP z 10 listopada
1992 r. w sprawie opisu, materiału, wymiarów, wzorów rysunkowych oraz
sposobu i okoliczności noszenia odznak, orderów i odznaczeń (Dz.U. nr 90,
poz. 452).
Na mocy wymienionych przepisów ordery i odznaczenia są "najwyższym
wyróżnieniem zasług cywilnych i wojskowych położonych w czasie pokoju lub
wojny dla chwały i rozwoju Rzeczypospolitej Polskiej".
Najwyższym orderem Rzeczypospolitej Polskiej jest Order Orła Białego,
nadawany za znamienite zasługi zarówno cywilne, jak i wojskowe, położone w
czasie pokoju lub wojny, dla chwały i pożytku Rzeczypospolitej Polskiej.
Ponadto ustawa wymienia następujące ordery:
- Order Wojenny Virtuti Militari, będący nagrodą za wybitne czyny
wojenne połączone z wyjątkową ofiarnością i odwagą. Dzieli się on na pięć
klas - Krzyż Wielki Orderu Wojennego Virtuti Militari, Krzyż Komandorski
Orderu Wojennego Virtuti Militari, Krzyż Kawalerski Orderu Wojennego
Virtuti Militari, Krzyż Złoty Orderu Wojennego Virtuti Militari, Krzyż
Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari. Ten ostatni może być też nadany
osobom cywilnym za okazanie niezwykłego męstwa, a także formacji walczącej
lub miejscowości;
- Order Odrodzenia Polski, będący nagrodą za wybitne zasługi położone w
służbie Państwu i społeczeństwu. Dzieli się on na pięć klas - Krzyż Wielki
Orderu Odrodzenia Polski, Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia
Polski, Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski, Krzyż Oficerski Orderu
Odrodzenia Polski, Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski. Order ten
jest nadawany osobom, które zasłużyły się Polsce poprzez wybitne
osiągnięcia w działalności państwowej i publicznej, szczególne zasługi w
umacnianiu suwerenności i obronności kraju, rozwoju gospodarki narodowej i
rozwoju współpracy RP z innymi państwami i narodami oraz za wybitną
twórczość naukową, literacką i artystyczną;
- Order Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej, będący nagrodą za wybitne
zasługi położone dla współpracy między narodami. Dzieli się on na pięć
klas: Krzyż Wielki Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej, Krzyż
Komandorski z Gwiazdą Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej, Krzyż
Komandorski Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej, Krzyż Oficerski
Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej oraz Krzyż Kawalerski Orderu
Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej. Order ten jest nadawany cudzoziemcom i
zamieszkałym za granicą obywatelom polskim, którzy swoją działalnością
wnieśli wybitny wkład we współpracę międzynarodową oraz współpracę łączącą
RP z innymi państwami i narodami.
Ustawa o orderach i odznaczeniach wprowadza następujące odznaczenia: -
Krzyż Walecznych, będący odznaczeniem wojennym jako nagroda za
czyny męstwa i odwagi wykazane w boju. Może być nadany także formacji
walczącej lub miejscowości. Tej samej osobie może być nadany czterokrotnie;
- Krzyż Zasługi z Mieczami, będący odznaczeniem wojennym jako nagroda za
czyny męstwa i odwagi w czasie wojny bezpośrednio w walce z nieprzyjacielem
albo za zasługi w czasie wojny względem Państwa lub jego obywateli w
warunkach szczególnie niebezpiecznych. Dzieli się na trzy stopnie - Złoty,
Srebrny i Brązowy Krzyż Zasługi z Mieczami. Tej samej osobie może być
nadany w każdym stopniu dwukrotnie;
- Krzyż Zasługi, będący nagrodą dla osób, które położyły zasługi dla
Państwa lub obywateli spełniając czyny przekraczające zakres ich zwykłych
obowiązków, a przynoszące znaczną korzyść Państwu lub obywatelom. Może być
nadany także za wzorowe, wyjątkowo sumienne wykonywanie obowiązków
wynikających z pracy zawodowej, za ofiarną działalność publiczną albo
ofiarne niesienie pomocy oraz działalność charytatywną. Krzyż Zasługi
dzieli się na trzy stopnie - Złoty, Srebrny i Brązowy Krzyż Zasługi. Może
być nadany dwukrotnie;
- Krzyż Zasługi za Dzielność, nadawany policjantom, funkcjonariuszom
Urzędu Ochrony Państwa, Straży Granicznej, Straży Pożarnej oraz żołnierzom
za czyny spełnione w specjalnie ciężkich warunkach, z wykazaniem wyjątkowej
odwagi, z narażeniem życia lub zdrowia, w obronie prawa, nietykalności
granic państwowych oraz życia, mienia i bezpieczeństwa obywateli. Wyjątkowo
może być nadawany także innym, niż wymienione, osobom. Może być nadawany
wielokrotnie;
- Medal za Ofiarność i Odwagę dla osób, które z narażeniem życia lub
zdrowia ratowały zagrożone życie ludzkie lub mienie. Może być nadany
wielokrotnie;
- Medal za Długoletnie Pożycie Małżeńskie dla osób, które przeżyły 50
lat w jednym związku małżeńskim.
Jedynie do 8 maja I999 r: nadawane będą także następujące odznaczenia:
Krzyż Armii Krajowej, Krzyż Batalionów Chłopskich, Krzyż Narodowego Czynu
Zbrojnego, Śląski Krzyż Powstańczy, Wielkopolski Krzyż Powstańczy, Krzyż
Partyzancki, "Medal za Warszawę 1939-1945", "Medal za Odrę, Nysę, Bałtyk",
Medal "Za udział w wojnie obronnej 1939", Warszawski Krzyż Powstańczy,
Krzyż Oświęcimski, Krzyż Bitwy pod Lenino, Krzyż Czynu Bojowego Polskich
Sił Zbrojnych na Zachodzie oraz Krzyż za udział w Wojnie 1918 -1921.
Postanowienia o nadaniu tych odznaczeń, z mocy wyraźnego sformułowania
ustawy, nie są publikowane. Ordery i odznaczenia nadaje się na zasadach
określonych w ustawie. Ordery i odznaczenia wojenne są nadawane tylko w
czasie wojny lub nie później niż przez pięć lat od jej zakończenia. Ordery
i odznaczenia mogą być nadawane pośmiertnie. `
Ordery i odznaczenia nadaje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej.

Prezydent nadaje ordery z własnej inicjatywy lub na wniosek Prezesa Rady
Ministrów oraz Kapituł Orderów. Kapituły stoją na czele Orderu Orła
Białego, Orderu Wojennego Virtuti Militari i Orderu Odrodzenia Polski.
Kapituła ma prawo opiniować wnioski o nadanie lub pozbawienie orderu
wniesione przez premiera, może wystąpić do Prezydenta z inicjatywą nadania
lub pozbawienia orderu, zapoznaje się z projektami aktów normatywnych
dotyczących orderu i może wystąpić do organów upoważnionych o podjęcie
inicjatywy ustawodawczej w przedmiocie orderów. Członkami Kapituł Orderów
mogą być tylko obywatele polscy. Kapituła działa na podstawie statutu,
zatwierdzonego przez Prezydenta.
Prezydent nadaje odznaczenia z własnej inicjatywy lub na wniosek Prezesa
Rady Ministrów, ministrów, kierowników urzędów centralnych oraz wojewodów.
Ordery i odznaczenia wojenne w czasie wojny nadaje w Siłach Zbrojnych, z
upoważnienia Prezydenta, Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej
Polskiej. Wnioski o nadanie orderów i odznaczeń wojennych przedstawia
Prezydentowi Minister Obrony Narodowej. Wnioski o nadanie Krzyża Zasługi za
Dzielność przedstawia Prezydentowi minister właściwy do spraw wewnętrznych
albo Minister Obrony Narodowej. Wnioski o nadanie Medalu za Długoletnie
Pożycie Małżeńskie przedstawiają wojewodowie, a wnioski o nadanie orderu
lub odznaczenia osobie nie posiadającej obywatelstwa polskiego lub
zamieszkałej stale za granicą - minister właściwy do spraw zagranicznych.
Ordery i odznaczenia nadaje się obywatelom polskim, a cudzoziemcom tylko
za zasługi położone dla Rzeczypospolitej Polskiej lub jej obywateli, a
także stosownie do zwyczajów międzynarodowych. Obywatel polski może przyjąć
order, odznaczenie lub inne zaszczytne wyróżnienie państwa obcego po
uzyskaniu na to zgody Prezydenta RP.
Ordery w każdej klasie i odznaczenia w każdym stopniu nadaje się jeden
raz, chyba że z przepisów ustawy wynika wyraźnie możliwość wielokrotnego
ich nadawania.
Postanowienia Prezydenta o nadaniu orderów i odznaczeń są publikowane w
Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej "Monitor Polski". Nieliczne
wyjątki od tej zasady wynikają z ustawy.
Prezydent może zdecydować o pozbawieniu orderów i odznaczeń na wniosek
Kapituł Orderów, Prezesa Rady Ministrów, ministrów, kierowników urzędów
centralnych oraz wojewodów albo z własnej inicjatywy, po zasięgnięciu
opinii wnioskodawcy albo odpowiedniej Kapituły, w razie stwierdzenia, że:
1) nadanie orderu lub odznaczenia nastąpiło w wyniku wprowadzenia w błąd,
albo
2) odznaczony dopuścił się czynu, wskutek którego stał się niegodny orderu
lub odznaczenia.

Można pozbawić wszystkich lub tylko niektórych orderów i odznaczeń.
Postanowienie Prezydenta w sprawie pozbawienia orderu lub odznaczenia
jest publikowane w "Monitorze Polskim".
Nowe ustawodawstwo w przedmiocie orderów i odznaczeń zniosło tytuły
honorowe, ustanowione poprzednio odrębnymi przepisami. Jednak osoby, które
zostały wyróżnione tytułami honorowymi przed dniem wejścia w życie ustawy -
Przepisy wprowadzające ustawę o orderach i odznaczeniach - zachowują prawo
używania tych tytułów.
Oprócz orderów i odznaczeń mogą występować także tzw. odznaki. Prob-
lematyka ta unormowana jest generalnie w ustawie z 21 grudnia 1978 r. 0
odznaczeniach i mundurach (Dz.U. nr 31, poz. 130, z 1998 r. nr 162, poz.
1126, art. 5) oraz rozporządzeniach Rady Ministrów ustanawiających
poszczególne odznaki. Przykładowo można tu wskazać odznakę honorową
"Zasłużony dla Systemu Badań i Certyfikacji" (rozporządzenie Rady Ministrów
z 21 listopada 1996 r. w sprawie ustanowienia odznaki honorowej "Zasłużony
dla Systemu Badań i Certyfikacji", ustalenia jej wzoru oraz zasad i trybu
nadawania i noszenia, (Dz.U. nr 142, poz. 660) albo odznakę "Zasłużony
Działacz Kultury", która jest nadawana osobom wyróżniającym się w
tworzeniu, upowszechnianiu i ochronie kultury.
Podstawę prawną w tym przypadku stanowi ustawa z 25 października 1991 r.
o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (Dz.U. nr 114, poz.
493) oraz rozporządzenie Rady Ministrów z 22 lutego 1993 r. w sprawie trybu
i zasad nadawania odznaki "Zasłużony Działacz Kultury" oraz ustalenia jej
wzoru i sposobu noszenia (Dz.U. nr 19, poz. 83).
Odznakę tę nadaje minister właściwy do spraw kultury z własnej inic-
jatywy albo na wniosek ministra lub kierownika urzędu centralnego, woje-
wody, organu administracji specjalnej albo samorządu terytorialnego lub
podmiotów prowadzących statutową działalność kulturalną, organizacji spo-
łecznych lub stowarzyszeń działających w sferze kultury, a także związków
zawodowych.
Wniosek o nadanie odznaki powinien zawierać między innymi opis zasług
uzasadniających jej nadanie.
Osobie wyróżnionej odznaką wręcza się dokument stwierdzający jej nada-
nie. Odznakę wręcza minister właściwy do spraw kultury i lub upoważniona
przez niego osoba. Ewidencję osób wyróżnionych odznaką prowadzi Mini-
sterstwo Kultury.
W świetle znowelizowanej ustawy o odznakach i mundurach minister
właściwy do spraw administracji publicznej powołuje, w drodze rozporządze-
nia, Komisję Heraldyczną jako organ opiniodawczo-doradczy w zakresie opi-
niowania wzorów insygniów i symboli. Komisja ta przygotowuje i opiniuje
projekty aktów prawnych związanych z ustanowieniem insygniów władzy
państwowej, herbów, flag, emblematów i innych symboli związanych z heral-
dyką i weksylologią, a także udziela konsultacji władzom i organom ad-
ministracji publicznej w dziedzinie właściwego używania insygniów władzy
państwowej, herbów, flag i innych symboli.
Działalność Komisji Heraldycznej jest finansowana z budżetu państwa.