1

Prawa i obowi

ą

zki człowieka w

ś

wietle aktów prawnych

Po drugiej wojnie

ś

wiatowej jednym z najbardziej no

ś

nych problemów była ochrona praw człowieka.

Podejmowano szereg działa

ń

na arenie pa

ń

stwowej i mi

ę

dzynarodowej aby urzeczywistni

ć

idee

zapewnienia swobód i wolno

ś

ci demokratycznych. Problematyka ta obecna była w niemal ka

ż

dym

pa

ń

stwie demokratycznym. Nawet w samych Stanach Zjednoczonych, które s

ą

uznawane za ojczyzn

ę

wolno

ś

ci zaistniał ten problem. Chodziło tam o równouprawnienie czarnej ludno

ś

ci i kobiet. Osobami,

które na trwałe w zwi

ą

zku z tymi procesami weszły do historii byli Martin Luter King, Malcolm X. W

Europie sprawy te ogniskowały si

ę

głównie w zwracaniu uwagi na łamanie praw człowieka w krajach

komunistycznych. Innymi krajami, w których brak było poszanowania dla tych warto

ś

ci były pa

ń

stwa

afryka

ń

skie, azjatyckie, jak na przykład Chiny i Ameryka Południowa. Równie

ż

dzi

ś

sprawy te nadal

nie straciły na aktualno

ś

ci, nawet w naszym kraju.

Co to s

ą

prawa i obowi

ą

zki obywateli?

Pocz

ą

tkowo przez to pojecie rozumiano uprawnienia, które przysługiwały obywatelom danego

pa

ń

stwa oraz obowi

ą

zki na nich spoczywaj

ą

ce, które okre

ś

lały odpowiednie normy prawne. Obecnie

podstawowe prawa, obowi

ą

zki i wolno

ś

ci obywatelskie zamieszczone s

ą

w konstytucji. Znajdujemy

wi

ę

c tam takie zapisy jak gwarancja ochrony godno

ś

ci ka

ż

dego człowieka, wolno

ś

ci, zapis o równo

ś

ci

wszystkich obywateli, o zakazie dyskryminacji czy innych prze

ś

ladowa

ń

. Konstytucja gwarantuje

prawo do zgromadze

ń

, udziału w

ż

yciu gospodarczym, politycznym, społecznym i wiele innych.

Prawa człowieka mo

ż

na podzieli

ć

nast

ę

puj

ą

co:

a) prawa osobiste:
prawo do:

•

ż

ycia

•

rzetelnego s

ą

du

•

decydowania o swoim

ż

yciu

b) prawa i wolno

ś

ci polityczne:

Tzw. prawa negatywne - prawa słu

żą

ce ochronie wolno

ś

ci jednostki przed ingerencj

ą

ze strony

pa

ń

stwa

•

prawo do obywatelstwa

•

mo

ż

liwo

ść

uczestniczenia w

ż

yciu publicznym

•

czynne prawo wyborcze- mo

ż

liwo

ść

uczestnictwa w wyborach

•

bierne prawo wyborcze - mo

ż

liwo

ść

kandydowania w wyborach

•

wolno

ść

zrzeszania si

ę

•

prawo do uczestniczenia i organizowania pokojowych manifestacji

•

prawo do składania wniosków, petycji, skarg

•

dost

ę

p do informacji o działaniach władz i osób publicznych

•

równy dost

ę

p do słu

ż

by publicznej

c) wolno

ś

ci i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne

Tzw. prawa pozytywne - uprawnienia jednostki do

ś

wiadcze

ń

na jej rzecz - prawa socjalne

prawo do: ochrony zdrowia, nauki, pracy, odpowiedniego i zadowalaj

ą

cego wynagrodzenia,

zapewniaj

ą

cego jednostce i jej rodzinie egzystencj

ę

odpowiadaj

ą

c

ą

godno

ś

ci ludzkiej, pomocy

socjalnej (ogólnie)
Prawa ekonomiczne: prawo do własno

ś

ci, prawo dziedziczenia

Prawo solidarno

ś

ciowe (w wi

ę

kszo

ś

ci nie posiadaj

ą

sformalizowanego charakteru prawnego) -

wszystkie prawa przysługuj

ą

ce grupom społecznym, np. prawo narodów do samostanowienia

Prawa kulturalne: wolno

ść

twórczo

ś

ci artystycznej, bada

ń

naukowych oraz ogłaszania ich wyników,

wolno

ść

korzystania z dóbr kultury i ich wytwarzania

Gwarancje:
1. materialne (dotycz

ą

głównie praw socjalnych, ekonomicznych i kulturowych)

2. formalne (prawo do ochrony prawnej jednostki): prawo ka

ż

dego człowieka do sprawiedliwego i

jawnego rozpatrzenia sprawy przez niezawisły s

ą

d, prawo do fachowej obrony w post

ę

powaniu

przed organami aparatu pa

ń

stwowego, prawo do skargi konstytucyjnej

2

Na prawa człowieka zwracano ju

ż

uwag

ę

w staro

ż

ytno

ś

ci.

Pierwszym tego typu dokumentem był Hammurabiego Kodeks, jeden z najstarszych kodeksów

ś

wiata,

opracowany za czasów króla Hammurabiego władcy Babilonii w XVIII/XVII w. p.n.e,. Celem Kodeksu
była unifikacja przepisów prawa zwyczajowego, które było do tego czasu nie spisane, co pozwalało na
liczne nadu

ż

ycia i dowolne interpretacje. Kodeks składaj

ą

si

ę

282 artykułów, prologu i epilogu, który

dotyczy prawa karnego, procesowego, prywatnego (mał

ż

e

ń

skiego, rzeczowego). Kodeks

Hammurabiego opierał si

ę

na zasadach kazuistycznych. Kary nakładane były w my

ś

l zasady "oko za

oko, z

ą

b za z

ą

b" i tak zwanych karach odzwierciedlaj

ą

cych (czyli je

ś

li syn uderzył ojca to odcinano mu

r

ę

k

ą

, któr

ą

to zrobił). T

ą

problematyk

ę

poruszał tak

ż

e Arystoteles oraz Cycero. Równie

ż

rzymskie

prawo gwarantowało cały szereg praw, które odnosiły si

ę

do sfery własno

ś

ci i wolno

ś

ci. Problem praw

człowieka mo

ż

na odnale

źć

w tekstach Starego Testamentu, nast

ę

pnie Nowego i w my

ś

li

chrze

ś

cija

ń

skiej. Równie

ż

w staro

ż

ytnych Chinach poruszano te kwestie. Zajmował si

ę

tym mi

ę

dzy

innymi Konfucjusz.

W

ś

redniowieczu aktem, który stanowił wa

ż

ny przełom w omawianych tutaj kwestiach była wydana w

1215 roku przez króla Jana bez Ziemi Magna Charta Libertatum, czyli Wielka Karta Swobód. Mówiła
ona mi

ę

dzy innymi: "

ż

aden wolny człowiek nie ma by

ć

pojmany ani uwi

ę

ziony albo wyrzucony z

posiadło

ś

ci, albo proskrybowany, ani wygnany lub innym sposobem pogn

ę

biony; i ani sami na niego

nie wyruszymy, ani nikogo innego przeciw niemu nie wy

ś

lemy, jak tylko na podstawie legalnego

wyroku równych jemu albo na podstawie prawa ziemskiego (...)".

W Polsce przywileje jedle

ń

sko-krakowskie, które zostały wydane przez Władysława Jagiełł

ę

w latach

1430-1433 gwarantowały szlachcie nietykalno

ść

osobist

ą

ii maj

ą

tkow

ą

, w my

ś

l zasady Neminem

captivabimus nisi iure victum (łac.nikogo nie uwi

ę

zimy bez wyroku s

ą

dowego). Rewolucyjnym, jak na

owe czasy, było wyst

ą

pienie na soborze w Konstancji (1414-1418) Pawła Włodkowica, rektora

Akademii Krakowskiej, który wyst

ą

pił wówczas z krytyk

ą

ś

redniowiecznych metod nawracania na

chrze

ś

cija

ń

stwo i precedensowej doktryny prawa narodów.

W 1628 wydano w Anglii Petycj

ę

o prawie (ang. Petition of Wright), dokument ten został

przedstawiony przez ang. parlament Karolowi I, domagano si

ę

w nim głównie przestrzegania

kompetencji parlamentu co do nakładania podatków oraz zabraniano wi

ę

zienia kogokolwiek bez

wyroku s

ą

dowego. Akt ten zaliczany jest do angielskich aktów konstytucyjnych. Dalszy rozwój praw

człowieka obserwujemy w o

ś

wieceniu. Twórcy tych przemian (jak mi

ę

dzy innymi John Lock, który jest

twórc

ą

nowo

ż

ytnego systemu politycznego) idee i systemy swoje tworzyli nie z miło

ś

ci czy chod

ź

my

sympatii do ludzi, ale z potrzeby własnych, osobistych interesów. Mo

ż

e o tym

ś

wiadczy

ć

fakt, i

ż

pierwsze decyzje jakie zostały w procesie wy

ż

ej wspomnianych. przemian podj

ę

te to było to nadanie

wolno

ś

ci od podda

ń

stwa, po tym posuni

ę

ciu uchwalano kar

ę

ś

mierci za włócz

ę

gostwo. Decyzje te w

praktyce miały na celu kierowanie mas ludzkich zaraz po uzyskaniu wolno

ś

ci od pa

ń

szczyzny

bezpo

ś

rednio do fabryk, natomiast poprzez wprowadzenie mechanizmów gospodarczych do

rozporz

ą

dzania tymi lud

ź

mi jak niewolnikami. Spopularyzowana na ówczesny czas koncepcja pa

ń

stwa

bur

ż

uazyjnego formalnie dawała człowiekowi wolno

ść

, ale faktycznie poprzez jej ograniczanie nie

dawała mu

ż

adnych mo

ż

liwo

ś

ci do korzystania z niej. Pomimo jednak, i

ż

rzeczywisto

ść

była dosy

ć

brutalna idee o

ś

wieceniowe w XVIII wieku popularyzowały si

ę

, a nowe pogl

ą

dy filozofów francuskich i

angielskich dotycz

ą

ce relacji pomi

ę

dzy jednostk

ą

a pa

ń

stwem zdobywały sobie coraz wi

ę

ksze

uznanie. Coraz powszechniejsze było te

ż

przekonanie co do istnienia "praw naturalnych" człowieka (a

były to prawa do wolno

ś

ci my

ś

li oraz wypowiedzi, nietykalno

ś

ci osobistej, własno

ś

ci), o naturalnej

równo

ś

ci ludzi, tak

ż

e o tym, i

ż

pa

ń

stwa powstaj

ą

przez "umow

ę

społeczn

ą

" jego mieszka

ń

ców i trwaj

ą

dzi

ę

ki ogólnej zgodzie na zakres władzy panuj

ą

cego oraz obowi

ą

zuj

ą

ce prawa. Sceptyczny stosunek

do zastanego porz

ą

dku społecznego oraz jego wad stał si

ę

przyczyn

ą

wydarze

ń

, które doprowadziły

do wywalczenia wolno

ś

ci przez Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (Deklaracja Niepodległo

ś

ci

została ogłoszona w 1776) a tak

ż

e obalenia monarchii we Francji (Deklaracja Praw Człowieka i

Obywatela z 1789, zniesienie monarchii - 1792, stracenie Ludwika XVI - 1793).

Bardzo wa

ż

nym krokiem w dziedzinie szerzenia doktryn praw człowieka było uchwalenie w 1776 roku

w stanie Wirginia "Karty Praw stanu Wirginia" dokument ten opierał si

ę

na zasadach, które wyznawał

John Lock, zgodnie z nimi prawa człowieka stanowi

ą

podstaw

ę

istnienia pa

ń

stwa. 4 lipca 1776 roku

została przyj

ę

ta Deklaracja Niepodległo

ś

ci Stanów Zjednoczonych Dokument ten głosił i

ż

: " wszyscy

ludzie zostali stworzeni równi, zostali wyposa

ż

eni przez stwórc

ę

w pewne niezbywalne prawa, mi

ę

dzy

którymi s

ą

:

ż

ycie, wolno

ść

i d

ąż

enie do szcz

ęś

cia". Ponadto

ż

e dla zaprowadzenia tych praw zostały

ustanowione w społecze

ń

stwie rz

ą

dy wywodz

ą

ce swoja słuszn

ą

władz

ę

z pozwolenia rz

ą

dzonych.

3

Dalej mówiono, i

ż

je

ś

li kiedykolwiek która

ś

z form rz

ą

dów stałaby si

ę

niebezpieczn

ą

dla owych celów,

naród ma prawo do zmiany czy obalenia rz

ą

du, a nast

ę

pnie powołania nowego, który b

ę

dzie

sprawował władz

ę

na takich zasadach, jakie naród uzna za najodpowiedniejsze by zapewni

ć

sobie

bezpiecze

ń

stwo i szcz

ęś

cie. Ta deklaracja była w rzeczywisto

ś

ci oskar

ż

eniem trzynastu angielskich

kolonii w Ameryce, które zło

ż

yły je pod adresem króla angielskiego Jerzego III oraz jego rz

ą

du. Sedno

tej deklaracji sprowadzało si

ę

do zaakcentowania wolno

ś

ci kolonii jako pewnej zbiorowo

ś

ci ludzkiej,

nie ustosunkowuj

ą

c si

ę

jednak do wolno

ś

ci jednostki. Kwestie dotycz

ą

ce wolno

ś

ci obywateli

realizowane były w formie Konstytucji w poszczególnych stanach, dla których wzorcem została Karta
Praw Wirginii.

Przełomowym wydarzeniem je

ś

li idzie o kształtowanie si

ę

idei praw człowieka w

ś

wiecie była

rewolucja francuska. W 1789 roku we Francji przyj

ę

to Deklaracj

ę

Praw Człowieka i Obywatela. Ten o

doniosłym znaczeniu dokument rewolucji francuskiej został uchwalony 26 VIII 1789 przez
Konstytuant

ę

. Za przyczyn

ę

nadu

ż

y

ć

rz

ą

dów Zgromadzenie Narodowe, które reprezentowało lud

francuski uwa

ż

ało lekcewa

ż

enie i nieznajomo

ść

praw człowieka. W zwi

ą

zku z tym postanowiono wi

ę

c

ogłosi

ć

w uroczystej formie deklaracji, naturalne, niepowtarzalne, niepozbywalne i

ś

wi

ę

te prawa

człowieka. Mówiła ona mi

ę

dzy innymi: ludzie rodz

ą

si

ę

równi i wolni, a jedynym co mo

ż

e wyznacza

ć

ró

ż

nice społeczne mo

ż

e by

ć

tylko u

ż

yteczno

ść

poszczególnych ludzi, natomiast celem ka

ż

dego

politycznego stowarzyszenia jest zachowywanie praw człowieka czyli takich jak: własno

ść

i

bezpiecze

ń

stwo, wolno

ść

oraz prawo do oporu przeciwko uciskowi, postanawiano,

ż

e

ż

adne ciało czy

jednostka nie mo

ż

e dzier

ż

y

ć

władzy która nie byłaby wywodzona z narodu, a granice korzystania z

tych wolno

ś

ci zosta

ć

mog

ą

ograniczone tylko przez ustaw

ę

, ta znowu

ż

mo

ż

e zakazywa

ć

tylko działa

ń

,

które byłyby szkodliwe dla społecze

ń

stwa, ustawa mo

ż

e by

ć

tworzona jedynie przez społecze

ń

stwo

oraz musi by

ć

taka sama dla wszystkich (gdy

ż

wszyscy obywatele równi musz

ą

by

ć

wobec prawa, za

ś

ż

aden człowiek nie mo

ż

e by

ć

: oskar

ż

ony, aresztowany czy uwi

ę

ziony, inaczej jak tylko w sytuacji

okre

ś

lonej przez ustaw

ę

i zgodnie z form

ą

jak

ą

ona przewiduje, nikt te

ż

nie mo

ż

e by

ć

karany w inny

sposób ni

ż

na mocy ustawy wydanej i ogłoszonej jeszcze przed popełnieniem przest

ę

pstwa, w my

ś

l

zasady,

ż

e prawo nie działa wstecz, oraz ustanowionej zgodnie z prawem, ka

ż

dego człowieka uznaje

si

ę

te

ż

za niewinnego dot

ą

d, a

ż

nie zostanie uznany za winnego, nikt nie mo

ż

e te

ż

by

ć

niepokojony za

swoje przekonania, równie

ż

religijne, je

ś

li tylko ich manifestowanie nie zakłóca porz

ą

dku publicznego,

ka

ż

demu te

ż

obywatelowi przysługuje prawo do swobodnej wypowiedzi, pisania, druku i mo

ż

e

odpowiada

ć

za nadu

ż

ycie tej wolno

ś

ci, tylko w przypadkach, które okre

ś

laj

ą

ustawy, aby utrzyma

ć

sił

ę

publiczn

ą

, danina, czyli podatki musz

ą

by

ć

równo rozło

ż

ona na wszystkich członków społecze

ń

stwa i

odpowiednio do ich mo

ż

liwo

ś

ci, obywatele maj

ą

prawo

żą

da

ć

od ka

ż

dego urz

ę

dnika publicznego

sprawozdania z jego działalno

ś

ci, własno

ść

jest bowiem prawem, nienaruszalnym i

ś

wi

ę

tym i nikt nie

mo

ż

e zosta

ć

jej pozbawionym, za wyj

ą

tkiem tylko legalnej konieczno

ś

ci, i to pod warunkiem

sprawiedliwego i uprzedniego odszkodowania. Deklaracja ta uznawała przyj

ę

tych przez ni

ą

katalog

praw za wynikaj

ą

cy z praw natury. Dała ona pocz

ą

tek okre

ś

leniu podmiotowe prawa publiczne, a jej

postanowienia zamieszczane były pó

ź

niej w konstytucjach francuskich, stały si

ę

te

ż

wzorem dla

konstytucji innych pa

ń

stw. W Polsce Konstytucja Trzeciego Maja była pierwsz

ą

na w Europie

konstytucj

ą

przyjmuj

ą

c

ą

za podstaw

ę

statusu człowieka w pa

ń

stwie maj

ą

tek, a nie jak dotychczas jego

pochodzenie. Ten akt obok rewolucji francuskiej i ameryka

ń

skiej jest uznawany jako trzecia

najwa

ż

niejsza demokratyczna rewolucja ówczesnego

ś

wiata. Po raz pierwszy w Polsce wówczas

została zniesiona zasada, i

ż

pa

ń

stwo nie ingeruje w stosunki pomi

ę

dzy panem a chłopem.

Zagwarantowano tak

ż

e wolno

ść

osobist

ą

osadnikom, którzy przebywali w kraju, do konstytucji

wł

ą

czono postanowienia odno

ś

nie praw miast z 17 kwietnia 1791 rok. W sferze swobód obywatelskich

przyznano mieszczanom z miast królewskich nietykalno

ść

osobist

ą

, władz

ę

w pa

ń

stwie pozostawiono

w r

ę

kach tylko tej grupy szlachty, która posiadała maj

ą

tki, wył

ą

czono wi

ę

c z wpływu na losy pa

ń

stwa

szlacht

ę

gołot

ę

, za religi

ę

dominuj

ą

c

ą

uznano katolicyzm, zapewniono równie

ż

opiek

ę

ze strony

pa

ń

stwa innym wyznaniom. Rzeczpospolita miała by

ć

dziedziczn

ą

monarchi

ą

stanow

ą

, w pa

ń

stwie

tym najwa

ż

niejszym organem władzy ustawodawczej uznano dwuizbowy sejm, który składał si

ę

z Izby

Poselskiej oraz Izby Senatorskiej, w których decydowano wi

ę

kszo

ś

ci

ą

głosów. Władz

ą

wykonawcz

ą

w

my

ś

l konstytucji miała by

ć

Stra

ż

Praw w której skład wchodzili: król, prymas, a tak

ż

e pi

ę

ciu ministrów.

Została wprowadzona odpowiedzialno

ść

parlamentarn

ą

i stało si

ę

to po raz pierwszy na

ś

wiecie, w

prowadzono te

ż

odpowiedzialno

ść

karn

ą

członków rz

ą

du przed sejmem. Instrumentem do rz

ą

dzenia

dla Stra

ż

y miały by

ć

"Komisje Wielkie" (były to: komisja wojska, skarbu, policji i edukacji narodowej)

na ich czele sta

ć

mieli ministrowie, którzy nie wchodzili w skład Stra

ż

y. Zachowano federacyjny

charakter pa

ń

stwa polsko-litewskiego, zniesiono jednak dualizm urz

ę

dów, skarbu i wojska. Co do

ludno

ś

ci chłopskiej to mamy w tym dokumencie zapis, i

ż

jest ona wzi

ę

ta pod opiek

ę

rz

ą

du krajowego.

4

Pierwsz

ą

polsk

ą

Konstytucj

ę

ustanowiono w nast

ę

puj

ą

cych wymiarach, a wi

ę

c: w wymiarze

suwerenno

ś

ci narodowej, w wymiarze niepodległo

ś

ciowym kraju, , oraz w wymiarze wolno

ś

ci jednostki

ludzkiej.

Nast

ę

pnym wa

ż

nym dokumentem w dziedzinie rozwoju praworz

ą

dno

ś

ci i praw człowieka w Polsce

była Konstytucja Ksi

ę

stwa Warszawskiego. Ustawa Konstytucyjna Ksi

ę

stwa Warszawskiego została

nadana w dniu 22 lipca 1807 roku w Dre

ź

nie przez Napoleona I. było to tylko w nieznacznej formie

nawi

ą

zanie do postanowie

ń

Konstytucji 3 Maja. Zapisy dotycz

ą

ce ochrony praw jednostki zostały tu

wyra

ź

nie ograniczone. Sformułowane tam zasady ustrojowe były kopia rozwi

ą

za

ń

jakie zastosowano

głównie w napoleo

ń

skiej Francji. Konstytucja ta wprowadzała francuskie rozwi

ą

zania zawarte w

kodeksie cywilnym (Kodeks Napoleona), a tak

ż

e ustanawiała zasady równo

ś

ci wobec prawa i

wolno

ś

ci osobistych. Bardzo istotnym posuni

ę

ciem było zniesienie podda

ń

stwa chłopów, jednak ju

ż

bez ich uwłaszczenia (w zwi

ą

zku z tym chłop zgodnie z prawem był człowiekiem wolnym, ale ziemia

na której pracował oraz gospodarstwo nale

ż

ały wci

ąż

do dziedzica). Nale

ż

y zaznaczy

ć

, i

ż

to,

ż

e

wymienione fakty historyczne tycz

ą

ce si

ę

tworzenia praw człowieka, odnosz

ą

si

ę

w zdecydowanej

wi

ę

kszo

ś

ci praw politycznych, nie mówi

ą

c ju

ż

o prawach demokratycznych, gospodarczych i

socjalnych. W tym czasie przemilczane s

ą

całkowicie potrzeby człowieka, jak cho

ć

by: minimum

utrzymania, zasiłki dla nieposiadaj

ą

cych pracy, czy potrzebuj

ą

cych opieki medycznej. Aby te prawa

znalazły si

ę

na porz

ą

dku dziennym mieszka

ń

cy Europy musieli jeszcze długo poczeka

ć

. Te prawa,

je

ś

li idzie przynajmniej o wymiar teoretyczny przyznane zostaj

ą

dopiero: je

ś

li idzie o Wielk

ą

Brytani

ę

w

latach 1860 - 70, były to prawa demokratyczne, a w latach 70 XIX wieku zostały przyznane pierwsze
prawa socjalne, we Francji po roku 1870 za

ś

prawa demokratyczne, a po 1890 roku przyznano prawa

socjalne, a w Stanach Zjednoczonych prawa demokratyczne zostały nadane po 1830 roku, a za

ś

prawa socjalne dopiero w roku 1936. Za wła

ś

ciwy rozwój praw człowieka mo

ż

na uzna

ć

dopiero okres

po drugiej wojnie

ś

wiatowej. Najwa

ż

niejsze posuniecie w tym wzgl

ę

dzie to podpisano Kart

ę

Narodów

Zjednoczonych w 1945 roku.

W 1948 roku została przyj

ę

ta Powszechna Deklaracja Praw Człowieka.

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, która została podpisana10 grudnia 1948 roku przez
Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych. Główne postanowienia zawarte w
Deklaracji to: ka

ż

dy człowiek jest wolny, niestosowanie dyskryminacji, prawo do s

ą

du, prawo do

sprawiedliwego procesu, prawo do własno

ś

ci, prawo do zrzeszania si

ę

, wyrzeczenie si

ę

niewolnictwa,

zagwarantowanie ochrony prywatno

ś

ci, zakaz tortur i nieludzkiego traktowania

Inne warto

ś

ci potwierdzone przez Deklaracj

ę

to: wolno

ść

sumienia, wolno

ść

wyznania,

równo

ść

płci.

W zwi

ą

zku z zako

ń

czeniem drugiej wojny

ś

wiatowej deklaracja była reakcj

ą

na wydarzenia tej wojny,

tym samym zamykała pewien niechlubny etap historii stosunków mi

ę

dzynarodowych. Jednocze

ś

nie

uznawana jest za podwalin

ę

konwencji mi

ę

dzynarodowych oraz deklarowanych formalnie intencji

pa

ń

stw i rz

ą

dów w tych kwestiach, cho

ć

tre

ść

obowi

ą

zuj

ą

cych aktualnie aktów prawnych rozwini

ę

ta

została znacznie wcze

ś

niej i przekształciła od czasów Deklaracji. Zakres obejmuj

ą

cy znaczenie

poj

ę

cia "prawa człowieka" zmieniał si

ę

ewoluuj

ą

c waz ze zmianami sytuacji w polityce

ś

wiatowej w

skali globalnej, regionalnej i lokalnej. Sens deklaracji podlegał tak

ż

e przemianom w zwi

ą

zku z

przeobra

ż

eniami w procesie realizacji owych praw. Idea dotycz

ą

ca praw człowieka była wielokrotnie

nadu

ż

ywana i wykorzystywana na pewnym etapie rozwoju stosunków mi

ę

dzynarodowych w walce

politycznej, odgrywała niekiedy rol

ę

instrumentaln

ą

i była wykorzystywan

ą

przez pa

ń

stwa, których siła

oddziaływania i przewodzenia w danej chwili była najsilniejsza. Tym niemniej stworzyła ona nowe
standardy zachowa

ń

pa

ń

stwa i to zarówno w aspekcie wewn

ę

trznym, ale te

ż

mi

ę

dzynarodowym.

Jak ka

ż

da inna idea, której stosowanie zale

ż

ne było od warunków politycznych i zale

ż

ne od nich,

równie

ż

i prawa człowieka przechodziły ewolucj

ę

. Rozszerzało si

ę

wi

ę

c ich znaczenie, zakres

poj

ę

ciowy i pole działania. Prawa człowieka mo

ż

na wi

ę

c podzieli

ć

na trzy generacje:

Pierwsza generacja zwi

ą

zana jest z:

•

wolno

ś

ciami osobistymi (czyli prawem do

ż

ycia, wolno

ś

ci osobistej, prawem do własno

ś

ci,

wolno

ś

ci

ą

sumienia i wyznania, wolno

ś

ci

ą

wypowiedzi, swobod

ą

wyboru miejsca pobytu i

poruszania si

ę

, tajemnica korespondencji,

•

prawami politycznymi, a wi

ę

c swobod

ą

udziału w

ż

yciu politycznym, zarówno biernym jak i

czynnym prawem wyborczym, prawem do zrzeszania si

ę

i innymi tego typu.

5

Prawa drugiej generacji s

ą

to prawa ekonomiczne i socjalne. Odnosz

ą

si

ę

one do dost

ę

pu do ochrony

zdrowia, zapewnienia nauki, opieki socjalnej. Wa

ż

n

ą

dat

ą

dla tego typu praw jest 16 grudnia 1966

roku, wówczas to Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło Konwencj

ę

Praw Człowieka, która

gwarantowała zarówno swobody osobiste, jak i polityczne, a tak

ż

e ekonomiczne, społeczne i

kulturalne.

Trzecia generacja omawianych praw dotyczy praw do rozwoju i datuje si

ę

j

ą

od roku 1986. wówczas

to przyj

ę

to Deklaracj

ę

dotycz

ą

c

ą

Prawa do Rozwoju, która została przyj

ę

ta przez Zgromadzenie

Ogólne ONZ dnia 4 grudnia 1986 roku. Uwa

ż

a si

ę

powszechnie,

ż

e idea prawa do rozwoju

zapocz

ą

tkowana została w roku 1969, gdy na posiedzeniu Algierskiej Komisji Justitia et Pax przyj

ę

to

odpowiednie decyzje zawieraj

ą

ce poszanowanie dla tych warto

ś

ci. Problematyka ta została

wprowadzona na forum mi

ę

dzynarodowe przez Senegal w 1972 roku. W maju 1981 roku ECOSOC

(czyli Economic and Social Council) powołała Grup

ę

Robocz

ą

Ekspertów Rz

ą

dowych do spraw Prawa

do Rozwoju, która opracowała te

ż

tekst Deklaracji.

Prawo do rozwoju oznacza, zgodnie z przyj

ę

tymi zało

ż

eniami, tworzenie warunków do pełnego

realizowania innych praw człowieka zawartych zarówno w pierwszej jak i drugiej generacji. Podkre

ś

la

ono zwłaszcza współzale

ż

no

ść

, niepodzielno

ść

i uniwersalizm dwóch Mi

ę

dzynarodowych Konwencji

dot. Praw Człowieka. Wiele kontrowersji budzi jednak charakter prawny tego prawa, wzbudza on tak

ż

e

wiele dyskusji. Jego znaczenie jest głównie humanitarne i polityczne oraz polega na powi

ą

zaniu ze

sob

ą

warto

ś

ci takich, jak rozwój, prawa człowieka i demokracja. Kraje najlepiej rozwini

ę

te, zachodnie

koncentruj

ą

si

ę

głównie w swoich postulatach politycznych na powi

ą

zaniu praw człowieka i

demokracji.

Prawa człowieka mo

ż

na wi

ę

c podzieli

ć

na trzy generacje:

•

Pierwsza generacja zwi

ą

zana jest z: wolno

ś

ciami osobistymi (czyli prawem do

ż

ycia, wolno

ś

ci

osobistej, prawem do własno

ś

ci, wolno

ś

ci

ą

sumienia i wyznania, wolno

ś

ci

ą

wypowiedzi, swobod

ą

wyboru miejsca pobytu i poruszania si

ę

, tajemnica korespondencji; prawami politycznymi, a wi

ę

c

swobod

ą

udziału w

ż

yciu politycznym, zarówno biernym jak i czynnym prawem wyborczym,

prawem do zrzeszania si

ę

i innymi tego typu.

•

Prawa drugiej generacji s

ą

to prawa ekonomiczne i socjalne. Odnosz

ą

si

ę

one do dost

ę

pu do

ochrony zdrowia, zapewnienia nauki, opieki socjalnej. Wa

ż

n

ą

dat

ą

dla tego typu praw jest 16

grudnia 1966 roku, wówczas to Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło Konwencj

ę

Praw

Człowieka, która gwarantowała zarówno swobody osobiste, jak i polityczne, a tak

ż

e ekonomiczne,

społeczne i kulturalne.

•

Trzecia generacja omawianych praw dotyczy praw do rozwoju i datuje si

ę

j

ą

od roku 1986.

wówczas to przyj

ę

to Deklaracj

ę

dotycz

ą

c

ą

Prawa do Rozwoju, która została przyj

ę

ta przez

Zgromadzenie Ogólne ONZ dnia 4 grudnia 1986 roku. Uwa

ż

a si

ę

powszechnie,

ż

e idea prawa do

rozwoju zapocz

ą

tkowana została w roku 1969, gdy na posiedzeniu Algierskiej Komisji Justitia et

Pax przyj

ę

to odpowiednie decyzje zawieraj

ą

ce poszanowanie dla tych warto

ś

ci. Problematyka ta

została wprowadzona na forum mi

ę

dzynarodowe przez Senegal w 1972 roku. W maju 1981 roku

ECOSOC (czyli Economic and Social Council) powołała Grup

ę

Robocz

ą

Ekspertów Rz

ą

dowych

do spraw Prawa do Rozwoju, która opracowała te

ż

tekst Deklaracji.

Prawo do rozwoju oznacza, zgodnie z przyj

ę

tymi zało

ż

eniami, tworzenie warunków do pełnego

realizowania innych praw człowieka zawartych zarówno w pierwszej jak i drugiej generacji. Podkre

ś

la

ono zwłaszcza współzale

ż

no

ść

, niepodzielno

ść

i uniwersalizm dwóch Mi

ę

dzynarodowych Konwencji

dot. Praw Człowieka. Wiele kontrowersji budzi jednak charakter prawny tego prawa, wzbudza on tak

ż

e

wiele dyskusji. Jego znaczenie jest głównie humanitarne i polityczne oraz polega na powi

ą

zaniu ze

sob

ą

warto

ś

ci takich, jak rozwój, prawa człowieka i demokracja. Kraje najlepiej rozwini

ę

te, zachodnie

koncentruj

ą

si

ę

głównie w swoich postulatach politycznych na powi

ą

zaniu praw człowieka i

demokracji.

SYSTEMATYKA PODSTAWOWYCH PRAW OBYWATELSKICH W RP

•

Prawo wyborcze: w znaczeniu przedmiotowym, jest to ogół norm prawnych, które reguluj

ą

przygotowanie oraz przeprowadzenie wyborów, a tak

ż

e ustalenie obsady organów

przedstawicielskich. Natomiast w znaczeniu podmiotowym - s

ą

to okre

ś

lone prawa obywatela, a

ś

ci

ś

lej mówi

ą

c ogół jego uprawnie

ń

wyborczych.

•

Czynne prawo wyborcze: według jednego ze znacze

ń

jest to całokształt przepisów, które

uprawniaj

ą

obywateli do oddziaływania na kreowanie przedstawicielskich organów ludno

ś

ci

6

poprzez ka

ż

dorazowe wybory. W innym znaczeniu to prawo obywatela brania udziału w wyborach

oraz do brania udziału w innych wyborczych czynno

ś

ci.

•

Bierne prawo wyborcze: przez to poj

ę

cie okre

ś

la si

ę

ogół norm prawnych, które okre

ś

laj

ą

warunki, jakim musi sprosta

ć

obywatel, aby mógł wystawi

ć

swoj

ą

kandydatur

ę

w wyborach, a

potem ewentualnie by

ć

wybranym do danego organu przedstawicielskiego

AKT WYBORCZY I JEGO CHARAKTER
Akt wyborczy jest odzwierciedlenie postaw i pogl

ą

dów wyborców wyra

ż

one poprzez okre

ś

lone

głosowanie i wybór na przykład odpowiednich przedstawicieli do okre

ś

lonego organu. Akt wyborczy

nosi znamiona aktu dwustronnego, stosunek prawny, który si

ę

przez to zawi

ą

zuje trwa przez okres

całej kadencji. Akt wyborczy to jednak nie tylko akt desygnacji, nie jest on tak

ż

e tylko aktem

głosowania i nie jest ograniczony czasowo. Bowiem dalsza cz

ęść

aktu wyborczego realizowana jest

poprzez wybranych przedstawicieli, którzy maj

ą

za zadanie nas reprezentowa

ć

, a wi

ę

c dalej

decydowa

ć

w naszym imieniu.

WOLNO

Ś

CI OBYWATELSKIE W RP

•

prawna ochrona

ż

ycia

•

wolno

ść

sumienia i wyznania

•

zakaz tortur i kar cielesnych

•

wolno

ść

przemieszczania si

ę

•

wolno

ść

słowa

•

prawo do ochrony prywatno

ś

ci

•

prawo do s

ą

du

•

nietykalno

ść

osobista

•

nienaruszalno

ść

lokum

•

wolno

ść

osobista

•

prawo azylu dla cudzoziemca

•

domniemanie niewinno

ś

ci

•

prawo do ochrony danych osobowych

•

zakaz ekstradycji obywatela polskiego

•

ochrona komunikowania si

ę

•

zakaz podejmowania eksperymentów naukowych bez zgody zainteresowanego

•

wolno

ść

komunikowania si

ę

ZASADA RÓWNO

Ś

CI WOBEC PRAWA

Odnosi si

ę

ona do wszystkich osób, którzy podlegaj

ą

jurysdykcji Rzeczpospolitej Polskiej. Jest ona

uzupełniona przez prawo do równego traktowania ka

ż

dego obywatela przez władze pa

ń

stwowe. W

praktyce decyzyjnej Trybunału Konstytucyjnego utrwalił si

ę

zwyczaj mówi

ą

cy, i

ż

równo

ść

wobec

prawa rozumie

ć

nale

ż

y tak,

ż

e wszystkie podmioty, które charakteryzuj

ą

si

ę

okre

ś

lon

ą

cech

ą

istotn

ą

w

takim samym stopniu musz

ą

by

ć

traktowane równo. Trybunał dopu

ś

cił swojej praktyce do zjawiska

tzw. dyskryminacji pozytywnej, która polega na aktywnym wspieraniu pewnym grup, wtedy gdy jest to
niezb

ę

dne dla doprowadzenia do rzeczywistej równo

ś

ci. Reszta norm zawartych w konstytucji to:

•

zakaz dyskryminacji oboj

ę

tnie jakiego człowieka w

ż

yciu politycznym, społecznym czy

gospodarczym z którejkolwiek przyczyny:

•

równy dost

ę

p obywateli do

ś

wiadcze

ń

pa

ń

stwowej opieki zdrowotnej

•

równouprawnienie kobiet i m

ęż

czyzn

•

zasada równo

ś

ci prawa wyborczego

•

równy dost

ę

p obywateli do wykształcenia

•

prawo dost

ę

pu obywateli do słu

ż

by publicznej

•

równy dost

ę

p do dóbr kultury

KONSTYTUCYJNE OBOWI

Ą

ZKI OBYWATELI RP

•

obowi

ą

zek wierno

ś

ci RP

•

obowi

ą

zek obrony ojczyzny i słu

ż

by wojskowej b

ą

d

ź

słu

ż

by zast

ę

pczej

•

obowi

ą

zek troski o dobro wspólne

7

RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH

POZYCJA USTROJOWA
RPO jest to organ jednoosobowy, który stoi na stra

ż

y praw i wolno

ś

ci człowieka oraz obywatela , które

zawarte s

ą

w Konstytucji i innych aktach normuj

ą

cych

ż

ycie społeczne. Jego kompetencje obejmuj

ą

swoim zasi

ę

giem całe terytorium Polski. RPO swoje działania wykonuje przy pomocy swojego biura.

Za zgod

ą

Sejmu mo

ż

e on, , powoła

ć

swoich pełnomocników. Na wniosek RPO Marszałek Sejmu

mo

ż

e powoła

ć

jednak nie wi

ę

cej ni

ż

3 zast

ę

pców Rzecznika. RPO powołuje Sejm za zgod

ą

Senatu na

kadencj

ę

5-letni

ą

(z mo

ż

liwo

ść

dwóch powtórnych wyborów tej samej osoby). Kandydatów na

stanowisko RPO przedstawia Marszałek Sejmu albo grupa 35 posłów. Pozycj

ę

w systemie ustrojowym

Rzeczpospolitej RPO okre

ś

la Konstytucja (w artykule 210). RPO jest wi

ę

c w swojej działalno

ś

ci

niezale

ż

ny od innych organów pa

ń

stwowych, niezawisły oraz odpowiada jedynie przed Sejmem.

Odwołany mo

ż

e by

ć

przez Sejm przed zako

ń

czeniem kadencji gdy:

•

zrzekł si

ę

wykonywania swoich obowi

ą

zków

•

sprzeniewierzył si

ę

zło

ż

onemu

ś

lubowaniu

•

stał si

ę

trwale niezdolny do ich pełnienia na skutek choroby, ułomno

ś

ci lub upadku sił

RPO ma obowi

ą

zek corocznego informowania Sejmu i Senatu o swoich poczynaniach oraz o tym jak

wygl

ą

da stan przestrzegania PiWCziO. Marszałek Sejmu Moz

ę

wnosi

ć

wnioski odno

ś

nie

przedstawiania informacji lub podejmowania czynno

ś

ci w okre

ś

lonych sprawach. RPO z własnej

inicjatywy mo

ż

e równie

ż

przedkłada

ć

Sejmowi i Senatowi sprawy, które wynikaj

ą

z jego działalno

ś

ci.

RPO nie mo

ż

e bez wcze

ś

niejszej zgody Sejmu by

ć

poci

ą

gni

ę

tym do odpowiedzialno

ś

ci karnej czy te

ż

pozbawiony wolno

ś

ci. Nie wolno go zatrzyma

ć

ani aresztowa

ć

, oprócz przypadku, gdy został

przyłapany na gor

ą

cym uczynku popełnienia przest

ę

pstwa. O jego ewentualnym zatrzymaniu

zawiadamia si

ę

Marszałka Sejmu, który mo

ż

e zwróci

ć

si

ę

o jego natychmiastowe zwolnienie. RPO nie

mo

ż

e piastowa

ć

innego stanowiska, z wyj

ą

tkiem profesora szkoły wy

ż

szej, ani te

ż

wykonywa

ć

innych

zaj

ęć

zawodowych. Nie mo

ż

e tak

ż

e by

ć

członkiem partii politycznej, zwi

ą

zku zawodowego ani te

ż

prowadzi

ć

działalno

ś

ci publicznej, której by si

ę

nie dało pogodzi

ć

ze sprawowaniem jego urz

ę

du.

KOMPETENCJE RPO
RPO ma za zadanie podejmowa

ć

czynno

ś

ci, których celem jest ochron praw człowieka i obywatela z

własnej inicjatywy albo na wniosek obywateli lub te

ż

ich organizacji czy organów samorz

ą

dowych

(wniosek tego typu nie musi zachowywa

ć

jaki

ś

szczególnych form, ani opłat). Po otrzymaniu takiego

wniosku RPO mo

ż

e:

•

poprowadzi

ć

samodzielnie całe procedur

ę

•

zwróci

ć

si

ę

do Sejmu w sprawie zlecenie NIK i przeprowadzenia koniecznej kontroli dla zbadania

okre

ś

lonej sprawy

•

zwróci

ć

si

ę

o zbadanie całej lub cz

ęś

ci sprawy do wła

ś

ciwych organów

•

nie przyj

ąć

sprawy i zawiadomi

ć

o tym wnioskodawc

ę

albo osob

ę

która jest zwi

ą

zana z dan

ą

sprawa

Po zbadaniu okre

ś

lonej sprawy RPO mo

ż

e:

•

przekaza

ć

wnioskodawcy wnioski, w których zawarte jest stanowisko Rzecznika nie stwierdzaj

ą

ce

narusze

ń

praw człowieka i obywatela

•

wnie

ść

wniosek do organu nadrz

ę

dnego o powzi

ę

cie odpowiednich

ś

rodków w zwi

ą

zku z

dokonanym naruszeniem praw obywatelskich przez jednostk

ę

podległ

ą

•

wyst

ą

pi

ć

z wnioskiem o uchylenie prawomocnego rozstrzygni

ę

cia w sprawach o wykroczenia lub

te

ż

wyst

ą

pi

ć

o ukaranie w post

ę

powaniu

•

zwróci

ć

si

ę

do instytucji, która naruszyła prawa obywatelskie i w okre

ś

li

ć

co powinno by

ć

zrobione

dla wła

ś

ciwego załatwienia tej sprawy. Instytucja, do której zwrócił si

ę

RPO zobligowana jest do

poinformowania rzecznika - w terminie 30 dni - tym jakie działania zostały podj

ę

te

•

za

żą

da

ć

rozpocz

ę

cia post

ę

powania cywilnego a tak

ż

e uczestniczy

ć

w ju

ż

tocz

ą

cych si

ę

sprawach

(na prawach prokuratora)

•

wyst

ą

pi

ć

o wszcz

ę

cie post

ę

powania administracyjnego albo zaskar

ż

a

ć

podj

ę

t

ą

decyzj

ę

s

ą

du

administracyjnego a tak

ż

e uczestniczy

ć

w tocz

ą

cym si

ę

ju

ż

post

ę

powaniu administracyjnym na

prawach przysługuj

ą

cych prokuratorowi

•

wyst

ą

pi

ć

do uprawnionego oskar

ż

yciela z

żą

daniem wszcz

ę

cia post

ę

powania przygotowawczego

w sprawach o przest

ę

pstwa

ś

cigane z urz

ę

du

8

Oprócz tego RPO:

•

jest uprawniony do tego by przedstawia

ć

wła

ś

ciwym organom, czy instytucjom lub organizacjom

ocen oraz wniosków, które zmierzaj

ą

do zapewnienia odpowiedniej ochrony praw człowieka i

obywatela i usprawnienia w celu załatwiania spraw jednostki, na to wszystko daje mu
upowa

ż

nienie prowadzenie okre

ś

lonych spraw

•

mo

ż

e zwraca

ć

si

ę

do wła

ś

ciwych organów z pro

ś

b

ą

o podj

ę

cie inicjatywy ustawodawczej lub te

ż

zmian

ę

okre

ś

lonych aktów prawnych w kwestiach dotycz

ą

cych zakresu kompetencji RPO

•

mo

ż

e zwróci

ć

si

ę

do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o wszcz

ę

cie post

ę

powania w

sprawach:

zgodno

ś

ci ustaw z ratyfikowanymi Umowami Mi

ę

dzynarodowymi

zgodno

ś

ci umów mi

ę

dzynarodowych i ustaw z ustaw

ą

zasadnicz

ą

zgodno

ś

ci przepisów prawa, które wydaj

ą

centralne organy pa

ń

stwowe z Konstytucj

ą

,

ustawami i ratyfikowanymi umowami mi

ę

dzynarodowymi

zgodno

ś

ci z Konstytucj

ą

celów a tak

ż

e działalno

ś

ci partii politycznych

mo

ż

e wyst

ę

powa

ć

do S

ą

du Najwy

ż

szego z wnioskiem o podj

ę

cie uchwały, która ma na celu

wyja

ś

nienie przepisów prawnych, które budz

ą

w

ą

tpliwo

ś

ci albo stosowanie których wywołuje

rozbie

ż

no

ś

ci w praktyce.