WCZESNA EPOKA ŻELAZA (OKRES HALSZTACKI)- VIII-V w a.C.

okres halsztacki C- 800-600 a.C.
okres halsztacki D- 600-400 a.C.

SCYTOWIE

Chronologia

•

przybyli z Centralnej Azji, zmiany klimatyczne?

•

Wypierają Kimmerów

•

VI w a.C. stepy nadczarnomorskie,

•

III w. a.C.- utrata pozycji, wyparci na Krym przez koczowniczych Sauromatów,
Sarmatów

Centralna Azja

•

k ałdy-bielska- Tuwa, kurhan w Arzan (wielki, pochówki koni i ludzi, szkielet
drewniany), gliniane miniatury wozów

•

k pazyrykska- kurhany (świetnie zachowana organika), wielkie maty- przedstawienia
zwierząt, tatuowanie ciała (motywy animalistyczne), pochówki koni,

•

k tagarska- grociki, miecze podobne do akinakesów

Zabytki

•

akinakesy

- sercowaty jelec, krótki, dwusieczny,

•

trójgraniaste groty

•

żelazny rząd koński-wędzidła, pobocznice etc.

•

styl zoomorficzny

•

(tzw. triada scytyjska)

•

goryt- połaczenie kołczanu i pojemnika na łuk

•

złote aplikacje stroju

•

łuki refleksyjne (kompozytowe)

•

aplikacje strojów/tarcz

•

wiele przedmiotów przez rzemieślników greckich na zamówienie

•

pancerz- łuski naszyte na kaftan

Ceramika

•

ręcznie lepiona,

•

też grecka

Obrządek pogrzebowy

•

inhumacja, kurhany, na wznak, głowa na zachód, konie

•

kamienne stele na kurhanach- tzw. kamienne baby, męskie figurki, w rękach
akinakesy/rytony

•

wielki kurhan różanowski

Podział na Scytów królewskich (koczowników) i oraczy (rolników)-Herodot, „Dzieje”

Scytowie królewscy- stepy nadczarnomorskie, hodowla bydła, koni, owiec, brak osad, handel
z koloniami greckimi (Chersonez, Olbia)

Scytowie oracze-

•

bardziej na północ, lasostep,

•

rolnictwo, handel z królewskimi,

•

podbici przez Scytów? przejęli ich kulturę?

•

duże ufortyfikowane osady

•

inhumacja, pochówki koni, brak kurhanów,

•

szpile, kolczyki goździkowate

•

ceramika- źródła w kult. zrębowych, wyrób miejscowy

KULTURA SCYTOTRACKA

obszar Tracji,
najpierw obce elementy (np. groby) potem Scytowie i Trakowie wymieszali się

KULTURA ŁUZYCKA W EPOCE ŻELAZA

Chronologia
VIII-V w. a.C.

brak większych zmian, na zachodzie (tam gdzie przedłużycka) powstają warowne grody-
zagrożenie kimeryjskie?

Grupa śląska- VIII- ok. VI w. (do początku HD)
gł. Górny Śląsk, Małopolska, b. zyskuje na znaczeniu
silny wpływ k. halsztackiej,

Ceramika

•

naczynia malowane,

•

wzory geometryczne (wpływy halsztackie),

•

dużo motywów solarnych (np. tryskelion),

•

wzory antropomorficzne, zoomorficzne

Gospodarka-

•

silne kontakty z południem,

•

kontrola nad handlem bursztynem (Brama Morawska!),

•

przewaga rolnictwa, hodowla

Upadek-nagły, Scytowie na południu- upadek handlu, najazd Scytów przez Bramę Morawską

Grupa wschodniowielkopolska- rozkwit w HD
przejęli handel bursztynem?

Ceramika

•

inkrustacja białą masą

Biskupin-

•

chronologia: HD (ostatnie badania dendrochronologiczne- lata 30. VIII w.), półwysep
czy wyspa?

•

obwarowania- konstrukcja izbicowa (drewniane skrzynie, w środku kamienie/ziemia),
szerokość 3-4 m., wieżyczka wymysłem rekonstruktorów, zachowała się brama-
znamy minimalną wysokość wałów

•

zabudowa- ulica okrężna, placyk przed bramą, domy techniką sumikowi łątkową,
ponad 100 domów, 3 izby w domu,

•

falochron- kra, fale, poziome belki, pionowe słupy pod kątem

•

dlaczego opuszczony? zmiany klimatyczne, wyjałowienie gleb, podniesienie się
poziomu jeziora, zagrożenie kimeryjskie

KULTURA HALSZTACKA

Chronologia
do V w. a.C.
okres halsztacki C- 800-600 a.C.
okres halsztacki D- 600-400 a.C.

Geneza

•

skokowa zmiana w niektórych grupach pól popielnicowych,

•

wpływ ludów stepowych-najazdy- Kimerowie?

Obszar

•

zachodniohalsztacka

wschodnia Francja, dorzecze górnego i środkowego Renu

górnego Dunaju,

•

wschodniohalsztacka

środkowy Dunaj,

•

południowo-wschodnio-halsztacka

dorzecze Drawy i Sawy

•

daleko idąca unifikacja

Stanowisko Hallstatt

•

górna Austria, kopalnia soli,

•

bogate cmentarzysko, płaskie, birytualne (szkieletowy, ciałopalny-przeważa jamowy),

•

na styku wschodniohalsztackiej i zachodniohalsztackiej,

•

dużo importów greckich/etruskich

Obrządek pogrzebowy

•

pojawia się szkieletowy,

•

„groby książęce”- podkurhanowe, wozy czterokołowe, oporządzenie konne (wpływ
koczowników), komory drewniane,

•

wschodniohalsztacka- kurhany, ale zmarli najczęściej paleni, przewaga popielnic

Ceramika



zachodniohalsztacka-

•

grafitowanie, wyświecanie (naśladowanie naczyń metalowych)

•

ornament geometryczny,

•

rycie, czasem malowanie



wschodniohalsztacka-

•

motywy zoomorficzne, antropomorficzne,

•

malowanie (całe na czerwono, wzór najczęściej czarny- wpływy

śródziemnomorskie), rycie,

•

rzadziej grafitowanie,

•

ornament plastyczny (najczęściej głowy zwierząt np. byków),

•

naczynia ceramiczno-metalowe

Hallstatt C

•

żelazne miecze- wyraźny sztych, zwęża się w środku głowni, długie,

•

pochwy z trzewikami o rozchylonych wąsach

•

melonowate bransolety,

•

siekierki z występami

Hallstatt D

•

zapinki (typowe dowieszanie dzwoneczków)- bębenkowe, wschodnioalpejskie, z
ozdobną nóżką,

•

brak mieczy

•

krótkie ozdobne sztylety z antenowatą głowicą, pięknie zdobione pochwy

•

siekierki z tulejką

•

situle

KULTURA POMORSKA

(grobów skrzynkowych, urn twarzowych, wejherowsko-krotoszyńska)

Chronologia
HD, LTA, LTB, część LTC1
600-220 a.C.

Geneza

•

grupa kaszubska kultury łużyckiej (do końca epoki brązu.)

•

w grupę wielkowiejską (urny domkowe)

•

w kulturę pomorską

Obrządek pogrzebowy

•

kremacja,

•

groby skrzynkowe (komora kamienna, nakryta, czasem wybrukowana),

•

popielnice, przystawki,

•

groby zbiorowe (jednoczasowe?),

•

ubogie wyposażenie,

•

groby kloszowe (naczynie na popielnice- różne konfiguracje- we wschodniej części-
Mazowsze, Podlasie),

•

popielnice twarzowe (najpierw realistyczne, potem schematyczne, kolczyki, pektorały
na popielnice

Zabytki

•

szpile z tarczką, z wiosłowatą główką,

•

zapinki- piekary wielkie (soczewkowaty kabłąk, długa sprężyna, tarczka, cięciwa
okręcona wokół kabłąka), kowalowickie (?)

•

dużo smuklejsze,

•

mało żelaza (importy, też przetwarzane na miejscu)

Ceramika

•

inna niż łużycka, w okresie lateńskim prawie identyczna jak łużycka,

KULTURA KURHANÓW ZACHODIOBAŁTYJSKICH

Chronologia:

•

I faza IV-V okres epoki brązu 1000?-700 a.C.

•

II faza koniec do końca HD 700-400 a.C.

•

III faza LTA-okres przedrzymski 400- nawet I w p.C. (przekształcenia od I w. a.C.)

Geneza-

•

ludność przybyła z terenów naddnieprzańskich,

•

w IV okresie epoki brązu. pierwsze stałe osady.

•

Bałtowie

Osiedla-

•

nieduże, obronne (wzniesienia, palisady, fosy),

•

prostokątne, słupowe domy,

•

osiedla nawodne,

•

osiedla rusztowe- na specjalnych platformach z bali zakotwiczone palami,
kamieniami,

•

przewaga hodowli

Groby-

•

kremacja,

•

podkurhanowe, konstrukcje ziemno-drewniane,

•

bywają kamienne kręgi, bruki, skrzynie,

•

nawet kilkanaście popielnic