O

stat nie zmia ny w sys te mie oświa ty
wpro wa dza ją ce ob ni że nie obo wiąz -

ku szkol ne go do lat sze ściu po wo du ją, że
pro ces na uki czy ta nia bę dzie mógł przy brać
bar dziej spój ny cha rak ter. Do tej po ry bo -
wiem czę

sto w gru

pach przed

szkol nych

dzie ci sze

ścio let nie wy

ko ny wa ły do

kład nie

ta kie sa me za da nia i ćwi cze nia, ja kie by ły
póź niej przed mio tem dzia łań uczniów kla sy
pierw szej. Po

wo do wa ło to z pew

no ścią

wśród pierw szo kla si stów znu że nie, bu dzi ło
znie chę ce nie do sa me go pro ce su czy ta nia.

Wa żne jest jed

nak, by w wy

cho wa niu

przed szkol nym za pis z mi ni mum pro gra mo -
we go brzmią

cy: kształ to wa nie go

to wo ści

do na uki czy ta nia i pi sa nia nie prze kształ cił
się znów w pro

wa dze nie re

gu lar nej na

uki

czy ta nia i pi sa nia wśród dzie ci pię cio let nich.

Pod sta wo we umie jęt no ści

Pra wi dło wy prze

bieg przy

go to wa nia

do na uki czy ta nia i pi sa nia wy ma ga ukształ -
to wa nia no wej po sta wy w sto sun ku do mo -

wy. Z re gu ły dzie ci trak tu ją ję zyk głów nie ja -
ko śro

dek wy

ra ża nia swo

ich my

śli. Wraz

z do ra sta niem i zdo by wa niem co raz licz niej -
szych umie

jęt no ści ję

zy ko wych, częst

szym

i bar dziej świa do mym ob co wa niem z ksią żką
czy ta ną przez do ro słych, ga ze ta mi po ja wia -
ją cy mi się w do mu, stwier dza ją, że wy raz wy -
mó wio ny mo

żna za

pi sać. Dziec

ko zna już

mo wę słu

cho wo -dźwię ko wą, za

nim po

ja wi

się mo wa wzro ko wa, ja ką jest czy ta nie. Mu si
uświa do mić so bie, że w wy ra zach po wta rza ją

5

8 / 2 0 0 9

TEORETYCZNE PODSTAWY EDUKACJI

Początkowa nauka

czytania i pisania

Roz wój umie jęt no ści czy ta nia dzie ci w młod szym
wie ku szkol nym po wi nien prze bie gać w spo sób
sys te ma tycz ny i do brze za pla no wa ny.

n

Anna Jakubowicz-Bryx

Wstęp do po cząt ko wej na uki czy ta nia
po win ny sta no wić sys te ma tycz nie
pro wa dzo ne, uroz ma ico ne i do brze
przy go to wa ne ćwi cze nia w mó wie niu.

Fot. Bogdan Mazur

się okre ślo ne gło ski, któ re ma ją od po wied ni -
ki w po sta ci li ter. Do te go na le ży dzie ci stop -
nio wo i od po wied nio przy go to wać.

Uczeń kla

sy pierw

szej, przy

cho dząc

do szko ły, zgod nie z no wą pod sta wą pro gra -
mo wą, po

wi nien po

sia dać na

stę pu ją ce

umie jęt no ści zdo by te w przed szko lu w okre -
sie obo wiąz ko we go przy go to wa nia do na uki
czy ta nia i pi sa nia:
1. Okre ślić kie run ki oraz miej sca na kart ce

pa pie ru, ro zu mieć po le ce nia ty pu: na ry suj
kół ko w le wym gór nym ro gu kart ki, na ry suj
szla czek, za czy na jąc od le wej stro ny kart ki.

2. Uwa żnie pa

trzeć (or

ga ni zu je po

le spo

-

strze że nio we), aby roz po znać i za pa mię tać
to, co jest przed sta wio ne na ob raz kach.

3. Dys po no wać spraw no ścią rąk oraz ko or -

dy na cją wzro

ko wo -ru cho wą po

trzeb ną

do ry so wa nia, wy ci na nia i na uki pi sa nia.

4. In te re so wać się czy ta niem i pi sa niem; być

go to wym do na uki czy ta nia i pi sa nia.

5. Słu chać opo

wia dań, ba

śni i roz

ma wiać

o nich; in te re so wać się ksią żka mi.

6. Ukła dać krót

kie zda

nia, dzie

lić zda

nia

na wy ra zy, dzie lić wy ra zy na sy la by; wy -
od ręb niać gło ski w sło wach o pro stej bu -
do wie fo ne tycz nej.

7. Ro zu mieć sens in

for ma cji po

da nych

w for mie uprosz czo nych ry sun ków oraz
czę sto sto so wa nych ozna czeń i sym bo li,
np. w przed szko lu, na uli cy, na dwor cu.
Są to więc ele men ty, na pod sta wie któ rych

na uczy ciel w kla sie pierw szej po wi nien roz -
po cząć sys te ma tycz ną pra cę nad kształ to wa -
niem i do sko na le niem umie jęt no ści czy ta nia
i pi sa nia. Ćwi

cze nia przy

go to waw cze tyl

ko

wów czas speł nią swo ją ro lę, gdy bę dą sto so -
wa ne z umia rem i łącz nie z wie lo ma in ny mi
ćwi cze nia mi oraz za ję cia mi. Nie po win ny być

głów nym i naj wa żniej szym za ję ciem, ale też
nie mo gą być cał ko wi cie po mi ja ne.

Wy ma ga nia szcze gó ło we

Pro ces dy

dak tycz no -wy cho waw czy ma

do pro wa dzić do uzy

ska nia przez dziec

ko

na stę pu ją cych umie jęt no ści w za kre sie czy -
ta nia i pi sa nia, okre ślo nych w no wej pod sta -
wie pro gra mo wej ja ko wy ma ga nia szcze gó -
ło we dla ucznia koń czą ce go kla sę pierw szą:
1. Ro zu mie sens ko do wa nia oraz de ko do -

wa nia in for ma cji; od czy tu je uprosz czo ne
ry sun ki, pik to gra my, zna ki in for ma cyj ne
i na pi sy.

2. Zna wszyst kie li te ry al fa be tu, czy ta i ro -

zu mie pro ste, krót kie tek sty.

3. Pi sze pro ste, krót kie zda nia: prze pi su je,

pi sze z pa mię ci; dba o es te ty kę i po praw -
ność gra ficz ną pi sma (prze strze ga za sad
ka li gra fii).

4. Po słu gu je się ze zro zu mie niem okre śle -

nia mi: wy raz, gło ska, li te ra, sy la ba, zda nie.

5. In te re su je się ksią żką i czy ta niem; słu cha

w sku pie niu czy ta nych utwo rów (np. ba -
śni, opo wia dań, wier szy), w mia rę swo ich
mo żli wo ści czy ta lek tu ry wska za ne przez
na uczy cie la.

6. Ko rzy sta z pa

kie tów edu

ka cyj nych (np.

ze szy tów ćwi czeń i in nych po mo cy dy dak -
tycz nych) pod kie run kiem na uczy cie la.
Uzy ska nie te go re zul ta tu wy ma ga pro wa -

dze nia ró

żno rod nych ćwi

czeń w za

kre sie

edu ka cji po lo ni stycz nej od pierw sze go dnia
po by tu dziec ka w szko le.

Wstęp do po cząt ko wej na uki czy ta nia po -

win ny sta no wić sys te ma tycz nie pro wa dzo ne,
uroz ma ico ne i do brze przy go to wa ne ćwi cze -
nia w mó

wie niu. Ich ce

lem jest na

by cie

przez dzie ci umie jęt no ści wią za nia spo strze -
ga nych związ ków gra ficz nych z od po wia da -
ją cy mi im ob

ra za mi dźwię

ko wy mi oraz

nada wa nie tym ob

ra zom wła

ści wych zna

-

czeń. Słu żą te mu ćwi cze nia fo ne ma tycz ne,
słow ni ko we, fra ze olo gicz ne i syn tak tycz ne,
któ re rów no cze śnie kształ tu ją umysł dziec -
ka, przy go to wu ją do czy ta nia i pi sa nia. Na -
le ży je więc sto so wać, umie jęt nie włą cza jąc
w ró żne i uroz ma ico ne ćwi cze nia, ta kie jak:

Ż y c i e S z k o ł y

6

Pod sta wo wym wa run kiem po praw ne go
czy ta nia są do sta tecz nie i pra wi dło wo
utrwa lo ne związ ki po mię dzy
ob ra zem gra ficz nym, dźwię ko wym
i zna cze nio wym.

roz mo wy, opo wia da nie, czy ta nie na uczy cie -
la, na uka wier szy, oma wia nie ilu stra cji, ob -
ser wo wa nie oto

cze nia pod

czas wy

cie czek,

za ję cia pla stycz ne, in sce ni za cje, za ba wy.

Ró żne ro dza je ćwi czeń

Ćwi cze nia fo

ne ma tycz ne

wdra ża ją

do po praw ne go wią

za nia spo

strze ga nych

zna ków gra ficz nych z od po wia da ją cy mi im
ob ra za mi dźwię ko wy mi. Pod sta wo wym wa -
run kiem po praw ne go czy ta nia są do sta tecz -
nie i pra wi dło wo utrwa lo ne związ ki po mię -
dzy ob

ra zem gra

ficz nym, dźwię

ko wym

i zna cze nio wym. Za tem głów nym za da niem
ćwi czeń fo ne ma tycz nych w okre sie przy go -
to waw czym jest po

praw ne opa

no wa nie

przez dziec ko mo wy, to zna czy sło wa sły sza -
ne go i wy ma wia ne go, co z ko lei jest pod sta -
wo wym wa run kiem na uki czy ta nia. Jed no -
cze śnie ćwi cze nia te uświa da mia ją dzie ciom,
że mo wa skła da się z ele men tów.

Wy od ręb nia nie zdań i wy ra zów w mo wie

na uczy cie la i ko

le gów oraz sa

mo dziel ne

ukła da nie zdań – ja ko ćwi cze nia wpro wa -
dza ją ce do ana li zy i syn te zy – ma ją rów nież
ogrom ne zna cze nie dla na uki czy ta nia. Opa -
no wa nie po

praw nej ar

ty ku la cji dźwię

ków

mo wy wa

run ku je po

praw ność czy

ta nia.

W okre sie przy go to waw czym na uczy ciel po -
wi nien więc w znacz nym stop niu skon cen -
tro wać się na roz wi ja niu słu chu fo ne ma tycz -
ne go swoich uczniów oraz do

sko na le niu

ar ty ku la cji ich mo wy.

Dzię ki od po wied nio pro wa dzo nym ćwi cze -

niom w za

kre sie słow

nic twa do

bra ne go

na pod sta wie ak tu al nie oma wia nej te ma ty ki
na uczy ciel bę dzie mógł ni we lo wać bra ki ję zy -
ko we w za

kre sie świa

do me go ró

żni co wa nia

dźwię ków, pra wi dło we go wy ma wia nia ró żne -
go ty

pu gło

sek oraz do

ko ny wa nia ana

li zy

i syn te zy wy ra zów. Wszyst kie te ele men ty sta -
no wią o po wo dze niu w na uce czy ta nia i pi sa -
nia. Do

brze roz

wi nię ty słuch fo

ne ma tycz ny

– czy li po sia da nie umie jęt no ści roz ró żnia nia
naj mniej szych ele men tów skła do wych wy ra -
zów – gwa ran tu je roz wój świa do mej ana li zy
i syn te zy, co jest nie zbęd ne w wy chwy ty wa niu
ró żnic mię dzy od czy ty wa ny mi wy ra za mi. Już
na tym eta pie na uczy cie le po win ni wdra żać
dzie ci do opa no wa nia umie jęt no ści wnio sko -
wa nia o zna cze niu na pod sta wie kon tek stu ję -
zy ko we go i sy tu acyj ne go, sto so wa nia wska zó -
wek kon

tek sto wych w po

łą cze niu z ana

li zą

fo ne tycz ną i gra ficz ną wy ra zu, iden ty fi ko wa nia
sło wa na pod sta wie wa żnych zna cze nio wo czą -
stek wy

ra zu (sy

la by, mor

fe my) (Paw łow -

ska 1993, s. 27).

Ćwi cze nia słow ni ko we i fra ze olo gicz ne

wzbo ga ca ją bier ny i czyn ny słow nik dziec ka.
Słu żą ta kże zdo by wa niu umie jęt no ści nada wa -
nia sło wom wła ści wych zna czeń oraz po słu gi -
wa niu się na

by tym ma

te ria łem ję

zy ko wym.

W do bo rze te

ma ty ki ćwi

czeń słow

ni ko wych

na le ży pa

mię tać o uwzględ

nia niu tych słów

i zwro tów ję zy ko wych, któ re wy stę pu ją w tek -
stach pod ręcz ni ków. Zdo by cie od po wied nie -
go za so bu słów i związ ków fra ze olo gicz nych
jest nie zbęd nym wa run kiem roz po czę cia wła -
ści wej na uki czy ta nia i pi sa nia. Mo żna sto so -
wać ró żno rod ne ćwi cze nia zwra ca ją ce uwa gę
dzie ci na sło

wa i związ

ki mię

dzy wy ra zo we

8 / 2 0 0 9

7

Zna ko mi tym ele men tem słu żą cym
na uczy cie lo wi do ćwi czeń w mó wie niu
mo gą być ilu stra cje za miesz cza ne
na po cząt ko wych stro nach
w pod ręcz ni kach dla kla sy I.

Fot. Bogdan Mazur

– za ba wy i gry po le ga ją ce na wy my śla niu słów
za czy na ją cych się na okre ślo ną gło skę; wy my -
śla nie i od naj dy wa nie słów lub wy ra żeń czy
zwro tów od

po wia da ją cych na po

sta wio ne

przez na

uczy cie la py

ta nie do ob

raz ka,

do prze czy ta ne go tek stu, do bie żą ce go wy da -
rze nia w kla

sie; two

rze nie ro

dzi ny wy

ra zów

w za kre sie oma wia nej ak tu al nie te ma ty ki; do -
bie ra nie wy ra zów bli sko znacz nych i prze ciw -
nych; do bie ra nie wy ra zów oce nia ją cych itp.

Głów nym za

da niem ta

kich ćwi

czeń ma

być ucze nie przez za ba wę sło wem. Na le ży
pa mię tać, że wszel kie pro po no wa ne przez
na uczy cie la ćwi

cze nia słow

ni ko we i fra

ze -

olo gicz ne po

win ny obej

mo wać za

rów no

pra wi dło wy do

bór słow

nic twa, jak i ade

-

kwat ne uży cie ty chże słów w kon stru owa niu
związ ków wy ra zo wych zgod nie z za ło że nia -
mi gra ma ty ki ję zy ka pol skie go.

Ćwi cze nia syn

tak tycz ne

do sko na lą

spraw ność ję zy ko wą uczniów w za kre sie bu -
do wa nia zdań w ce lu ja sne go i zro zu mia łe go
wy ra ża nia my śli. Uczy my dzie ci kon stru owa -
nia zdań, by naj traf niej wy ra ża ły w nich swo je
prze ko na nia, jed

no znacz nie ko

mu ni ko wa ły

opi nie czy też do kład nie okre śla ły po trze by.
W ćwi cze niach syn

tak tycz nych ba

zu je my

na ma te ria le ję zy ko wym, ze bra nym w trak cie
ćwi czeń słow ni ko wych i fra ze olo gicz nych.

Zna cze nie ilu stra cji

Zna ko mi tym ele

men tem słu

żą cym na

-

uczy cie lo wi do ćwi czeń w mó wie niu mo gą
być ilu

stra cje za

miesz cza ne na po

cząt ko -

wych stro

nach w pod

ręcz ni kach dla kla

sy

pierw szej. Są to naj czę ściej ilu stra cje te ma -
tycz ne lub na wet krót kie hi sto ryj ki ob raz ko -

we przy go to wa ne przez au to rów pod ręcz ni -
ków spe cjal nie z my ślą o wy ko rzy sta niu ich
do ćwi czeń w mó wie niu. Je śli pod ręcz nik po -
zba wio ny jest ta kich ilu stra cji, na uczy cie lo wi
po zo sta je sa mo dziel ne po szu ki wa nie od po -
wied nich ilu

stra cji zgod

nych te

ma tycz nie

z ak tu al nie opra co wy wa nym te ma tem, po rą
ro ku czy nie daw ny mi wy da rze nia mi szkol ny -
mi lub na ro do wy mi. Z pew no ścią do sko na -
łym źró dłem po szu ki wa nia tych ma te ria łów
mo gą oka zać się cza so pi sma dla dzie ci.

W wie lu wy

pad kach au

to rzy pod

ręcz ni -

ków obok ilu

stra cji te

ma tycz nych za

miesz -

cza ją rów nież ob raz ki ilu stru ją ce po szcze gól -
ne sy

tu acje i

po

je dyn cze przed

mio ty

– zwią za ne z ilu stra cją te ma tycz ną, a prze -
zna czo ne do ukła da nia zdań i ana li zy wy ra -
zo wej, sy la bo wej oraz gło sko wej. Wy ró żnia ją
rów nież ze sta wy ob raz ków uwzględ nia ją cych
ró żną po zy cję ana li zo wa nych struk tur dźwię -
ko wych (w na gło sie, w śród gło sie, w wy gło -
sie). W przy pad ku sa mo dziel nie do bie ra nych
ilu stra cji te go ty pu po mo ce na uczy cie le po -
win ni wy

ko nać sa

mo dziel nie, wy

bie ra jąc

z ilu stra cji okre ślo ne przed mio ty, któ rych na -
zwy od

po wia da ją ak

tu al nie anali

zo wa nym

struk tu rom fo ne tycz nym. Dzię ki ta kim ele -
men tom mo żna stwo rzyć pro po zy cję dla wie -
lu ćwi czeń ana li tycz no -syn te tycz nych, wy ko -
rzy stu jąc w za

ba wo wy spo

sób na przy

kład

re bu sy, krzy

żów ki czy ła

mi głów ki. Mo

żna

przy tej oka zji od ra zu umiesz czać pod ilu -
stra cja mi i ob

raz ka mi sche

ma ty struk

tu ry

dźwię ko wej ele

men tów mo

wy, wska

zu jąc

tym sa mym kie ru nek ana liz dźwię ko wych.

Źró dłem do ćwi czeń w mó wie niu w kla sie

pierw szej w okre

sie przy

go to wu ją cym do

wła ści wej na uki czy ta nia i pi sa nia mo że być
rów nież czy ta na przez na uczy cie la ksią żka,
film, spek takl te atral ny, au dy cja czy słu cho -
wi sko ra dio we.

Pro wa dzo ne w okre

sie przed

li te ro wym

ćwi cze nia, roz

wi ja ją ce spraw

ność ję

zy ko wą

uczniów w za

kre sie fo

no lo gii, słow

nic twa

i fra ze olo gii oraz syn

tak ty ki, w ogrom

nym

stop niu de cy du ją o po wo dze niu na uki czy ta -
nia i pi sa nia. Po win ny za tem być pro wa dzo ne
z du żą in ten syw no ścią w po cząt ko wym eta pie

Ż y c i e S z k o ł y

8

Źró dłem do ćwi czeń w mó wie niu
w kla sie pierw szej w okre sie
przy go to wu ją cym do wła ści wej
na uki czy ta nia i pi sa nia mo że być
czy ta na przez na uczy cie la ksią żka,
film, spek takl te atral ny, au dy cja
czy słu cho wi sko ra dio we.

na uki czy ta nia i pi sa nia. Jed nak nie mo żna ich
po mi jać już po roz po czę ciu wła ści wej na uki
czy ta nia i pi sa nia – w okre sie wpro wa dza nia
po szcze gól nych gło

sek i li

ter oraz póź

niej,

w trak cie do sko na le nia umie jęt no ści czy tel ni -
czych w okre sie po ele men ta rzo wym. Na uczy -
ciel po wi nien wszak pa mię tać, że nie po win no
się za czy nać tej na uki, je śli ję zyk ucznia nie jest
do sta tecz nie roz wi nię ty i je śli wie dza dziec ka
o świe cie nie osią ga od po wia da ją ce go ję zy ko wi
po zio mu, bo dziec

ko, nie mo

gąc zro

zu mieć

czy ta ne go tek stu, nie za in te re su je się do sta tecz -
nie czy ta niem (Paw łow ska 1993, s. 26).

Na le ży bo wiem pa mię tać, że opa no wa nie

umie jęt no ści szyb kie go i efek tyw ne go czy ta nia
oraz po praw ne go pi sa nia jest wa run kiem ko -
niecz nym, umo żli wia ją cym uczniom pra wi dło -
we funk cjo no wa nie w szko le i po za nią oraz
ko rzy sta nie z in nych źró deł pi sa nych do stęp -
nych w tra dy cyj nej, jak i elek tro nicz nej wer sji.

dr AN NA JA KU BO WICZ -BRYX

Uni wer sy tet Ka zi mie rza Wiel kie go w Byd gosz czy

z

E. Aw ra miuk, Lin gwi stycz ne pod sta wy po cząt -

ko wej na uki czy ta nia i pi sa nia po pol sku, Bia ły -
stok 2006, „Trans Hu ma na”.

z

A. Ja ku bo wicz, K. Le nar tow ska, Me to dy na uki

pi sa nia i czy

ta nia we współ

cze snych ele

men ta -

rzach pol skich, Byd goszcz 1997, „Ar ca nus”.

z

A. Ja ku bo wicz, K. Le nar tow ska, M. Plen kie -

wicz, Czy ta nie w po

cząt ko wych la tach szkol

nej

edu ka cji, Byd goszcz 1999, „Ar ca nus”.

z

R. Paw łow ska, Lin gwi stycz na teo ria na uki czy -

ta nia, Gdańsk 1993, Wy daw nic two Uni wer sy te tu
Gdań skie go.

z

M. L. Plen

kie wicz, Efek ty w czy

ta niu dzie

ci

9–10-let nich, Byd goszcz 1994, WSP.

z

M. L. Plen kie wicz, Kry tycz ne czy ta nie w po lo ni -

stycz nej edu

ka cji wcze snosz kol nej, Byd

goszcz

2003, „Ar ca nus”.

z

M. L. Plen

kie wicz, Spraw dza nie osią

gnięć

uczniów klas po cząt ko wych w czy ta niu. Te sty czy -
ta nia, Byd goszcz 1997, WSP.

z

K. So

chac ka, Roz wój umie

jęt no ści czy

ta nia,

Bia ły stok 2004, „Trans Hu ma na”.

z

E. Sze fler, Kom pe ten cje czy tel ni cze uczniów w młod -

szym wie ku szkol nym, tom I, II, Byd goszcz 2003, AB.

z

M. Żyt ko, Pi sa nie – ży wy ję zyk dziec ka, War sza -

wa 2006, WUW.

LITERATURA