Strona główna

  > 

Zaburzenia rozwoju

  > 

Rozwój psychomotoryczny

Problematyka okresu dojrzewania dziewcząt i chłopców

niepełnosprawnych

Czym jest dojrzewanie płciowe? Tajemnicze, wspaniałe, ekscytujące, dokuczliwe, budzące lęk, niekiedy zabawne, bolesne,
peszące, wstydliwe wszystkie te określenia (a także im podobne) pasują do zjawiska dojrzewania. Większość dorosłych nie
może przywołać w pamięci owej mieszaniny uczu ć, której do świadczali w okresie dojrzewania. Ale co właściwie nie
pozwalało nam spokojnie zasypia ć w nocy? O czym rozmawiali śmy, lub o czym nie chcieli śmy mówi ć z naszymi
rówieśnikami? Co powstrzymywało nas przed zapytaniem naszych rodziców o wszystko, co wydawało si ę dziwne, wątpliwe
i niepokojące? Może warto odświeżyć sobie nieco pamięć zwłaszcza teraz, gdy nasze dziecko prze żywa swój własny „czas

przemian”?

Dojrzewanie to szczególny etap w życiu człowieka, jest bowiem częścią wzrastania i rozwijania się organizmu. Co to oznacza? Jakie zmiany zachodz ą
i co dzieje się z ciałem? Co przyniosą te wszystkie zmiany? Nasze dziecko także o tym myśli i chciałoby znać odpowiedzi na wiele różnych pytań.

Okres dojrzewania p łciowego, zwany tak że pokwitaniem (nazywany po łacinie pubertas, co oznacza „wiek m ęski”) odnosi si ę do etapu okresu
młodzieńczego ‐ mniej więcej od 11 do 16 roku życia ‐ w którym kształtuje si ę dojrzałość seksualna. Obejmuje przemiany fizyczne, intelektualne
i emocjonalne, w wyniku których cia ło staje si ę silniejsze i bardziej rozwini ęte, a sposób my ślenia i odczuwania ulega zmianie. W znaczeniu
medycznym okres ten zaczyna si ę od stopniowego powi ększania si ę jajników u dziewcząt oraz prostaty i p ęcherzyków nasiennych u ch łopców.
Wchodzenie dziecka w okres dojrzewania można łatwiej poznać u dziewczynki niż u chłopca ‐ po pojawieniu się owłosienia łonowego i powiększających
się piersiach. O tym, że dojrzewanie płciowe jest wielkim wydarzeniem w życiu młodego człowieka świadczą chociażby zachowane do dziś w niektórych
społeczeństwach (plemionach) tradycyjne obrzędy, jak np. obrzezanie (zabieg usuni ęcia części lub całości napletka), będące rytualną celebracją święta
męskiej inicjacji, czy świętowanie pierwszej menstruacji dziewcząt połączone z określonymi obrzędami inicjacji żeńskiej.

W krajach rozwiniętych dzieci coraz wcześniej wchodzą w okres dojrzewania. W po łowie XIX wieku w Europie Zachodniej dojrzewanie zaczynało si ę
przeciętnie ok. 16 roku życia. Obniżenie tego wieku związane jest w dużej mierze z poprawą warunków higieny, lepszą dietą, opieką medyczną, ale do
dziś poważniejsza infekcja może opóźnić pokwitanie.

Badania dokonane w Wielkiej Brytanii (dr Katherina Dalton) wykaza ły, że dojrzałość fizyczna chłopców i dziewcząt z ograniczeniami fizycznymi, a także
z wadą słuchu lub wzroku, pojawia się dużo wcześniej niż u nastolatków zdrowych. Potwierdzają to także badania prowadzone w Polsce. Mówi się też,
że dziewczęta wchodzą w okres dojrzewania wcze śniej od ch łopców o około 2 lata. Wszystko to sprawia, że wiek, w którym zaczyna się wzmożony
rozwój, długość okresu dojrzewania oraz jego nat ężenie maj ą bardzo różny przebieg. Dlatego nie określa si ę jednoznacznie wieku pojawienia się
pierwszej miesiączki u dziewczynki czy pierwszych polucji u chłopców. Musimy mieć jednak świadomość, że niezależnie od wieku i czasu trwania okres
dojrzewania u nastolatków nigdy nie przebiega w sposób bezkonfliktowy.

Zmiany fizjologiczne następujące w okresie dojrzewania wynikają częściowo ze wzrostu produkcji hormonów w przysadce mózgowej. Przysadka zaczyna
„działać” w wyniku stymulacji impulsami nerwowymi z podwzgórza mózgu, funkcjonuj ącego jak „regulator”, włączający si ę w odpowiednim czasie.
Hormony przysadkowe pobudzaj ą działanie gruczo łów p łciowych, które z kolei powoduj ą zwiększenie produkcji hormonów i rozwój plemników
u chłopców oraz uwalnianie si ę jajeczek u dziewcząt. Hormony p łciowe (testosteron m ęski i estrogen żeński), w zestawieniu z innymi hormonami
w organizmie, powodują rozwój kości i mięśni, a także warunkują gwałtowny wzrost nastolatków.

Często jednym z pierwszych objawów sygnalizujących, że zbliża si ę dojrzewanie jest skok wzrostu. Młodzi w okresie dojrzewania zaczynają rosnąć dwa
razy szybciej ni ż wtedy kiedy byli dzie ćmi. Tempo wzrostu ró żni si ę u dziewcząt i chłopców. Podczas gdy dziewczęta zaczynają rosnąć wcześniej,
zwiększając wysokość ciała o oko ło 20 cm, u ch łopców proces ten zaczyna się zwykle o dwa lata później i chociaż trwa krócej, jest o wiele szybszy.
Zwiększa si ę też ciężar ciała (ok. 18 kg przez dwa lata rozwoju) i zmieniają jego proporcje. Znamiennym objawem okresu dojrzewania jest również
wzmożona aktywność gruczołów łojowych, która ujawnia si ę w postaci trądziku m łodzieńczego, t łustej cery i przebarwień skóry; oraz gruczo łów
potowych (intensywne pocenie się i nieprzyjemny zapach). Stają się one aktywniejsze niż kiedykolwiek w rozwoju ludzkim.

Ponieważ ciało nastolatka przechodzi jednocze śnie wiele przemian, wymaga bardziej
prawidłowego ni ż kiedykolwiek od żywiania. W tym okresie w łaściwe od żywianie jest du żo
ważniejsze ni ż pilnowanie aby za dużo nie zje ść. Nastolatek powinien spożywać 4 ‐ 5 posi łków
dziennie i wypijać ok. 6 ‐ 8 szklanek p łynów. Daje si ę zauważyć, że nastolatki nagle zaczynają
więcej jeść, a u niektórych niepełnosprawnych obserwuje się tendencje do szybkiego przybierania
na wadze, co wi ąże si ę z ich mniejszą aktywnością ruchową lub innymi zakłóceniami w rozwoju.
W przypadku nadwagi dziecka należy zastosowa ć ś ciśle kontrolowane ograniczenia w jedzeniu
(zwłaszcza s łodyczy i t łuszczów), ale o potrzebie zastosowania ewentualnej diety powinien
zadecydować lekarz w porozumieniu z rodzicami.

Oprócz zmian anatomicznych i fizjologicznych, w organizmie m łodego cz łowieka dokonuje si ę
szereg zasadniczych przemian w zakresie psychiki, które cz ęsto nie s ą uświadamiane. Należy tu
wymienić m.in. rozdra żnienie i przeczulenie na punkcie własnej osoby oraz bezpodstawne niezadowolenie z siebie, a także zmienną nastrojowość ‐
„wszystko przewraca się do góry nogami” ‐ w jednej chwili czują się szczęśliwi, są pełni energii i zdaje się, iż zawojują ś wiat, a już w następnej są
smutni, senni, zniech ęceni. Dzieje się tak z powodu działania hormonów, które sterują przemianami fizycznymi i mają wpływ na emocje. Nastolatek
przez pewien czas nie potrafi panowa ć nad sob ą, a stany takie odreagowuje z łością, płaczem albo typowym m łodzieńczym buntem. Bardzo
charakterystyczne w tym okresie jest również wyolbrzymianie drobnych kłopotów, które urastają w odczuciu nastolatka do rangi problemów niemalże
życiowych. Powstają nowe, nie znane dotąd wzruszenia, uczucia, pragnienia, popędy i związane z tym niepokoje. Doznania uczuciowe charakteryzuje
w tym okresie du ża zmienno ść, wręcz kra ńcowość, tj. przechodzenie od zachwytu do pogardy, od mi łości do nienawi ści. M łody człowiek zaczyna
odkrywać własną odrębność, indywidualność, a niejednokrotnie rodzi się u niego poczucie wyższości w stosunku do innych, a w szczególności do osób
dorosłych ‐ stąd częste konflikty, agresja oraz nie uznawanie autorytetów i dość krytyczne nastawienie do całej otaczającej rzeczywistości. Z czasem
z owej krytyki wyłaniają się własne poglądy na przyszłość i swoją rolę w życiu. Takie stany są normalne podczas dojrzewania i nie trwają zbyt długo,
więc wszyscy w rodzinie powinni uzbroić się w cierpliwość i wyrozumiałość dla podobnych zachowań dziecka, gdyż są one niezależne od jego woli i miną
dość szybko w sprzyjającej domowej atmosferze.

Należy sobie uświadomić, że widoczne objawy dojrzewania płciowego nie oznaczają jeszcze pełnej dojrzałości całego ustroju. Dojrzałość pełną osiąga
się w wieku około 20 lat, a składa się na nią:

l

dojrzałość fizyczna czyli pełny rozwój narządów wewnętrznych;

l

dojrzałość psychiczna jako umiejętność właściwego, samodzielnego podejmowania decyzji w sytuacjach skomplikowanych oraz stabilność
uczuciowa i emocjonalna;

l

dojrzałość społeczna przejawiająca się zdobyciem określonego zawodu umożliwiającego podjęcie pracy i uniezależnienie się materialne.

O ile łatwiejsze byłoby dojrzewanie, gdyby dzieci rozpoczynały je w tym samym wieku, rozwijały się w tym samym tempie i gdyby wszystkie przemiany
następowały u wszystkich w tej samej kolejności i ko ńczyły si ę w tym samym czasie! Tymczasem „matka natura” zarządziła, aby zegar biologiczny
każdej dziewczyny i każdego chłopaka wyznaczał im rozwój według własnego kodu. W tej sytuacji nastolatki (zwłaszcza dziewczęta) zauważają różnice
pomiędzy sob ą c o s t a j e s i ę powodem obaw i niepokojów czy wszystko przebiega prawid łowo. Tak że nastolatki niepe łnosprawne oczekuj ą
potwierdzenia, że ich rozwój ‐ już skomplikowany ułomnościami np. ruchowymi ‐ przebiega własnym, indywidualnym, ale prawidłowym torem,
a organizm, zawiadywany przez hormony, ma niepowtarzalny lecz prawidłowy program rozwoju.

Okres dojrzewania u dziewcząt niepełnosprawnych

U dziewczynek pierwszą oznaką dojrzewania płciowego jest zwykle powiększanie si ę piersi, choć czasem najpierw pojawia si ę owłosienie łonowe.
W przeciwieństwie do chłopców dodatkowe owłosienie obejmuje zwykle tylko dołki pachowe i okolice pochwy. Pojawienie się owłosienia jest wywołane
przez androgeny, tzw. hormony męskie, ale u dziewcząt estrogen znacznie redukuje ich intensywność. Jednocześnie odkłada się tkanka tłuszczowa na
twarzy, brzuchu, udach i pośladkach, co powoduje zaokrąglenie się tych części ciała, a sylwetka dziewczynki staje się coraz bardziej kobieca. Macica
i pochwa dojrzewają w tym samym czasie.

Kiedy piersi zaczynają się rozwijać, mogą być nadmiernie wrażliwe. Jest to zjawisko normalne i zwykle zanika po zakończeniu wzrostu, choć piersi na
zawsze pozostaną wrażliwe na dotyk. Stopniowo powi ększają się gruczoły sutkowe i przygotowują do produkcji pokarmu. Ich wzrost jest początkowo
nierównomierny, wskutek czego jedna pier ś bywa odrobinę mniejsza od drugiej, ale ró żnice te wyrównują się w okresie młodzieńczym. Nastolatki
zwracają ogromną uwagę na rozmiary swego biustu i cz ęsto bardzo si ę przejmują jeśli uznają, że ich piersi s ą za duże lub za małe w porównaniu
z biustem koleżanek. Kiedy wi ęc rozwój piersi zaczyna by ć widoczny, każda matka powinna zapobiec żartobliwym uwagom na ten temat ze strony
dumnego tatusia albo rodzeństwa. Kupowanie pierwszego biustonosza i pierwszych podpasek czy wk ładek higienicznych jest dla dziewczyny bardzo
emocjonującym doświadczeniem i wzmacnia jej poczucie kobieco ści, ale przez jakiś czas będzie to nadal czynność wstydliwa. Wybór odpowiedniego
stanika zwraca uwagę innych osób na biust dziewczyny, czym czuje się ona bardzo speszona, nawet w obecności samych dorosłych kobiet. Należy więc
mieć na uwadze takie zachowania i zakupy czynić w jak najmniej krępującej atmosferze.

Nawet dla bardzo dobrze przygotowanej psychicznie nastolatki pierwsza miesiączka jest zawsze
pewnego rodzaju zaskoczeniem. Matki, przyzwyczajone do cyklicznego miesi ączkowania,
czasem zapominają jak niedoświadczona jest dziewczynka podczas pierwszej miesiączki i jak
może na ten moment zareagować. To bardzo ważne, by dziewczynka wiedziała, na czym polega
biologiczne zjawisko menstruacji, zanim zacznie miesi ączkować. N a o g ó ł dziewczęta
szczególnie niepokoją się tym, kiedy dostaną pierwszą miesiączkę. Ponieważ nie jest łatwo
przewidzieć kiedy dok ładnie si ę to stanie, nale ży obserwowa ć kolejne objawy rozwoju
i dorastania (zwiastuny w postaci plamienia, intensywniejsze bóle podbrzusza) ‐ pozwoli
to w przybliżeniu określić czas pojawienia się pierwszej miesiączki. Gdy tylko matka wyczuje,
że może podjąć ten temat, powinna sama zainicjować rozmowę, by córka nie była zaskoczona
nową dla siebie sytuacją, by wiedziała że jest to normalny objaw w jej wieku, aby wreszcie
wiedziała co powinna robić, zamiast polegać na fragmentarycznych informacjach zasłyszanych
od koleżanek. Ponieważ każda kobieta ma nieco inne doświadczenia związane z miesiączkowaniem, trudno będzie dokładnie opisać córce jak będzie się
wtedy czuła. Warto jednak zapewnić ją wcześniej, że jest to zupełnie normalne zjawisko fizjologiczne, a nie choroba, a z całą pewnością przyczyni się
to do zmniejszenia strachu przed dolegliwościami, którym łatwo zaradzić (ciepła k ąpiel, okład z poduszki elektrycznej, spacer, gimnastyka, g łębokie
oddechy albo leki przeciwbólowe). Ponadto kilka dni przed pojawieniem się miesiączki może występować tzw. zespół napięcia przedmiesiączkowego.
Należy uprzedzić młodą dziewczynę o charakterystycznych objawach takiego stanu, gdyż mogą wystąpić u niej wzdęcia brzucha, obrzmienie i ból piersi,
a także depresja, p łaczliwość, drażliwość ‐ objawy te ust ępują z chwilą wystąpienia krwawienia miesi ączkowego. Więcej na ten temat mo żesz
przeczytać w dziale

„Porady medyka”

. Dorastające dziewczęta często zastanawiają się co zrobią jeśli miesiączka zacznie się, gdy będą poza domem.

Podobne rozterki przeżywać może niepełnosprawna nastolatka, która dodatkowo odczuwa obawy zwi ązane ze swoją ułomnością fizyczną. Jeśli zatem
nie jest w pełni samodzielna, martwi się, jak zmieni podpaskę w szkole lub w innym miejscu. Najważniejsze, aby potrafiła wyrażać swoje obawy. W ten
sposób matka będzie mogła rozpocząć rozmowę, a w razie konieczności porozmawiać także z nauczycielami, by w sposób dyskretny i intymny potrafili
pomóc w tej krępującej czynności. Takiego skr ępowania i wątpliwości nie odczuwają na ogół dziewczęta upośledzone umysłowo, ale i w ich przypadku
warto spróbować nauczyć je samodzielności i zasad utrzymywania higieny oraz właściwego zabezpieczania się w czasie menstruacji. Niestety, nie należy
do zjawisk estetycznych obserwowanie dziewcząt, które zmieniaj ą podpaski w obecności innych dzieci, także chłopców, na środku klasy szkolnej, co
jest nader cz ęstym widokiem w szko łach specjalnych. To bardzo wa żne, aby pierwsze do świadczenie związane z miesi ączką było jak najmniej
nieprzyjemne, bo stosunek dziewczynki do miesiączkowania może niekorzystnie wpłynąć na jej odczucia co do seksualności w ogóle.

Wybór sposobu zabezpieczania si ę przed miesi ączką nie jest łatwy w przypadku dziewcząt niepełnosprawnych. Przede wszystkim należy pamiętać,
że środki dobre dla matki wcale nie muszą być odpowiednie dla córki. Zatem dokonując wyboru sposobu zabezpieczenia trzeba uwzględnić wzrost i wagę
córki, obfitość wydzieliny w danym dniu cyklu, aktywność ruchową. Powszechnie reklamowane tampony („OB”) nie są zalecane przez lekarzy, zwłaszcza
dla m łodych dziewcząt rozpoczynających miesiączkowanie (sporadycznie mog ą być używane np. podczas p ływania). Wynika to z faktu, że niekiedy
(w rzadkich przypadkach) używanie tamponów może być bezpośrednią przyczyną bardzo poważnej choroby zwanej wstrząsem toksycznym (TSS).

U dziewcząt zdrowych pierwsza miesiączka może wystąpić w ok. 11 12,5 roku życia, podczas gdy u dziewcząt niepełnosprawnych pojawia się niekiedy
o rok wcze śniej (wyj ątek stanowi ą tu diabetyczki, które zwykle dojrzewaj ą nieco pó źniej). Zdarza si ę dość często, że dziewczęta zaczynaj ą
miesiączkować już w 10 r. ż. , albo dopiero w 15 ‐ 1 6 r o k u życia ‐ to także prawid łowy objaw. (Istnieje wprawdzie pogl ąd , że przedwczesne
miesiączkowanie występuje u dziewcząt, których defekty fizyczne oddziałują na podwzgórze). Warto więc spróbować przekonać córkę, by zaniechała
porównań z koleżankami w tym wzgl ędzie, gdy ż czas zbyt wczesnego lub pó źnego rozpocz ęcia miesi ączkowania nie oznacza absolutnie żadnych
nieprawidłowości w rozwoju. To samo dotyczy także czasu trwania miesiączki.

Skok wzrostu, zmienne nastroje, zwi ększenie wydzielania potu, t łusta cera i inne przemiany zwi ązane z dojrzewaniem stwarzają dziewczętom nowe
problemy. Nie ma si ę co dziwi ć, że nie zawsze potrafi ą sobie z nimi poradzi ć tym bardziej, że pragną się wszystkim podobać (koleżankom,
ale i kolegom). Na szcz ęście wi ększoś ć z tych problemów mo że by ć szybko rozwi ązana w bardzo przyjemny sposób przez wprowadzenie córki
w „dorosłe” sposoby i produkty pielęgnujące zdrowie i urodę. Dorastająca dziewczynka powinna codziennie brać kąpiel, używać wybranych przez siebie
dezodorantów albo innych preparatów zapobiegających nadmiernej potliwości, środków kosmetycznych dla cery trądzikowej i odpowiednich szamponów.
Wszystko to na pewno poprawi jej samopoczucie, a jeśli stanie się to z inicjatywy rodziców, to zyskają oni jej większe zaufanie.

Niepełnosprawne nastolatki mają takie same problemy jak ich zdrowe rówie śniczki. One tak że maj ą prawo czuć się skrępowane nieprzyjemnym
zapachem własnego potu, nadmiernie przet łuszczającymi si ę w tym okresie włosami albo owłosieniem zaczynającym być widocznym gdy przebywają
w kostiumie kąpielowym. Nie zwracając uwagi na te ważne dla młodej dziewczyny problemy uczymy ją niedbałości o siebie i sprawiamy, że poczuje się
inna od swoich kole żanek (niestety, one tak że szybko to zauważą). Wielka w tym rola matki, starszej siostry albo kuzynki, aby zrozumie ć potrzeby
i problemy dorastającej niepełnosprawnej dziewczyny i szybko im zaradzić tak, by mogła dojrzewać swoim rytmem jak jej zdrowe koleżanki.

Okres dojrzewania u chłopców niepełnosprawnych

U chłopców podczas dojrzewania dochodzi do szeregu zmian takich jak u dziewcz ąt. S ą to: skok wzrostu, zwiększenie wydzielania gruczołów potowych
i łojowych, pojawienie się owłosienia pod pachami, w okolicy narz ądów płciowych i na nogach. Charakterystyczna jest też zmienna nastrojowość.
Ale zachodzą także zmiany nie spotykane u dziewcząt, takie jak np. mutacja g łosu. Głos staje si ę niższy, grubszy, czasem „łamie si ę” (zmienia się
jego barwa, wysokość i natężenie), a dzieje się to na skutek powiększenia się krtani i rozrostu więzadeł głosowych (struny wydłużają się i grubieją).
Zmiana g łosu mo że nast ąpić w którymkolwiek momencie okresu dojrzewania (podobnie jak w przypadku innych aspektów rozwoju fizycznego, tak
i tutaj pojawienie się i czas trwania przemian zależy od czynników indywidualnych). Głos może zmieniać się stopniowo i w sposób prawie niezauważalny
zarówno dla rodziców, jak i dla samego chłopca, a może to być zmiana nagła. Objawy typu pierwszy zarost na twarzy chłopca czy „łamliwy głos”, nie
powinny być pretekstem do zbytniego zwracania uwagi na to, że oto staje się on już mężczyzną, bowiem chłopcy (podobnie jak dziewczęta) są w tym
okresie nadwra żliwi, wstydliwi, a  żartobliwe naszym zdaniem uwagi jedynie pog łębiają wstydliwość i odbierane s ą jako uwagi dokuczliwe. Tym
sposobem tracimy zaufanie dziecka i nie będzie ono miało odpowiedniej atmosfery do podjęcia z nami rozmów o swoich problemach.

Ciało ch łopców ulega przemianom pod wpływem hormonu zwanego testosteronem. Hormon ten, wytwarzany w j ądrach, odpowiedzialny jest między
innymi za rozpoczęcie przez jądra produkcji plemników (z czasem zdolnych do zapłodnienia). U chłopców pierwszą oznaką dojrzewania bywa zazwyczaj
wzmożony rozwój j ąder i moszny. Skóra worka mosznowego grubieje, a znajdujące si ę w jego wnętrzu jądra (para gruczołów płciowych o owalnym
kształcie) zaczynają produkować spermę. Prostata i p ęcherzyki nasienne produkują płyn nasienny utrzymujący plemniki przy życiu co umo żliwia
ejakulację nasienia.

Mniej wi ęcej po roku od rozwoju j ąder nast ępuje intensywny wzrost cia ła i rozmiarów penisa. Dzia łanie testosteronu i androgenów powoduje
powiększenie si ę prącia, które staje si ę zdolne do erekcji (wzwodu). Narz ądy związane z funkcjonowaniem prącia, tj. gruczoł prostaty, najądrza
i pęcherzyki nasienne (w których kumulowane jest nasienie przed wytryskiem) tak że zwiększają swoje rozmiary. Rodzice powinni wytłumaczyć synowi,
że rozmiar penisa nie wp ływa na sprawno ść seksualną, bowiem i takie obawy mog ą pojawić się w świadomości chłopców, którzy mają okazje do
porównywania swych narządów z kolegami lub dorosłymi mężczyznami.

Transformacjom narządów płciowych towarzyszą ważne zmiany w wyglądzie zewnętrznym. Może zacząć pojawiać się owłosienie na twarzy, na r ękach
i nogach, w dołkach pachowych, w okolicach prącia i worka mosznowego oraz ‐ u niektórych chłopców ‐ na plecach i klatce piersiowej. Zarost na twarzy
zaczyna pojawiać się mniej‐więcej w dwa lata po pojawieniu się owłosienia łonowego, zaś owłosienie klatki piersiowej występuje zwykle dopiero pod
koniec okresu dojrzewania lub w pierwszym etapie wieku dorosłego. Zmienia si ę ogólny kształt ciała, poszerzają ramiona, a kończyny wzbogacają się
w tkankę mięśniową.

Dość charakterystyczne w tym okresie są erekcje, które wzbudzają zainteresowanie chłopców swoim narządem. Zainteresowanie to zamienia się często
w praktyki masturbacyjne. Zjawisko masturbacji jest bardzo powszechne w okresie dojrzewania i nie jest niczym nienormalnym, cho ć w opinii
niektórych rodziców nadal wzbudza niech ęć, krytykę, niepokój. W tym te ż czasie ch łopiec zaczyna miewać okresowe polucje, tzw. zmazy nocne
(niekontrolowany wytrysk nasienia), wyst ępujące dla zrównoważenia produkcji nasienia. Pierwszy wytrysk nastąpi najprawdopodobniej około roku po
tym, jak rozpocznie si ę przyspieszony rozwój penisa. Chłopców należy uprzedzić, że powinni dbać o stałą higienę całego ciała, a w szczególności krocza
(kiedy to konieczne, nale ży pomóc dziecku), bowiem zbieraj ące si ę pod napletkiem nieczystości mog ą spowodować podrażnienia i bolesne stany
zapalne.

Okres dojrzewania może okaza ć się bardzo trudny dla chłopców, szczególnie z uwagi na reakcje organizmu, nad którymi nie są w stanie zapanować.
Z całą pewnością doda im wsparcia świadomość, że kłopotliwe erekcje to zjawisko w tym wieku ca łkiem naturalne. Rodzice powinni przygotować
chłopca do tego, że zmazy nocne mogą występować nawet kilka razy w tygodniu, tłumacząc, że w pewnym sensie są to zewnętrzne objawy ich rozwoju
(podobnie jak miesiączkowanie u dziewcząt).

Wszyscy chłopcy wchodzący w okres dojrzewania powinni rozumieć co dzieje się w ich ciałach. Potrzebują także emocjonalnego wsparcia tym bardziej,
że u chłopców niepełnosprawnych właśnie pierwsze symptomy dojrzewania wzmacniają poczucie własnego „ja” oraz potęgują świadomość, że oto stają
się już mężczyznami.

Niepełnosprawny nastolatek z poczuciem inności

Wszystkie nastolatki zadaj ą sobie pytanie jakie miejsce zajm ą w świecie dorosłych. W ci ągu kilku lat prze żywać będą wiele zmian i dorastać do
podjęcia swoich pierwszych w  życiu wa żniejszych decyzji. W okresie dojrzewania rozwijaj ą się specyficzne zainteresowania, rozszerza si ę krąg
znajomych i zaczyna się poświęcać coraz mniej uwagi rodzicom i sprawom domowym, a więcej kolegom i osobom spoza rodziny (to co mówią i robią
koledzy i inni znajomi nabiera szczególnego znaczenia). Wasza córka i syn mają swoje indywidualne problemy i indywidualny sposób uczenia si ę.
Jednego dnia mogą mieć ochotę na rozmowę z rodzicami, a innego dnia zwrócą się do przyjaciela lub koleżanki, albo do zupełnie przypadkowej obcej
osoby. To normalne. Ale to właśnie od rodziców oczekiwać będą potwierdzenia, że to co jest ważne dla nich, jest równie ważne dla mamy i taty.

W tym samym czasie nastolatek musi przej ść trudny okres dostosowywania swoich zachowań społecznych, m.in. ułożyć sobie stosunki z płcią przeciwną
na bardziej dojrza łym poziomie. Jak że często s łyszy si ę, że jakiś niepełnosprawny chłopiec „zakochał się” w pani nauczycielce, a niepełnosprawna
dziewczynka w mężczyźnie, który pracuje w szkole. Czasem wystarczy okazać nieco większe zainteresowanie niepełnosprawnemu dziecku (w okresie
dorastania), a pojawia się z jego strony dość bezkrytyczne i bardzo, mimo wszystko, infantylne zaangażowanie uczuciowe (obdarzona takim uczuciem
osoba ‐ pan lub pani nie jest przecież realnym partnerem dla dziecka). Z czego to może wynikać? Być może z dość ograniczonych kontaktów niektórych
nastolatków niepe łnosprawnych z rówie śnikami (brak odpowiedniego wyboru), a mo że decyduje o tym zwyk ły brak rozmów i do świadczeń
oraz właściwych wzorów zachowań? O tym, że dziecko „kocha swoj ą panią” słyszy si ę u dzieci zdrowych najcz ęściej w okresie przedszkolnym
i wczesnoszkolnym (klasy 1 ‐ 3), u niepe łnosprawnych ten okres trwa nieco d łużej, a co dziwi mnie najbardziej, niekiedy jest wręcz podsycany
(wzmacniany pozytywnie) przez nauczycielki i rodziców. To zrozumiałe ‐ miło jest „być kochanym” przez swojego ucznia. Sądzę, że rodzice także tak
to postrzegają, wszak w ten oto sposób dziecko okazuje dość niewinną sympatię dla najbardziej interesującej pani. Być może dojrzewający chłopiec
lub dziewczynka zaczynają czuć się bardziej dorośli niż są realnie i stąd ich zainteresowania płcią przeciwną w dojrzalszym wieku? Niektóre nastolatki
„zakochują się” w bohaterach z ulubionych filmów, liderach zespołów muzycznych, sportowcach i podobnych nierealnych „obiektach m łodzieńczej
miłości”, a niekiedy piszą do nich listy ze swoimi wyznaniami. S ądzę, że warto zastanowić się nad obecnością takich uczuć u dziecka w okresie
dojrzewania. Wprawdzie s ą one zupełnie naturalne dla tego etapu życia, ale nie powinny wywoływać zbyt często rozczarowań, frustracji i podobnych
stanów. Może znacznie korzystniej wpłyną zwykłe rozmowy z takim dzieckiem, ni ż popieranie i dawanie przyzwolenia na zbyt długo utrzymujące się
infantylne zachowania. W ocenie oraz interpretowaniu zachowań nastolatków należy wykazywać dużo ostrożności. Dla przykładu przytoczę fragment listu
studenta odbywającego praktyki pedagogiczne w szkole specjalnej:

„Kiedyś wydarzyła si ę pewna historia z (nazwę to żartobliwie) „seksualnym podtekstem”. Dotyczyła Marty, dziewczynki, która regularnie załatwiała
się w majtki po czym oczywiście trzeba ją było przebierać. Pani nauczycielce „robiło si ę niedobrze”, toteż ta wątpliwie przyjemna czynność musiała
stać się wyłącznie moją powinnością (niech się student i w tym przeszkoli). Trwało to jakiś kawał czasu, aż powstały różne teorie tego zachowania,
m.in. taka, że „panna Marta wali w gacie celowo w łaśnie po to, aby m ężczyzna ją przebierał”, co zdaniem części nauczycielek mogłoby być swoistą
formą uwodzenia. Mnie? pomyślałem. Dlaczego właśnie mnie miałaby uwodzić w taki wyrafinowany sposób? Okazało si ę, że Marta znana była z tego,
że przywiązywała si ę do ka żdego faceta (nie by łem „jej pierwszym”) w którym wyczuła jakiego ś przyjaciela, być może dlatego, że ojca si ę bała,
a w domu na pewno nie by ło atmosfery takiej, jak by ć powinna. W każdym bądź razie postanowiono pokrzyżować jej niecne „uwodzicielskie plany”
i odtąd przebieraniem miała zajmowa ć się ta właśnie nauczycielka (sam widziałem kobieta, nie facet). Czeka łem ‐ jak ten baran ‐ niecierpliwie na
efekty. Oczywiście nic si ę nie zmieniło poza tym, że ja mia łem komfortową sytuację („zwolnienie od kibla ”), a pani miała nieustanne pretensje,
kończące si ę płaczem Marty, o to, że nie sygnalizuje swoich potrzeb. Nazwałbym tę historyjkę jakby „seks nadinterpretacją” ‐ może więc nie warto
roztrząsać podobnych spraw zbyt pochopnie i zbyt głęboko, bo czasem można się fatalnie pomylić.”

Rzeczywiście, wiele problemów wynikających z zachowań nastolatków wzbudza naszą nadmierną podejrzliwość. Do dziś pamiętam niemal sensacyjną
wówczas historię, która wydarzyła si ę dwóm dorastającym nastolatkom „oskarżonym” przez nauczycielki, wychowawców internatu i uczniów szkoły
o zachowania dewiacyjne, znamionujące zakochane w sobie dwie kobiety. Obie pochodziły z patologicznych rodzin. Jedna z nich, normalnie rozwinięta
umysłowo i fizycznie, przebywała kilka lat w Domu Dziecka; druga, dziewczynka z upo śledzeniem umysłowym, była wykorzystywana przez swego ojca.
Sprawa nabra ła tak wielkiego rozg łosu, że wszyscy uczniowie w szkole nazywali te dwie nierozłączne przyjaciółki wprost „zboczonymi lesbijkami”.
Właściwie nie wydarzyło si ę nic nadzwyczajnego poza tym, że zostały „przyłapane” w jednym łóżku, gdzie praktykowały wzajemne masturbacje, nie
mające jednak nic wspólnego z uprawianiem miłości lesbijskiej (homoseksualnej). Nikt nie wyraził wówczas opinii, że choć może dziwne i nietypowe,
to jednak naturalne zachowanie w okresie dojrzewania (u osób bardziej sprawnych umysłowo wzajemna masturbacja może być substytutem kontaktów
emocjonalnych i służyć nie tylko roz ładowaniu napięcia seksualnego, ale tak że doznawaniu zainteresowania czy zwykłej czu łości ze strony drugiej
osoby). Nauczyciele uznali to jednak niemalże za przestępstwo, a kontakty obu dziewczyn były długi czas podejrzliwie nadzorowane i represjonowane.
Nie by ł to łatwy okres w  życiu tych sympatycznych dziewcząt, ale przyjaźnią się one do dzi ś i choć pewnie nie ma to wi ększego znaczenia, obie
spotykają się z chłopcami. U dojrzewających dziewcząt i chłopców można zaobserwować wiele podobnych, nietypowych, acz najczęściej normalnych
zachowań.

W okresie dojrzewania pojawiają się coraz większe zainteresowania płcią przeciwną w obrębie grupy rówieśniczej i jest to zupełnie normalne zjawisko.
W tym okresie zaczynają się tworzyć przyjaźnie chłopców z dziewczętami (wspólne rozmowy, spacery, tzw. randki). Wielkiego znaczenia nabierają też
przyjaźnie w obrębie tej samej płci. To naturalne ‐ zaczynają ich łączyć bardzo podobne problemy, wspólnie poszukują więc w sobie wsparcia i głosów
doradczych, zwłaszcza te nastolatki, które nie mog ą liczyć na otwarte rozmowy ze swoimi rodzicami. W nastolatku zaczyna rozwija ć się poczucie
własnej indywidualności i staje si ę dla niego ważne co tak naprawdę myślą o nim inni. Wyrozumiali rodzice, nauczyciele i inni terapeuci mogą pomóc
niepełnosprawnym nastolatkom we wzbogaceniu życia towarzyskiego (kluby, koła zainteresowań, dyskoteki, spotkania integracyjne, zajęcia grupowe
itd.). W okresie dojrzewania przebywanie w gronie rówie śniczym (także w śród pe łnosprawnych kolegów) nabiera ogromnego znaczenia. Poczucie,
że jest się towarzysko odseparowanym właśnie w tym momencie, gdy zaczyna się zwracać uwagę na płeć przeciwną, może mieć szczególnie negatywne
konsekwencje. Stąd powinniśmy zdawać sobie sprawę, że nastolatek, także niepełnosprawny, ma prawo do intymności, ale również do własnego życia
towarzyskiego.

Wraz z dojrzewaniem zaczynają pojawiać się pytania na temat przyszłości, zwłaszcza dotyczące płci przeciwnej, stosunków seksualnych, małżeństwa,
ciąży. Kiedy przychodzi pora, by rozmawia ć o przemianach zachodzących w organizmie w okresie dojrzewania, nastolatki wprost nie mogą pokonać
skrępowania. Dlatego dość często zadaniem rodziców b ędzie zapoczątkowanie tej trudnej dla obu stron rozmowy. To wielka sztuka umieć bardzo
delikatnie wyprzedzać pytania dziecka i odgadnąć jakie ma ze sob ą kłopoty. Powinniśmy być bardzo otwarci na sygnały dziecka o chęci rozmowy. Kiedy
do niej dojdzie powinniśmy starać się mówić krótko, ale dość często, zamiast prowadzić długie i nudne pogadanki przypominające „lekcje poglądowo‐
uświadamiające”. Z powodu zmian jakim podlega syn lub córka, a także wstydliwości nasilonej w tym okresie, nie będą oni w stanie przyswoić tak wielu
różnorodnych informacji przekazywanych w jednej rozmowie. Pozwólmy, aby to dziecko swoimi pytaniami kierowa ło taką rozmową, gdyż tym sposobem
dowie się tego, co w danej chwili chce i potrzebuje wiedzieć. Poza wiedzą o tym co dzieje się z ciałem w okresie dojrzewania, korzystne dla dziecka
będą także rozmowy o wartościach duchowych oraz uczuciach związanych z seksem. W łaściwie wszystko co dzieje si ę wokół można wykorzystać do
rozpoczęcia takiej intymnej rozmowy. Dobrym pretekstem mo że stać się np. obecność w rodzinie osoby będącej w ciąży. Dziś już bez problemu można
kupić bardzo ciekawe i bogato ilustrowane książki dla nastolatków. Coraz częściej telewizja proponuje filmy edukacyjne, które mog ą być wspaniałym
źródłem informacji i podstaw ą do dyskusji o dojrzewaniu p łciowym, problemach seksualnych czy rodzicielstwie. Najwa żniejsze, abyśmy potrafili dać
odczuć własnemu dziecku, że jesteśmy obok i  że zawsze mamy gotowość do podjęcia nawet najtrudniejszej rozmowy. Ale je śli przerasta to nasze
umiejętności prowadzenia otwartego dialogu o tzw. „trudnych sprawach”, warto zwrócić się o pomoc do kogoś z rodziny, nauczyciela, lekarza. Jest
to o tyle ważne, abyśmy nie pozbawili dziecka wa żnych dla niego samego informacji (ich niedosyt mo że jedynie spot ęgować napięcia i lęk przed
„nieznanym”) tylko dlatego, że sami czujemy skr ępowanie albo nie potrafimy w  łatwy sposób wyja śnić mechanizmów rozwojowych sterujących
dojrzewaniem.

W okresie dojrzewania jest szczególnie ważne, aby nastolatek mógł rozmawiać także na temat swojej u łomności. Takie rozmowy mogą mu bardzo
pomóc w tłumieniu często nie u świadomionych obaw i lęków. Im lepiej zrozumie fizyczne uwarunkowania swojego kalectwa, tym łatwiej zaakceptuje
własne ograniczenia i będzie miał mniej oporów przed bywaniem w towarzystwie innych osób, tłumacząc przyjaciołom bez zażenowania na czym polega
jego ułomność i prosząc ich o pomoc w razie potrzeby. Właściwe zrozumienie swoich ograniczeń pozwoli niepełnosprawnym nastolatkom realnie oceniać
swoje mo żliwości w podjęciu nauki zawodu, najw łaściwszego wykorzystania swych indywidualnych uzdolnień i faktu założenia w przyszłości własnej
rodziny. Nastolatek niepełnosprawny, tak jak jego zdrowi rówieśnicy, powinien dążyć do osiągnięcia realistycznie zakreślonych celów ‐ w taki sposób, by
nie okazały się one zbyt wygórowane.

Niezależność jest najważniejszą potrzebą, realizacji której człowiek uczy się od najwcześniejszych lat, zaś w okresie młodzieńczym nabiera ona jednak
szczególnego znaczenia. Osi ągnięcie niezale żnośc i n i e j e s t n i g d y łatwym zadaniem, ale jest ona niezb ędna, je żeli nastolatek ma sta ć się
odpowiedzialnym człowiekiem. Osiągnięcie niezależności będzie prawdopodobnie trudne zarówno dla młodego człowieka, jak i dla jego rodziców. Jeżeli
jego ułomność jest poważna, rodzice najprawdopodobniej już od chwili urodzenia biorą na siebie obowiązek zorganizowania życia codziennego dziecka.
Do wyj ątków nale żą rodzice, którzy wychowuj ą niepełnosprawne dziecko z bardzo powa żnym podej ściem do tego, jak b ędzie radzić sobie ono
w przyszłości, gdy ich zabraknie. Niezależnie od stopnia ułomności fizycznej, dzieci niepełnosprawne są bardziej chronione przed wszystkim, niż dzieci
zdrowe. Ale kiedy dziecko dochodzi do okresu dojrzewania, jednym z najwa żniejszych zadań staje si ę nie ochrona, ale właśnie pomoc w osi ąganiu
możliwie największej (optymalnej) niezależności. Stąd tak ważne jest, aby pomóc niepełnosprawnemu nastolatkowi w zaakceptowaniu wszystkich jego
własnych możliwości, ale także ograniczeń i mechanizmów, które je wywołały.

Większość nastolatków ulega typowym dla okresu dojrzewania zmianom samopoczucia. Pojawiaj ą się tzw. „huśtawki nastrojów”. I choć rodzice
pozostają w dalszym ciągu g łównym wzorem do na śladowania, to ujawnia si ę również dość silna sk łonność do buntu przeciwko rodzicielskiemu
autorytetowi. To także normalny objaw tego okresu. U niepe łnosprawnych, którzy s ą całkowicie uzależnieni od rodziców, bardzo trudno jest
zaobserwować te typowe dla wieku zmiany. Pod tym względem s ą oni mniej k łopotliwi dla rodziców lub nauczycieli, ale czy ten „spokój” jest aż tak
ważny? Zachowania „buntownicze” świadczą o kształtowaniu się własnej indywidualności. Wszystkie nastolatki pragną mieć i na ogół mają bardzo silne
poczucie własnej inności. Czy niepełnosprawni muszą czuć się inni tylko dlatego, że odróżnia ich wygląd, sposób poruszania, mimowolne ruchy ciała,
nad którymi nie mog ą zapanować? Oni tak że chcą mieć swoje prawo do inności poglądów, do inno ści sposobu reagowania na ró żne dla nich ważne
sprawy, pragną rozwijać swoje zainteresowania, chcą inaczej wyglądać (jak rówieśnicy), inaczej się ubierać niż nakazuje mama  Jeśli więc nie damy
im prawa do tej prywatnej „młodzieńczej inno ści”, to pozostaną na d ługi czas „innymi” w swoich ułomnościach. Ignorancją tak wa żnego dla
nastolatków niepełnosprawnych problemu inności sprawimy tylko, że zostanie wręcz wyeksponowana „inność” w kalectwie, budząca u rówieśników
litość, wymuszająca wyrozumiałość, a żaden niepełnosprawny człowiek nie szuka dla siebie takich uczuć jak litość i współczucie. Przykładowo 12‐letnia
dziewczynka, której nagle urosły piersi, może poczuć się zakłopotana, gdy w jej otoczeniu koleżanki mają jeszcze płaskie klatki piersiowe i zacznie je
zasłaniać. Wyrośnięty i niezdarny ch łopak b ędzie czuł się tak samo nie bardzo zdaj ąc sobie spraw ę z czego wynika jego niezgrabno ść ruchowa.
Niepełnosprawna dziewczynka doskonale zauważy, że jej koleżanki używają pachnących świeżością kosmetyków i ubierają się oryginalnie, podczas gdy
ona sama ubierana jest ciągle w te same ‐ jak twierdzi mama ‐ praktyczne ubrania...

Nastolatek niepełnosprawny także odczuwa wszystkie niepokoje wynikające z dorastania i dojrzewania, lecz towarzyszy temu znacznie więcej napięć,
a na domiar tego s ą one spot ęgowane poczuciem inno ści (kalectwa). Dlatego te ż potrzebuje od nas znacznie wi ększego wsparcia i rozs ądnego
pokierowania swoim postępowaniem i rozwojem.

Opracowanie ‐ Marzena Mieszkowicz ‐ neurologopeda

Strona główna

  > 

Zaburzenia rozwoju

  > 

Rozwój psychomotoryczny

            

Strona główna

  > 

Zaburzenia rozwoju

  > 

Rozwój psychomotoryczny

Problematyka okresu dojrzewania dziewcząt i chłopców

niepełnosprawnych

Czym jest dojrzewanie płciowe? Tajemnicze, wspaniałe, ekscytujące, dokuczliwe, budzące lęk, niekiedy zabawne, bolesne,
peszące, wstydliwe wszystkie te określenia (a także im podobne) pasują do zjawiska dojrzewania. Większość dorosłych nie
może przywołać w pamięci owej mieszaniny uczu ć, której do świadczali w okresie dojrzewania. Ale co właściwie nie
pozwalało nam spokojnie zasypia ć w nocy? O czym rozmawiali śmy, lub o czym nie chcieli śmy mówi ć z naszymi
rówieśnikami? Co powstrzymywało nas przed zapytaniem naszych rodziców o wszystko, co wydawało si ę dziwne, wątpliwe
i niepokojące? Może warto odświeżyć sobie nieco pamięć zwłaszcza teraz, gdy nasze dziecko prze żywa swój własny „czas

przemian”?

Dojrzewanie to szczególny etap w życiu człowieka, jest bowiem częścią wzrastania i rozwijania się organizmu. Co to oznacza? Jakie zmiany zachodz ą
i co dzieje się z ciałem? Co przyniosą te wszystkie zmiany? Nasze dziecko także o tym myśli i chciałoby znać odpowiedzi na wiele różnych pytań.

Okres dojrzewania p łciowego, zwany tak że pokwitaniem (nazywany po łacinie pubertas, co oznacza „wiek m ęski”) odnosi si ę do etapu okresu
młodzieńczego ‐ mniej więcej od 11 do 16 roku życia ‐ w którym kształtuje si ę dojrzałość seksualna. Obejmuje przemiany fizyczne, intelektualne
i emocjonalne, w wyniku których cia ło staje si ę silniejsze i bardziej rozwini ęte, a sposób my ślenia i odczuwania ulega zmianie. W znaczeniu
medycznym okres ten zaczyna si ę od stopniowego powi ększania si ę jajników u dziewcząt oraz prostaty i p ęcherzyków nasiennych u ch łopców.
Wchodzenie dziecka w okres dojrzewania można łatwiej poznać u dziewczynki niż u chłopca ‐ po pojawieniu się owłosienia łonowego i powiększających
się piersiach. O tym, że dojrzewanie płciowe jest wielkim wydarzeniem w życiu młodego człowieka świadczą chociażby zachowane do dziś w niektórych
społeczeństwach (plemionach) tradycyjne obrzędy, jak np. obrzezanie (zabieg usuni ęcia części lub całości napletka), będące rytualną celebracją święta
męskiej inicjacji, czy świętowanie pierwszej menstruacji dziewcząt połączone z określonymi obrzędami inicjacji żeńskiej.

W krajach rozwiniętych dzieci coraz wcześniej wchodzą w okres dojrzewania. W po łowie XIX wieku w Europie Zachodniej dojrzewanie zaczynało si ę
przeciętnie ok. 16 roku życia. Obniżenie tego wieku związane jest w dużej mierze z poprawą warunków higieny, lepszą dietą, opieką medyczną, ale do
dziś poważniejsza infekcja może opóźnić pokwitanie.

Badania dokonane w Wielkiej Brytanii (dr Katherina Dalton) wykaza ły, że dojrzałość fizyczna chłopców i dziewcząt z ograniczeniami fizycznymi, a także
z wadą słuchu lub wzroku, pojawia się dużo wcześniej niż u nastolatków zdrowych. Potwierdzają to także badania prowadzone w Polsce. Mówi się też,
że dziewczęta wchodzą w okres dojrzewania wcze śniej od ch łopców o około 2 lata. Wszystko to sprawia, że wiek, w którym zaczyna się wzmożony
rozwój, długość okresu dojrzewania oraz jego nat ężenie maj ą bardzo różny przebieg. Dlatego nie określa si ę jednoznacznie wieku pojawienia się
pierwszej miesiączki u dziewczynki czy pierwszych polucji u chłopców. Musimy mieć jednak świadomość, że niezależnie od wieku i czasu trwania okres
dojrzewania u nastolatków nigdy nie przebiega w sposób bezkonfliktowy.

Zmiany fizjologiczne następujące w okresie dojrzewania wynikają częściowo ze wzrostu produkcji hormonów w przysadce mózgowej. Przysadka zaczyna
„działać” w wyniku stymulacji impulsami nerwowymi z podwzgórza mózgu, funkcjonuj ącego jak „regulator”, włączający si ę w odpowiednim czasie.
Hormony przysadkowe pobudzaj ą działanie gruczo łów p łciowych, które z kolei powoduj ą zwiększenie produkcji hormonów i rozwój plemników
u chłopców oraz uwalnianie si ę jajeczek u dziewcząt. Hormony p łciowe (testosteron m ęski i estrogen żeński), w zestawieniu z innymi hormonami
w organizmie, powodują rozwój kości i mięśni, a także warunkują gwałtowny wzrost nastolatków.

Często jednym z pierwszych objawów sygnalizujących, że zbliża si ę dojrzewanie jest skok wzrostu. Młodzi w okresie dojrzewania zaczynają rosnąć dwa
razy szybciej ni ż wtedy kiedy byli dzie ćmi. Tempo wzrostu ró żni si ę u dziewcząt i chłopców. Podczas gdy dziewczęta zaczynają rosnąć wcześniej,
zwiększając wysokość ciała o oko ło 20 cm, u ch łopców proces ten zaczyna się zwykle o dwa lata później i chociaż trwa krócej, jest o wiele szybszy.
Zwiększa si ę też ciężar ciała (ok. 18 kg przez dwa lata rozwoju) i zmieniają jego proporcje. Znamiennym objawem okresu dojrzewania jest również
wzmożona aktywność gruczołów łojowych, która ujawnia si ę w postaci trądziku m łodzieńczego, t łustej cery i przebarwień skóry; oraz gruczo łów
potowych (intensywne pocenie się i nieprzyjemny zapach). Stają się one aktywniejsze niż kiedykolwiek w rozwoju ludzkim.

Ponieważ ciało nastolatka przechodzi jednocze śnie wiele przemian, wymaga bardziej
prawidłowego ni ż kiedykolwiek od żywiania. W tym okresie w łaściwe od żywianie jest du żo
ważniejsze ni ż pilnowanie aby za dużo nie zje ść. Nastolatek powinien spożywać 4 ‐ 5 posi łków
dziennie i wypijać ok. 6 ‐ 8 szklanek p łynów. Daje si ę zauważyć, że nastolatki nagle zaczynają
więcej jeść, a u niektórych niepełnosprawnych obserwuje się tendencje do szybkiego przybierania
na wadze, co wi ąże si ę z ich mniejszą aktywnością ruchową lub innymi zakłóceniami w rozwoju.
W przypadku nadwagi dziecka należy zastosowa ć ś ciśle kontrolowane ograniczenia w jedzeniu
(zwłaszcza s łodyczy i t łuszczów), ale o potrzebie zastosowania ewentualnej diety powinien
zadecydować lekarz w porozumieniu z rodzicami.

Oprócz zmian anatomicznych i fizjologicznych, w organizmie m łodego cz łowieka dokonuje si ę
szereg zasadniczych przemian w zakresie psychiki, które cz ęsto nie s ą uświadamiane. Należy tu
wymienić m.in. rozdra żnienie i przeczulenie na punkcie własnej osoby oraz bezpodstawne niezadowolenie z siebie, a także zmienną nastrojowość ‐
„wszystko przewraca się do góry nogami” ‐ w jednej chwili czują się szczęśliwi, są pełni energii i zdaje się, iż zawojują ś wiat, a już w następnej są
smutni, senni, zniech ęceni. Dzieje się tak z powodu działania hormonów, które sterują przemianami fizycznymi i mają wpływ na emocje. Nastolatek
przez pewien czas nie potrafi panowa ć nad sob ą, a stany takie odreagowuje z łością, płaczem albo typowym m łodzieńczym buntem. Bardzo
charakterystyczne w tym okresie jest również wyolbrzymianie drobnych kłopotów, które urastają w odczuciu nastolatka do rangi problemów niemalże
życiowych. Powstają nowe, nie znane dotąd wzruszenia, uczucia, pragnienia, popędy i związane z tym niepokoje. Doznania uczuciowe charakteryzuje
w tym okresie du ża zmienno ść, wręcz kra ńcowość, tj. przechodzenie od zachwytu do pogardy, od mi łości do nienawi ści. M łody człowiek zaczyna
odkrywać własną odrębność, indywidualność, a niejednokrotnie rodzi się u niego poczucie wyższości w stosunku do innych, a w szczególności do osób
dorosłych ‐ stąd częste konflikty, agresja oraz nie uznawanie autorytetów i dość krytyczne nastawienie do całej otaczającej rzeczywistości. Z czasem
z owej krytyki wyłaniają się własne poglądy na przyszłość i swoją rolę w życiu. Takie stany są normalne podczas dojrzewania i nie trwają zbyt długo,
więc wszyscy w rodzinie powinni uzbroić się w cierpliwość i wyrozumiałość dla podobnych zachowań dziecka, gdyż są one niezależne od jego woli i miną
dość szybko w sprzyjającej domowej atmosferze.

Należy sobie uświadomić, że widoczne objawy dojrzewania płciowego nie oznaczają jeszcze pełnej dojrzałości całego ustroju. Dojrzałość pełną osiąga
się w wieku około 20 lat, a składa się na nią:

l

dojrzałość fizyczna czyli pełny rozwój narządów wewnętrznych;

l

dojrzałość psychiczna jako umiejętność właściwego, samodzielnego podejmowania decyzji w sytuacjach skomplikowanych oraz stabilność
uczuciowa i emocjonalna;

l

dojrzałość społeczna przejawiająca się zdobyciem określonego zawodu umożliwiającego podjęcie pracy i uniezależnienie się materialne.

O ile łatwiejsze byłoby dojrzewanie, gdyby dzieci rozpoczynały je w tym samym wieku, rozwijały się w tym samym tempie i gdyby wszystkie przemiany
następowały u wszystkich w tej samej kolejności i ko ńczyły si ę w tym samym czasie! Tymczasem „matka natura” zarządziła, aby zegar biologiczny
każdej dziewczyny i każdego chłopaka wyznaczał im rozwój według własnego kodu. W tej sytuacji nastolatki (zwłaszcza dziewczęta) zauważają różnice
pomiędzy sob ą c o s t a j e s i ę powodem obaw i niepokojów czy wszystko przebiega prawid łowo. Tak że nastolatki niepe łnosprawne oczekuj ą
potwierdzenia, że ich rozwój ‐ już skomplikowany ułomnościami np. ruchowymi ‐ przebiega własnym, indywidualnym, ale prawidłowym torem,
a organizm, zawiadywany przez hormony, ma niepowtarzalny lecz prawidłowy program rozwoju.

Okres dojrzewania u dziewcząt niepełnosprawnych

U dziewczynek pierwszą oznaką dojrzewania płciowego jest zwykle powiększanie si ę piersi, choć czasem najpierw pojawia si ę owłosienie łonowe.
W przeciwieństwie do chłopców dodatkowe owłosienie obejmuje zwykle tylko dołki pachowe i okolice pochwy. Pojawienie się owłosienia jest wywołane
przez androgeny, tzw. hormony męskie, ale u dziewcząt estrogen znacznie redukuje ich intensywność. Jednocześnie odkłada się tkanka tłuszczowa na
twarzy, brzuchu, udach i pośladkach, co powoduje zaokrąglenie się tych części ciała, a sylwetka dziewczynki staje się coraz bardziej kobieca. Macica
i pochwa dojrzewają w tym samym czasie.

Kiedy piersi zaczynają się rozwijać, mogą być nadmiernie wrażliwe. Jest to zjawisko normalne i zwykle zanika po zakończeniu wzrostu, choć piersi na
zawsze pozostaną wrażliwe na dotyk. Stopniowo powi ększają się gruczoły sutkowe i przygotowują do produkcji pokarmu. Ich wzrost jest początkowo
nierównomierny, wskutek czego jedna pier ś bywa odrobinę mniejsza od drugiej, ale ró żnice te wyrównują się w okresie młodzieńczym. Nastolatki
zwracają ogromną uwagę na rozmiary swego biustu i cz ęsto bardzo si ę przejmują jeśli uznają, że ich piersi s ą za duże lub za małe w porównaniu
z biustem koleżanek. Kiedy wi ęc rozwój piersi zaczyna by ć widoczny, każda matka powinna zapobiec żartobliwym uwagom na ten temat ze strony
dumnego tatusia albo rodzeństwa. Kupowanie pierwszego biustonosza i pierwszych podpasek czy wk ładek higienicznych jest dla dziewczyny bardzo
emocjonującym doświadczeniem i wzmacnia jej poczucie kobieco ści, ale przez jakiś czas będzie to nadal czynność wstydliwa. Wybór odpowiedniego
stanika zwraca uwagę innych osób na biust dziewczyny, czym czuje się ona bardzo speszona, nawet w obecności samych dorosłych kobiet. Należy więc
mieć na uwadze takie zachowania i zakupy czynić w jak najmniej krępującej atmosferze.

Nawet dla bardzo dobrze przygotowanej psychicznie nastolatki pierwsza miesiączka jest zawsze
pewnego rodzaju zaskoczeniem. Matki, przyzwyczajone do cyklicznego miesi ączkowania,
czasem zapominają jak niedoświadczona jest dziewczynka podczas pierwszej miesiączki i jak
może na ten moment zareagować. To bardzo ważne, by dziewczynka wiedziała, na czym polega
biologiczne zjawisko menstruacji, zanim zacznie miesi ączkować. N a o g ó ł dziewczęta
szczególnie niepokoją się tym, kiedy dostaną pierwszą miesiączkę. Ponieważ nie jest łatwo
przewidzieć kiedy dok ładnie si ę to stanie, nale ży obserwowa ć kolejne objawy rozwoju
i dorastania (zwiastuny w postaci plamienia, intensywniejsze bóle podbrzusza) ‐ pozwoli
to w przybliżeniu określić czas pojawienia się pierwszej miesiączki. Gdy tylko matka wyczuje,
że może podjąć ten temat, powinna sama zainicjować rozmowę, by córka nie była zaskoczona
nową dla siebie sytuacją, by wiedziała że jest to normalny objaw w jej wieku, aby wreszcie
wiedziała co powinna robić, zamiast polegać na fragmentarycznych informacjach zasłyszanych
od koleżanek. Ponieważ każda kobieta ma nieco inne doświadczenia związane z miesiączkowaniem, trudno będzie dokładnie opisać córce jak będzie się
wtedy czuła. Warto jednak zapewnić ją wcześniej, że jest to zupełnie normalne zjawisko fizjologiczne, a nie choroba, a z całą pewnością przyczyni się
to do zmniejszenia strachu przed dolegliwościami, którym łatwo zaradzić (ciepła k ąpiel, okład z poduszki elektrycznej, spacer, gimnastyka, g łębokie
oddechy albo leki przeciwbólowe). Ponadto kilka dni przed pojawieniem się miesiączki może występować tzw. zespół napięcia przedmiesiączkowego.
Należy uprzedzić młodą dziewczynę o charakterystycznych objawach takiego stanu, gdyż mogą wystąpić u niej wzdęcia brzucha, obrzmienie i ból piersi,
a także depresja, p łaczliwość, drażliwość ‐ objawy te ust ępują z chwilą wystąpienia krwawienia miesi ączkowego. Więcej na ten temat mo żesz
przeczytać w dziale

„Porady medyka”

. Dorastające dziewczęta często zastanawiają się co zrobią jeśli miesiączka zacznie się, gdy będą poza domem.

Podobne rozterki przeżywać może niepełnosprawna nastolatka, która dodatkowo odczuwa obawy zwi ązane ze swoją ułomnością fizyczną. Jeśli zatem
nie jest w pełni samodzielna, martwi się, jak zmieni podpaskę w szkole lub w innym miejscu. Najważniejsze, aby potrafiła wyrażać swoje obawy. W ten
sposób matka będzie mogła rozpocząć rozmowę, a w razie konieczności porozmawiać także z nauczycielami, by w sposób dyskretny i intymny potrafili
pomóc w tej krępującej czynności. Takiego skr ępowania i wątpliwości nie odczuwają na ogół dziewczęta upośledzone umysłowo, ale i w ich przypadku
warto spróbować nauczyć je samodzielności i zasad utrzymywania higieny oraz właściwego zabezpieczania się w czasie menstruacji. Niestety, nie należy
do zjawisk estetycznych obserwowanie dziewcząt, które zmieniaj ą podpaski w obecności innych dzieci, także chłopców, na środku klasy szkolnej, co
jest nader cz ęstym widokiem w szko łach specjalnych. To bardzo wa żne, aby pierwsze do świadczenie związane z miesi ączką było jak najmniej
nieprzyjemne, bo stosunek dziewczynki do miesiączkowania może niekorzystnie wpłynąć na jej odczucia co do seksualności w ogóle.

Wybór sposobu zabezpieczania si ę przed miesi ączką nie jest łatwy w przypadku dziewcząt niepełnosprawnych. Przede wszystkim należy pamiętać,
że środki dobre dla matki wcale nie muszą być odpowiednie dla córki. Zatem dokonując wyboru sposobu zabezpieczenia trzeba uwzględnić wzrost i wagę
córki, obfitość wydzieliny w danym dniu cyklu, aktywność ruchową. Powszechnie reklamowane tampony („OB”) nie są zalecane przez lekarzy, zwłaszcza
dla m łodych dziewcząt rozpoczynających miesiączkowanie (sporadycznie mog ą być używane np. podczas p ływania). Wynika to z faktu, że niekiedy
(w rzadkich przypadkach) używanie tamponów może być bezpośrednią przyczyną bardzo poważnej choroby zwanej wstrząsem toksycznym (TSS).

U dziewcząt zdrowych pierwsza miesiączka może wystąpić w ok. 11 12,5 roku życia, podczas gdy u dziewcząt niepełnosprawnych pojawia się niekiedy
o rok wcze śniej (wyj ątek stanowi ą tu diabetyczki, które zwykle dojrzewaj ą nieco pó źniej). Zdarza si ę dość często, że dziewczęta zaczynaj ą
miesiączkować już w 10 r. ż. , albo dopiero w 15 ‐ 1 6 r o k u życia ‐ to także prawid łowy objaw. (Istnieje wprawdzie pogl ąd , że przedwczesne
miesiączkowanie występuje u dziewcząt, których defekty fizyczne oddziałują na podwzgórze). Warto więc spróbować przekonać córkę, by zaniechała
porównań z koleżankami w tym wzgl ędzie, gdy ż czas zbyt wczesnego lub pó źnego rozpocz ęcia miesi ączkowania nie oznacza absolutnie żadnych
nieprawidłowości w rozwoju. To samo dotyczy także czasu trwania miesiączki.

Skok wzrostu, zmienne nastroje, zwi ększenie wydzielania potu, t łusta cera i inne przemiany zwi ązane z dojrzewaniem stwarzają dziewczętom nowe
problemy. Nie ma si ę co dziwi ć, że nie zawsze potrafi ą sobie z nimi poradzi ć tym bardziej, że pragną się wszystkim podobać (koleżankom,
ale i kolegom). Na szcz ęście wi ększoś ć z tych problemów mo że by ć szybko rozwi ązana w bardzo przyjemny sposób przez wprowadzenie córki
w „dorosłe” sposoby i produkty pielęgnujące zdrowie i urodę. Dorastająca dziewczynka powinna codziennie brać kąpiel, używać wybranych przez siebie
dezodorantów albo innych preparatów zapobiegających nadmiernej potliwości, środków kosmetycznych dla cery trądzikowej i odpowiednich szamponów.
Wszystko to na pewno poprawi jej samopoczucie, a jeśli stanie się to z inicjatywy rodziców, to zyskają oni jej większe zaufanie.

Niepełnosprawne nastolatki mają takie same problemy jak ich zdrowe rówie śniczki. One tak że maj ą prawo czuć się skrępowane nieprzyjemnym
zapachem własnego potu, nadmiernie przet łuszczającymi si ę w tym okresie włosami albo owłosieniem zaczynającym być widocznym gdy przebywają
w kostiumie kąpielowym. Nie zwracając uwagi na te ważne dla młodej dziewczyny problemy uczymy ją niedbałości o siebie i sprawiamy, że poczuje się
inna od swoich kole żanek (niestety, one tak że szybko to zauważą). Wielka w tym rola matki, starszej siostry albo kuzynki, aby zrozumie ć potrzeby
i problemy dorastającej niepełnosprawnej dziewczyny i szybko im zaradzić tak, by mogła dojrzewać swoim rytmem jak jej zdrowe koleżanki.

Okres dojrzewania u chłopców niepełnosprawnych

U chłopców podczas dojrzewania dochodzi do szeregu zmian takich jak u dziewcz ąt. S ą to: skok wzrostu, zwiększenie wydzielania gruczołów potowych
i łojowych, pojawienie się owłosienia pod pachami, w okolicy narz ądów płciowych i na nogach. Charakterystyczna jest też zmienna nastrojowość.
Ale zachodzą także zmiany nie spotykane u dziewcząt, takie jak np. mutacja g łosu. Głos staje si ę niższy, grubszy, czasem „łamie si ę” (zmienia się
jego barwa, wysokość i natężenie), a dzieje się to na skutek powiększenia się krtani i rozrostu więzadeł głosowych (struny wydłużają się i grubieją).
Zmiana g łosu mo że nast ąpić w którymkolwiek momencie okresu dojrzewania (podobnie jak w przypadku innych aspektów rozwoju fizycznego, tak
i tutaj pojawienie się i czas trwania przemian zależy od czynników indywidualnych). Głos może zmieniać się stopniowo i w sposób prawie niezauważalny
zarówno dla rodziców, jak i dla samego chłopca, a może to być zmiana nagła. Objawy typu pierwszy zarost na twarzy chłopca czy „łamliwy głos”, nie
powinny być pretekstem do zbytniego zwracania uwagi na to, że oto staje się on już mężczyzną, bowiem chłopcy (podobnie jak dziewczęta) są w tym
okresie nadwra żliwi, wstydliwi, a  żartobliwe naszym zdaniem uwagi jedynie pog łębiają wstydliwość i odbierane s ą jako uwagi dokuczliwe. Tym
sposobem tracimy zaufanie dziecka i nie będzie ono miało odpowiedniej atmosfery do podjęcia z nami rozmów o swoich problemach.

Ciało ch łopców ulega przemianom pod wpływem hormonu zwanego testosteronem. Hormon ten, wytwarzany w j ądrach, odpowiedzialny jest między
innymi za rozpoczęcie przez jądra produkcji plemników (z czasem zdolnych do zapłodnienia). U chłopców pierwszą oznaką dojrzewania bywa zazwyczaj
wzmożony rozwój j ąder i moszny. Skóra worka mosznowego grubieje, a znajdujące si ę w jego wnętrzu jądra (para gruczołów płciowych o owalnym
kształcie) zaczynają produkować spermę. Prostata i p ęcherzyki nasienne produkują płyn nasienny utrzymujący plemniki przy życiu co umo żliwia
ejakulację nasienia.

Mniej wi ęcej po roku od rozwoju j ąder nast ępuje intensywny wzrost cia ła i rozmiarów penisa. Dzia łanie testosteronu i androgenów powoduje
powiększenie si ę prącia, które staje si ę zdolne do erekcji (wzwodu). Narz ądy związane z funkcjonowaniem prącia, tj. gruczoł prostaty, najądrza
i pęcherzyki nasienne (w których kumulowane jest nasienie przed wytryskiem) tak że zwiększają swoje rozmiary. Rodzice powinni wytłumaczyć synowi,
że rozmiar penisa nie wp ływa na sprawno ść seksualną, bowiem i takie obawy mog ą pojawić się w świadomości chłopców, którzy mają okazje do
porównywania swych narządów z kolegami lub dorosłymi mężczyznami.

Transformacjom narządów płciowych towarzyszą ważne zmiany w wyglądzie zewnętrznym. Może zacząć pojawiać się owłosienie na twarzy, na r ękach
i nogach, w dołkach pachowych, w okolicach prącia i worka mosznowego oraz ‐ u niektórych chłopców ‐ na plecach i klatce piersiowej. Zarost na twarzy
zaczyna pojawiać się mniej‐więcej w dwa lata po pojawieniu się owłosienia łonowego, zaś owłosienie klatki piersiowej występuje zwykle dopiero pod
koniec okresu dojrzewania lub w pierwszym etapie wieku dorosłego. Zmienia si ę ogólny kształt ciała, poszerzają ramiona, a kończyny wzbogacają się
w tkankę mięśniową.

Dość charakterystyczne w tym okresie są erekcje, które wzbudzają zainteresowanie chłopców swoim narządem. Zainteresowanie to zamienia się często
w praktyki masturbacyjne. Zjawisko masturbacji jest bardzo powszechne w okresie dojrzewania i nie jest niczym nienormalnym, cho ć w opinii
niektórych rodziców nadal wzbudza niech ęć, krytykę, niepokój. W tym te ż czasie ch łopiec zaczyna miewać okresowe polucje, tzw. zmazy nocne
(niekontrolowany wytrysk nasienia), wyst ępujące dla zrównoważenia produkcji nasienia. Pierwszy wytrysk nastąpi najprawdopodobniej około roku po
tym, jak rozpocznie si ę przyspieszony rozwój penisa. Chłopców należy uprzedzić, że powinni dbać o stałą higienę całego ciała, a w szczególności krocza
(kiedy to konieczne, nale ży pomóc dziecku), bowiem zbieraj ące si ę pod napletkiem nieczystości mog ą spowodować podrażnienia i bolesne stany
zapalne.

Okres dojrzewania może okaza ć się bardzo trudny dla chłopców, szczególnie z uwagi na reakcje organizmu, nad którymi nie są w stanie zapanować.
Z całą pewnością doda im wsparcia świadomość, że kłopotliwe erekcje to zjawisko w tym wieku ca łkiem naturalne. Rodzice powinni przygotować
chłopca do tego, że zmazy nocne mogą występować nawet kilka razy w tygodniu, tłumacząc, że w pewnym sensie są to zewnętrzne objawy ich rozwoju
(podobnie jak miesiączkowanie u dziewcząt).

Wszyscy chłopcy wchodzący w okres dojrzewania powinni rozumieć co dzieje się w ich ciałach. Potrzebują także emocjonalnego wsparcia tym bardziej,
że u chłopców niepełnosprawnych właśnie pierwsze symptomy dojrzewania wzmacniają poczucie własnego „ja” oraz potęgują świadomość, że oto stają
się już mężczyznami.

Niepełnosprawny nastolatek z poczuciem inności

Wszystkie nastolatki zadaj ą sobie pytanie jakie miejsce zajm ą w świecie dorosłych. W ci ągu kilku lat prze żywać będą wiele zmian i dorastać do
podjęcia swoich pierwszych w  życiu wa żniejszych decyzji. W okresie dojrzewania rozwijaj ą się specyficzne zainteresowania, rozszerza si ę krąg
znajomych i zaczyna się poświęcać coraz mniej uwagi rodzicom i sprawom domowym, a więcej kolegom i osobom spoza rodziny (to co mówią i robią
koledzy i inni znajomi nabiera szczególnego znaczenia). Wasza córka i syn mają swoje indywidualne problemy i indywidualny sposób uczenia si ę.
Jednego dnia mogą mieć ochotę na rozmowę z rodzicami, a innego dnia zwrócą się do przyjaciela lub koleżanki, albo do zupełnie przypadkowej obcej
osoby. To normalne. Ale to właśnie od rodziców oczekiwać będą potwierdzenia, że to co jest ważne dla nich, jest równie ważne dla mamy i taty.

W tym samym czasie nastolatek musi przej ść trudny okres dostosowywania swoich zachowań społecznych, m.in. ułożyć sobie stosunki z płcią przeciwną
na bardziej dojrza łym poziomie. Jak że często s łyszy si ę, że jakiś niepełnosprawny chłopiec „zakochał się” w pani nauczycielce, a niepełnosprawna
dziewczynka w mężczyźnie, który pracuje w szkole. Czasem wystarczy okazać nieco większe zainteresowanie niepełnosprawnemu dziecku (w okresie
dorastania), a pojawia się z jego strony dość bezkrytyczne i bardzo, mimo wszystko, infantylne zaangażowanie uczuciowe (obdarzona takim uczuciem
osoba ‐ pan lub pani nie jest przecież realnym partnerem dla dziecka). Z czego to może wynikać? Być może z dość ograniczonych kontaktów niektórych
nastolatków niepe łnosprawnych z rówie śnikami (brak odpowiedniego wyboru), a mo że decyduje o tym zwyk ły brak rozmów i do świadczeń
oraz właściwych wzorów zachowań? O tym, że dziecko „kocha swoj ą panią” słyszy si ę u dzieci zdrowych najcz ęściej w okresie przedszkolnym
i wczesnoszkolnym (klasy 1 ‐ 3), u niepe łnosprawnych ten okres trwa nieco d łużej, a co dziwi mnie najbardziej, niekiedy jest wręcz podsycany
(wzmacniany pozytywnie) przez nauczycielki i rodziców. To zrozumiałe ‐ miło jest „być kochanym” przez swojego ucznia. Sądzę, że rodzice także tak
to postrzegają, wszak w ten oto sposób dziecko okazuje dość niewinną sympatię dla najbardziej interesującej pani. Być może dojrzewający chłopiec
lub dziewczynka zaczynają czuć się bardziej dorośli niż są realnie i stąd ich zainteresowania płcią przeciwną w dojrzalszym wieku? Niektóre nastolatki
„zakochują się” w bohaterach z ulubionych filmów, liderach zespołów muzycznych, sportowcach i podobnych nierealnych „obiektach m łodzieńczej
miłości”, a niekiedy piszą do nich listy ze swoimi wyznaniami. S ądzę, że warto zastanowić się nad obecnością takich uczuć u dziecka w okresie
dojrzewania. Wprawdzie s ą one zupełnie naturalne dla tego etapu życia, ale nie powinny wywoływać zbyt często rozczarowań, frustracji i podobnych
stanów. Może znacznie korzystniej wpłyną zwykłe rozmowy z takim dzieckiem, ni ż popieranie i dawanie przyzwolenia na zbyt długo utrzymujące się
infantylne zachowania. W ocenie oraz interpretowaniu zachowań nastolatków należy wykazywać dużo ostrożności. Dla przykładu przytoczę fragment listu
studenta odbywającego praktyki pedagogiczne w szkole specjalnej:

„Kiedyś wydarzyła si ę pewna historia z (nazwę to żartobliwie) „seksualnym podtekstem”. Dotyczyła Marty, dziewczynki, która regularnie załatwiała
się w majtki po czym oczywiście trzeba ją było przebierać. Pani nauczycielce „robiło si ę niedobrze”, toteż ta wątpliwie przyjemna czynność musiała
stać się wyłącznie moją powinnością (niech się student i w tym przeszkoli). Trwało to jakiś kawał czasu, aż powstały różne teorie tego zachowania,
m.in. taka, że „panna Marta wali w gacie celowo w łaśnie po to, aby m ężczyzna ją przebierał”, co zdaniem części nauczycielek mogłoby być swoistą
formą uwodzenia. Mnie? pomyślałem. Dlaczego właśnie mnie miałaby uwodzić w taki wyrafinowany sposób? Okazało si ę, że Marta znana była z tego,
że przywiązywała si ę do ka żdego faceta (nie by łem „jej pierwszym”) w którym wyczuła jakiego ś przyjaciela, być może dlatego, że ojca si ę bała,
a w domu na pewno nie by ło atmosfery takiej, jak by ć powinna. W każdym bądź razie postanowiono pokrzyżować jej niecne „uwodzicielskie plany”
i odtąd przebieraniem miała zajmowa ć się ta właśnie nauczycielka (sam widziałem kobieta, nie facet). Czeka łem ‐ jak ten baran ‐ niecierpliwie na
efekty. Oczywiście nic si ę nie zmieniło poza tym, że ja mia łem komfortową sytuację („zwolnienie od kibla ”), a pani miała nieustanne pretensje,
kończące si ę płaczem Marty, o to, że nie sygnalizuje swoich potrzeb. Nazwałbym tę historyjkę jakby „seks nadinterpretacją” ‐ może więc nie warto
roztrząsać podobnych spraw zbyt pochopnie i zbyt głęboko, bo czasem można się fatalnie pomylić.”

Rzeczywiście, wiele problemów wynikających z zachowań nastolatków wzbudza naszą nadmierną podejrzliwość. Do dziś pamiętam niemal sensacyjną
wówczas historię, która wydarzyła si ę dwóm dorastającym nastolatkom „oskarżonym” przez nauczycielki, wychowawców internatu i uczniów szkoły
o zachowania dewiacyjne, znamionujące zakochane w sobie dwie kobiety. Obie pochodziły z patologicznych rodzin. Jedna z nich, normalnie rozwinięta
umysłowo i fizycznie, przebywała kilka lat w Domu Dziecka; druga, dziewczynka z upo śledzeniem umysłowym, była wykorzystywana przez swego ojca.
Sprawa nabra ła tak wielkiego rozg łosu, że wszyscy uczniowie w szkole nazywali te dwie nierozłączne przyjaciółki wprost „zboczonymi lesbijkami”.
Właściwie nie wydarzyło si ę nic nadzwyczajnego poza tym, że zostały „przyłapane” w jednym łóżku, gdzie praktykowały wzajemne masturbacje, nie
mające jednak nic wspólnego z uprawianiem miłości lesbijskiej (homoseksualnej). Nikt nie wyraził wówczas opinii, że choć może dziwne i nietypowe,
to jednak naturalne zachowanie w okresie dojrzewania (u osób bardziej sprawnych umysłowo wzajemna masturbacja może być substytutem kontaktów
emocjonalnych i służyć nie tylko roz ładowaniu napięcia seksualnego, ale tak że doznawaniu zainteresowania czy zwykłej czu łości ze strony drugiej
osoby). Nauczyciele uznali to jednak niemalże za przestępstwo, a kontakty obu dziewczyn były długi czas podejrzliwie nadzorowane i represjonowane.
Nie by ł to łatwy okres w  życiu tych sympatycznych dziewcząt, ale przyjaźnią się one do dzi ś i choć pewnie nie ma to wi ększego znaczenia, obie
spotykają się z chłopcami. U dojrzewających dziewcząt i chłopców można zaobserwować wiele podobnych, nietypowych, acz najczęściej normalnych
zachowań.

W okresie dojrzewania pojawiają się coraz większe zainteresowania płcią przeciwną w obrębie grupy rówieśniczej i jest to zupełnie normalne zjawisko.
W tym okresie zaczynają się tworzyć przyjaźnie chłopców z dziewczętami (wspólne rozmowy, spacery, tzw. randki). Wielkiego znaczenia nabierają też
przyjaźnie w obrębie tej samej płci. To naturalne ‐ zaczynają ich łączyć bardzo podobne problemy, wspólnie poszukują więc w sobie wsparcia i głosów
doradczych, zwłaszcza te nastolatki, które nie mog ą liczyć na otwarte rozmowy ze swoimi rodzicami. W nastolatku zaczyna rozwija ć się poczucie
własnej indywidualności i staje si ę dla niego ważne co tak naprawdę myślą o nim inni. Wyrozumiali rodzice, nauczyciele i inni terapeuci mogą pomóc
niepełnosprawnym nastolatkom we wzbogaceniu życia towarzyskiego (kluby, koła zainteresowań, dyskoteki, spotkania integracyjne, zajęcia grupowe
itd.). W okresie dojrzewania przebywanie w gronie rówie śniczym (także w śród pe łnosprawnych kolegów) nabiera ogromnego znaczenia. Poczucie,
że jest się towarzysko odseparowanym właśnie w tym momencie, gdy zaczyna się zwracać uwagę na płeć przeciwną, może mieć szczególnie negatywne
konsekwencje. Stąd powinniśmy zdawać sobie sprawę, że nastolatek, także niepełnosprawny, ma prawo do intymności, ale również do własnego życia
towarzyskiego.

Wraz z dojrzewaniem zaczynają pojawiać się pytania na temat przyszłości, zwłaszcza dotyczące płci przeciwnej, stosunków seksualnych, małżeństwa,
ciąży. Kiedy przychodzi pora, by rozmawia ć o przemianach zachodzących w organizmie w okresie dojrzewania, nastolatki wprost nie mogą pokonać
skrępowania. Dlatego dość często zadaniem rodziców b ędzie zapoczątkowanie tej trudnej dla obu stron rozmowy. To wielka sztuka umieć bardzo
delikatnie wyprzedzać pytania dziecka i odgadnąć jakie ma ze sob ą kłopoty. Powinniśmy być bardzo otwarci na sygnały dziecka o chęci rozmowy. Kiedy
do niej dojdzie powinniśmy starać się mówić krótko, ale dość często, zamiast prowadzić długie i nudne pogadanki przypominające „lekcje poglądowo‐
uświadamiające”. Z powodu zmian jakim podlega syn lub córka, a także wstydliwości nasilonej w tym okresie, nie będą oni w stanie przyswoić tak wielu
różnorodnych informacji przekazywanych w jednej rozmowie. Pozwólmy, aby to dziecko swoimi pytaniami kierowa ło taką rozmową, gdyż tym sposobem
dowie się tego, co w danej chwili chce i potrzebuje wiedzieć. Poza wiedzą o tym co dzieje się z ciałem w okresie dojrzewania, korzystne dla dziecka
będą także rozmowy o wartościach duchowych oraz uczuciach związanych z seksem. W łaściwie wszystko co dzieje si ę wokół można wykorzystać do
rozpoczęcia takiej intymnej rozmowy. Dobrym pretekstem mo że stać się np. obecność w rodzinie osoby będącej w ciąży. Dziś już bez problemu można
kupić bardzo ciekawe i bogato ilustrowane książki dla nastolatków. Coraz częściej telewizja proponuje filmy edukacyjne, które mog ą być wspaniałym
źródłem informacji i podstaw ą do dyskusji o dojrzewaniu p łciowym, problemach seksualnych czy rodzicielstwie. Najwa żniejsze, abyśmy potrafili dać
odczuć własnemu dziecku, że jesteśmy obok i  że zawsze mamy gotowość do podjęcia nawet najtrudniejszej rozmowy. Ale je śli przerasta to nasze
umiejętności prowadzenia otwartego dialogu o tzw. „trudnych sprawach”, warto zwrócić się o pomoc do kogoś z rodziny, nauczyciela, lekarza. Jest
to o tyle ważne, abyśmy nie pozbawili dziecka wa żnych dla niego samego informacji (ich niedosyt mo że jedynie spot ęgować napięcia i lęk przed
„nieznanym”) tylko dlatego, że sami czujemy skr ępowanie albo nie potrafimy w  łatwy sposób wyja śnić mechanizmów rozwojowych sterujących
dojrzewaniem.

W okresie dojrzewania jest szczególnie ważne, aby nastolatek mógł rozmawiać także na temat swojej u łomności. Takie rozmowy mogą mu bardzo
pomóc w tłumieniu często nie u świadomionych obaw i lęków. Im lepiej zrozumie fizyczne uwarunkowania swojego kalectwa, tym łatwiej zaakceptuje
własne ograniczenia i będzie miał mniej oporów przed bywaniem w towarzystwie innych osób, tłumacząc przyjaciołom bez zażenowania na czym polega
jego ułomność i prosząc ich o pomoc w razie potrzeby. Właściwe zrozumienie swoich ograniczeń pozwoli niepełnosprawnym nastolatkom realnie oceniać
swoje mo żliwości w podjęciu nauki zawodu, najw łaściwszego wykorzystania swych indywidualnych uzdolnień i faktu założenia w przyszłości własnej
rodziny. Nastolatek niepełnosprawny, tak jak jego zdrowi rówieśnicy, powinien dążyć do osiągnięcia realistycznie zakreślonych celów ‐ w taki sposób, by
nie okazały się one zbyt wygórowane.

Niezależność jest najważniejszą potrzebą, realizacji której człowiek uczy się od najwcześniejszych lat, zaś w okresie młodzieńczym nabiera ona jednak
szczególnego znaczenia. Osi ągnięcie niezale żnośc i n i e j e s t n i g d y łatwym zadaniem, ale jest ona niezb ędna, je żeli nastolatek ma sta ć się
odpowiedzialnym człowiekiem. Osiągnięcie niezależności będzie prawdopodobnie trudne zarówno dla młodego człowieka, jak i dla jego rodziców. Jeżeli
jego ułomność jest poważna, rodzice najprawdopodobniej już od chwili urodzenia biorą na siebie obowiązek zorganizowania życia codziennego dziecka.
Do wyj ątków nale żą rodzice, którzy wychowuj ą niepełnosprawne dziecko z bardzo powa żnym podej ściem do tego, jak b ędzie radzić sobie ono
w przyszłości, gdy ich zabraknie. Niezależnie od stopnia ułomności fizycznej, dzieci niepełnosprawne są bardziej chronione przed wszystkim, niż dzieci
zdrowe. Ale kiedy dziecko dochodzi do okresu dojrzewania, jednym z najwa żniejszych zadań staje si ę nie ochrona, ale właśnie pomoc w osi ąganiu
możliwie największej (optymalnej) niezależności. Stąd tak ważne jest, aby pomóc niepełnosprawnemu nastolatkowi w zaakceptowaniu wszystkich jego
własnych możliwości, ale także ograniczeń i mechanizmów, które je wywołały.

Większość nastolatków ulega typowym dla okresu dojrzewania zmianom samopoczucia. Pojawiaj ą się tzw. „huśtawki nastrojów”. I choć rodzice
pozostają w dalszym ciągu g łównym wzorem do na śladowania, to ujawnia si ę również dość silna sk łonność do buntu przeciwko rodzicielskiemu
autorytetowi. To także normalny objaw tego okresu. U niepe łnosprawnych, którzy s ą całkowicie uzależnieni od rodziców, bardzo trudno jest
zaobserwować te typowe dla wieku zmiany. Pod tym względem s ą oni mniej k łopotliwi dla rodziców lub nauczycieli, ale czy ten „spokój” jest aż tak
ważny? Zachowania „buntownicze” świadczą o kształtowaniu się własnej indywidualności. Wszystkie nastolatki pragną mieć i na ogół mają bardzo silne
poczucie własnej inności. Czy niepełnosprawni muszą czuć się inni tylko dlatego, że odróżnia ich wygląd, sposób poruszania, mimowolne ruchy ciała,
nad którymi nie mog ą zapanować? Oni tak że chcą mieć swoje prawo do inności poglądów, do inno ści sposobu reagowania na ró żne dla nich ważne
sprawy, pragną rozwijać swoje zainteresowania, chcą inaczej wyglądać (jak rówieśnicy), inaczej się ubierać niż nakazuje mama  Jeśli więc nie damy
im prawa do tej prywatnej „młodzieńczej inno ści”, to pozostaną na d ługi czas „innymi” w swoich ułomnościach. Ignorancją tak wa żnego dla
nastolatków niepełnosprawnych problemu inności sprawimy tylko, że zostanie wręcz wyeksponowana „inność” w kalectwie, budząca u rówieśników
litość, wymuszająca wyrozumiałość, a żaden niepełnosprawny człowiek nie szuka dla siebie takich uczuć jak litość i współczucie. Przykładowo 12‐letnia
dziewczynka, której nagle urosły piersi, może poczuć się zakłopotana, gdy w jej otoczeniu koleżanki mają jeszcze płaskie klatki piersiowe i zacznie je
zasłaniać. Wyrośnięty i niezdarny ch łopak b ędzie czuł się tak samo nie bardzo zdaj ąc sobie spraw ę z czego wynika jego niezgrabno ść ruchowa.
Niepełnosprawna dziewczynka doskonale zauważy, że jej koleżanki używają pachnących świeżością kosmetyków i ubierają się oryginalnie, podczas gdy
ona sama ubierana jest ciągle w te same ‐ jak twierdzi mama ‐ praktyczne ubrania...

Nastolatek niepełnosprawny także odczuwa wszystkie niepokoje wynikające z dorastania i dojrzewania, lecz towarzyszy temu znacznie więcej napięć,
a na domiar tego s ą one spot ęgowane poczuciem inno ści (kalectwa). Dlatego te ż potrzebuje od nas znacznie wi ększego wsparcia i rozs ądnego
pokierowania swoim postępowaniem i rozwojem.

Opracowanie ‐ Marzena Mieszkowicz ‐ neurologopeda

Strona główna

  > 

Zaburzenia rozwoju

  > 

Rozwój psychomotoryczny

            

Strona główna

  > 

Zaburzenia rozwoju

  > 

Rozwój psychomotoryczny

Problematyka okresu dojrzewania dziewcząt i chłopców

niepełnosprawnych

Czym jest dojrzewanie płciowe? Tajemnicze, wspaniałe, ekscytujące, dokuczliwe, budzące lęk, niekiedy zabawne, bolesne,
peszące, wstydliwe wszystkie te określenia (a także im podobne) pasują do zjawiska dojrzewania. Większość dorosłych nie
może przywołać w pamięci owej mieszaniny uczu ć, której do świadczali w okresie dojrzewania. Ale co właściwie nie
pozwalało nam spokojnie zasypia ć w nocy? O czym rozmawiali śmy, lub o czym nie chcieli śmy mówi ć z naszymi
rówieśnikami? Co powstrzymywało nas przed zapytaniem naszych rodziców o wszystko, co wydawało si ę dziwne, wątpliwe
i niepokojące? Może warto odświeżyć sobie nieco pamięć zwłaszcza teraz, gdy nasze dziecko prze żywa swój własny „czas

przemian”?

Dojrzewanie to szczególny etap w życiu człowieka, jest bowiem częścią wzrastania i rozwijania się organizmu. Co to oznacza? Jakie zmiany zachodz ą
i co dzieje się z ciałem? Co przyniosą te wszystkie zmiany? Nasze dziecko także o tym myśli i chciałoby znać odpowiedzi na wiele różnych pytań.

Okres dojrzewania p łciowego, zwany tak że pokwitaniem (nazywany po łacinie pubertas, co oznacza „wiek m ęski”) odnosi si ę do etapu okresu
młodzieńczego ‐ mniej więcej od 11 do 16 roku życia ‐ w którym kształtuje si ę dojrzałość seksualna. Obejmuje przemiany fizyczne, intelektualne
i emocjonalne, w wyniku których cia ło staje si ę silniejsze i bardziej rozwini ęte, a sposób my ślenia i odczuwania ulega zmianie. W znaczeniu
medycznym okres ten zaczyna si ę od stopniowego powi ększania si ę jajników u dziewcząt oraz prostaty i p ęcherzyków nasiennych u ch łopców.
Wchodzenie dziecka w okres dojrzewania można łatwiej poznać u dziewczynki niż u chłopca ‐ po pojawieniu się owłosienia łonowego i powiększających
się piersiach. O tym, że dojrzewanie płciowe jest wielkim wydarzeniem w życiu młodego człowieka świadczą chociażby zachowane do dziś w niektórych
społeczeństwach (plemionach) tradycyjne obrzędy, jak np. obrzezanie (zabieg usuni ęcia części lub całości napletka), będące rytualną celebracją święta
męskiej inicjacji, czy świętowanie pierwszej menstruacji dziewcząt połączone z określonymi obrzędami inicjacji żeńskiej.

W krajach rozwiniętych dzieci coraz wcześniej wchodzą w okres dojrzewania. W po łowie XIX wieku w Europie Zachodniej dojrzewanie zaczynało si ę
przeciętnie ok. 16 roku życia. Obniżenie tego wieku związane jest w dużej mierze z poprawą warunków higieny, lepszą dietą, opieką medyczną, ale do
dziś poważniejsza infekcja może opóźnić pokwitanie.

Badania dokonane w Wielkiej Brytanii (dr Katherina Dalton) wykaza ły, że dojrzałość fizyczna chłopców i dziewcząt z ograniczeniami fizycznymi, a także
z wadą słuchu lub wzroku, pojawia się dużo wcześniej niż u nastolatków zdrowych. Potwierdzają to także badania prowadzone w Polsce. Mówi się też,
że dziewczęta wchodzą w okres dojrzewania wcze śniej od ch łopców o około 2 lata. Wszystko to sprawia, że wiek, w którym zaczyna się wzmożony
rozwój, długość okresu dojrzewania oraz jego nat ężenie maj ą bardzo różny przebieg. Dlatego nie określa si ę jednoznacznie wieku pojawienia się
pierwszej miesiączki u dziewczynki czy pierwszych polucji u chłopców. Musimy mieć jednak świadomość, że niezależnie od wieku i czasu trwania okres
dojrzewania u nastolatków nigdy nie przebiega w sposób bezkonfliktowy.

Zmiany fizjologiczne następujące w okresie dojrzewania wynikają częściowo ze wzrostu produkcji hormonów w przysadce mózgowej. Przysadka zaczyna
„działać” w wyniku stymulacji impulsami nerwowymi z podwzgórza mózgu, funkcjonuj ącego jak „regulator”, włączający si ę w odpowiednim czasie.
Hormony przysadkowe pobudzaj ą działanie gruczo łów p łciowych, które z kolei powoduj ą zwiększenie produkcji hormonów i rozwój plemników
u chłopców oraz uwalnianie si ę jajeczek u dziewcząt. Hormony p łciowe (testosteron m ęski i estrogen żeński), w zestawieniu z innymi hormonami
w organizmie, powodują rozwój kości i mięśni, a także warunkują gwałtowny wzrost nastolatków.

Często jednym z pierwszych objawów sygnalizujących, że zbliża si ę dojrzewanie jest skok wzrostu. Młodzi w okresie dojrzewania zaczynają rosnąć dwa
razy szybciej ni ż wtedy kiedy byli dzie ćmi. Tempo wzrostu ró żni si ę u dziewcząt i chłopców. Podczas gdy dziewczęta zaczynają rosnąć wcześniej,
zwiększając wysokość ciała o oko ło 20 cm, u ch łopców proces ten zaczyna się zwykle o dwa lata później i chociaż trwa krócej, jest o wiele szybszy.
Zwiększa si ę też ciężar ciała (ok. 18 kg przez dwa lata rozwoju) i zmieniają jego proporcje. Znamiennym objawem okresu dojrzewania jest również
wzmożona aktywność gruczołów łojowych, która ujawnia si ę w postaci trądziku m łodzieńczego, t łustej cery i przebarwień skóry; oraz gruczo łów
potowych (intensywne pocenie się i nieprzyjemny zapach). Stają się one aktywniejsze niż kiedykolwiek w rozwoju ludzkim.

Ponieważ ciało nastolatka przechodzi jednocze śnie wiele przemian, wymaga bardziej
prawidłowego ni ż kiedykolwiek od żywiania. W tym okresie w łaściwe od żywianie jest du żo
ważniejsze ni ż pilnowanie aby za dużo nie zje ść. Nastolatek powinien spożywać 4 ‐ 5 posi łków
dziennie i wypijać ok. 6 ‐ 8 szklanek p łynów. Daje si ę zauważyć, że nastolatki nagle zaczynają
więcej jeść, a u niektórych niepełnosprawnych obserwuje się tendencje do szybkiego przybierania
na wadze, co wi ąże si ę z ich mniejszą aktywnością ruchową lub innymi zakłóceniami w rozwoju.
W przypadku nadwagi dziecka należy zastosowa ć ś ciśle kontrolowane ograniczenia w jedzeniu
(zwłaszcza s łodyczy i t łuszczów), ale o potrzebie zastosowania ewentualnej diety powinien
zadecydować lekarz w porozumieniu z rodzicami.

Oprócz zmian anatomicznych i fizjologicznych, w organizmie m łodego cz łowieka dokonuje si ę
szereg zasadniczych przemian w zakresie psychiki, które cz ęsto nie s ą uświadamiane. Należy tu
wymienić m.in. rozdra żnienie i przeczulenie na punkcie własnej osoby oraz bezpodstawne niezadowolenie z siebie, a także zmienną nastrojowość ‐
„wszystko przewraca się do góry nogami” ‐ w jednej chwili czują się szczęśliwi, są pełni energii i zdaje się, iż zawojują ś wiat, a już w następnej są
smutni, senni, zniech ęceni. Dzieje się tak z powodu działania hormonów, które sterują przemianami fizycznymi i mają wpływ na emocje. Nastolatek
przez pewien czas nie potrafi panowa ć nad sob ą, a stany takie odreagowuje z łością, płaczem albo typowym m łodzieńczym buntem. Bardzo
charakterystyczne w tym okresie jest również wyolbrzymianie drobnych kłopotów, które urastają w odczuciu nastolatka do rangi problemów niemalże
życiowych. Powstają nowe, nie znane dotąd wzruszenia, uczucia, pragnienia, popędy i związane z tym niepokoje. Doznania uczuciowe charakteryzuje
w tym okresie du ża zmienno ść, wręcz kra ńcowość, tj. przechodzenie od zachwytu do pogardy, od mi łości do nienawi ści. M łody człowiek zaczyna
odkrywać własną odrębność, indywidualność, a niejednokrotnie rodzi się u niego poczucie wyższości w stosunku do innych, a w szczególności do osób
dorosłych ‐ stąd częste konflikty, agresja oraz nie uznawanie autorytetów i dość krytyczne nastawienie do całej otaczającej rzeczywistości. Z czasem
z owej krytyki wyłaniają się własne poglądy na przyszłość i swoją rolę w życiu. Takie stany są normalne podczas dojrzewania i nie trwają zbyt długo,
więc wszyscy w rodzinie powinni uzbroić się w cierpliwość i wyrozumiałość dla podobnych zachowań dziecka, gdyż są one niezależne od jego woli i miną
dość szybko w sprzyjającej domowej atmosferze.

Należy sobie uświadomić, że widoczne objawy dojrzewania płciowego nie oznaczają jeszcze pełnej dojrzałości całego ustroju. Dojrzałość pełną osiąga
się w wieku około 20 lat, a składa się na nią:

l

dojrzałość fizyczna czyli pełny rozwój narządów wewnętrznych;

l

dojrzałość psychiczna jako umiejętność właściwego, samodzielnego podejmowania decyzji w sytuacjach skomplikowanych oraz stabilność
uczuciowa i emocjonalna;

l

dojrzałość społeczna przejawiająca się zdobyciem określonego zawodu umożliwiającego podjęcie pracy i uniezależnienie się materialne.

O ile łatwiejsze byłoby dojrzewanie, gdyby dzieci rozpoczynały je w tym samym wieku, rozwijały się w tym samym tempie i gdyby wszystkie przemiany
następowały u wszystkich w tej samej kolejności i ko ńczyły si ę w tym samym czasie! Tymczasem „matka natura” zarządziła, aby zegar biologiczny
każdej dziewczyny i każdego chłopaka wyznaczał im rozwój według własnego kodu. W tej sytuacji nastolatki (zwłaszcza dziewczęta) zauważają różnice
pomiędzy sob ą c o s t a j e s i ę powodem obaw i niepokojów czy wszystko przebiega prawid łowo. Tak że nastolatki niepe łnosprawne oczekuj ą
potwierdzenia, że ich rozwój ‐ już skomplikowany ułomnościami np. ruchowymi ‐ przebiega własnym, indywidualnym, ale prawidłowym torem,
a organizm, zawiadywany przez hormony, ma niepowtarzalny lecz prawidłowy program rozwoju.

Okres dojrzewania u dziewcząt niepełnosprawnych

U dziewczynek pierwszą oznaką dojrzewania płciowego jest zwykle powiększanie si ę piersi, choć czasem najpierw pojawia si ę owłosienie łonowe.
W przeciwieństwie do chłopców dodatkowe owłosienie obejmuje zwykle tylko dołki pachowe i okolice pochwy. Pojawienie się owłosienia jest wywołane
przez androgeny, tzw. hormony męskie, ale u dziewcząt estrogen znacznie redukuje ich intensywność. Jednocześnie odkłada się tkanka tłuszczowa na
twarzy, brzuchu, udach i pośladkach, co powoduje zaokrąglenie się tych części ciała, a sylwetka dziewczynki staje się coraz bardziej kobieca. Macica
i pochwa dojrzewają w tym samym czasie.

Kiedy piersi zaczynają się rozwijać, mogą być nadmiernie wrażliwe. Jest to zjawisko normalne i zwykle zanika po zakończeniu wzrostu, choć piersi na
zawsze pozostaną wrażliwe na dotyk. Stopniowo powi ększają się gruczoły sutkowe i przygotowują do produkcji pokarmu. Ich wzrost jest początkowo
nierównomierny, wskutek czego jedna pier ś bywa odrobinę mniejsza od drugiej, ale ró żnice te wyrównują się w okresie młodzieńczym. Nastolatki
zwracają ogromną uwagę na rozmiary swego biustu i cz ęsto bardzo si ę przejmują jeśli uznają, że ich piersi s ą za duże lub za małe w porównaniu
z biustem koleżanek. Kiedy wi ęc rozwój piersi zaczyna by ć widoczny, każda matka powinna zapobiec żartobliwym uwagom na ten temat ze strony
dumnego tatusia albo rodzeństwa. Kupowanie pierwszego biustonosza i pierwszych podpasek czy wk ładek higienicznych jest dla dziewczyny bardzo
emocjonującym doświadczeniem i wzmacnia jej poczucie kobieco ści, ale przez jakiś czas będzie to nadal czynność wstydliwa. Wybór odpowiedniego
stanika zwraca uwagę innych osób na biust dziewczyny, czym czuje się ona bardzo speszona, nawet w obecności samych dorosłych kobiet. Należy więc
mieć na uwadze takie zachowania i zakupy czynić w jak najmniej krępującej atmosferze.

Nawet dla bardzo dobrze przygotowanej psychicznie nastolatki pierwsza miesiączka jest zawsze
pewnego rodzaju zaskoczeniem. Matki, przyzwyczajone do cyklicznego miesi ączkowania,
czasem zapominają jak niedoświadczona jest dziewczynka podczas pierwszej miesiączki i jak
może na ten moment zareagować. To bardzo ważne, by dziewczynka wiedziała, na czym polega
biologiczne zjawisko menstruacji, zanim zacznie miesi ączkować. N a o g ó ł dziewczęta
szczególnie niepokoją się tym, kiedy dostaną pierwszą miesiączkę. Ponieważ nie jest łatwo
przewidzieć kiedy dok ładnie si ę to stanie, nale ży obserwowa ć kolejne objawy rozwoju
i dorastania (zwiastuny w postaci plamienia, intensywniejsze bóle podbrzusza) ‐ pozwoli
to w przybliżeniu określić czas pojawienia się pierwszej miesiączki. Gdy tylko matka wyczuje,
że może podjąć ten temat, powinna sama zainicjować rozmowę, by córka nie była zaskoczona
nową dla siebie sytuacją, by wiedziała że jest to normalny objaw w jej wieku, aby wreszcie
wiedziała co powinna robić, zamiast polegać na fragmentarycznych informacjach zasłyszanych
od koleżanek. Ponieważ każda kobieta ma nieco inne doświadczenia związane z miesiączkowaniem, trudno będzie dokładnie opisać córce jak będzie się
wtedy czuła. Warto jednak zapewnić ją wcześniej, że jest to zupełnie normalne zjawisko fizjologiczne, a nie choroba, a z całą pewnością przyczyni się
to do zmniejszenia strachu przed dolegliwościami, którym łatwo zaradzić (ciepła k ąpiel, okład z poduszki elektrycznej, spacer, gimnastyka, g łębokie
oddechy albo leki przeciwbólowe). Ponadto kilka dni przed pojawieniem się miesiączki może występować tzw. zespół napięcia przedmiesiączkowego.
Należy uprzedzić młodą dziewczynę o charakterystycznych objawach takiego stanu, gdyż mogą wystąpić u niej wzdęcia brzucha, obrzmienie i ból piersi,
a także depresja, p łaczliwość, drażliwość ‐ objawy te ust ępują z chwilą wystąpienia krwawienia miesi ączkowego. Więcej na ten temat mo żesz
przeczytać w dziale

„Porady medyka”

. Dorastające dziewczęta często zastanawiają się co zrobią jeśli miesiączka zacznie się, gdy będą poza domem.

Podobne rozterki przeżywać może niepełnosprawna nastolatka, która dodatkowo odczuwa obawy zwi ązane ze swoją ułomnością fizyczną. Jeśli zatem
nie jest w pełni samodzielna, martwi się, jak zmieni podpaskę w szkole lub w innym miejscu. Najważniejsze, aby potrafiła wyrażać swoje obawy. W ten
sposób matka będzie mogła rozpocząć rozmowę, a w razie konieczności porozmawiać także z nauczycielami, by w sposób dyskretny i intymny potrafili
pomóc w tej krępującej czynności. Takiego skr ępowania i wątpliwości nie odczuwają na ogół dziewczęta upośledzone umysłowo, ale i w ich przypadku
warto spróbować nauczyć je samodzielności i zasad utrzymywania higieny oraz właściwego zabezpieczania się w czasie menstruacji. Niestety, nie należy
do zjawisk estetycznych obserwowanie dziewcząt, które zmieniaj ą podpaski w obecności innych dzieci, także chłopców, na środku klasy szkolnej, co
jest nader cz ęstym widokiem w szko łach specjalnych. To bardzo wa żne, aby pierwsze do świadczenie związane z miesi ączką było jak najmniej
nieprzyjemne, bo stosunek dziewczynki do miesiączkowania może niekorzystnie wpłynąć na jej odczucia co do seksualności w ogóle.

Wybór sposobu zabezpieczania si ę przed miesi ączką nie jest łatwy w przypadku dziewcząt niepełnosprawnych. Przede wszystkim należy pamiętać,
że środki dobre dla matki wcale nie muszą być odpowiednie dla córki. Zatem dokonując wyboru sposobu zabezpieczenia trzeba uwzględnić wzrost i wagę
córki, obfitość wydzieliny w danym dniu cyklu, aktywność ruchową. Powszechnie reklamowane tampony („OB”) nie są zalecane przez lekarzy, zwłaszcza
dla m łodych dziewcząt rozpoczynających miesiączkowanie (sporadycznie mog ą być używane np. podczas p ływania). Wynika to z faktu, że niekiedy
(w rzadkich przypadkach) używanie tamponów może być bezpośrednią przyczyną bardzo poważnej choroby zwanej wstrząsem toksycznym (TSS).

U dziewcząt zdrowych pierwsza miesiączka może wystąpić w ok. 11 12,5 roku życia, podczas gdy u dziewcząt niepełnosprawnych pojawia się niekiedy
o rok wcze śniej (wyj ątek stanowi ą tu diabetyczki, które zwykle dojrzewaj ą nieco pó źniej). Zdarza si ę dość często, że dziewczęta zaczynaj ą
miesiączkować już w 10 r. ż. , albo dopiero w 15 ‐ 1 6 r o k u życia ‐ to także prawid łowy objaw. (Istnieje wprawdzie pogl ąd , że przedwczesne
miesiączkowanie występuje u dziewcząt, których defekty fizyczne oddziałują na podwzgórze). Warto więc spróbować przekonać córkę, by zaniechała
porównań z koleżankami w tym wzgl ędzie, gdy ż czas zbyt wczesnego lub pó źnego rozpocz ęcia miesi ączkowania nie oznacza absolutnie żadnych
nieprawidłowości w rozwoju. To samo dotyczy także czasu trwania miesiączki.

Skok wzrostu, zmienne nastroje, zwi ększenie wydzielania potu, t łusta cera i inne przemiany zwi ązane z dojrzewaniem stwarzają dziewczętom nowe
problemy. Nie ma si ę co dziwi ć, że nie zawsze potrafi ą sobie z nimi poradzi ć tym bardziej, że pragną się wszystkim podobać (koleżankom,
ale i kolegom). Na szcz ęście wi ększoś ć z tych problemów mo że by ć szybko rozwi ązana w bardzo przyjemny sposób przez wprowadzenie córki
w „dorosłe” sposoby i produkty pielęgnujące zdrowie i urodę. Dorastająca dziewczynka powinna codziennie brać kąpiel, używać wybranych przez siebie
dezodorantów albo innych preparatów zapobiegających nadmiernej potliwości, środków kosmetycznych dla cery trądzikowej i odpowiednich szamponów.
Wszystko to na pewno poprawi jej samopoczucie, a jeśli stanie się to z inicjatywy rodziców, to zyskają oni jej większe zaufanie.

Niepełnosprawne nastolatki mają takie same problemy jak ich zdrowe rówie śniczki. One tak że maj ą prawo czuć się skrępowane nieprzyjemnym
zapachem własnego potu, nadmiernie przet łuszczającymi si ę w tym okresie włosami albo owłosieniem zaczynającym być widocznym gdy przebywają
w kostiumie kąpielowym. Nie zwracając uwagi na te ważne dla młodej dziewczyny problemy uczymy ją niedbałości o siebie i sprawiamy, że poczuje się
inna od swoich kole żanek (niestety, one tak że szybko to zauważą). Wielka w tym rola matki, starszej siostry albo kuzynki, aby zrozumie ć potrzeby
i problemy dorastającej niepełnosprawnej dziewczyny i szybko im zaradzić tak, by mogła dojrzewać swoim rytmem jak jej zdrowe koleżanki.

Okres dojrzewania u chłopców niepełnosprawnych

U chłopców podczas dojrzewania dochodzi do szeregu zmian takich jak u dziewcz ąt. S ą to: skok wzrostu, zwiększenie wydzielania gruczołów potowych
i łojowych, pojawienie się owłosienia pod pachami, w okolicy narz ądów płciowych i na nogach. Charakterystyczna jest też zmienna nastrojowość.
Ale zachodzą także zmiany nie spotykane u dziewcząt, takie jak np. mutacja g łosu. Głos staje si ę niższy, grubszy, czasem „łamie si ę” (zmienia się
jego barwa, wysokość i natężenie), a dzieje się to na skutek powiększenia się krtani i rozrostu więzadeł głosowych (struny wydłużają się i grubieją).
Zmiana g łosu mo że nast ąpić w którymkolwiek momencie okresu dojrzewania (podobnie jak w przypadku innych aspektów rozwoju fizycznego, tak
i tutaj pojawienie się i czas trwania przemian zależy od czynników indywidualnych). Głos może zmieniać się stopniowo i w sposób prawie niezauważalny
zarówno dla rodziców, jak i dla samego chłopca, a może to być zmiana nagła. Objawy typu pierwszy zarost na twarzy chłopca czy „łamliwy głos”, nie
powinny być pretekstem do zbytniego zwracania uwagi na to, że oto staje się on już mężczyzną, bowiem chłopcy (podobnie jak dziewczęta) są w tym
okresie nadwra żliwi, wstydliwi, a  żartobliwe naszym zdaniem uwagi jedynie pog łębiają wstydliwość i odbierane s ą jako uwagi dokuczliwe. Tym
sposobem tracimy zaufanie dziecka i nie będzie ono miało odpowiedniej atmosfery do podjęcia z nami rozmów o swoich problemach.

Ciało ch łopców ulega przemianom pod wpływem hormonu zwanego testosteronem. Hormon ten, wytwarzany w j ądrach, odpowiedzialny jest między
innymi za rozpoczęcie przez jądra produkcji plemników (z czasem zdolnych do zapłodnienia). U chłopców pierwszą oznaką dojrzewania bywa zazwyczaj
wzmożony rozwój j ąder i moszny. Skóra worka mosznowego grubieje, a znajdujące si ę w jego wnętrzu jądra (para gruczołów płciowych o owalnym
kształcie) zaczynają produkować spermę. Prostata i p ęcherzyki nasienne produkują płyn nasienny utrzymujący plemniki przy życiu co umo żliwia
ejakulację nasienia.

Mniej wi ęcej po roku od rozwoju j ąder nast ępuje intensywny wzrost cia ła i rozmiarów penisa. Dzia łanie testosteronu i androgenów powoduje
powiększenie si ę prącia, które staje si ę zdolne do erekcji (wzwodu). Narz ądy związane z funkcjonowaniem prącia, tj. gruczoł prostaty, najądrza
i pęcherzyki nasienne (w których kumulowane jest nasienie przed wytryskiem) tak że zwiększają swoje rozmiary. Rodzice powinni wytłumaczyć synowi,
że rozmiar penisa nie wp ływa na sprawno ść seksualną, bowiem i takie obawy mog ą pojawić się w świadomości chłopców, którzy mają okazje do
porównywania swych narządów z kolegami lub dorosłymi mężczyznami.

Transformacjom narządów płciowych towarzyszą ważne zmiany w wyglądzie zewnętrznym. Może zacząć pojawiać się owłosienie na twarzy, na r ękach
i nogach, w dołkach pachowych, w okolicach prącia i worka mosznowego oraz ‐ u niektórych chłopców ‐ na plecach i klatce piersiowej. Zarost na twarzy
zaczyna pojawiać się mniej‐więcej w dwa lata po pojawieniu się owłosienia łonowego, zaś owłosienie klatki piersiowej występuje zwykle dopiero pod
koniec okresu dojrzewania lub w pierwszym etapie wieku dorosłego. Zmienia si ę ogólny kształt ciała, poszerzają ramiona, a kończyny wzbogacają się
w tkankę mięśniową.

Dość charakterystyczne w tym okresie są erekcje, które wzbudzają zainteresowanie chłopców swoim narządem. Zainteresowanie to zamienia się często
w praktyki masturbacyjne. Zjawisko masturbacji jest bardzo powszechne w okresie dojrzewania i nie jest niczym nienormalnym, cho ć w opinii
niektórych rodziców nadal wzbudza niech ęć, krytykę, niepokój. W tym te ż czasie ch łopiec zaczyna miewać okresowe polucje, tzw. zmazy nocne
(niekontrolowany wytrysk nasienia), wyst ępujące dla zrównoważenia produkcji nasienia. Pierwszy wytrysk nastąpi najprawdopodobniej około roku po
tym, jak rozpocznie si ę przyspieszony rozwój penisa. Chłopców należy uprzedzić, że powinni dbać o stałą higienę całego ciała, a w szczególności krocza
(kiedy to konieczne, nale ży pomóc dziecku), bowiem zbieraj ące si ę pod napletkiem nieczystości mog ą spowodować podrażnienia i bolesne stany
zapalne.

Okres dojrzewania może okaza ć się bardzo trudny dla chłopców, szczególnie z uwagi na reakcje organizmu, nad którymi nie są w stanie zapanować.
Z całą pewnością doda im wsparcia świadomość, że kłopotliwe erekcje to zjawisko w tym wieku ca łkiem naturalne. Rodzice powinni przygotować
chłopca do tego, że zmazy nocne mogą występować nawet kilka razy w tygodniu, tłumacząc, że w pewnym sensie są to zewnętrzne objawy ich rozwoju
(podobnie jak miesiączkowanie u dziewcząt).

Wszyscy chłopcy wchodzący w okres dojrzewania powinni rozumieć co dzieje się w ich ciałach. Potrzebują także emocjonalnego wsparcia tym bardziej,
że u chłopców niepełnosprawnych właśnie pierwsze symptomy dojrzewania wzmacniają poczucie własnego „ja” oraz potęgują świadomość, że oto stają
się już mężczyznami.

Niepełnosprawny nastolatek z poczuciem inności

Wszystkie nastolatki zadaj ą sobie pytanie jakie miejsce zajm ą w świecie dorosłych. W ci ągu kilku lat prze żywać będą wiele zmian i dorastać do
podjęcia swoich pierwszych w  życiu wa żniejszych decyzji. W okresie dojrzewania rozwijaj ą się specyficzne zainteresowania, rozszerza si ę krąg
znajomych i zaczyna się poświęcać coraz mniej uwagi rodzicom i sprawom domowym, a więcej kolegom i osobom spoza rodziny (to co mówią i robią
koledzy i inni znajomi nabiera szczególnego znaczenia). Wasza córka i syn mają swoje indywidualne problemy i indywidualny sposób uczenia si ę.
Jednego dnia mogą mieć ochotę na rozmowę z rodzicami, a innego dnia zwrócą się do przyjaciela lub koleżanki, albo do zupełnie przypadkowej obcej
osoby. To normalne. Ale to właśnie od rodziców oczekiwać będą potwierdzenia, że to co jest ważne dla nich, jest równie ważne dla mamy i taty.

W tym samym czasie nastolatek musi przej ść trudny okres dostosowywania swoich zachowań społecznych, m.in. ułożyć sobie stosunki z płcią przeciwną
na bardziej dojrza łym poziomie. Jak że często s łyszy si ę, że jakiś niepełnosprawny chłopiec „zakochał się” w pani nauczycielce, a niepełnosprawna
dziewczynka w mężczyźnie, który pracuje w szkole. Czasem wystarczy okazać nieco większe zainteresowanie niepełnosprawnemu dziecku (w okresie
dorastania), a pojawia się z jego strony dość bezkrytyczne i bardzo, mimo wszystko, infantylne zaangażowanie uczuciowe (obdarzona takim uczuciem
osoba ‐ pan lub pani nie jest przecież realnym partnerem dla dziecka). Z czego to może wynikać? Być może z dość ograniczonych kontaktów niektórych
nastolatków niepe łnosprawnych z rówie śnikami (brak odpowiedniego wyboru), a mo że decyduje o tym zwyk ły brak rozmów i do świadczeń
oraz właściwych wzorów zachowań? O tym, że dziecko „kocha swoj ą panią” słyszy si ę u dzieci zdrowych najcz ęściej w okresie przedszkolnym
i wczesnoszkolnym (klasy 1 ‐ 3), u niepe łnosprawnych ten okres trwa nieco d łużej, a co dziwi mnie najbardziej, niekiedy jest wręcz podsycany
(wzmacniany pozytywnie) przez nauczycielki i rodziców. To zrozumiałe ‐ miło jest „być kochanym” przez swojego ucznia. Sądzę, że rodzice także tak
to postrzegają, wszak w ten oto sposób dziecko okazuje dość niewinną sympatię dla najbardziej interesującej pani. Być może dojrzewający chłopiec
lub dziewczynka zaczynają czuć się bardziej dorośli niż są realnie i stąd ich zainteresowania płcią przeciwną w dojrzalszym wieku? Niektóre nastolatki
„zakochują się” w bohaterach z ulubionych filmów, liderach zespołów muzycznych, sportowcach i podobnych nierealnych „obiektach m łodzieńczej
miłości”, a niekiedy piszą do nich listy ze swoimi wyznaniami. S ądzę, że warto zastanowić się nad obecnością takich uczuć u dziecka w okresie
dojrzewania. Wprawdzie s ą one zupełnie naturalne dla tego etapu życia, ale nie powinny wywoływać zbyt często rozczarowań, frustracji i podobnych
stanów. Może znacznie korzystniej wpłyną zwykłe rozmowy z takim dzieckiem, ni ż popieranie i dawanie przyzwolenia na zbyt długo utrzymujące się
infantylne zachowania. W ocenie oraz interpretowaniu zachowań nastolatków należy wykazywać dużo ostrożności. Dla przykładu przytoczę fragment listu
studenta odbywającego praktyki pedagogiczne w szkole specjalnej:

„Kiedyś wydarzyła si ę pewna historia z (nazwę to żartobliwie) „seksualnym podtekstem”. Dotyczyła Marty, dziewczynki, która regularnie załatwiała
się w majtki po czym oczywiście trzeba ją było przebierać. Pani nauczycielce „robiło si ę niedobrze”, toteż ta wątpliwie przyjemna czynność musiała
stać się wyłącznie moją powinnością (niech się student i w tym przeszkoli). Trwało to jakiś kawał czasu, aż powstały różne teorie tego zachowania,
m.in. taka, że „panna Marta wali w gacie celowo w łaśnie po to, aby m ężczyzna ją przebierał”, co zdaniem części nauczycielek mogłoby być swoistą
formą uwodzenia. Mnie? pomyślałem. Dlaczego właśnie mnie miałaby uwodzić w taki wyrafinowany sposób? Okazało si ę, że Marta znana była z tego,
że przywiązywała si ę do ka żdego faceta (nie by łem „jej pierwszym”) w którym wyczuła jakiego ś przyjaciela, być może dlatego, że ojca si ę bała,
a w domu na pewno nie by ło atmosfery takiej, jak by ć powinna. W każdym bądź razie postanowiono pokrzyżować jej niecne „uwodzicielskie plany”
i odtąd przebieraniem miała zajmowa ć się ta właśnie nauczycielka (sam widziałem kobieta, nie facet). Czeka łem ‐ jak ten baran ‐ niecierpliwie na
efekty. Oczywiście nic si ę nie zmieniło poza tym, że ja mia łem komfortową sytuację („zwolnienie od kibla ”), a pani miała nieustanne pretensje,
kończące si ę płaczem Marty, o to, że nie sygnalizuje swoich potrzeb. Nazwałbym tę historyjkę jakby „seks nadinterpretacją” ‐ może więc nie warto
roztrząsać podobnych spraw zbyt pochopnie i zbyt głęboko, bo czasem można się fatalnie pomylić.”

Rzeczywiście, wiele problemów wynikających z zachowań nastolatków wzbudza naszą nadmierną podejrzliwość. Do dziś pamiętam niemal sensacyjną
wówczas historię, która wydarzyła si ę dwóm dorastającym nastolatkom „oskarżonym” przez nauczycielki, wychowawców internatu i uczniów szkoły
o zachowania dewiacyjne, znamionujące zakochane w sobie dwie kobiety. Obie pochodziły z patologicznych rodzin. Jedna z nich, normalnie rozwinięta
umysłowo i fizycznie, przebywała kilka lat w Domu Dziecka; druga, dziewczynka z upo śledzeniem umysłowym, była wykorzystywana przez swego ojca.
Sprawa nabra ła tak wielkiego rozg łosu, że wszyscy uczniowie w szkole nazywali te dwie nierozłączne przyjaciółki wprost „zboczonymi lesbijkami”.
Właściwie nie wydarzyło si ę nic nadzwyczajnego poza tym, że zostały „przyłapane” w jednym łóżku, gdzie praktykowały wzajemne masturbacje, nie
mające jednak nic wspólnego z uprawianiem miłości lesbijskiej (homoseksualnej). Nikt nie wyraził wówczas opinii, że choć może dziwne i nietypowe,
to jednak naturalne zachowanie w okresie dojrzewania (u osób bardziej sprawnych umysłowo wzajemna masturbacja może być substytutem kontaktów
emocjonalnych i służyć nie tylko roz ładowaniu napięcia seksualnego, ale tak że doznawaniu zainteresowania czy zwykłej czu łości ze strony drugiej
osoby). Nauczyciele uznali to jednak niemalże za przestępstwo, a kontakty obu dziewczyn były długi czas podejrzliwie nadzorowane i represjonowane.
Nie by ł to łatwy okres w  życiu tych sympatycznych dziewcząt, ale przyjaźnią się one do dzi ś i choć pewnie nie ma to wi ększego znaczenia, obie
spotykają się z chłopcami. U dojrzewających dziewcząt i chłopców można zaobserwować wiele podobnych, nietypowych, acz najczęściej normalnych
zachowań.

W okresie dojrzewania pojawiają się coraz większe zainteresowania płcią przeciwną w obrębie grupy rówieśniczej i jest to zupełnie normalne zjawisko.
W tym okresie zaczynają się tworzyć przyjaźnie chłopców z dziewczętami (wspólne rozmowy, spacery, tzw. randki). Wielkiego znaczenia nabierają też
przyjaźnie w obrębie tej samej płci. To naturalne ‐ zaczynają ich łączyć bardzo podobne problemy, wspólnie poszukują więc w sobie wsparcia i głosów
doradczych, zwłaszcza te nastolatki, które nie mog ą liczyć na otwarte rozmowy ze swoimi rodzicami. W nastolatku zaczyna rozwija ć się poczucie
własnej indywidualności i staje si ę dla niego ważne co tak naprawdę myślą o nim inni. Wyrozumiali rodzice, nauczyciele i inni terapeuci mogą pomóc
niepełnosprawnym nastolatkom we wzbogaceniu życia towarzyskiego (kluby, koła zainteresowań, dyskoteki, spotkania integracyjne, zajęcia grupowe
itd.). W okresie dojrzewania przebywanie w gronie rówie śniczym (także w śród pe łnosprawnych kolegów) nabiera ogromnego znaczenia. Poczucie,
że jest się towarzysko odseparowanym właśnie w tym momencie, gdy zaczyna się zwracać uwagę na płeć przeciwną, może mieć szczególnie negatywne
konsekwencje. Stąd powinniśmy zdawać sobie sprawę, że nastolatek, także niepełnosprawny, ma prawo do intymności, ale również do własnego życia
towarzyskiego.

Wraz z dojrzewaniem zaczynają pojawiać się pytania na temat przyszłości, zwłaszcza dotyczące płci przeciwnej, stosunków seksualnych, małżeństwa,
ciąży. Kiedy przychodzi pora, by rozmawia ć o przemianach zachodzących w organizmie w okresie dojrzewania, nastolatki wprost nie mogą pokonać
skrępowania. Dlatego dość często zadaniem rodziców b ędzie zapoczątkowanie tej trudnej dla obu stron rozmowy. To wielka sztuka umieć bardzo
delikatnie wyprzedzać pytania dziecka i odgadnąć jakie ma ze sob ą kłopoty. Powinniśmy być bardzo otwarci na sygnały dziecka o chęci rozmowy. Kiedy
do niej dojdzie powinniśmy starać się mówić krótko, ale dość często, zamiast prowadzić długie i nudne pogadanki przypominające „lekcje poglądowo‐
uświadamiające”. Z powodu zmian jakim podlega syn lub córka, a także wstydliwości nasilonej w tym okresie, nie będą oni w stanie przyswoić tak wielu
różnorodnych informacji przekazywanych w jednej rozmowie. Pozwólmy, aby to dziecko swoimi pytaniami kierowa ło taką rozmową, gdyż tym sposobem
dowie się tego, co w danej chwili chce i potrzebuje wiedzieć. Poza wiedzą o tym co dzieje się z ciałem w okresie dojrzewania, korzystne dla dziecka
będą także rozmowy o wartościach duchowych oraz uczuciach związanych z seksem. W łaściwie wszystko co dzieje si ę wokół można wykorzystać do
rozpoczęcia takiej intymnej rozmowy. Dobrym pretekstem mo że stać się np. obecność w rodzinie osoby będącej w ciąży. Dziś już bez problemu można
kupić bardzo ciekawe i bogato ilustrowane książki dla nastolatków. Coraz częściej telewizja proponuje filmy edukacyjne, które mog ą być wspaniałym
źródłem informacji i podstaw ą do dyskusji o dojrzewaniu p łciowym, problemach seksualnych czy rodzicielstwie. Najwa żniejsze, abyśmy potrafili dać
odczuć własnemu dziecku, że jesteśmy obok i  że zawsze mamy gotowość do podjęcia nawet najtrudniejszej rozmowy. Ale je śli przerasta to nasze
umiejętności prowadzenia otwartego dialogu o tzw. „trudnych sprawach”, warto zwrócić się o pomoc do kogoś z rodziny, nauczyciela, lekarza. Jest
to o tyle ważne, abyśmy nie pozbawili dziecka wa żnych dla niego samego informacji (ich niedosyt mo że jedynie spot ęgować napięcia i lęk przed
„nieznanym”) tylko dlatego, że sami czujemy skr ępowanie albo nie potrafimy w  łatwy sposób wyja śnić mechanizmów rozwojowych sterujących
dojrzewaniem.

W okresie dojrzewania jest szczególnie ważne, aby nastolatek mógł rozmawiać także na temat swojej u łomności. Takie rozmowy mogą mu bardzo
pomóc w tłumieniu często nie u świadomionych obaw i lęków. Im lepiej zrozumie fizyczne uwarunkowania swojego kalectwa, tym łatwiej zaakceptuje
własne ograniczenia i będzie miał mniej oporów przed bywaniem w towarzystwie innych osób, tłumacząc przyjaciołom bez zażenowania na czym polega
jego ułomność i prosząc ich o pomoc w razie potrzeby. Właściwe zrozumienie swoich ograniczeń pozwoli niepełnosprawnym nastolatkom realnie oceniać
swoje mo żliwości w podjęciu nauki zawodu, najw łaściwszego wykorzystania swych indywidualnych uzdolnień i faktu założenia w przyszłości własnej
rodziny. Nastolatek niepełnosprawny, tak jak jego zdrowi rówieśnicy, powinien dążyć do osiągnięcia realistycznie zakreślonych celów ‐ w taki sposób, by
nie okazały się one zbyt wygórowane.

Niezależność jest najważniejszą potrzebą, realizacji której człowiek uczy się od najwcześniejszych lat, zaś w okresie młodzieńczym nabiera ona jednak
szczególnego znaczenia. Osi ągnięcie niezale żnośc i n i e j e s t n i g d y łatwym zadaniem, ale jest ona niezb ędna, je żeli nastolatek ma sta ć się
odpowiedzialnym człowiekiem. Osiągnięcie niezależności będzie prawdopodobnie trudne zarówno dla młodego człowieka, jak i dla jego rodziców. Jeżeli
jego ułomność jest poważna, rodzice najprawdopodobniej już od chwili urodzenia biorą na siebie obowiązek zorganizowania życia codziennego dziecka.
Do wyj ątków nale żą rodzice, którzy wychowuj ą niepełnosprawne dziecko z bardzo powa żnym podej ściem do tego, jak b ędzie radzić sobie ono
w przyszłości, gdy ich zabraknie. Niezależnie od stopnia ułomności fizycznej, dzieci niepełnosprawne są bardziej chronione przed wszystkim, niż dzieci
zdrowe. Ale kiedy dziecko dochodzi do okresu dojrzewania, jednym z najwa żniejszych zadań staje si ę nie ochrona, ale właśnie pomoc w osi ąganiu
możliwie największej (optymalnej) niezależności. Stąd tak ważne jest, aby pomóc niepełnosprawnemu nastolatkowi w zaakceptowaniu wszystkich jego
własnych możliwości, ale także ograniczeń i mechanizmów, które je wywołały.

Większość nastolatków ulega typowym dla okresu dojrzewania zmianom samopoczucia. Pojawiaj ą się tzw. „huśtawki nastrojów”. I choć rodzice
pozostają w dalszym ciągu g łównym wzorem do na śladowania, to ujawnia si ę również dość silna sk łonność do buntu przeciwko rodzicielskiemu
autorytetowi. To także normalny objaw tego okresu. U niepe łnosprawnych, którzy s ą całkowicie uzależnieni od rodziców, bardzo trudno jest
zaobserwować te typowe dla wieku zmiany. Pod tym względem s ą oni mniej k łopotliwi dla rodziców lub nauczycieli, ale czy ten „spokój” jest aż tak
ważny? Zachowania „buntownicze” świadczą o kształtowaniu się własnej indywidualności. Wszystkie nastolatki pragną mieć i na ogół mają bardzo silne
poczucie własnej inności. Czy niepełnosprawni muszą czuć się inni tylko dlatego, że odróżnia ich wygląd, sposób poruszania, mimowolne ruchy ciała,
nad którymi nie mog ą zapanować? Oni tak że chcą mieć swoje prawo do inności poglądów, do inno ści sposobu reagowania na ró żne dla nich ważne
sprawy, pragną rozwijać swoje zainteresowania, chcą inaczej wyglądać (jak rówieśnicy), inaczej się ubierać niż nakazuje mama  Jeśli więc nie damy
im prawa do tej prywatnej „młodzieńczej inno ści”, to pozostaną na d ługi czas „innymi” w swoich ułomnościach. Ignorancją tak wa żnego dla
nastolatków niepełnosprawnych problemu inności sprawimy tylko, że zostanie wręcz wyeksponowana „inność” w kalectwie, budząca u rówieśników
litość, wymuszająca wyrozumiałość, a żaden niepełnosprawny człowiek nie szuka dla siebie takich uczuć jak litość i współczucie. Przykładowo 12‐letnia
dziewczynka, której nagle urosły piersi, może poczuć się zakłopotana, gdy w jej otoczeniu koleżanki mają jeszcze płaskie klatki piersiowe i zacznie je
zasłaniać. Wyrośnięty i niezdarny ch łopak b ędzie czuł się tak samo nie bardzo zdaj ąc sobie spraw ę z czego wynika jego niezgrabno ść ruchowa.
Niepełnosprawna dziewczynka doskonale zauważy, że jej koleżanki używają pachnących świeżością kosmetyków i ubierają się oryginalnie, podczas gdy
ona sama ubierana jest ciągle w te same ‐ jak twierdzi mama ‐ praktyczne ubrania...

Nastolatek niepełnosprawny także odczuwa wszystkie niepokoje wynikające z dorastania i dojrzewania, lecz towarzyszy temu znacznie więcej napięć,
a na domiar tego s ą one spot ęgowane poczuciem inno ści (kalectwa). Dlatego te ż potrzebuje od nas znacznie wi ększego wsparcia i rozs ądnego
pokierowania swoim postępowaniem i rozwojem.

Opracowanie ‐ Marzena Mieszkowicz ‐ neurologopeda

Strona główna

  > 

Zaburzenia rozwoju

  > 

Rozwój psychomotoryczny

            

Strona główna

  > 

Zaburzenia rozwoju

  > 

Rozwój psychomotoryczny

Problematyka okresu dojrzewania dziewcząt i chłopców

niepełnosprawnych

Czym jest dojrzewanie płciowe? Tajemnicze, wspaniałe, ekscytujące, dokuczliwe, budzące lęk, niekiedy zabawne, bolesne,
peszące, wstydliwe wszystkie te określenia (a także im podobne) pasują do zjawiska dojrzewania. Większość dorosłych nie
może przywołać w pamięci owej mieszaniny uczu ć, której do świadczali w okresie dojrzewania. Ale co właściwie nie
pozwalało nam spokojnie zasypia ć w nocy? O czym rozmawiali śmy, lub o czym nie chcieli śmy mówi ć z naszymi
rówieśnikami? Co powstrzymywało nas przed zapytaniem naszych rodziców o wszystko, co wydawało si ę dziwne, wątpliwe
i niepokojące? Może warto odświeżyć sobie nieco pamięć zwłaszcza teraz, gdy nasze dziecko prze żywa swój własny „czas

przemian”?

Dojrzewanie to szczególny etap w życiu człowieka, jest bowiem częścią wzrastania i rozwijania się organizmu. Co to oznacza? Jakie zmiany zachodz ą
i co dzieje się z ciałem? Co przyniosą te wszystkie zmiany? Nasze dziecko także o tym myśli i chciałoby znać odpowiedzi na wiele różnych pytań.

Okres dojrzewania p łciowego, zwany tak że pokwitaniem (nazywany po łacinie pubertas, co oznacza „wiek m ęski”) odnosi si ę do etapu okresu
młodzieńczego ‐ mniej więcej od 11 do 16 roku życia ‐ w którym kształtuje si ę dojrzałość seksualna. Obejmuje przemiany fizyczne, intelektualne
i emocjonalne, w wyniku których cia ło staje si ę silniejsze i bardziej rozwini ęte, a sposób my ślenia i odczuwania ulega zmianie. W znaczeniu
medycznym okres ten zaczyna si ę od stopniowego powi ększania si ę jajników u dziewcząt oraz prostaty i p ęcherzyków nasiennych u ch łopców.
Wchodzenie dziecka w okres dojrzewania można łatwiej poznać u dziewczynki niż u chłopca ‐ po pojawieniu się owłosienia łonowego i powiększających
się piersiach. O tym, że dojrzewanie płciowe jest wielkim wydarzeniem w życiu młodego człowieka świadczą chociażby zachowane do dziś w niektórych
społeczeństwach (plemionach) tradycyjne obrzędy, jak np. obrzezanie (zabieg usuni ęcia części lub całości napletka), będące rytualną celebracją święta
męskiej inicjacji, czy świętowanie pierwszej menstruacji dziewcząt połączone z określonymi obrzędami inicjacji żeńskiej.

W krajach rozwiniętych dzieci coraz wcześniej wchodzą w okres dojrzewania. W po łowie XIX wieku w Europie Zachodniej dojrzewanie zaczynało si ę
przeciętnie ok. 16 roku życia. Obniżenie tego wieku związane jest w dużej mierze z poprawą warunków higieny, lepszą dietą, opieką medyczną, ale do
dziś poważniejsza infekcja może opóźnić pokwitanie.

Badania dokonane w Wielkiej Brytanii (dr Katherina Dalton) wykaza ły, że dojrzałość fizyczna chłopców i dziewcząt z ograniczeniami fizycznymi, a także
z wadą słuchu lub wzroku, pojawia się dużo wcześniej niż u nastolatków zdrowych. Potwierdzają to także badania prowadzone w Polsce. Mówi się też,
że dziewczęta wchodzą w okres dojrzewania wcze śniej od ch łopców o około 2 lata. Wszystko to sprawia, że wiek, w którym zaczyna się wzmożony
rozwój, długość okresu dojrzewania oraz jego nat ężenie maj ą bardzo różny przebieg. Dlatego nie określa si ę jednoznacznie wieku pojawienia się
pierwszej miesiączki u dziewczynki czy pierwszych polucji u chłopców. Musimy mieć jednak świadomość, że niezależnie od wieku i czasu trwania okres
dojrzewania u nastolatków nigdy nie przebiega w sposób bezkonfliktowy.

Zmiany fizjologiczne następujące w okresie dojrzewania wynikają częściowo ze wzrostu produkcji hormonów w przysadce mózgowej. Przysadka zaczyna
„działać” w wyniku stymulacji impulsami nerwowymi z podwzgórza mózgu, funkcjonuj ącego jak „regulator”, włączający si ę w odpowiednim czasie.
Hormony przysadkowe pobudzaj ą działanie gruczo łów p łciowych, które z kolei powoduj ą zwiększenie produkcji hormonów i rozwój plemników
u chłopców oraz uwalnianie si ę jajeczek u dziewcząt. Hormony p łciowe (testosteron m ęski i estrogen żeński), w zestawieniu z innymi hormonami
w organizmie, powodują rozwój kości i mięśni, a także warunkują gwałtowny wzrost nastolatków.

Często jednym z pierwszych objawów sygnalizujących, że zbliża si ę dojrzewanie jest skok wzrostu. Młodzi w okresie dojrzewania zaczynają rosnąć dwa
razy szybciej ni ż wtedy kiedy byli dzie ćmi. Tempo wzrostu ró żni si ę u dziewcząt i chłopców. Podczas gdy dziewczęta zaczynają rosnąć wcześniej,
zwiększając wysokość ciała o oko ło 20 cm, u ch łopców proces ten zaczyna się zwykle o dwa lata później i chociaż trwa krócej, jest o wiele szybszy.
Zwiększa si ę też ciężar ciała (ok. 18 kg przez dwa lata rozwoju) i zmieniają jego proporcje. Znamiennym objawem okresu dojrzewania jest również
wzmożona aktywność gruczołów łojowych, która ujawnia si ę w postaci trądziku m łodzieńczego, t łustej cery i przebarwień skóry; oraz gruczo łów
potowych (intensywne pocenie się i nieprzyjemny zapach). Stają się one aktywniejsze niż kiedykolwiek w rozwoju ludzkim.

Ponieważ ciało nastolatka przechodzi jednocze śnie wiele przemian, wymaga bardziej
prawidłowego ni ż kiedykolwiek od żywiania. W tym okresie w łaściwe od żywianie jest du żo
ważniejsze ni ż pilnowanie aby za dużo nie zje ść. Nastolatek powinien spożywać 4 ‐ 5 posi łków
dziennie i wypijać ok. 6 ‐ 8 szklanek p łynów. Daje si ę zauważyć, że nastolatki nagle zaczynają
więcej jeść, a u niektórych niepełnosprawnych obserwuje się tendencje do szybkiego przybierania
na wadze, co wi ąże si ę z ich mniejszą aktywnością ruchową lub innymi zakłóceniami w rozwoju.
W przypadku nadwagi dziecka należy zastosowa ć ś ciśle kontrolowane ograniczenia w jedzeniu
(zwłaszcza s łodyczy i t łuszczów), ale o potrzebie zastosowania ewentualnej diety powinien
zadecydować lekarz w porozumieniu z rodzicami.

Oprócz zmian anatomicznych i fizjologicznych, w organizmie m łodego cz łowieka dokonuje si ę
szereg zasadniczych przemian w zakresie psychiki, które cz ęsto nie s ą uświadamiane. Należy tu
wymienić m.in. rozdra żnienie i przeczulenie na punkcie własnej osoby oraz bezpodstawne niezadowolenie z siebie, a także zmienną nastrojowość ‐
„wszystko przewraca się do góry nogami” ‐ w jednej chwili czują się szczęśliwi, są pełni energii i zdaje się, iż zawojują ś wiat, a już w następnej są
smutni, senni, zniech ęceni. Dzieje się tak z powodu działania hormonów, które sterują przemianami fizycznymi i mają wpływ na emocje. Nastolatek
przez pewien czas nie potrafi panowa ć nad sob ą, a stany takie odreagowuje z łością, płaczem albo typowym m łodzieńczym buntem. Bardzo
charakterystyczne w tym okresie jest również wyolbrzymianie drobnych kłopotów, które urastają w odczuciu nastolatka do rangi problemów niemalże
życiowych. Powstają nowe, nie znane dotąd wzruszenia, uczucia, pragnienia, popędy i związane z tym niepokoje. Doznania uczuciowe charakteryzuje
w tym okresie du ża zmienno ść, wręcz kra ńcowość, tj. przechodzenie od zachwytu do pogardy, od mi łości do nienawi ści. M łody człowiek zaczyna
odkrywać własną odrębność, indywidualność, a niejednokrotnie rodzi się u niego poczucie wyższości w stosunku do innych, a w szczególności do osób
dorosłych ‐ stąd częste konflikty, agresja oraz nie uznawanie autorytetów i dość krytyczne nastawienie do całej otaczającej rzeczywistości. Z czasem
z owej krytyki wyłaniają się własne poglądy na przyszłość i swoją rolę w życiu. Takie stany są normalne podczas dojrzewania i nie trwają zbyt długo,
więc wszyscy w rodzinie powinni uzbroić się w cierpliwość i wyrozumiałość dla podobnych zachowań dziecka, gdyż są one niezależne od jego woli i miną
dość szybko w sprzyjającej domowej atmosferze.

Należy sobie uświadomić, że widoczne objawy dojrzewania płciowego nie oznaczają jeszcze pełnej dojrzałości całego ustroju. Dojrzałość pełną osiąga
się w wieku około 20 lat, a składa się na nią:

l

dojrzałość fizyczna czyli pełny rozwój narządów wewnętrznych;

l

dojrzałość psychiczna jako umiejętność właściwego, samodzielnego podejmowania decyzji w sytuacjach skomplikowanych oraz stabilność
uczuciowa i emocjonalna;

l

dojrzałość społeczna przejawiająca się zdobyciem określonego zawodu umożliwiającego podjęcie pracy i uniezależnienie się materialne.

O ile łatwiejsze byłoby dojrzewanie, gdyby dzieci rozpoczynały je w tym samym wieku, rozwijały się w tym samym tempie i gdyby wszystkie przemiany
następowały u wszystkich w tej samej kolejności i ko ńczyły si ę w tym samym czasie! Tymczasem „matka natura” zarządziła, aby zegar biologiczny
każdej dziewczyny i każdego chłopaka wyznaczał im rozwój według własnego kodu. W tej sytuacji nastolatki (zwłaszcza dziewczęta) zauważają różnice
pomiędzy sob ą c o s t a j e s i ę powodem obaw i niepokojów czy wszystko przebiega prawid łowo. Tak że nastolatki niepe łnosprawne oczekuj ą
potwierdzenia, że ich rozwój ‐ już skomplikowany ułomnościami np. ruchowymi ‐ przebiega własnym, indywidualnym, ale prawidłowym torem,
a organizm, zawiadywany przez hormony, ma niepowtarzalny lecz prawidłowy program rozwoju.

Okres dojrzewania u dziewcząt niepełnosprawnych

U dziewczynek pierwszą oznaką dojrzewania płciowego jest zwykle powiększanie si ę piersi, choć czasem najpierw pojawia si ę owłosienie łonowe.
W przeciwieństwie do chłopców dodatkowe owłosienie obejmuje zwykle tylko dołki pachowe i okolice pochwy. Pojawienie się owłosienia jest wywołane
przez androgeny, tzw. hormony męskie, ale u dziewcząt estrogen znacznie redukuje ich intensywność. Jednocześnie odkłada się tkanka tłuszczowa na
twarzy, brzuchu, udach i pośladkach, co powoduje zaokrąglenie się tych części ciała, a sylwetka dziewczynki staje się coraz bardziej kobieca. Macica
i pochwa dojrzewają w tym samym czasie.

Kiedy piersi zaczynają się rozwijać, mogą być nadmiernie wrażliwe. Jest to zjawisko normalne i zwykle zanika po zakończeniu wzrostu, choć piersi na
zawsze pozostaną wrażliwe na dotyk. Stopniowo powi ększają się gruczoły sutkowe i przygotowują do produkcji pokarmu. Ich wzrost jest początkowo
nierównomierny, wskutek czego jedna pier ś bywa odrobinę mniejsza od drugiej, ale ró żnice te wyrównują się w okresie młodzieńczym. Nastolatki
zwracają ogromną uwagę na rozmiary swego biustu i cz ęsto bardzo si ę przejmują jeśli uznają, że ich piersi s ą za duże lub za małe w porównaniu
z biustem koleżanek. Kiedy wi ęc rozwój piersi zaczyna by ć widoczny, każda matka powinna zapobiec żartobliwym uwagom na ten temat ze strony
dumnego tatusia albo rodzeństwa. Kupowanie pierwszego biustonosza i pierwszych podpasek czy wk ładek higienicznych jest dla dziewczyny bardzo
emocjonującym doświadczeniem i wzmacnia jej poczucie kobieco ści, ale przez jakiś czas będzie to nadal czynność wstydliwa. Wybór odpowiedniego
stanika zwraca uwagę innych osób na biust dziewczyny, czym czuje się ona bardzo speszona, nawet w obecności samych dorosłych kobiet. Należy więc
mieć na uwadze takie zachowania i zakupy czynić w jak najmniej krępującej atmosferze.

Nawet dla bardzo dobrze przygotowanej psychicznie nastolatki pierwsza miesiączka jest zawsze
pewnego rodzaju zaskoczeniem. Matki, przyzwyczajone do cyklicznego miesi ączkowania,
czasem zapominają jak niedoświadczona jest dziewczynka podczas pierwszej miesiączki i jak
może na ten moment zareagować. To bardzo ważne, by dziewczynka wiedziała, na czym polega
biologiczne zjawisko menstruacji, zanim zacznie miesi ączkować. N a o g ó ł dziewczęta
szczególnie niepokoją się tym, kiedy dostaną pierwszą miesiączkę. Ponieważ nie jest łatwo
przewidzieć kiedy dok ładnie si ę to stanie, nale ży obserwowa ć kolejne objawy rozwoju
i dorastania (zwiastuny w postaci plamienia, intensywniejsze bóle podbrzusza) ‐ pozwoli
to w przybliżeniu określić czas pojawienia się pierwszej miesiączki. Gdy tylko matka wyczuje,
że może podjąć ten temat, powinna sama zainicjować rozmowę, by córka nie była zaskoczona
nową dla siebie sytuacją, by wiedziała że jest to normalny objaw w jej wieku, aby wreszcie
wiedziała co powinna robić, zamiast polegać na fragmentarycznych informacjach zasłyszanych
od koleżanek. Ponieważ każda kobieta ma nieco inne doświadczenia związane z miesiączkowaniem, trudno będzie dokładnie opisać córce jak będzie się
wtedy czuła. Warto jednak zapewnić ją wcześniej, że jest to zupełnie normalne zjawisko fizjologiczne, a nie choroba, a z całą pewnością przyczyni się
to do zmniejszenia strachu przed dolegliwościami, którym łatwo zaradzić (ciepła k ąpiel, okład z poduszki elektrycznej, spacer, gimnastyka, g łębokie
oddechy albo leki przeciwbólowe). Ponadto kilka dni przed pojawieniem się miesiączki może występować tzw. zespół napięcia przedmiesiączkowego.
Należy uprzedzić młodą dziewczynę o charakterystycznych objawach takiego stanu, gdyż mogą wystąpić u niej wzdęcia brzucha, obrzmienie i ból piersi,
a także depresja, p łaczliwość, drażliwość ‐ objawy te ust ępują z chwilą wystąpienia krwawienia miesi ączkowego. Więcej na ten temat mo żesz
przeczytać w dziale

„Porady medyka”

. Dorastające dziewczęta często zastanawiają się co zrobią jeśli miesiączka zacznie się, gdy będą poza domem.

Podobne rozterki przeżywać może niepełnosprawna nastolatka, która dodatkowo odczuwa obawy zwi ązane ze swoją ułomnością fizyczną. Jeśli zatem
nie jest w pełni samodzielna, martwi się, jak zmieni podpaskę w szkole lub w innym miejscu. Najważniejsze, aby potrafiła wyrażać swoje obawy. W ten
sposób matka będzie mogła rozpocząć rozmowę, a w razie konieczności porozmawiać także z nauczycielami, by w sposób dyskretny i intymny potrafili
pomóc w tej krępującej czynności. Takiego skr ępowania i wątpliwości nie odczuwają na ogół dziewczęta upośledzone umysłowo, ale i w ich przypadku
warto spróbować nauczyć je samodzielności i zasad utrzymywania higieny oraz właściwego zabezpieczania się w czasie menstruacji. Niestety, nie należy
do zjawisk estetycznych obserwowanie dziewcząt, które zmieniaj ą podpaski w obecności innych dzieci, także chłopców, na środku klasy szkolnej, co
jest nader cz ęstym widokiem w szko łach specjalnych. To bardzo wa żne, aby pierwsze do świadczenie związane z miesi ączką było jak najmniej
nieprzyjemne, bo stosunek dziewczynki do miesiączkowania może niekorzystnie wpłynąć na jej odczucia co do seksualności w ogóle.

Wybór sposobu zabezpieczania si ę przed miesi ączką nie jest łatwy w przypadku dziewcząt niepełnosprawnych. Przede wszystkim należy pamiętać,
że środki dobre dla matki wcale nie muszą być odpowiednie dla córki. Zatem dokonując wyboru sposobu zabezpieczenia trzeba uwzględnić wzrost i wagę
córki, obfitość wydzieliny w danym dniu cyklu, aktywność ruchową. Powszechnie reklamowane tampony („OB”) nie są zalecane przez lekarzy, zwłaszcza
dla m łodych dziewcząt rozpoczynających miesiączkowanie (sporadycznie mog ą być używane np. podczas p ływania). Wynika to z faktu, że niekiedy
(w rzadkich przypadkach) używanie tamponów może być bezpośrednią przyczyną bardzo poważnej choroby zwanej wstrząsem toksycznym (TSS).

U dziewcząt zdrowych pierwsza miesiączka może wystąpić w ok. 11 12,5 roku życia, podczas gdy u dziewcząt niepełnosprawnych pojawia się niekiedy
o rok wcze śniej (wyj ątek stanowi ą tu diabetyczki, które zwykle dojrzewaj ą nieco pó źniej). Zdarza si ę dość często, że dziewczęta zaczynaj ą
miesiączkować już w 10 r. ż. , albo dopiero w 15 ‐ 1 6 r o k u życia ‐ to także prawid łowy objaw. (Istnieje wprawdzie pogl ąd , że przedwczesne
miesiączkowanie występuje u dziewcząt, których defekty fizyczne oddziałują na podwzgórze). Warto więc spróbować przekonać córkę, by zaniechała
porównań z koleżankami w tym wzgl ędzie, gdy ż czas zbyt wczesnego lub pó źnego rozpocz ęcia miesi ączkowania nie oznacza absolutnie żadnych
nieprawidłowości w rozwoju. To samo dotyczy także czasu trwania miesiączki.

Skok wzrostu, zmienne nastroje, zwi ększenie wydzielania potu, t łusta cera i inne przemiany zwi ązane z dojrzewaniem stwarzają dziewczętom nowe
problemy. Nie ma si ę co dziwi ć, że nie zawsze potrafi ą sobie z nimi poradzi ć tym bardziej, że pragną się wszystkim podobać (koleżankom,
ale i kolegom). Na szcz ęście wi ększoś ć z tych problemów mo że by ć szybko rozwi ązana w bardzo przyjemny sposób przez wprowadzenie córki
w „dorosłe” sposoby i produkty pielęgnujące zdrowie i urodę. Dorastająca dziewczynka powinna codziennie brać kąpiel, używać wybranych przez siebie
dezodorantów albo innych preparatów zapobiegających nadmiernej potliwości, środków kosmetycznych dla cery trądzikowej i odpowiednich szamponów.
Wszystko to na pewno poprawi jej samopoczucie, a jeśli stanie się to z inicjatywy rodziców, to zyskają oni jej większe zaufanie.

Niepełnosprawne nastolatki mają takie same problemy jak ich zdrowe rówie śniczki. One tak że maj ą prawo czuć się skrępowane nieprzyjemnym
zapachem własnego potu, nadmiernie przet łuszczającymi si ę w tym okresie włosami albo owłosieniem zaczynającym być widocznym gdy przebywają
w kostiumie kąpielowym. Nie zwracając uwagi na te ważne dla młodej dziewczyny problemy uczymy ją niedbałości o siebie i sprawiamy, że poczuje się
inna od swoich kole żanek (niestety, one tak że szybko to zauważą). Wielka w tym rola matki, starszej siostry albo kuzynki, aby zrozumie ć potrzeby
i problemy dorastającej niepełnosprawnej dziewczyny i szybko im zaradzić tak, by mogła dojrzewać swoim rytmem jak jej zdrowe koleżanki.

Okres dojrzewania u chłopców niepełnosprawnych

U chłopców podczas dojrzewania dochodzi do szeregu zmian takich jak u dziewcz ąt. S ą to: skok wzrostu, zwiększenie wydzielania gruczołów potowych
i łojowych, pojawienie się owłosienia pod pachami, w okolicy narz ądów płciowych i na nogach. Charakterystyczna jest też zmienna nastrojowość.
Ale zachodzą także zmiany nie spotykane u dziewcząt, takie jak np. mutacja g łosu. Głos staje si ę niższy, grubszy, czasem „łamie si ę” (zmienia się
jego barwa, wysokość i natężenie), a dzieje się to na skutek powiększenia się krtani i rozrostu więzadeł głosowych (struny wydłużają się i grubieją).
Zmiana g łosu mo że nast ąpić w którymkolwiek momencie okresu dojrzewania (podobnie jak w przypadku innych aspektów rozwoju fizycznego, tak
i tutaj pojawienie się i czas trwania przemian zależy od czynników indywidualnych). Głos może zmieniać się stopniowo i w sposób prawie niezauważalny
zarówno dla rodziców, jak i dla samego chłopca, a może to być zmiana nagła. Objawy typu pierwszy zarost na twarzy chłopca czy „łamliwy głos”, nie
powinny być pretekstem do zbytniego zwracania uwagi na to, że oto staje się on już mężczyzną, bowiem chłopcy (podobnie jak dziewczęta) są w tym
okresie nadwra żliwi, wstydliwi, a  żartobliwe naszym zdaniem uwagi jedynie pog łębiają wstydliwość i odbierane s ą jako uwagi dokuczliwe. Tym
sposobem tracimy zaufanie dziecka i nie będzie ono miało odpowiedniej atmosfery do podjęcia z nami rozmów o swoich problemach.

Ciało ch łopców ulega przemianom pod wpływem hormonu zwanego testosteronem. Hormon ten, wytwarzany w j ądrach, odpowiedzialny jest między
innymi za rozpoczęcie przez jądra produkcji plemników (z czasem zdolnych do zapłodnienia). U chłopców pierwszą oznaką dojrzewania bywa zazwyczaj
wzmożony rozwój j ąder i moszny. Skóra worka mosznowego grubieje, a znajdujące si ę w jego wnętrzu jądra (para gruczołów płciowych o owalnym
kształcie) zaczynają produkować spermę. Prostata i p ęcherzyki nasienne produkują płyn nasienny utrzymujący plemniki przy życiu co umo żliwia
ejakulację nasienia.

Mniej wi ęcej po roku od rozwoju j ąder nast ępuje intensywny wzrost cia ła i rozmiarów penisa. Dzia łanie testosteronu i androgenów powoduje
powiększenie si ę prącia, które staje si ę zdolne do erekcji (wzwodu). Narz ądy związane z funkcjonowaniem prącia, tj. gruczoł prostaty, najądrza
i pęcherzyki nasienne (w których kumulowane jest nasienie przed wytryskiem) tak że zwiększają swoje rozmiary. Rodzice powinni wytłumaczyć synowi,
że rozmiar penisa nie wp ływa na sprawno ść seksualną, bowiem i takie obawy mog ą pojawić się w świadomości chłopców, którzy mają okazje do
porównywania swych narządów z kolegami lub dorosłymi mężczyznami.

Transformacjom narządów płciowych towarzyszą ważne zmiany w wyglądzie zewnętrznym. Może zacząć pojawiać się owłosienie na twarzy, na r ękach
i nogach, w dołkach pachowych, w okolicach prącia i worka mosznowego oraz ‐ u niektórych chłopców ‐ na plecach i klatce piersiowej. Zarost na twarzy
zaczyna pojawiać się mniej‐więcej w dwa lata po pojawieniu się owłosienia łonowego, zaś owłosienie klatki piersiowej występuje zwykle dopiero pod
koniec okresu dojrzewania lub w pierwszym etapie wieku dorosłego. Zmienia si ę ogólny kształt ciała, poszerzają ramiona, a kończyny wzbogacają się
w tkankę mięśniową.

Dość charakterystyczne w tym okresie są erekcje, które wzbudzają zainteresowanie chłopców swoim narządem. Zainteresowanie to zamienia się często
w praktyki masturbacyjne. Zjawisko masturbacji jest bardzo powszechne w okresie dojrzewania i nie jest niczym nienormalnym, cho ć w opinii
niektórych rodziców nadal wzbudza niech ęć, krytykę, niepokój. W tym te ż czasie ch łopiec zaczyna miewać okresowe polucje, tzw. zmazy nocne
(niekontrolowany wytrysk nasienia), wyst ępujące dla zrównoważenia produkcji nasienia. Pierwszy wytrysk nastąpi najprawdopodobniej około roku po
tym, jak rozpocznie si ę przyspieszony rozwój penisa. Chłopców należy uprzedzić, że powinni dbać o stałą higienę całego ciała, a w szczególności krocza
(kiedy to konieczne, nale ży pomóc dziecku), bowiem zbieraj ące si ę pod napletkiem nieczystości mog ą spowodować podrażnienia i bolesne stany
zapalne.

Okres dojrzewania może okaza ć się bardzo trudny dla chłopców, szczególnie z uwagi na reakcje organizmu, nad którymi nie są w stanie zapanować.
Z całą pewnością doda im wsparcia świadomość, że kłopotliwe erekcje to zjawisko w tym wieku ca łkiem naturalne. Rodzice powinni przygotować
chłopca do tego, że zmazy nocne mogą występować nawet kilka razy w tygodniu, tłumacząc, że w pewnym sensie są to zewnętrzne objawy ich rozwoju
(podobnie jak miesiączkowanie u dziewcząt).

Wszyscy chłopcy wchodzący w okres dojrzewania powinni rozumieć co dzieje się w ich ciałach. Potrzebują także emocjonalnego wsparcia tym bardziej,
że u chłopców niepełnosprawnych właśnie pierwsze symptomy dojrzewania wzmacniają poczucie własnego „ja” oraz potęgują świadomość, że oto stają
się już mężczyznami.

Niepełnosprawny nastolatek z poczuciem inności

Wszystkie nastolatki zadaj ą sobie pytanie jakie miejsce zajm ą w świecie dorosłych. W ci ągu kilku lat prze żywać będą wiele zmian i dorastać do
podjęcia swoich pierwszych w  życiu wa żniejszych decyzji. W okresie dojrzewania rozwijaj ą się specyficzne zainteresowania, rozszerza si ę krąg
znajomych i zaczyna się poświęcać coraz mniej uwagi rodzicom i sprawom domowym, a więcej kolegom i osobom spoza rodziny (to co mówią i robią
koledzy i inni znajomi nabiera szczególnego znaczenia). Wasza córka i syn mają swoje indywidualne problemy i indywidualny sposób uczenia si ę.
Jednego dnia mogą mieć ochotę na rozmowę z rodzicami, a innego dnia zwrócą się do przyjaciela lub koleżanki, albo do zupełnie przypadkowej obcej
osoby. To normalne. Ale to właśnie od rodziców oczekiwać będą potwierdzenia, że to co jest ważne dla nich, jest równie ważne dla mamy i taty.

W tym samym czasie nastolatek musi przej ść trudny okres dostosowywania swoich zachowań społecznych, m.in. ułożyć sobie stosunki z płcią przeciwną
na bardziej dojrza łym poziomie. Jak że często s łyszy si ę, że jakiś niepełnosprawny chłopiec „zakochał się” w pani nauczycielce, a niepełnosprawna
dziewczynka w mężczyźnie, który pracuje w szkole. Czasem wystarczy okazać nieco większe zainteresowanie niepełnosprawnemu dziecku (w okresie
dorastania), a pojawia się z jego strony dość bezkrytyczne i bardzo, mimo wszystko, infantylne zaangażowanie uczuciowe (obdarzona takim uczuciem
osoba ‐ pan lub pani nie jest przecież realnym partnerem dla dziecka). Z czego to może wynikać? Być może z dość ograniczonych kontaktów niektórych
nastolatków niepe łnosprawnych z rówie śnikami (brak odpowiedniego wyboru), a mo że decyduje o tym zwyk ły brak rozmów i do świadczeń
oraz właściwych wzorów zachowań? O tym, że dziecko „kocha swoj ą panią” słyszy si ę u dzieci zdrowych najcz ęściej w okresie przedszkolnym
i wczesnoszkolnym (klasy 1 ‐ 3), u niepe łnosprawnych ten okres trwa nieco d łużej, a co dziwi mnie najbardziej, niekiedy jest wręcz podsycany
(wzmacniany pozytywnie) przez nauczycielki i rodziców. To zrozumiałe ‐ miło jest „być kochanym” przez swojego ucznia. Sądzę, że rodzice także tak
to postrzegają, wszak w ten oto sposób dziecko okazuje dość niewinną sympatię dla najbardziej interesującej pani. Być może dojrzewający chłopiec
lub dziewczynka zaczynają czuć się bardziej dorośli niż są realnie i stąd ich zainteresowania płcią przeciwną w dojrzalszym wieku? Niektóre nastolatki
„zakochują się” w bohaterach z ulubionych filmów, liderach zespołów muzycznych, sportowcach i podobnych nierealnych „obiektach m łodzieńczej
miłości”, a niekiedy piszą do nich listy ze swoimi wyznaniami. S ądzę, że warto zastanowić się nad obecnością takich uczuć u dziecka w okresie
dojrzewania. Wprawdzie s ą one zupełnie naturalne dla tego etapu życia, ale nie powinny wywoływać zbyt często rozczarowań, frustracji i podobnych
stanów. Może znacznie korzystniej wpłyną zwykłe rozmowy z takim dzieckiem, ni ż popieranie i dawanie przyzwolenia na zbyt długo utrzymujące się
infantylne zachowania. W ocenie oraz interpretowaniu zachowań nastolatków należy wykazywać dużo ostrożności. Dla przykładu przytoczę fragment listu
studenta odbywającego praktyki pedagogiczne w szkole specjalnej:

„Kiedyś wydarzyła si ę pewna historia z (nazwę to żartobliwie) „seksualnym podtekstem”. Dotyczyła Marty, dziewczynki, która regularnie załatwiała
się w majtki po czym oczywiście trzeba ją było przebierać. Pani nauczycielce „robiło si ę niedobrze”, toteż ta wątpliwie przyjemna czynność musiała
stać się wyłącznie moją powinnością (niech się student i w tym przeszkoli). Trwało to jakiś kawał czasu, aż powstały różne teorie tego zachowania,
m.in. taka, że „panna Marta wali w gacie celowo w łaśnie po to, aby m ężczyzna ją przebierał”, co zdaniem części nauczycielek mogłoby być swoistą
formą uwodzenia. Mnie? pomyślałem. Dlaczego właśnie mnie miałaby uwodzić w taki wyrafinowany sposób? Okazało si ę, że Marta znana była z tego,
że przywiązywała si ę do ka żdego faceta (nie by łem „jej pierwszym”) w którym wyczuła jakiego ś przyjaciela, być może dlatego, że ojca si ę bała,
a w domu na pewno nie by ło atmosfery takiej, jak by ć powinna. W każdym bądź razie postanowiono pokrzyżować jej niecne „uwodzicielskie plany”
i odtąd przebieraniem miała zajmowa ć się ta właśnie nauczycielka (sam widziałem kobieta, nie facet). Czeka łem ‐ jak ten baran ‐ niecierpliwie na
efekty. Oczywiście nic si ę nie zmieniło poza tym, że ja mia łem komfortową sytuację („zwolnienie od kibla ”), a pani miała nieustanne pretensje,
kończące si ę płaczem Marty, o to, że nie sygnalizuje swoich potrzeb. Nazwałbym tę historyjkę jakby „seks nadinterpretacją” ‐ może więc nie warto
roztrząsać podobnych spraw zbyt pochopnie i zbyt głęboko, bo czasem można się fatalnie pomylić.”

Rzeczywiście, wiele problemów wynikających z zachowań nastolatków wzbudza naszą nadmierną podejrzliwość. Do dziś pamiętam niemal sensacyjną
wówczas historię, która wydarzyła si ę dwóm dorastającym nastolatkom „oskarżonym” przez nauczycielki, wychowawców internatu i uczniów szkoły
o zachowania dewiacyjne, znamionujące zakochane w sobie dwie kobiety. Obie pochodziły z patologicznych rodzin. Jedna z nich, normalnie rozwinięta
umysłowo i fizycznie, przebywała kilka lat w Domu Dziecka; druga, dziewczynka z upo śledzeniem umysłowym, była wykorzystywana przez swego ojca.
Sprawa nabra ła tak wielkiego rozg łosu, że wszyscy uczniowie w szkole nazywali te dwie nierozłączne przyjaciółki wprost „zboczonymi lesbijkami”.
Właściwie nie wydarzyło si ę nic nadzwyczajnego poza tym, że zostały „przyłapane” w jednym łóżku, gdzie praktykowały wzajemne masturbacje, nie
mające jednak nic wspólnego z uprawianiem miłości lesbijskiej (homoseksualnej). Nikt nie wyraził wówczas opinii, że choć może dziwne i nietypowe,
to jednak naturalne zachowanie w okresie dojrzewania (u osób bardziej sprawnych umysłowo wzajemna masturbacja może być substytutem kontaktów
emocjonalnych i służyć nie tylko roz ładowaniu napięcia seksualnego, ale tak że doznawaniu zainteresowania czy zwykłej czu łości ze strony drugiej
osoby). Nauczyciele uznali to jednak niemalże za przestępstwo, a kontakty obu dziewczyn były długi czas podejrzliwie nadzorowane i represjonowane.
Nie by ł to łatwy okres w  życiu tych sympatycznych dziewcząt, ale przyjaźnią się one do dzi ś i choć pewnie nie ma to wi ększego znaczenia, obie
spotykają się z chłopcami. U dojrzewających dziewcząt i chłopców można zaobserwować wiele podobnych, nietypowych, acz najczęściej normalnych
zachowań.

W okresie dojrzewania pojawiają się coraz większe zainteresowania płcią przeciwną w obrębie grupy rówieśniczej i jest to zupełnie normalne zjawisko.
W tym okresie zaczynają się tworzyć przyjaźnie chłopców z dziewczętami (wspólne rozmowy, spacery, tzw. randki). Wielkiego znaczenia nabierają też
przyjaźnie w obrębie tej samej płci. To naturalne ‐ zaczynają ich łączyć bardzo podobne problemy, wspólnie poszukują więc w sobie wsparcia i głosów
doradczych, zwłaszcza te nastolatki, które nie mog ą liczyć na otwarte rozmowy ze swoimi rodzicami. W nastolatku zaczyna rozwija ć się poczucie
własnej indywidualności i staje si ę dla niego ważne co tak naprawdę myślą o nim inni. Wyrozumiali rodzice, nauczyciele i inni terapeuci mogą pomóc
niepełnosprawnym nastolatkom we wzbogaceniu życia towarzyskiego (kluby, koła zainteresowań, dyskoteki, spotkania integracyjne, zajęcia grupowe
itd.). W okresie dojrzewania przebywanie w gronie rówie śniczym (także w śród pe łnosprawnych kolegów) nabiera ogromnego znaczenia. Poczucie,
że jest się towarzysko odseparowanym właśnie w tym momencie, gdy zaczyna się zwracać uwagę na płeć przeciwną, może mieć szczególnie negatywne
konsekwencje. Stąd powinniśmy zdawać sobie sprawę, że nastolatek, także niepełnosprawny, ma prawo do intymności, ale również do własnego życia
towarzyskiego.

Wraz z dojrzewaniem zaczynają pojawiać się pytania na temat przyszłości, zwłaszcza dotyczące płci przeciwnej, stosunków seksualnych, małżeństwa,
ciąży. Kiedy przychodzi pora, by rozmawia ć o przemianach zachodzących w organizmie w okresie dojrzewania, nastolatki wprost nie mogą pokonać
skrępowania. Dlatego dość często zadaniem rodziców b ędzie zapoczątkowanie tej trudnej dla obu stron rozmowy. To wielka sztuka umieć bardzo
delikatnie wyprzedzać pytania dziecka i odgadnąć jakie ma ze sob ą kłopoty. Powinniśmy być bardzo otwarci na sygnały dziecka o chęci rozmowy. Kiedy
do niej dojdzie powinniśmy starać się mówić krótko, ale dość często, zamiast prowadzić długie i nudne pogadanki przypominające „lekcje poglądowo‐
uświadamiające”. Z powodu zmian jakim podlega syn lub córka, a także wstydliwości nasilonej w tym okresie, nie będą oni w stanie przyswoić tak wielu
różnorodnych informacji przekazywanych w jednej rozmowie. Pozwólmy, aby to dziecko swoimi pytaniami kierowa ło taką rozmową, gdyż tym sposobem
dowie się tego, co w danej chwili chce i potrzebuje wiedzieć. Poza wiedzą o tym co dzieje się z ciałem w okresie dojrzewania, korzystne dla dziecka
będą także rozmowy o wartościach duchowych oraz uczuciach związanych z seksem. W łaściwie wszystko co dzieje si ę wokół można wykorzystać do
rozpoczęcia takiej intymnej rozmowy. Dobrym pretekstem mo że stać się np. obecność w rodzinie osoby będącej w ciąży. Dziś już bez problemu można
kupić bardzo ciekawe i bogato ilustrowane książki dla nastolatków. Coraz częściej telewizja proponuje filmy edukacyjne, które mog ą być wspaniałym
źródłem informacji i podstaw ą do dyskusji o dojrzewaniu p łciowym, problemach seksualnych czy rodzicielstwie. Najwa żniejsze, abyśmy potrafili dać
odczuć własnemu dziecku, że jesteśmy obok i  że zawsze mamy gotowość do podjęcia nawet najtrudniejszej rozmowy. Ale je śli przerasta to nasze
umiejętności prowadzenia otwartego dialogu o tzw. „trudnych sprawach”, warto zwrócić się o pomoc do kogoś z rodziny, nauczyciela, lekarza. Jest
to o tyle ważne, abyśmy nie pozbawili dziecka wa żnych dla niego samego informacji (ich niedosyt mo że jedynie spot ęgować napięcia i lęk przed
„nieznanym”) tylko dlatego, że sami czujemy skr ępowanie albo nie potrafimy w  łatwy sposób wyja śnić mechanizmów rozwojowych sterujących
dojrzewaniem.

W okresie dojrzewania jest szczególnie ważne, aby nastolatek mógł rozmawiać także na temat swojej u łomności. Takie rozmowy mogą mu bardzo
pomóc w tłumieniu często nie u świadomionych obaw i lęków. Im lepiej zrozumie fizyczne uwarunkowania swojego kalectwa, tym łatwiej zaakceptuje
własne ograniczenia i będzie miał mniej oporów przed bywaniem w towarzystwie innych osób, tłumacząc przyjaciołom bez zażenowania na czym polega
jego ułomność i prosząc ich o pomoc w razie potrzeby. Właściwe zrozumienie swoich ograniczeń pozwoli niepełnosprawnym nastolatkom realnie oceniać
swoje mo żliwości w podjęciu nauki zawodu, najw łaściwszego wykorzystania swych indywidualnych uzdolnień i faktu założenia w przyszłości własnej
rodziny. Nastolatek niepełnosprawny, tak jak jego zdrowi rówieśnicy, powinien dążyć do osiągnięcia realistycznie zakreślonych celów ‐ w taki sposób, by
nie okazały się one zbyt wygórowane.

Niezależność jest najważniejszą potrzebą, realizacji której człowiek uczy się od najwcześniejszych lat, zaś w okresie młodzieńczym nabiera ona jednak
szczególnego znaczenia. Osi ągnięcie niezale żnośc i n i e j e s t n i g d y łatwym zadaniem, ale jest ona niezb ędna, je żeli nastolatek ma sta ć się
odpowiedzialnym człowiekiem. Osiągnięcie niezależności będzie prawdopodobnie trudne zarówno dla młodego człowieka, jak i dla jego rodziców. Jeżeli
jego ułomność jest poważna, rodzice najprawdopodobniej już od chwili urodzenia biorą na siebie obowiązek zorganizowania życia codziennego dziecka.
Do wyj ątków nale żą rodzice, którzy wychowuj ą niepełnosprawne dziecko z bardzo powa żnym podej ściem do tego, jak b ędzie radzić sobie ono
w przyszłości, gdy ich zabraknie. Niezależnie od stopnia ułomności fizycznej, dzieci niepełnosprawne są bardziej chronione przed wszystkim, niż dzieci
zdrowe. Ale kiedy dziecko dochodzi do okresu dojrzewania, jednym z najwa żniejszych zadań staje si ę nie ochrona, ale właśnie pomoc w osi ąganiu
możliwie największej (optymalnej) niezależności. Stąd tak ważne jest, aby pomóc niepełnosprawnemu nastolatkowi w zaakceptowaniu wszystkich jego
własnych możliwości, ale także ograniczeń i mechanizmów, które je wywołały.

Większość nastolatków ulega typowym dla okresu dojrzewania zmianom samopoczucia. Pojawiaj ą się tzw. „huśtawki nastrojów”. I choć rodzice
pozostają w dalszym ciągu g łównym wzorem do na śladowania, to ujawnia si ę również dość silna sk łonność do buntu przeciwko rodzicielskiemu
autorytetowi. To także normalny objaw tego okresu. U niepe łnosprawnych, którzy s ą całkowicie uzależnieni od rodziców, bardzo trudno jest
zaobserwować te typowe dla wieku zmiany. Pod tym względem s ą oni mniej k łopotliwi dla rodziców lub nauczycieli, ale czy ten „spokój” jest aż tak
ważny? Zachowania „buntownicze” świadczą o kształtowaniu się własnej indywidualności. Wszystkie nastolatki pragną mieć i na ogół mają bardzo silne
poczucie własnej inności. Czy niepełnosprawni muszą czuć się inni tylko dlatego, że odróżnia ich wygląd, sposób poruszania, mimowolne ruchy ciała,
nad którymi nie mog ą zapanować? Oni tak że chcą mieć swoje prawo do inności poglądów, do inno ści sposobu reagowania na ró żne dla nich ważne
sprawy, pragną rozwijać swoje zainteresowania, chcą inaczej wyglądać (jak rówieśnicy), inaczej się ubierać niż nakazuje mama  Jeśli więc nie damy
im prawa do tej prywatnej „młodzieńczej inno ści”, to pozostaną na d ługi czas „innymi” w swoich ułomnościach. Ignorancją tak wa żnego dla
nastolatków niepełnosprawnych problemu inności sprawimy tylko, że zostanie wręcz wyeksponowana „inność” w kalectwie, budząca u rówieśników
litość, wymuszająca wyrozumiałość, a żaden niepełnosprawny człowiek nie szuka dla siebie takich uczuć jak litość i współczucie. Przykładowo 12‐letnia
dziewczynka, której nagle urosły piersi, może poczuć się zakłopotana, gdy w jej otoczeniu koleżanki mają jeszcze płaskie klatki piersiowe i zacznie je
zasłaniać. Wyrośnięty i niezdarny ch łopak b ędzie czuł się tak samo nie bardzo zdaj ąc sobie spraw ę z czego wynika jego niezgrabno ść ruchowa.
Niepełnosprawna dziewczynka doskonale zauważy, że jej koleżanki używają pachnących świeżością kosmetyków i ubierają się oryginalnie, podczas gdy
ona sama ubierana jest ciągle w te same ‐ jak twierdzi mama ‐ praktyczne ubrania...

Nastolatek niepełnosprawny także odczuwa wszystkie niepokoje wynikające z dorastania i dojrzewania, lecz towarzyszy temu znacznie więcej napięć,
a na domiar tego s ą one spot ęgowane poczuciem inno ści (kalectwa). Dlatego te ż potrzebuje od nas znacznie wi ększego wsparcia i rozs ądnego
pokierowania swoim postępowaniem i rozwojem.

Opracowanie ‐ Marzena Mieszkowicz ‐ neurologopeda

Strona główna

  > 

Zaburzenia rozwoju

  > 

Rozwój psychomotoryczny

            

Strona główna

  > 

Zaburzenia rozwoju

  > 

Rozwój psychomotoryczny

Problematyka okresu dojrzewania dziewcząt i chłopców

niepełnosprawnych

Czym jest dojrzewanie płciowe? Tajemnicze, wspaniałe, ekscytujące, dokuczliwe, budzące lęk, niekiedy zabawne, bolesne,
peszące, wstydliwe wszystkie te określenia (a także im podobne) pasują do zjawiska dojrzewania. Większość dorosłych nie
może przywołać w pamięci owej mieszaniny uczu ć, której do świadczali w okresie dojrzewania. Ale co właściwie nie
pozwalało nam spokojnie zasypia ć w nocy? O czym rozmawiali śmy, lub o czym nie chcieli śmy mówi ć z naszymi
rówieśnikami? Co powstrzymywało nas przed zapytaniem naszych rodziców o wszystko, co wydawało si ę dziwne, wątpliwe
i niepokojące? Może warto odświeżyć sobie nieco pamięć zwłaszcza teraz, gdy nasze dziecko prze żywa swój własny „czas

przemian”?

Dojrzewanie to szczególny etap w życiu człowieka, jest bowiem częścią wzrastania i rozwijania się organizmu. Co to oznacza? Jakie zmiany zachodz ą
i co dzieje się z ciałem? Co przyniosą te wszystkie zmiany? Nasze dziecko także o tym myśli i chciałoby znać odpowiedzi na wiele różnych pytań.

Okres dojrzewania p łciowego, zwany tak że pokwitaniem (nazywany po łacinie pubertas, co oznacza „wiek m ęski”) odnosi si ę do etapu okresu
młodzieńczego ‐ mniej więcej od 11 do 16 roku życia ‐ w którym kształtuje si ę dojrzałość seksualna. Obejmuje przemiany fizyczne, intelektualne
i emocjonalne, w wyniku których cia ło staje si ę silniejsze i bardziej rozwini ęte, a sposób my ślenia i odczuwania ulega zmianie. W znaczeniu
medycznym okres ten zaczyna si ę od stopniowego powi ększania si ę jajników u dziewcząt oraz prostaty i p ęcherzyków nasiennych u ch łopców.
Wchodzenie dziecka w okres dojrzewania można łatwiej poznać u dziewczynki niż u chłopca ‐ po pojawieniu się owłosienia łonowego i powiększających
się piersiach. O tym, że dojrzewanie płciowe jest wielkim wydarzeniem w życiu młodego człowieka świadczą chociażby zachowane do dziś w niektórych
społeczeństwach (plemionach) tradycyjne obrzędy, jak np. obrzezanie (zabieg usuni ęcia części lub całości napletka), będące rytualną celebracją święta
męskiej inicjacji, czy świętowanie pierwszej menstruacji dziewcząt połączone z określonymi obrzędami inicjacji żeńskiej.

W krajach rozwiniętych dzieci coraz wcześniej wchodzą w okres dojrzewania. W po łowie XIX wieku w Europie Zachodniej dojrzewanie zaczynało si ę
przeciętnie ok. 16 roku życia. Obniżenie tego wieku związane jest w dużej mierze z poprawą warunków higieny, lepszą dietą, opieką medyczną, ale do
dziś poważniejsza infekcja może opóźnić pokwitanie.

Badania dokonane w Wielkiej Brytanii (dr Katherina Dalton) wykaza ły, że dojrzałość fizyczna chłopców i dziewcząt z ograniczeniami fizycznymi, a także
z wadą słuchu lub wzroku, pojawia się dużo wcześniej niż u nastolatków zdrowych. Potwierdzają to także badania prowadzone w Polsce. Mówi się też,
że dziewczęta wchodzą w okres dojrzewania wcze śniej od ch łopców o około 2 lata. Wszystko to sprawia, że wiek, w którym zaczyna się wzmożony
rozwój, długość okresu dojrzewania oraz jego nat ężenie maj ą bardzo różny przebieg. Dlatego nie określa si ę jednoznacznie wieku pojawienia się
pierwszej miesiączki u dziewczynki czy pierwszych polucji u chłopców. Musimy mieć jednak świadomość, że niezależnie od wieku i czasu trwania okres
dojrzewania u nastolatków nigdy nie przebiega w sposób bezkonfliktowy.

Zmiany fizjologiczne następujące w okresie dojrzewania wynikają częściowo ze wzrostu produkcji hormonów w przysadce mózgowej. Przysadka zaczyna
„działać” w wyniku stymulacji impulsami nerwowymi z podwzgórza mózgu, funkcjonuj ącego jak „regulator”, włączający si ę w odpowiednim czasie.
Hormony przysadkowe pobudzaj ą działanie gruczo łów p łciowych, które z kolei powoduj ą zwiększenie produkcji hormonów i rozwój plemników
u chłopców oraz uwalnianie si ę jajeczek u dziewcząt. Hormony p łciowe (testosteron m ęski i estrogen żeński), w zestawieniu z innymi hormonami
w organizmie, powodują rozwój kości i mięśni, a także warunkują gwałtowny wzrost nastolatków.

Często jednym z pierwszych objawów sygnalizujących, że zbliża si ę dojrzewanie jest skok wzrostu. Młodzi w okresie dojrzewania zaczynają rosnąć dwa
razy szybciej ni ż wtedy kiedy byli dzie ćmi. Tempo wzrostu ró żni si ę u dziewcząt i chłopców. Podczas gdy dziewczęta zaczynają rosnąć wcześniej,
zwiększając wysokość ciała o oko ło 20 cm, u ch łopców proces ten zaczyna się zwykle o dwa lata później i chociaż trwa krócej, jest o wiele szybszy.
Zwiększa si ę też ciężar ciała (ok. 18 kg przez dwa lata rozwoju) i zmieniają jego proporcje. Znamiennym objawem okresu dojrzewania jest również
wzmożona aktywność gruczołów łojowych, która ujawnia si ę w postaci trądziku m łodzieńczego, t łustej cery i przebarwień skóry; oraz gruczo łów
potowych (intensywne pocenie się i nieprzyjemny zapach). Stają się one aktywniejsze niż kiedykolwiek w rozwoju ludzkim.

Ponieważ ciało nastolatka przechodzi jednocze śnie wiele przemian, wymaga bardziej
prawidłowego ni ż kiedykolwiek od żywiania. W tym okresie w łaściwe od żywianie jest du żo
ważniejsze ni ż pilnowanie aby za dużo nie zje ść. Nastolatek powinien spożywać 4 ‐ 5 posi łków
dziennie i wypijać ok. 6 ‐ 8 szklanek p łynów. Daje si ę zauważyć, że nastolatki nagle zaczynają
więcej jeść, a u niektórych niepełnosprawnych obserwuje się tendencje do szybkiego przybierania
na wadze, co wi ąże si ę z ich mniejszą aktywnością ruchową lub innymi zakłóceniami w rozwoju.
W przypadku nadwagi dziecka należy zastosowa ć ś ciśle kontrolowane ograniczenia w jedzeniu
(zwłaszcza s łodyczy i t łuszczów), ale o potrzebie zastosowania ewentualnej diety powinien
zadecydować lekarz w porozumieniu z rodzicami.

Oprócz zmian anatomicznych i fizjologicznych, w organizmie m łodego cz łowieka dokonuje si ę
szereg zasadniczych przemian w zakresie psychiki, które cz ęsto nie s ą uświadamiane. Należy tu
wymienić m.in. rozdra żnienie i przeczulenie na punkcie własnej osoby oraz bezpodstawne niezadowolenie z siebie, a także zmienną nastrojowość ‐
„wszystko przewraca się do góry nogami” ‐ w jednej chwili czują się szczęśliwi, są pełni energii i zdaje się, iż zawojują ś wiat, a już w następnej są
smutni, senni, zniech ęceni. Dzieje się tak z powodu działania hormonów, które sterują przemianami fizycznymi i mają wpływ na emocje. Nastolatek
przez pewien czas nie potrafi panowa ć nad sob ą, a stany takie odreagowuje z łością, płaczem albo typowym m łodzieńczym buntem. Bardzo
charakterystyczne w tym okresie jest również wyolbrzymianie drobnych kłopotów, które urastają w odczuciu nastolatka do rangi problemów niemalże
życiowych. Powstają nowe, nie znane dotąd wzruszenia, uczucia, pragnienia, popędy i związane z tym niepokoje. Doznania uczuciowe charakteryzuje
w tym okresie du ża zmienno ść, wręcz kra ńcowość, tj. przechodzenie od zachwytu do pogardy, od mi łości do nienawi ści. M łody człowiek zaczyna
odkrywać własną odrębność, indywidualność, a niejednokrotnie rodzi się u niego poczucie wyższości w stosunku do innych, a w szczególności do osób
dorosłych ‐ stąd częste konflikty, agresja oraz nie uznawanie autorytetów i dość krytyczne nastawienie do całej otaczającej rzeczywistości. Z czasem
z owej krytyki wyłaniają się własne poglądy na przyszłość i swoją rolę w życiu. Takie stany są normalne podczas dojrzewania i nie trwają zbyt długo,
więc wszyscy w rodzinie powinni uzbroić się w cierpliwość i wyrozumiałość dla podobnych zachowań dziecka, gdyż są one niezależne od jego woli i miną
dość szybko w sprzyjającej domowej atmosferze.

Należy sobie uświadomić, że widoczne objawy dojrzewania płciowego nie oznaczają jeszcze pełnej dojrzałości całego ustroju. Dojrzałość pełną osiąga
się w wieku około 20 lat, a składa się na nią:

l

dojrzałość fizyczna czyli pełny rozwój narządów wewnętrznych;

l

dojrzałość psychiczna jako umiejętność właściwego, samodzielnego podejmowania decyzji w sytuacjach skomplikowanych oraz stabilność
uczuciowa i emocjonalna;

l

dojrzałość społeczna przejawiająca się zdobyciem określonego zawodu umożliwiającego podjęcie pracy i uniezależnienie się materialne.

O ile łatwiejsze byłoby dojrzewanie, gdyby dzieci rozpoczynały je w tym samym wieku, rozwijały się w tym samym tempie i gdyby wszystkie przemiany
następowały u wszystkich w tej samej kolejności i ko ńczyły si ę w tym samym czasie! Tymczasem „matka natura” zarządziła, aby zegar biologiczny
każdej dziewczyny i każdego chłopaka wyznaczał im rozwój według własnego kodu. W tej sytuacji nastolatki (zwłaszcza dziewczęta) zauważają różnice
pomiędzy sob ą c o s t a j e s i ę powodem obaw i niepokojów czy wszystko przebiega prawid łowo. Tak że nastolatki niepe łnosprawne oczekuj ą
potwierdzenia, że ich rozwój ‐ już skomplikowany ułomnościami np. ruchowymi ‐ przebiega własnym, indywidualnym, ale prawidłowym torem,
a organizm, zawiadywany przez hormony, ma niepowtarzalny lecz prawidłowy program rozwoju.

Okres dojrzewania u dziewcząt niepełnosprawnych

U dziewczynek pierwszą oznaką dojrzewania płciowego jest zwykle powiększanie si ę piersi, choć czasem najpierw pojawia si ę owłosienie łonowe.
W przeciwieństwie do chłopców dodatkowe owłosienie obejmuje zwykle tylko dołki pachowe i okolice pochwy. Pojawienie się owłosienia jest wywołane
przez androgeny, tzw. hormony męskie, ale u dziewcząt estrogen znacznie redukuje ich intensywność. Jednocześnie odkłada się tkanka tłuszczowa na
twarzy, brzuchu, udach i pośladkach, co powoduje zaokrąglenie się tych części ciała, a sylwetka dziewczynki staje się coraz bardziej kobieca. Macica
i pochwa dojrzewają w tym samym czasie.

Kiedy piersi zaczynają się rozwijać, mogą być nadmiernie wrażliwe. Jest to zjawisko normalne i zwykle zanika po zakończeniu wzrostu, choć piersi na
zawsze pozostaną wrażliwe na dotyk. Stopniowo powi ększają się gruczoły sutkowe i przygotowują do produkcji pokarmu. Ich wzrost jest początkowo
nierównomierny, wskutek czego jedna pier ś bywa odrobinę mniejsza od drugiej, ale ró żnice te wyrównują się w okresie młodzieńczym. Nastolatki
zwracają ogromną uwagę na rozmiary swego biustu i cz ęsto bardzo si ę przejmują jeśli uznają, że ich piersi s ą za duże lub za małe w porównaniu
z biustem koleżanek. Kiedy wi ęc rozwój piersi zaczyna by ć widoczny, każda matka powinna zapobiec żartobliwym uwagom na ten temat ze strony
dumnego tatusia albo rodzeństwa. Kupowanie pierwszego biustonosza i pierwszych podpasek czy wk ładek higienicznych jest dla dziewczyny bardzo
emocjonującym doświadczeniem i wzmacnia jej poczucie kobieco ści, ale przez jakiś czas będzie to nadal czynność wstydliwa. Wybór odpowiedniego
stanika zwraca uwagę innych osób na biust dziewczyny, czym czuje się ona bardzo speszona, nawet w obecności samych dorosłych kobiet. Należy więc
mieć na uwadze takie zachowania i zakupy czynić w jak najmniej krępującej atmosferze.

Nawet dla bardzo dobrze przygotowanej psychicznie nastolatki pierwsza miesiączka jest zawsze
pewnego rodzaju zaskoczeniem. Matki, przyzwyczajone do cyklicznego miesi ączkowania,
czasem zapominają jak niedoświadczona jest dziewczynka podczas pierwszej miesiączki i jak
może na ten moment zareagować. To bardzo ważne, by dziewczynka wiedziała, na czym polega
biologiczne zjawisko menstruacji, zanim zacznie miesi ączkować. N a o g ó ł dziewczęta
szczególnie niepokoją się tym, kiedy dostaną pierwszą miesiączkę. Ponieważ nie jest łatwo
przewidzieć kiedy dok ładnie si ę to stanie, nale ży obserwowa ć kolejne objawy rozwoju
i dorastania (zwiastuny w postaci plamienia, intensywniejsze bóle podbrzusza) ‐ pozwoli
to w przybliżeniu określić czas pojawienia się pierwszej miesiączki. Gdy tylko matka wyczuje,
że może podjąć ten temat, powinna sama zainicjować rozmowę, by córka nie była zaskoczona
nową dla siebie sytuacją, by wiedziała że jest to normalny objaw w jej wieku, aby wreszcie
wiedziała co powinna robić, zamiast polegać na fragmentarycznych informacjach zasłyszanych
od koleżanek. Ponieważ każda kobieta ma nieco inne doświadczenia związane z miesiączkowaniem, trudno będzie dokładnie opisać córce jak będzie się
wtedy czuła. Warto jednak zapewnić ją wcześniej, że jest to zupełnie normalne zjawisko fizjologiczne, a nie choroba, a z całą pewnością przyczyni się
to do zmniejszenia strachu przed dolegliwościami, którym łatwo zaradzić (ciepła k ąpiel, okład z poduszki elektrycznej, spacer, gimnastyka, g łębokie
oddechy albo leki przeciwbólowe). Ponadto kilka dni przed pojawieniem się miesiączki może występować tzw. zespół napięcia przedmiesiączkowego.
Należy uprzedzić młodą dziewczynę o charakterystycznych objawach takiego stanu, gdyż mogą wystąpić u niej wzdęcia brzucha, obrzmienie i ból piersi,
a także depresja, p łaczliwość, drażliwość ‐ objawy te ust ępują z chwilą wystąpienia krwawienia miesi ączkowego. Więcej na ten temat mo żesz
przeczytać w dziale

„Porady medyka”

. Dorastające dziewczęta często zastanawiają się co zrobią jeśli miesiączka zacznie się, gdy będą poza domem.

Podobne rozterki przeżywać może niepełnosprawna nastolatka, która dodatkowo odczuwa obawy zwi ązane ze swoją ułomnością fizyczną. Jeśli zatem
nie jest w pełni samodzielna, martwi się, jak zmieni podpaskę w szkole lub w innym miejscu. Najważniejsze, aby potrafiła wyrażać swoje obawy. W ten
sposób matka będzie mogła rozpocząć rozmowę, a w razie konieczności porozmawiać także z nauczycielami, by w sposób dyskretny i intymny potrafili
pomóc w tej krępującej czynności. Takiego skr ępowania i wątpliwości nie odczuwają na ogół dziewczęta upośledzone umysłowo, ale i w ich przypadku
warto spróbować nauczyć je samodzielności i zasad utrzymywania higieny oraz właściwego zabezpieczania się w czasie menstruacji. Niestety, nie należy
do zjawisk estetycznych obserwowanie dziewcząt, które zmieniaj ą podpaski w obecności innych dzieci, także chłopców, na środku klasy szkolnej, co
jest nader cz ęstym widokiem w szko łach specjalnych. To bardzo wa żne, aby pierwsze do świadczenie związane z miesi ączką było jak najmniej
nieprzyjemne, bo stosunek dziewczynki do miesiączkowania może niekorzystnie wpłynąć na jej odczucia co do seksualności w ogóle.

Wybór sposobu zabezpieczania si ę przed miesi ączką nie jest łatwy w przypadku dziewcząt niepełnosprawnych. Przede wszystkim należy pamiętać,
że środki dobre dla matki wcale nie muszą być odpowiednie dla córki. Zatem dokonując wyboru sposobu zabezpieczenia trzeba uwzględnić wzrost i wagę
córki, obfitość wydzieliny w danym dniu cyklu, aktywność ruchową. Powszechnie reklamowane tampony („OB”) nie są zalecane przez lekarzy, zwłaszcza
dla m łodych dziewcząt rozpoczynających miesiączkowanie (sporadycznie mog ą być używane np. podczas p ływania). Wynika to z faktu, że niekiedy
(w rzadkich przypadkach) używanie tamponów może być bezpośrednią przyczyną bardzo poważnej choroby zwanej wstrząsem toksycznym (TSS).

U dziewcząt zdrowych pierwsza miesiączka może wystąpić w ok. 11 12,5 roku życia, podczas gdy u dziewcząt niepełnosprawnych pojawia się niekiedy
o rok wcze śniej (wyj ątek stanowi ą tu diabetyczki, które zwykle dojrzewaj ą nieco pó źniej). Zdarza si ę dość często, że dziewczęta zaczynaj ą
miesiączkować już w 10 r. ż. , albo dopiero w 15 ‐ 1 6 r o k u życia ‐ to także prawid łowy objaw. (Istnieje wprawdzie pogl ąd , że przedwczesne
miesiączkowanie występuje u dziewcząt, których defekty fizyczne oddziałują na podwzgórze). Warto więc spróbować przekonać córkę, by zaniechała
porównań z koleżankami w tym wzgl ędzie, gdy ż czas zbyt wczesnego lub pó źnego rozpocz ęcia miesi ączkowania nie oznacza absolutnie żadnych
nieprawidłowości w rozwoju. To samo dotyczy także czasu trwania miesiączki.

Skok wzrostu, zmienne nastroje, zwi ększenie wydzielania potu, t łusta cera i inne przemiany zwi ązane z dojrzewaniem stwarzają dziewczętom nowe
problemy. Nie ma si ę co dziwi ć, że nie zawsze potrafi ą sobie z nimi poradzi ć tym bardziej, że pragną się wszystkim podobać (koleżankom,
ale i kolegom). Na szcz ęście wi ększoś ć z tych problemów mo że by ć szybko rozwi ązana w bardzo przyjemny sposób przez wprowadzenie córki
w „dorosłe” sposoby i produkty pielęgnujące zdrowie i urodę. Dorastająca dziewczynka powinna codziennie brać kąpiel, używać wybranych przez siebie
dezodorantów albo innych preparatów zapobiegających nadmiernej potliwości, środków kosmetycznych dla cery trądzikowej i odpowiednich szamponów.
Wszystko to na pewno poprawi jej samopoczucie, a jeśli stanie się to z inicjatywy rodziców, to zyskają oni jej większe zaufanie.

Niepełnosprawne nastolatki mają takie same problemy jak ich zdrowe rówie śniczki. One tak że maj ą prawo czuć się skrępowane nieprzyjemnym
zapachem własnego potu, nadmiernie przet łuszczającymi si ę w tym okresie włosami albo owłosieniem zaczynającym być widocznym gdy przebywają
w kostiumie kąpielowym. Nie zwracając uwagi na te ważne dla młodej dziewczyny problemy uczymy ją niedbałości o siebie i sprawiamy, że poczuje się
inna od swoich kole żanek (niestety, one tak że szybko to zauważą). Wielka w tym rola matki, starszej siostry albo kuzynki, aby zrozumie ć potrzeby
i problemy dorastającej niepełnosprawnej dziewczyny i szybko im zaradzić tak, by mogła dojrzewać swoim rytmem jak jej zdrowe koleżanki.

Okres dojrzewania u chłopców niepełnosprawnych

U chłopców podczas dojrzewania dochodzi do szeregu zmian takich jak u dziewcz ąt. S ą to: skok wzrostu, zwiększenie wydzielania gruczołów potowych
i łojowych, pojawienie się owłosienia pod pachami, w okolicy narz ądów płciowych i na nogach. Charakterystyczna jest też zmienna nastrojowość.
Ale zachodzą także zmiany nie spotykane u dziewcząt, takie jak np. mutacja g łosu. Głos staje si ę niższy, grubszy, czasem „łamie si ę” (zmienia się
jego barwa, wysokość i natężenie), a dzieje się to na skutek powiększenia się krtani i rozrostu więzadeł głosowych (struny wydłużają się i grubieją).
Zmiana g łosu mo że nast ąpić w którymkolwiek momencie okresu dojrzewania (podobnie jak w przypadku innych aspektów rozwoju fizycznego, tak
i tutaj pojawienie się i czas trwania przemian zależy od czynników indywidualnych). Głos może zmieniać się stopniowo i w sposób prawie niezauważalny
zarówno dla rodziców, jak i dla samego chłopca, a może to być zmiana nagła. Objawy typu pierwszy zarost na twarzy chłopca czy „łamliwy głos”, nie
powinny być pretekstem do zbytniego zwracania uwagi na to, że oto staje się on już mężczyzną, bowiem chłopcy (podobnie jak dziewczęta) są w tym
okresie nadwra żliwi, wstydliwi, a  żartobliwe naszym zdaniem uwagi jedynie pog łębiają wstydliwość i odbierane s ą jako uwagi dokuczliwe. Tym
sposobem tracimy zaufanie dziecka i nie będzie ono miało odpowiedniej atmosfery do podjęcia z nami rozmów o swoich problemach.

Ciało ch łopców ulega przemianom pod wpływem hormonu zwanego testosteronem. Hormon ten, wytwarzany w j ądrach, odpowiedzialny jest między
innymi za rozpoczęcie przez jądra produkcji plemników (z czasem zdolnych do zapłodnienia). U chłopców pierwszą oznaką dojrzewania bywa zazwyczaj
wzmożony rozwój j ąder i moszny. Skóra worka mosznowego grubieje, a znajdujące si ę w jego wnętrzu jądra (para gruczołów płciowych o owalnym
kształcie) zaczynają produkować spermę. Prostata i p ęcherzyki nasienne produkują płyn nasienny utrzymujący plemniki przy życiu co umo żliwia
ejakulację nasienia.

Mniej wi ęcej po roku od rozwoju j ąder nast ępuje intensywny wzrost cia ła i rozmiarów penisa. Dzia łanie testosteronu i androgenów powoduje
powiększenie si ę prącia, które staje si ę zdolne do erekcji (wzwodu). Narz ądy związane z funkcjonowaniem prącia, tj. gruczoł prostaty, najądrza
i pęcherzyki nasienne (w których kumulowane jest nasienie przed wytryskiem) tak że zwiększają swoje rozmiary. Rodzice powinni wytłumaczyć synowi,
że rozmiar penisa nie wp ływa na sprawno ść seksualną, bowiem i takie obawy mog ą pojawić się w świadomości chłopców, którzy mają okazje do
porównywania swych narządów z kolegami lub dorosłymi mężczyznami.

Transformacjom narządów płciowych towarzyszą ważne zmiany w wyglądzie zewnętrznym. Może zacząć pojawiać się owłosienie na twarzy, na r ękach
i nogach, w dołkach pachowych, w okolicach prącia i worka mosznowego oraz ‐ u niektórych chłopców ‐ na plecach i klatce piersiowej. Zarost na twarzy
zaczyna pojawiać się mniej‐więcej w dwa lata po pojawieniu się owłosienia łonowego, zaś owłosienie klatki piersiowej występuje zwykle dopiero pod
koniec okresu dojrzewania lub w pierwszym etapie wieku dorosłego. Zmienia si ę ogólny kształt ciała, poszerzają ramiona, a kończyny wzbogacają się
w tkankę mięśniową.

Dość charakterystyczne w tym okresie są erekcje, które wzbudzają zainteresowanie chłopców swoim narządem. Zainteresowanie to zamienia się często
w praktyki masturbacyjne. Zjawisko masturbacji jest bardzo powszechne w okresie dojrzewania i nie jest niczym nienormalnym, cho ć w opinii
niektórych rodziców nadal wzbudza niech ęć, krytykę, niepokój. W tym te ż czasie ch łopiec zaczyna miewać okresowe polucje, tzw. zmazy nocne
(niekontrolowany wytrysk nasienia), wyst ępujące dla zrównoważenia produkcji nasienia. Pierwszy wytrysk nastąpi najprawdopodobniej około roku po
tym, jak rozpocznie si ę przyspieszony rozwój penisa. Chłopców należy uprzedzić, że powinni dbać o stałą higienę całego ciała, a w szczególności krocza
(kiedy to konieczne, nale ży pomóc dziecku), bowiem zbieraj ące si ę pod napletkiem nieczystości mog ą spowodować podrażnienia i bolesne stany
zapalne.

Okres dojrzewania może okaza ć się bardzo trudny dla chłopców, szczególnie z uwagi na reakcje organizmu, nad którymi nie są w stanie zapanować.
Z całą pewnością doda im wsparcia świadomość, że kłopotliwe erekcje to zjawisko w tym wieku ca łkiem naturalne. Rodzice powinni przygotować
chłopca do tego, że zmazy nocne mogą występować nawet kilka razy w tygodniu, tłumacząc, że w pewnym sensie są to zewnętrzne objawy ich rozwoju
(podobnie jak miesiączkowanie u dziewcząt).

Wszyscy chłopcy wchodzący w okres dojrzewania powinni rozumieć co dzieje się w ich ciałach. Potrzebują także emocjonalnego wsparcia tym bardziej,
że u chłopców niepełnosprawnych właśnie pierwsze symptomy dojrzewania wzmacniają poczucie własnego „ja” oraz potęgują świadomość, że oto stają
się już mężczyznami.

Niepełnosprawny nastolatek z poczuciem inności

Wszystkie nastolatki zadaj ą sobie pytanie jakie miejsce zajm ą w świecie dorosłych. W ci ągu kilku lat prze żywać będą wiele zmian i dorastać do
podjęcia swoich pierwszych w  życiu wa żniejszych decyzji. W okresie dojrzewania rozwijaj ą się specyficzne zainteresowania, rozszerza si ę krąg
znajomych i zaczyna się poświęcać coraz mniej uwagi rodzicom i sprawom domowym, a więcej kolegom i osobom spoza rodziny (to co mówią i robią
koledzy i inni znajomi nabiera szczególnego znaczenia). Wasza córka i syn mają swoje indywidualne problemy i indywidualny sposób uczenia si ę.
Jednego dnia mogą mieć ochotę na rozmowę z rodzicami, a innego dnia zwrócą się do przyjaciela lub koleżanki, albo do zupełnie przypadkowej obcej
osoby. To normalne. Ale to właśnie od rodziców oczekiwać będą potwierdzenia, że to co jest ważne dla nich, jest równie ważne dla mamy i taty.

W tym samym czasie nastolatek musi przej ść trudny okres dostosowywania swoich zachowań społecznych, m.in. ułożyć sobie stosunki z płcią przeciwną
na bardziej dojrza łym poziomie. Jak że często s łyszy si ę, że jakiś niepełnosprawny chłopiec „zakochał się” w pani nauczycielce, a niepełnosprawna
dziewczynka w mężczyźnie, który pracuje w szkole. Czasem wystarczy okazać nieco większe zainteresowanie niepełnosprawnemu dziecku (w okresie
dorastania), a pojawia się z jego strony dość bezkrytyczne i bardzo, mimo wszystko, infantylne zaangażowanie uczuciowe (obdarzona takim uczuciem
osoba ‐ pan lub pani nie jest przecież realnym partnerem dla dziecka). Z czego to może wynikać? Być może z dość ograniczonych kontaktów niektórych
nastolatków niepe łnosprawnych z rówie śnikami (brak odpowiedniego wyboru), a mo że decyduje o tym zwyk ły brak rozmów i do świadczeń
oraz właściwych wzorów zachowań? O tym, że dziecko „kocha swoj ą panią” słyszy si ę u dzieci zdrowych najcz ęściej w okresie przedszkolnym
i wczesnoszkolnym (klasy 1 ‐ 3), u niepe łnosprawnych ten okres trwa nieco d łużej, a co dziwi mnie najbardziej, niekiedy jest wręcz podsycany
(wzmacniany pozytywnie) przez nauczycielki i rodziców. To zrozumiałe ‐ miło jest „być kochanym” przez swojego ucznia. Sądzę, że rodzice także tak
to postrzegają, wszak w ten oto sposób dziecko okazuje dość niewinną sympatię dla najbardziej interesującej pani. Być może dojrzewający chłopiec
lub dziewczynka zaczynają czuć się bardziej dorośli niż są realnie i stąd ich zainteresowania płcią przeciwną w dojrzalszym wieku? Niektóre nastolatki
„zakochują się” w bohaterach z ulubionych filmów, liderach zespołów muzycznych, sportowcach i podobnych nierealnych „obiektach m łodzieńczej
miłości”, a niekiedy piszą do nich listy ze swoimi wyznaniami. S ądzę, że warto zastanowić się nad obecnością takich uczuć u dziecka w okresie
dojrzewania. Wprawdzie s ą one zupełnie naturalne dla tego etapu życia, ale nie powinny wywoływać zbyt często rozczarowań, frustracji i podobnych
stanów. Może znacznie korzystniej wpłyną zwykłe rozmowy z takim dzieckiem, ni ż popieranie i dawanie przyzwolenia na zbyt długo utrzymujące się
infantylne zachowania. W ocenie oraz interpretowaniu zachowań nastolatków należy wykazywać dużo ostrożności. Dla przykładu przytoczę fragment listu
studenta odbywającego praktyki pedagogiczne w szkole specjalnej:

„Kiedyś wydarzyła si ę pewna historia z (nazwę to żartobliwie) „seksualnym podtekstem”. Dotyczyła Marty, dziewczynki, która regularnie załatwiała
się w majtki po czym oczywiście trzeba ją było przebierać. Pani nauczycielce „robiło si ę niedobrze”, toteż ta wątpliwie przyjemna czynność musiała
stać się wyłącznie moją powinnością (niech się student i w tym przeszkoli). Trwało to jakiś kawał czasu, aż powstały różne teorie tego zachowania,
m.in. taka, że „panna Marta wali w gacie celowo w łaśnie po to, aby m ężczyzna ją przebierał”, co zdaniem części nauczycielek mogłoby być swoistą
formą uwodzenia. Mnie? pomyślałem. Dlaczego właśnie mnie miałaby uwodzić w taki wyrafinowany sposób? Okazało si ę, że Marta znana była z tego,
że przywiązywała si ę do ka żdego faceta (nie by łem „jej pierwszym”) w którym wyczuła jakiego ś przyjaciela, być może dlatego, że ojca si ę bała,
a w domu na pewno nie by ło atmosfery takiej, jak by ć powinna. W każdym bądź razie postanowiono pokrzyżować jej niecne „uwodzicielskie plany”
i odtąd przebieraniem miała zajmowa ć się ta właśnie nauczycielka (sam widziałem kobieta, nie facet). Czeka łem ‐ jak ten baran ‐ niecierpliwie na
efekty. Oczywiście nic si ę nie zmieniło poza tym, że ja mia łem komfortową sytuację („zwolnienie od kibla ”), a pani miała nieustanne pretensje,
kończące si ę płaczem Marty, o to, że nie sygnalizuje swoich potrzeb. Nazwałbym tę historyjkę jakby „seks nadinterpretacją” ‐ może więc nie warto
roztrząsać podobnych spraw zbyt pochopnie i zbyt głęboko, bo czasem można się fatalnie pomylić.”

Rzeczywiście, wiele problemów wynikających z zachowań nastolatków wzbudza naszą nadmierną podejrzliwość. Do dziś pamiętam niemal sensacyjną
wówczas historię, która wydarzyła si ę dwóm dorastającym nastolatkom „oskarżonym” przez nauczycielki, wychowawców internatu i uczniów szkoły
o zachowania dewiacyjne, znamionujące zakochane w sobie dwie kobiety. Obie pochodziły z patologicznych rodzin. Jedna z nich, normalnie rozwinięta
umysłowo i fizycznie, przebywała kilka lat w Domu Dziecka; druga, dziewczynka z upo śledzeniem umysłowym, była wykorzystywana przez swego ojca.
Sprawa nabra ła tak wielkiego rozg łosu, że wszyscy uczniowie w szkole nazywali te dwie nierozłączne przyjaciółki wprost „zboczonymi lesbijkami”.
Właściwie nie wydarzyło si ę nic nadzwyczajnego poza tym, że zostały „przyłapane” w jednym łóżku, gdzie praktykowały wzajemne masturbacje, nie
mające jednak nic wspólnego z uprawianiem miłości lesbijskiej (homoseksualnej). Nikt nie wyraził wówczas opinii, że choć może dziwne i nietypowe,
to jednak naturalne zachowanie w okresie dojrzewania (u osób bardziej sprawnych umysłowo wzajemna masturbacja może być substytutem kontaktów
emocjonalnych i służyć nie tylko roz ładowaniu napięcia seksualnego, ale tak że doznawaniu zainteresowania czy zwykłej czu łości ze strony drugiej
osoby). Nauczyciele uznali to jednak niemalże za przestępstwo, a kontakty obu dziewczyn były długi czas podejrzliwie nadzorowane i represjonowane.
Nie by ł to łatwy okres w  życiu tych sympatycznych dziewcząt, ale przyjaźnią się one do dzi ś i choć pewnie nie ma to wi ększego znaczenia, obie
spotykają się z chłopcami. U dojrzewających dziewcząt i chłopców można zaobserwować wiele podobnych, nietypowych, acz najczęściej normalnych
zachowań.

W okresie dojrzewania pojawiają się coraz większe zainteresowania płcią przeciwną w obrębie grupy rówieśniczej i jest to zupełnie normalne zjawisko.
W tym okresie zaczynają się tworzyć przyjaźnie chłopców z dziewczętami (wspólne rozmowy, spacery, tzw. randki). Wielkiego znaczenia nabierają też
przyjaźnie w obrębie tej samej płci. To naturalne ‐ zaczynają ich łączyć bardzo podobne problemy, wspólnie poszukują więc w sobie wsparcia i głosów
doradczych, zwłaszcza te nastolatki, które nie mog ą liczyć na otwarte rozmowy ze swoimi rodzicami. W nastolatku zaczyna rozwija ć się poczucie
własnej indywidualności i staje si ę dla niego ważne co tak naprawdę myślą o nim inni. Wyrozumiali rodzice, nauczyciele i inni terapeuci mogą pomóc
niepełnosprawnym nastolatkom we wzbogaceniu życia towarzyskiego (kluby, koła zainteresowań, dyskoteki, spotkania integracyjne, zajęcia grupowe
itd.). W okresie dojrzewania przebywanie w gronie rówie śniczym (także w śród pe łnosprawnych kolegów) nabiera ogromnego znaczenia. Poczucie,
że jest się towarzysko odseparowanym właśnie w tym momencie, gdy zaczyna się zwracać uwagę na płeć przeciwną, może mieć szczególnie negatywne
konsekwencje. Stąd powinniśmy zdawać sobie sprawę, że nastolatek, także niepełnosprawny, ma prawo do intymności, ale również do własnego życia
towarzyskiego.

Wraz z dojrzewaniem zaczynają pojawiać się pytania na temat przyszłości, zwłaszcza dotyczące płci przeciwnej, stosunków seksualnych, małżeństwa,
ciąży. Kiedy przychodzi pora, by rozmawia ć o przemianach zachodzących w organizmie w okresie dojrzewania, nastolatki wprost nie mogą pokonać
skrępowania. Dlatego dość często zadaniem rodziców b ędzie zapoczątkowanie tej trudnej dla obu stron rozmowy. To wielka sztuka umieć bardzo
delikatnie wyprzedzać pytania dziecka i odgadnąć jakie ma ze sob ą kłopoty. Powinniśmy być bardzo otwarci na sygnały dziecka o chęci rozmowy. Kiedy
do niej dojdzie powinniśmy starać się mówić krótko, ale dość często, zamiast prowadzić długie i nudne pogadanki przypominające „lekcje poglądowo‐
uświadamiające”. Z powodu zmian jakim podlega syn lub córka, a także wstydliwości nasilonej w tym okresie, nie będą oni w stanie przyswoić tak wielu
różnorodnych informacji przekazywanych w jednej rozmowie. Pozwólmy, aby to dziecko swoimi pytaniami kierowa ło taką rozmową, gdyż tym sposobem
dowie się tego, co w danej chwili chce i potrzebuje wiedzieć. Poza wiedzą o tym co dzieje się z ciałem w okresie dojrzewania, korzystne dla dziecka
będą także rozmowy o wartościach duchowych oraz uczuciach związanych z seksem. W łaściwie wszystko co dzieje si ę wokół można wykorzystać do
rozpoczęcia takiej intymnej rozmowy. Dobrym pretekstem mo że stać się np. obecność w rodzinie osoby będącej w ciąży. Dziś już bez problemu można
kupić bardzo ciekawe i bogato ilustrowane książki dla nastolatków. Coraz częściej telewizja proponuje filmy edukacyjne, które mog ą być wspaniałym
źródłem informacji i podstaw ą do dyskusji o dojrzewaniu p łciowym, problemach seksualnych czy rodzicielstwie. Najwa żniejsze, abyśmy potrafili dać
odczuć własnemu dziecku, że jesteśmy obok i  że zawsze mamy gotowość do podjęcia nawet najtrudniejszej rozmowy. Ale je śli przerasta to nasze
umiejętności prowadzenia otwartego dialogu o tzw. „trudnych sprawach”, warto zwrócić się o pomoc do kogoś z rodziny, nauczyciela, lekarza. Jest
to o tyle ważne, abyśmy nie pozbawili dziecka wa żnych dla niego samego informacji (ich niedosyt mo że jedynie spot ęgować napięcia i lęk przed
„nieznanym”) tylko dlatego, że sami czujemy skr ępowanie albo nie potrafimy w  łatwy sposób wyja śnić mechanizmów rozwojowych sterujących
dojrzewaniem.

W okresie dojrzewania jest szczególnie ważne, aby nastolatek mógł rozmawiać także na temat swojej u łomności. Takie rozmowy mogą mu bardzo
pomóc w tłumieniu często nie u świadomionych obaw i lęków. Im lepiej zrozumie fizyczne uwarunkowania swojego kalectwa, tym łatwiej zaakceptuje
własne ograniczenia i będzie miał mniej oporów przed bywaniem w towarzystwie innych osób, tłumacząc przyjaciołom bez zażenowania na czym polega
jego ułomność i prosząc ich o pomoc w razie potrzeby. Właściwe zrozumienie swoich ograniczeń pozwoli niepełnosprawnym nastolatkom realnie oceniać
swoje mo żliwości w podjęciu nauki zawodu, najw łaściwszego wykorzystania swych indywidualnych uzdolnień i faktu założenia w przyszłości własnej
rodziny. Nastolatek niepełnosprawny, tak jak jego zdrowi rówieśnicy, powinien dążyć do osiągnięcia realistycznie zakreślonych celów ‐ w taki sposób, by
nie okazały się one zbyt wygórowane.

Niezależność jest najważniejszą potrzebą, realizacji której człowiek uczy się od najwcześniejszych lat, zaś w okresie młodzieńczym nabiera ona jednak
szczególnego znaczenia. Osi ągnięcie niezale żnośc i n i e j e s t n i g d y łatwym zadaniem, ale jest ona niezb ędna, je żeli nastolatek ma sta ć się
odpowiedzialnym człowiekiem. Osiągnięcie niezależności będzie prawdopodobnie trudne zarówno dla młodego człowieka, jak i dla jego rodziców. Jeżeli
jego ułomność jest poważna, rodzice najprawdopodobniej już od chwili urodzenia biorą na siebie obowiązek zorganizowania życia codziennego dziecka.
Do wyj ątków nale żą rodzice, którzy wychowuj ą niepełnosprawne dziecko z bardzo powa żnym podej ściem do tego, jak b ędzie radzić sobie ono
w przyszłości, gdy ich zabraknie. Niezależnie od stopnia ułomności fizycznej, dzieci niepełnosprawne są bardziej chronione przed wszystkim, niż dzieci
zdrowe. Ale kiedy dziecko dochodzi do okresu dojrzewania, jednym z najwa żniejszych zadań staje si ę nie ochrona, ale właśnie pomoc w osi ąganiu
możliwie największej (optymalnej) niezależności. Stąd tak ważne jest, aby pomóc niepełnosprawnemu nastolatkowi w zaakceptowaniu wszystkich jego
własnych możliwości, ale także ograniczeń i mechanizmów, które je wywołały.

Większość nastolatków ulega typowym dla okresu dojrzewania zmianom samopoczucia. Pojawiaj ą się tzw. „huśtawki nastrojów”. I choć rodzice
pozostają w dalszym ciągu g łównym wzorem do na śladowania, to ujawnia si ę również dość silna sk łonność do buntu przeciwko rodzicielskiemu
autorytetowi. To także normalny objaw tego okresu. U niepe łnosprawnych, którzy s ą całkowicie uzależnieni od rodziców, bardzo trudno jest
zaobserwować te typowe dla wieku zmiany. Pod tym względem s ą oni mniej k łopotliwi dla rodziców lub nauczycieli, ale czy ten „spokój” jest aż tak
ważny? Zachowania „buntownicze” świadczą o kształtowaniu się własnej indywidualności. Wszystkie nastolatki pragną mieć i na ogół mają bardzo silne
poczucie własnej inności. Czy niepełnosprawni muszą czuć się inni tylko dlatego, że odróżnia ich wygląd, sposób poruszania, mimowolne ruchy ciała,
nad którymi nie mog ą zapanować? Oni tak że chcą mieć swoje prawo do inności poglądów, do inno ści sposobu reagowania na ró żne dla nich ważne
sprawy, pragną rozwijać swoje zainteresowania, chcą inaczej wyglądać (jak rówieśnicy), inaczej się ubierać niż nakazuje mama  Jeśli więc nie damy
im prawa do tej prywatnej „młodzieńczej inno ści”, to pozostaną na d ługi czas „innymi” w swoich ułomnościach. Ignorancją tak wa żnego dla
nastolatków niepełnosprawnych problemu inności sprawimy tylko, że zostanie wręcz wyeksponowana „inność” w kalectwie, budząca u rówieśników
litość, wymuszająca wyrozumiałość, a żaden niepełnosprawny człowiek nie szuka dla siebie takich uczuć jak litość i współczucie. Przykładowo 12‐letnia
dziewczynka, której nagle urosły piersi, może poczuć się zakłopotana, gdy w jej otoczeniu koleżanki mają jeszcze płaskie klatki piersiowe i zacznie je
zasłaniać. Wyrośnięty i niezdarny ch łopak b ędzie czuł się tak samo nie bardzo zdaj ąc sobie spraw ę z czego wynika jego niezgrabno ść ruchowa.
Niepełnosprawna dziewczynka doskonale zauważy, że jej koleżanki używają pachnących świeżością kosmetyków i ubierają się oryginalnie, podczas gdy
ona sama ubierana jest ciągle w te same ‐ jak twierdzi mama ‐ praktyczne ubrania...

Nastolatek niepełnosprawny także odczuwa wszystkie niepokoje wynikające z dorastania i dojrzewania, lecz towarzyszy temu znacznie więcej napięć,
a na domiar tego s ą one spot ęgowane poczuciem inno ści (kalectwa). Dlatego te ż potrzebuje od nas znacznie wi ększego wsparcia i rozs ądnego
pokierowania swoim postępowaniem i rozwojem.

Opracowanie ‐ Marzena Mieszkowicz ‐ neurologopeda

Strona główna

  > 

Zaburzenia rozwoju

  > 

Rozwój psychomotoryczny