Komparatystyka w XIX wieku (narodziny i rozwój teorii) – druga część wykładu

1. George Sand – Szkic o dramacie fantastycznym. Goethe – Byron - Mickiewicz („Revue des

Deux Mondes”, 1 grudnia 1839)

• aspekt popularyzatorski
• metoda genetyczna
• teoria wpływów i zależności
• wrażliwość genologiczna

2. Kluczowe pojęcia pojawiające się w tekście Sand i w innych szkicach komparatystyczych w

XIX wieku:

• kontekst (np. historyczny, społeczny)
• geneza / źródło
• pojęcie ewolucji (zwłaszcza w badaniach pozytywistycznych)
• kontakt kulturowy (podróże, kontakty literackie, lektury)
• wpływ / zależność

3. Przesłanki ideologiczne komparatystyki:

• ujęcia narodowocentryczne
• ujęcia europocentryczne
• Tibor Klaniczay i jego krytyka ujęć narodowocentrycznych: a) kryterium

lingwistyczne; b) kryterium geograficzne i terytorialne; c) kryterium polityczne

4. Kryzys dziewiętnastowiecznej komparatystyki:

• René Wellek, Kryzys literatury porównawczej – referat wygłoszony na II

Międzynarodowym Kongresie Międzynarodowego Stowarzyszenia Literatury

Porównwczej w Chapel Hill w 1958 roku

• René Etiemble, Porównanie nie jest dowodem (1958)
• Wacław Borowy, O wpływach i zależnościach w literaturze (1921) – funkcjonala

typologia wpływów i zależności (techniczne, tematyczne, stylistyczne,

frazeologiczne)

5. Typologia zjawisk „po kryzysie”:

• historia gatunków
• prądy literackie
• problemy recepcji
• literaccy pośrednicy
• mity literackie
• semiotyka (przekład intersemiotyczny)

Przełom antypozytywistyczny

Bibliografia:

1. Zofia Mitosek, Przełom antypozytywistyczny w nauce o literaturze, w: tejże, Teorie badań

literackich, PWN, Wraszawa 1998

2. Hyden White, Poetyka pisarstwa historycznego, red. Ewa Domańska, Marek Wilczyński,

Universitas, Kraków 1999

I.

Dwa główne oskarżenia kierowane pod adresem badaczy pozytywistycznych:

• nieuzasadnione zlekceważenie autonomii dzieła literackiego,

zignorowanie jego językowego aspektu

• budząca wątpliwości absolutyzacja punktu widzenia badacza\odbiorcy

(jego ahistoryczność i deklarowany obiektywizm)

II.

Krytyka przesłanek ideologicznych oraz głównych komponentów metody pozytywistycznej

2. Pojęcie naukowości wywodzące się z nauk przyrodniczych:

• scjentyzm (zaufanie do doświadczenia i rozumu)
• monizm przyrodniczy
• organicyzm
• determinizm

2. Naturalistyczna teoria kultury i historii:

• determinizm społeczny
• determinizm biologiczny

3. Tezy zwolenników przełomu antypozytywistycznego:

• empiryzm ≠ konstruktywizm
• obiektywizm ≠ perspektywizm
• ahistoryczność ≠ prezentyzm

4. Teoria tekstu / interpretacji: metoda egzocentryczna (transcendentna, skierowana

na okoliczności zewnątrztekstowe) ≠ metoda endocentryczna (immanentna,

skierowana na tekst)

III.

Główne nurty przełomu

1. Henri Bergson:

• „pęd witalny” – niemożliwy do zbadania w kategoriach naukowych

(proponowanych m.in. przez biologię czy chemię)

• teoria poznania: w sztuce dominuje irracjonalizm

2. Neokantyzm:

• przyrodoznawstwo ≠ nauki moralne
• determinizm przyrodniczy ≠ normy tworzące wartości
• genetyzm ≠ istnienie człowieka w świecie wytworów kultury

(konieczność rozumienia znaków)

3. Neoheglizm:

• sztuka to ekspresja ludzkiego ducha
• dzieło sztuki jako akt niepoddający się ogólnym normom i klasyfikacjom

4. Fenomenologia:

• odrzucenie psychologizmu
• odróżnienie procesu od wytworu (genezy dzieła od samego dzieła)
• teoria Romana Ingardena: wielofazowa i wielowarstwowa teoria tekstu

IV.

Wilhelm Dilthey – patron przełomu antypozytywistycznego, twórca podstaw nowoczesnej

hermeneutyki

1. Hermeneutyka jako sztuka rozumienia / interpretacji (Powstanie hermeneutyki –

1900)

• cel nauk humanistycznych: poznanie drugiego człowieka poprzez znaki,

które po sobie pozostawił

• główne etapy rozwoju hermeneutyki:

- spór filologiczny między szkołą aleksandryjską a pergamońską

- spór teologiczny między szkołą aleksandryjską a antiochejską

- renesans: a) hermeneutyka pism klasycznych i b) hermeneutyka

biblijna

- wiek XIX: Friedrich Schleiermacher (1768-1834)

3. Różnica między naukami przyrodniczymi a humanistycznymi:

• przedmiot nauk humanistycznych (duch) nie jest dany zmysłowo – jest

nim całość procesów rozumienia, czyli życie wewnętrzne

• rozumienie to preces interpretacji znaków tworzonych przez innych
• dzieło określane jest jako świadomy i celowy wyraz treści psychicznych

artysty, ale nie można go sprowadzić do żadnych determinizmów, ani też

wyczerpać jego interpretacji, odwołując się do wypracowanych przez

Taine’a „trzech sił pierwiastkowych”

3. Humanistyka to „nauka o duchu”

4. Więź między duchem a światem = przeżycie + wyraz

5. „Przeżycie estetyczne” oraz „przeżycie odtwórcze”