1

Rodzina Pinaceae – sosnowate

Drzewa i krzewy, rośliny jednopienne, wiatropylne, zawierające przewody żywicowe. Liście
szpilkowate, ułożone skrętolegle, niekiedy pozornie dwuszeregowo lub w pęczkach na
skróconych pędach, przeważnie zimotrwałe. Kwiatostany żeńskie w postaci szyszek (duże i
zazwyczaj zdrewniałe, z wieloma ułożonymi spiralnie łuskami), męskie (z reguły niewielkie i
nietrwałe, opadają zwykle krótko po rozsianiu pyłku). Nasiona zwykle oskrzydlone. Kwiaty
męskie szyszkokształtne, pojedynczo lub w kwiatostanach. Kwiaty żeńskie silnie zredukowane i
zebrane w szyszki na szczytach pędów.

Przedstawiciele:

Pinus sp.: Colophonium

Pinus mugo – sosna kosa: Pinipumilionis aetheroleum

Pinus pinaster – sosna nadmorska: Terebinthinae aetheroleum a pino pinastro

Pinus sylvestris – sosna zwyczajna

Drzewo iglaste, zimozielone, korona luźna, z konarami rosnącymi w pozornych okółkach
(będących w rzeczywistości ciasnymi spiralami), początkowo stożkowata, z wiekiem staje się
rozłożysta lub parasolowata, w zależności od warunków bytowania. Rosnące samotnie sosny
mają rozłożyste, dosyć gęste korony. Rosnąc w zwarciu w skupiskach leśnych drzewa tracą
dolne gałęzie i wykształcają prosty pień o wysokiej koronie. Sosny występujące na terenach
nizinnych mają grubsze konary i korony lekko zaokrąglone, natomiast występujące na obszarach
wyżynnych mają konary cieńsze i pokrój bardziej stożkowaty. Igły szarozielone do
niebieskozielonych, osadzone parami na krótkopędach, długości 3–5(7) cm, grubości 1–2 mm.
Sztywne i twarde, zaostrzone, drobno piłkowane, skręcone dookoła swojej osi. U młodych drzew
na szczytach pędów igły mogą występować po 3 lub 4 na krótkopędzie. Pozostają na drzewie od
3 do 6 lat. Kwiaty męskie są jajowate o żółtym zabarwieniu, długości 5–8 mm, gęsto skupione u
podstawy młodych pędów. Pojedynczy kwiat stanowią liczne pręciki osadzone na osi, każdy z
dwoma pylnikami z wyrostkiem łącznikowym. Po przekwitnięciu kwiaty odpadają
pozostawiając fragment pędu bez igieł. Kwiaty żeńskie, w postaci zielonkawych lub
czerwonawych łusek zebranych w stojące, szyszeczkowate kwiatostany, wyrastają na końcach
młodych pędów. Łuski okrywowe są przyrośnięte do grzbietów znacznie większych łusek
nasiennych. Szyszki osadzone na krótkich szypułkach, zamknięte są małe i zielone, niekiedy
zakrzywione, wąskojajowate, z czasem otwierają się i przybierają kształt szerokojajowaty,
brązowieją. Osiągają od 3 do 7 cm długości. Osadzone pojedynczo lub po 2–3 obok siebie.
Tarczki łusek (apofyza) romboidalne, różnorodnie wykształcone – od płaskich po stożkowate z
niewielkim wyrostkiem (piramidką). Zróżnicowany kształt wyrostka na tarczce, pozwala na
wyodrębnienie czterech form szyszek: plana – o słabo wykształconym wyrostku (tarczka prawie
gładka), gibba – z wyrostkiem prostym, hamata – z wyrostkiem zagiętym w kierunku nasady
szyszki, reflexa – z wyrostkiem skierowanym ku wierzchołkowi szyszki. Nasiona czarne,
długości 4–5 mm, ze skrzydełkiem długim na 12–20 mm, kleszczowato obejmującym nasienie.

W liściach (igłach) znajduje się od 3 do 13 przewodów żywicznych, położonych pod skórką.
Przewody żywiczne otoczone są grubościenną sklerenchymą. Skórka złożona z małych,
grubościennych komórek.

2

Sosna zwyczajna jest gatunkiem jednopiennym, jednak często na poszczególnych pędach,
gałęziach i nawet całych drzewach kwiaty są tej samej płci. Drewno sosny zwyczajnej stanowi
jeden z najważniejszych materiałów budulcowych i wykorzystywane jest powszechnie w
meblarstwie oraz stolarstwie. Służy także do pozyskiwania celulozy i jako opał. Niegdyś
przeznaczane było na surowiec kopalniakowy i słupy teleenergetyczne. Surowiec zielarski:
młode pędy sosny (Gemmae Pini), igliwie, żywica, drewno. Z pędów i igliwia otrzymuje się olejek
sosnowy (Oleum Pini silvestris), pozyskiwany przez destylację surowca z parą wodną. Z żywicy
sosnowej (Balsamum Pini silvestris) destylowanej z parą wodną otrzymuje się terpentynę
(Oleum Terebinthinae), można ją także pozyskać z odpadów drewna sosnowego. Pozostałością
tego procesu jest kalafonia (Colophonium). Podczas suchej destylacji drewna otrzymuje się tzw.
dziegieć sosnowy (Pix liquida Pini).

Skład chemiczny: pędy zawierają: olejek eteryczny (m.in. α-pinen, β-pinen, limonen, borneol),
substancje żywicowe i goryczowe, garbnik, witaminę C. Olejek sosnowy zawiera m.in.
mieszaninę α- i β-pinenu, borneolu i jego estru octowego. Terpentyna zawiera α-, β-pinen,
kamfen, karen, cymen. Kalafonia jest mieszaniną tzw. kwasów żywicznych. Dziegieć zawiera
m.in. gwajakol, krezol, węglowodory aromatyczne i kwasy żywiczne.

Działanie: pączki sosny działają przeciwbakteryjnie i wykrztuśnie, w niewielkim stopniu
moczopędnie. Stosowane w lekkich nieżytach górnych dróg oddechowych. W połączeniu z
innymi ziołami używane przy nieżytach żołądka, jelit i dróg moczowych. Olejek sosnowy działa
bakteriobójczo, wykrztuśnie, przeciwskurczowo. Stosowany do inhalacji lub jako aerozol w
infekcjach gardła, krtani, oskrzeli. Terpentyna działa zewnętrznie antyseptycznie, podobnie jak
dziegieć, stosowany niegdyś przy chorobach skórnych.

Rodzina Papaveraceae – Makowate

Rośliny zielne, rzadziej krzewy i drzewa o liściach skrętoległych, często pierzastodzielnych.
Kwiaty dwukrotne, kielich dwudziałkowy szybko odpadający, korona z czterech płatków w
dwóch okółkach. Słupek z 2 do 18 owocolistków, zrosły, jednokomorowy. Owoc-wielonasienna
torebka, rzadziej niełupka. Nasiona oleiste.

Cechy anatomiczne: Na przekroju poprzecznym przez łodygę widoczny jest pierścień szeroko
rozstawionych wiązek sitowo-naczyniowych, niemal zawsze kolateralnych. Włoski rzadkie
jedno- lub wielorzędowe. Szparki ranunculaceus. W ogonku wiązki przewodzące zgrupowane
łukowato. Różnie zabarwiony sok mleczny wypełnia członowane rury mleczne oraz komórki
workowate ułożone w podłużne szeregi. Liście grzbietobrzuszne, skrętoległe, ogonkowe. W
rodzaju Papaver – włoski krzaczkowate. Kwiaty obupłciowe, bezwonne, kielich dwudziałkowy,
korona barwna, znamię słupka tarczowate, słupek górny (stoi na dnie kwiatowym). Owoc:
torebka wielonasienna.

Związki chemiczne: alkaloidy (ok. 30), m.in. morfina, kodeina, tebaina. Niektóre inne
reprezentują typ alkaloidów fenantrenowych. Papaweryna, narkotyna, narceina, narkotolina
należą do alkaloidów benzylo-izichinolinowych. Protopina, kryptopina to alkaloidy protopinowe.
Wyżej wymienione alkaloidy są w opium, czyli wysuszonym soku mlecznym, zebranym z
powierzchni nadciętych, niedojrzałych makówek. Nasiona maku są pozbawione alkaloidów.
Makówki zawierają 1 % morfiny, która ma działanie przeciwbólowe i uspokajające. Papaweryna
jest lekiem przeciwskurczowym. Kodeina i narkotyna mają działanie przeciwkaszlowe.

3

Przedstawiciele:

Papaver somniferum – mak lekarski: Opium crudum, Opii extractum siccum normatum, Opii
pulvis normatus, Opii tinctura normata

Gatunek uprawiany, dostarczający nasion. Surowcem są niedojrzałe owoce (Fructus papaveris) i
łodygi do celów przemysłowych. Z wysuszonego soku mlecznego otrzymuje się opium
(meconium, laudanum). Zawartość opium jest różna. Oznacza się ile morfiny występuje w opium
(powinno ok. 10%). Opium Zawiera około 40 alkaloidów, które można podzielić na dwa rodzaje:
pochodne fenantrenu (morfina, kodeina) i pochodne izochinoliny (papaweryna). Ma
zastosowanie jako lek przeciwbólowy, spazmolityczny, przeciwkaszlowy, narkotyczny. Tinctura
opii, opium pulveratum, extractum opii.

Papaver rhoeas – mak polny: Papaveris rhoeados flos

Pospolity chwast polny o kwiatach czerwonych. Surowcem są kwiaty (Flos rhoeados) Osadzone
pojedynczo na długich szypułkach, odstająco owłosionych, wyrastających z kątów liści. Kwiaty
przed rozwinięciem zamknięte w dwudziałkowym kielichu, owłosionym, odpadającym. Korona
czteropłatkowa. W medycynie ludowej odwar stosuje się przy kaszlu i chrypce oraz biegunkach
jako środek powlekający.

Chelidonium majus – glistnik jaskółcze ziele: Chelidonii herba

Roślina rozgałęziona, wysoka do 1m. Kwiaty skupione w baldaszkach, występują podsadki.
Kielich dwudziałkowy, po rozkwitnięciu kwiatu odpada.Owocem jest torebka równowąska.
Zawiera pomarańczowy sok mleczny (rury mleczne). Glistnik zawiera ok. 20 alkoloidów
izochinolinowych obecnych głównie, choć nie tylko, w soku mlecznym. pochodne
benzofenantrydyny (m.in. główny alkaloid chelidonina, także chelerytryna, chelitrydyna,
sangwinaryna), pochodne protopiryny (protopina, alfa- i beta-allokryptopina), pochodne
protoberberyny (berberyna, koptyzyna, stylopina), a także sparteinę reprezentującą alkaloidy
chinolizydynowe. Poza tym w roślinie stwierdzono: kwasy organiczne oraz pochodne kwasów
fenolowych, saponiny, duże ilości soli wapniowych oraz enzymy proteolityczne, flawonoidy,
aminy biogenne (m.in. histaminę, tyraminę), śladowe ilości olejku eterycznego, karoteny,
witaminę C. Roślina trująca. Działanie wiąże się z rozkurczaniem mięśni gładkich (układu
pokarmowego, dróg żółciowych, moczowodów, dróg rodnych). W efekcie obserwuje się
działanie żółciopędne, moczopędne, znoszenie bóli menstruacyjnych, ułatwianie wypróżniania.
Rozmaite wtórne metabolity (np. chelerytryna i sangwinaryna) zawarte zwłaszcza w
nadziemnych organach glistnika mają potwierdzone działanie przeciwwirusowe, bakteriobójcze
(szczególnie na bakterie Gram-dodatnie, np. gronkowce), pierwotniakobójcze, grzybobójcze.
Chelidonina działa podobnie na ośrodkowy układ nerwowy jak morfina, ale znacznie słabiej (nie
powoduje euforii). Jest także trucizną mitotyczną. Ziele działa także przeciwalergicznie. Sok
mleczny z glistnika używany jest w lecznictwie ludowym jako lek skutecznie usuwający
brodawki (kurzajki) na skórze.

Fumaria officinalis – dymnica pospolita: Fumariae herba

Chwast polny. Wystepują przysadki, kwiaty promieniste, groniaste kwiatostany. Owocem jest
niełupka. Roślina trująca, jednorodna. Działa spazmolitycznie. Surowcem jest ziele dymnicy.
Nieprzyjemny zapach i ostry, słono-gorzki smak nadaje mu alkaloid fumaryna lub protopina.
Zawiera ponadto żywicę, flawonoidy, garbniki, śluzy i substancje gorzkie. Działanie :

4

żółciopędne, moczopędne, rozkurczające mięśnie gładkie. Ma zastosowanie przy chorobach
pęcherzyka żółciowego, odwary i herbatki stosuje się przeciw chorobom skórnym.

Rodzina Betulaceae – Brzozwate

Jednopienne, wiatropylne drzewa i krzewy o liściach skrętoległych i kwiatach drobnych,
zebranych w kotkowate kwiatostany. Kwiaty męskie i żeńskie. Owocem jest orzech. Nasiona
bezbielmowe, oleiste.

Cechy anatomiczne: liść grzbietobrzuszny, rzadko izobilateralny lub też w mezofilu występuje
jedyni miękisz palisadowy. Włoski jedno- i wielokomórkowe, wydzielnicze i inne. W komórkach
skórki często jest śluz. Szparki ranunculaceus są tylko na powierzchni dolnej. Komórki
kamienne, szczawian wapniowy w postaci druzów i jedyńców.

Przedstawiciele:

Betula pendula (B. verrucosa) – brzoza zwisła (brodawkowata) i B. pubescens – brzoza
omszona: Betulae folium

Dostarczają pączków i liści. Zawierają polifenole, garbniki, hyperozyd (zw. flawonoidowy),
glikozyd fenolowy, cytrulina w soku brzozowym.

Alnus glutinosa – olsza czarna: surowcem jest kora i liść.

Rodzina Fabaceae (Papilionaceae) – Bobowate (motylkowate)

Rośliny zielne, podkrzewy, krzewy, rzadko drzewa. Liście pojedynczopierzaste, niekiedy
pojedyncze. Kwiaty grzbieciste. Kielich zrosłodziałkowy, płatków pięć, z których największy to
żagielek (vexilum), dwa boczne, mniejsze to skrzydełka (alae), pozostałe dwa tworzą łódeczkę
(carina) otaczającą pręciki i słupek. Pręcików 10, rzadko mniej. Słupek z jednego owocolistka,
górny. Kwiatostany groniaste. Owoc – strąk.

Cechy anatomiczne: zmienność cech anatomicznych jest znaczna i zależy od różnorodnego
pokroju roślin należących do gatunków drzewiastych i zielnych. Niektóre cechy są typowe:
Włoski gruczołowe i nie gruczołowe. Skórka brodawkowata zwłaszcza na dolnej powierzchni
liści jest ześluzowaciała. Szparki rubiaceus i ranunculaceus. Komórki i zbiorniki wydzielnicze.
Kryształy szczawianu wapniowego przeważnie pojedyncze ale zmienne w wielkości i kształcie.
W kilku rodzajach wykryto w komórkach barwnik indygo.

Przedstawiciele:

Acacia Senegal – akacja senegalska: Acaciae gummi

Drzewo o wysokości do 5 metrów i koronie kształtu parasolowatego. Liście podwójnie pierzaste
z drobnymi listkami. Kwiaty 5-krotne, zebrane w walcowate kłosy. Liczne pręciki dłuższe są od
korony i z 1 słupkiem. Owocem jest strąk. Surowiec: Acaciae gummi – guma arabska zawiera
polisacharyd arabinę – sól kwasu arabinowego. Posiada działanie przeciwzapalne. Używana
niekiedy przy leczeniu biegunki, zewnętrznie jako środek na owrzodzenia i stany zapalne skóry.

Astragalus gummifer – traganek: Tragacantha

Surowcem jest tragakanta, lepka i twardniejąca na powietrzu wydzielina, wypływająca (w
sposób naturalny lub po nacięciu) z pnia i gałęzi traganka gumodajnego oraz innych gatunków

5

rodzaju Astragalus z Azji zachodniej. Głównymi składnikami tragakanty są dwa polisacharydy:
basoryna – nierozpuszczalna w wodzie, o dużej zdolności pęcznienia (60–70%) oraz
tragakantyna – o rozgałęzionej budowie, która jest rozpuszczalna w wodzie. Tragakanta jest
środkiem pomocniczym wiążącym wodę i dobrą substancją stabilizującą, stosowaną do
produkcji zawiesin, emulsji, kremów i maści. Stosowana bywa do wzmacniania struktury
żelowej przy produkcji maści hydrożelowych. Roztwory tej gumy są używane jako lepiszcze w
procesie granulacji na mokro w technologii wytwarzania tabletek. Ma zastosowanie podobne do
gumy arabskiej, jednak jest od niej rzadziej stosowana ze względu na mniejszą dostępność.

Astragalus mongholicus – traganek mongolski: Astragali mongholici radix

Surowcem jest korzeń traganka mongolskiego, który zawiera saponiny trójterpenowe
(astragalozydy), izoflawony. Stosowany jest w epidemiach grypowych.

Trigonella foenum-graecum – kozieradka lekarska: Trigonellae foenugraeci semen

Nasiona kozieradki (Semen Foenugraeci lub Semen Trigonellae) są pozyskiwane ze względu na
dużą zawartość śluzu polisacharydowego (jego zawartość przekracza nawet 40%). Poza tym
nasiona zawierają tłuszcze, saponiny steroidowe, w tym pochodne diosgeniny i estry saponin z
białkami (np. fenugrekina). Ponadto w surowcu obecne są białka roślinne, śladowe ilości
olejków eterycznych, flawonoidy, cholina, lecytyna, witaminy PP, F, D i alkaloid trygonelina.
Działanie: Surowiec działa osłaniająco i przeciwzapalnie na błonę śluzową przewodu
pokarmowego oraz (zastosowany zewnętrznie) na skórę, w związku z tym jest stosowany w
chorobie wrzodowej i w stanach zapalnych skóry (czyraki, egzemy, ropnie). Nasiona kozieradki
mogą również obniżać poziom cholesterolu i cukru we krwi. Kozieradce przypisuje się również
właściwości przeciwzapalne, żółciopędne, rozkurczowe, poprawiające samopoczucie,
żółciotwórcze, pobudzające wydzielanie soku trzustkowego, żołądkowego i jelitowego,
wzmacniające, usprawniające wchłanianie pokarmów, regulujące wypróżnienia, pobudzające
regenerację wszystkich tkanek, aktywujące hemopeozę (kozieradka to naturalny aktywator
procesów wytwarzania krwinek), mlekopędne, moczopędne, przeciwalergiczne, anaboliczne.

Ononis spinosa – wilżyna ciernista: Ononidis radix

Półkrzew, łodyga zdrewniała, rozgałęziona, zazwyczaj ogruczolona i owłosiona, ze skróconymi
pędami przekształconymi w ciernie (często dwudzielne). Liście trójlistkowe z przylistkami.
Listki owalne, tępo piłkowane, drobne. Kwiaty grzbieciste motylkowe, ciemnoróżowe. Wyrastają
po 1-3 w kątach górnych liści. Mają tępy żagielek, nieco tylko dłuższy od skrzydełek i łódeczki.
Owoc - strąk zawierający przeważnie 1 nasiono.
Surowiec zielarski: Korzeń (Radix Ononidis). Skład chemiczny: olejek eteryczny, spinozyn,
flawonoidy (m.in. ononina, dwuhydroononina, trifolizyryna i onospina), trójterpeny (m.in. α- β- i
γ-onoceryna oraz pochodne kwasu glicyryzynowego – bezpostaciowy ononid), garbniki, kwasy
organiczne (np. cytrynowy), żywice, fitoaglutyniny, pochodne kumaranochromanu, sole
mineralne. Działanie: Dość silne działanie moczopędne, ułatwia wydalanie z organizmu
mocznika, chlorków i różnych szkodliwych produktów przemiany materii. Przetwory z wilżyny
słabo pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, w niewielkim stopniu hamują drobne
krwawienia z włosowatych naczyń przewodu pokarmowego, mają też słabe działanie
przeciwzapalne, korzystne w leczeniu żylaków odbytu.

6

Phaseolus vulgaris – fasola zwykła: Phaseoli pericarpium

Łodyga słabo rozgałęziona, w dolnej części zdrewniała. Liście pierwsze dwa są całobrzegie,
następne trójlistkowe, barwy jasno- lub ciemnozielonej, w zależności od odmiany. Kwiaty
motylkowe, zebrane w grona po 2-8 sztuk, które wyrastają z kątów liści. Owoce wydłużone
strąki. Korzeń palowy, jest silnie rozgałęziony w wierzchniej warstwie gleby. Ma małą zdolność
regeneracji, dlatego źle znosi przesadzanie.

Surowiec: Phaseoli pericarpium (owocnia fasoli), zawiera aminokwasy, kwas pipekolinowy,
kolinę, alantoinę. Ścięte strąki zawierają fazynę (toksyczne białko)

Uprawiana jako warzywo, z grupy tzw. roślin strączkowych. Do celów spożywczych
wykorzystywane są głównie nasiona, zawierające dużo białka, a u odmian szparagowych całe
strąki. Ma ona pewne znaczenia lecznicze. Tradycyjnie odwar ze strąków działa moczopędnie, a
ponadto w sposób zauważalny obniża poziom cukru we krwi. Jego stosowanie zaleca się w
cukrzycy, chorobach nerek i pęcherza moczowego, nadciśnieniu tętniczym, wreszcie przy
osłabieniu mięśnia sercowego. Poza tym, suszone i zmielone na mąkę nasiona fasoli znajdują
zastosowanie przy leczeniu egzemy, ran, oparzeń i odmrożeń. Mączką ową należy po prostu
posypać chore miejsce na skórze.

Pisum sativum – groch zwyczajny: Pisi amylum

Występują odmiany zarówno płożące jak i pnące, owoce - strąki mające kształt podłużnej
torebki, zawierające kilka niewielkich nasion.

Surowiec: Pisi amylum (skrobia grochowa), zawiera m-ksylochydrochinon – antagonista
estrogenów i progesteronu. Hamuje wytwarzanie gonadotropiny. Skrobia grochowa jest
bezglutenowa.

Pueraria lobata – opornik łatkowaty: Puerariae lobate radix

Pnącze o drewniejącej łodydze. W górnej części owłosionej. Liście trójlistkowe, z dużymi,
szerokojajowatymi listkami. Kwiaty barwy purpurowej, zebrane w grona. Owocem jest
owłosiony strąk zawierający kilka nasion. Korzeń duży, bulwiasty.

Surowiec zielarski: Wysuszone korzenie (Puerariae radix), rzadziej kwiaty (Puerariae flos).

Działanie: Korzeń w chińskim lecznictwie jest stosowany od czasów starożytnych w terapii
migreny, niewydolności naczyń wieńcowych, nadciśnieniu tętniczym, alergii, biegunkach, w
leczeniu choroby alkoholowej, jak również przeciw przeziębieniom, grypie, gorączce. Roślina
bogata w izoflawonoidy (m. in. puearynę, daidzeinę, daidzinę). Efekt w leczeniu alkoholizmu
przypisuje się daidzinie i daidzeinie.

Styphnolobium japonicum – Perełkowiec japoński

Surowiec: Spohore japonicae flos immaturus (pąki kwiatowe perełkowca japońskiego). Zawiera
duże ilości rutyny (flawonoidu), która działa uszczelniająco na naczynia krwionośne.

7

Cassia angustifolia

Surowiec: Fructus sennae angustifoliae, Sennae folii extractum siccum normatum, zawiera
glikozydy (sennozyd A, B, C i D), które rozpadają się na glukozę i senninę. Antrachinony
przechodzą do mleka matki i wywołują biegunkę u niemowląt.

Cyanopsis tetragonolobus

Surowiec: Cyanopsidis seminis pulvis, zawiera polisacharydy, powoduje zagęszczanie fazy wodnej
bez podgrzewania produktu (włąściwości żelujące).

Glycyrrhiza glabra – lukrecja gładka:

Roślina zielna o mocnym, zdrewniałym kłączu. Liście nieparzystopierzaste, skórzaste,
gruczołkowato punktowane, ciemnozielone, złożone z 9-17 liści kształtu jajowatego z ostrym
zakończeniem. Kwiaty dobne, motylkowe, koloru jasnoliliowego, fioletowego, zebrane w
wyprostowane, groniaste kwiatostany umiejscowione w kątach liści. Każdy kwiat z 10 pręcikami
(9 zrośniętych i 1 wolny) oraz 1 słupkiem. Owoc - strąk 3-6 nasienny.

Surowce: Liquiritiae radix, L. extractum fluidum ethanolicum normatum, L. extractum siccum ad
saporandum, zawiera saponiny trójterpenowe (kwas glicyryzynowy – odpowiada za słodki
smak), flawonoidy, hydroksykumaryny, izoflawony. Działa rozkurczowo, używany jest jako
środek wykrztuśny, przeczyszczający, moczopędny. Zwiększa wydzielanie soku żołądkowego i
pobudza przemianę materii, zapobiega wzdęciom oraz kolce jelitowej.

Arachis hypogaea – Orzacha podziemna

Jednoroczna roślina. Liście pierzastozłożone z dwóch par owalnych listków. Kwiaty motylkowe,
żółte. Górne kwiaty są płone i tylko z dolnych powstają nasiona. Owoce strąki z bruzdowaną,
włóknistą okrywą, zawierające 1-4 nasiona, tzw. orzeszki ziemne (orzeszki arachidowe,
fistaszki), które są źródłem oleju arachidowego.

Surowce: Arachidis oleum raffinatum, A. oleum hydrogenatum, Olej z orzeszków ziemnych jest
pachnący, smaczny i dorównuje wartością oliwie z oliwek. Używa się go do wytwarzania
margaryny, kosmetyków. Z odtłuszczonej mączki z nasion wytwarza się pieczywo dla chorych
na cukrzycę.

Melilotus officinalis – nostrzyk żółty: Meliloti herba

Myroxylon balsamum var balsamum: Balsamum tolutanum

Myroxylon balsamum var pereire: Balsamum peruvianum

Rodzina Ranunculaceae - Jaskrowate

Rośliny zielne, niekiedy wodne, rzadko podkrzewy, niskie krzewy albo pnącza. Liście łodygowe
skrętoległe. Niekiedy są liście odziomkowe, rzadko naprzeciwległe albo okółkowe, złożone bądź
pojedyncze. Kwiaty acykliczne (spiralne), niekiedy spirocykliczne, przeważnie obupłciowe,
promieniste. Rodzaje Acinitum, Delphinium, Consolida mają kwiaty grzbieciste. Działko okwiatu
bądź działki kielicha i płatki korony) w ilości od dwóch do wielu. Często są miodniki. Pręcików
od wielu do dwóch, a bywa także tylko jeden. Owocolistki od wielu do jednego, wolne, rzadziej

8

zrosłe. Owoc złożony z mieszków niełupek, pestkowców, jagód, niekiedy torebek. Kwiaty są
pojedyncze, lub tworzą baldachy, grona lub wiechy.

Cechy anatomiczne: Wiązki sitowo-naczyniowe w przekroju poprzecznym są szerokie,
kolateralne. Ksylem jest wklęsły od strony floemu tak, że floem wydaje się w części otoczony
ksylemem. Bezpośrednio nad floemem są grupy włókien. W niektórych rodzajach perycykl
sklerenchymatyczny tworzy się w kształcie pierścienia. Naczynia maja perforacje pojedyncze,
Hydrastis canadensis ma perforacje drabinkowate. W niektórych rodzajach są wiązki w rdzeniu.
Ogonek liściowy, przecięty tuż pod blaszką, zawiera wiązki sitowo-naczyniowe, łukowato
ułożone. Niekiedy wiązki te są rozrzucone. Często w liściach są komórki palisadowo-ramienne.
Liść przeważnie grzbietobrzuszny. Włoski gruczołowe i nie gruczołowe. Niegruczołowe są
zwykle jednokomórkowe o zmiennej długości. Szparki typu ranunculaceus ograniczone na ogół
do dolnej powierzchni.

Związki chemiczne: W rodzajach Aconitum i Delphinium sa liczne alkaloidy, które pochodzą od
tetracyklicznych, bądź pentacyklicznych dwuterpenów, połączonych atomem węgla z atomem
azotu aminoetanolu, etyloaminy lub metyloaminy. Bulwy Aconitum callibotryon zawierają
akonitynę oraz dwa inne alkaloidy estrowe: hypakonitynę i mezakonitynę. Poza tym
wyodrębniono wolne alkaminy, jak napelliną i neopellinę, a nawet efedrynę. W gatunkach
Delphinium wykryto alkaloidy dwuterpenowe: eldelinę, elatydynę, delatynę, delfelinę i inne jako
aminoalkohole. W rodzaju Thalictrum są alkaloidy: berberyna, jatroryzyna, palmatyna,
talikmidyna, magnofloryna i inne. W kłączu Hydrastis canadensis jest alkaloid hydrastyna. W
niektórych rodzajach są glikozydy. W kilku gatunkach Helleborus wykryto hellebrynę, poza tym
jest saponina helleboryna. Adonis vernalis zawiera glikozydy: cymarynę i adonitoksynę.
Glikozyd ranunkulinę, której aglikonem jest protoanemonina wykryto w różnych gatunkach
rodzajów Ranunculus, Anemone. Świeże rośliny zawierające ten glikozyd maja smak piekący
zależący od protoanemoniny.

Przedstawiciele:

Adonis vernalis – miłek wiosenny: glikozydy nasercowe, cynaryna, adonitoksyna, ranunkulina.

Cimcifuga racemosa – pluskwica europejska: Cimcifugae rhizoma zawiera glikozydy
trójterpenowe (akteina, cimifugina, deoksydina(, glikozydy goryczowe(ranunkulidyna), sub.
estrogenne, żywice, kwas salicylowy, izoflawony

Hydrastis canadensis – Gorzknik kanadyjski: Hydrastis rhizoma zawiera hydrastine. Powoduje
ona zwężenie naczyń krwionośnych, stosowana przy krwawieniach; zawiera również berberynę.

Rodzina Polygonaceae - Rdestowate

Rośliny zielne, jednoroczne, albo byliny, rzadziej rośliny drzewiaste, o liściach przeważnie
skrętoległych z tutką. Kwiaty drobne, cykliczne, obupłciowe albo jednopłciowe, promieniste,
zebrane w kwiatostany groniaste bądź wierzchotkowe. Są też kwiatostany złożone – kiście.
Owoc orzeszek, nasiona o mączystym bielmie. Występują we wszystkich strefach klimatycznych.

Cechy anatomiczne: Liście grzbietobrzuszne, bywają centryczne. Często są włoski gruczołowe,
niekiedy tworzą one skupienia we wgłębieniach liścia. U rdestów zdarzają się komórki
wydzielnicze lub zbiorniki. W łodydze: kolenchyma, sklerenchyma, niekiedy drobne, dodatkowe
wiązki przewodzące. Korek powstaje przeważnie ze skórki. Perycykl sklerenchymatyczny,

9

tworzy zwarty pierścień, bądź luźne grupy włókien. W drewnie naczynia zmiennej wielkości,
perforacje w naczyniach zawsze pojedyncze. Budowa pędu bywa anormalna: tworzą się wiązki
rdzeniowe, floem śróddrzewny i międzywiązkowy. Druzy, kryształy pojedyncze. Wśród
miękiszu workowate komórki garbnikowe. W kłączu Rheum officinale są kolateralne liścioślady,
układające się w pierścień normalny, opasający sobą rdzeń. W młodym kłączu w rdzeniu jest
siatka łączących się wiązek sitowych. Wokół każdej z tych wiązek tworzy się pierścień miazgi,
która do wewnątrz produkuje floem, a na zewnątrz ksylem o obfitym miękiszu. Komórki tkanki
rdzeniowej wypełnione są substancją czerwoną lub żółtą, która od ługu barwi się intensywnie
na czerwono lub różowo. Liczne druzy szczawianu. Naczynia jamkowate o ścianach
niezdrewniałych. Brak włókien i komórek kamiennych.

Związki chemiczne: Polygonum aviculare zawiera rozpuszczalna krzemionkę oraz związki
flawonowe. Polygonum hydropiper flawonoidy, Poligonum bistorta duże ilości garbników,
przeważnie katechinowych. Kłącze Rheum palmatum zawiera pochodne antrachinonu: reinę,
emodynę, chryzofanol, fiscjon oraz garbniki.

Przedstawiciele:

Fagopyrum esculentum: Fagopyri herba. flawonoidy: głównie rutyna (witamina P) -stosowana
jako lek rozszerzający naczynia), kwercetyna, hiperozyd. Także kwasy organiczne: galusowy,
kawowy, protokatechonowy i chlorogenowy. Skład chemiczny ziarna (orzeszków): skrobia,
nieco cukrów, dużo białka, tłuszcze, kwasy (jabłkowy i cytrynowy), witaminy B1, B2, P i PP, oraz
znaczna ilość soli mineralnych takich jak: żelazo, nikiel, kobalt, wapń, fosfor, miedź, cynk, bor i
jod.

Polygonum bistorta – rdest wężownik: Bistortae rhizoma. Garbniki, kwasy fenolowe,
leukocyjanidynę, węglowodany, sole mineralne. Działanie: ma własności ściągające,
przeciwkrwotoczne, przeciwzapalne, przeciwbiegunkowe, przeciwbakteryjne i gojące rany.
Wewnętrznie stosowany jest w nieżytach żołądka, zapaleniu jelita cienkiego.

Polygonum aviculare – rdest ptasi: Polygoni avicularis herba. Zawiera flawonoidy (m.in.
kwercetynę i awikularynę), krzemionkę rozpuszczalną, garbniki, kwasy polifenolowe, cukry,
sole mineralne. Wyciąg zwiększa wydalanie moczu, stosowany w kamicy nerkowej, jako środek
moczopędny, przy schorzeniach płucnych, zewnętrznie przy krwawiących, źle gojących się
ranach.

Rheum palmatum – rzewień palczasty: Rhei radix. Zawiera garbniki, wolne i związane
antrachinony. Przy stosowaniu małych dawek działają ściągająco zawarte w korzeniu garbniki,
natomiast przy dużych dawkach działają czyszcząco antrachinony. Rzewień stosuje się przy
chronicznej obstrukcji, nieżytach żołądka i jelit oraz braku apetytu.

Rodzina Guttiferae (Clusiaceae)

Rośliny drzewiaste, rzadziej zielne, o liściach zwykle naprzeciwległych lub okółkowych,
pojedynczych. Kwiaty pojedyncze, okazałe albo zebrane w podbaldachy. Owoc torebka, jagoda,
pestkowiec.

Przedstawiciele:

10

Hypericum perforatum: Hyperici herba, H. herbae extractum siccum quantificatum. Hypercyna,
kwercetyna, hyperozyd, olejki eteryczne, flawonoidy. Stosowany w łagodnej depresji (hamuje
rozkład neurotransmiterów w mózgu), w leczeniu chorób wątroby (żółciopędny I
żółciotwórczy), moczopędny,przeciwzapalny. Preparaty nasilają działanie przeciwzakrzepowe
antagonistów witaminy K, może powodować wrażliwość na promienie słoneczne.

Rodzina Brassicaceae (Cruciferae) – Kapustowate (Krzyżowe)

Rośliny zielne, jednoroczne, dwuletnie i byliny, bardzo rzadko rośliny drzewiaste. Kwiaty
promieniste, obupłciowe, o czterech działkach kielicha, czterech płatkach korony, ułożonych na
krzyż oraz o sześciu czterosilnych pręcikach stojących w dwóch okółkach. Owoc-łuszczyna lub
łuszczynka, pękająca dwiema podłużnymi klapami. Owoc przedzielony jest podwójną błoniastą
przegrodą. Zarodek odznacza się różnie ułożonymi w stosunku do korzenia liścieniami.

Cechy anatomiczne: charakterystyczne są komórki wydzielnicze zawierające mirozynę.
Wykrywa się je odczynnikiem Millona, który barwi treść komórkową na czerwono lub orcyną i
stężonym kwasem solnym, barwiącym komórki mirozynowe na fioletowo. Charakter i
rozmieszczenie tych komórek może mieć walor taksonomiczny. Niektórzy uważają komórki
mirozynowe za twory homologiczne do rur mlecznych u Papaveraceae. Szparki cruciferus , korek
tworzy się w perycyklu, lub wewnętrznej części kory pierwotnej. Miękisz międzywiązkowy
bardzo wcześnie drewnieje, tak, że brak jest normalnych (miękiszowych) promieni
rdzeniowych. Włoski są jednokomórkowe, proste, nierozgałęzione, kształtu litery Y,
dwuramienne, tarczowate, T-owate, włoski często zwapniałe (inkrustowane węglanem
wapniowym). Czasami włoski gruczołowe. Kryształy szczawianu bardzo rzadko. Liść ma
zmienna budowę mezofilu. Ogonek liściowy w przekroju poprzecznym jest zmiennej budowy.
Bywa jedna wiązka główna, czasem wiązki są ułożone w półksiężyc, niekiedy każda z większych
wiązek tworzących półksiężyc składa się z grupy mniejszych wiązek, np. u kapusty. U podstawy
ogonka liściowego wiązki są liczniejsze.

Związki chemiczne: Typowe są glikozydy siarkowe, olej tłusty w nasionach, zasady
czwartorzędowe i śluz. W glikozydach siarkowych aglikon połączony jest w glukozą atomem
siarki. Enzym mirozynaza powoduje rozkład tych glikozydów. Przykładem glikozydów, których
aglikony mają silny zapach są: sinigryna, glukonasturcjina. Występuja protoalkaloidy i
pseudoalkaloidy, szczególnie sinapina będąca estrem choliny i kwasu sinapinowego. Sinapina
jest protoalkaloidem. Pseudoalkaloidem jest lunaryna izolowana z mięsiącznicy rocznej.
Związkiem fenolowym jest robrobrascyna, czerwony barwnik kapusty.

Przedstawiciele:

Brassica napus – Kapusta rzepak: Rapae oleum raffinatum – olej rzepakowy oczyszczony.

Isatis tinctoria – Urzet barwierski: Isatidis radix. Stosowany w leczeniu anginy, zapaleniu ucha.

Rodzina Rosaceae - Różowate

Drzewa, krzewy, byliny, niekiedy jednoroczne rośliny zielne. Liście pojedyncze lub złożone.,
przeważnie z przylistkami, prawie zawsze skrętoległe. Kwiaty cykliczne, promieniste,
przeważnie obupłciowe, na ogół okołozalążniowe. Dno kwiatowe płaskie, albo miseczkowato
wgłębione. Okwiat pięciokrotny, pręciki dwukrotnie-wielokrotnie liczniejsze od działek kielicha

11

albo liczne. Słupki liczne bądź jeden. Owoc – niełupka, orzeszek, pestkowiec, rzadko torebka.
Gatunki rosnące w strefie umiarkowanej, zwłaszcza na półkuli północnej.

Podrodzina Spiraeoideae

Słupki dwa do pięciu, wolne, niezrośnięte z dnem kwiatowym. Owoc: dwu lub wielonasienne
mieszki. Przylistków często brak. Np. Spiraea – tawuła.

Podrodzina Rosoideae

Słupki przeważnie liczne, bardzo rzadko tylko jeden. Owoc: orzeszki lub drobne pestkowce.
Przylistki zwykle wydatne. Np. Rosa - róża

Podrodzina Maloideae

Słupek dolny, zrosły zwykle z 5 owocolistków (rzadko utworzony tylko z jednego). Zalążnia
zrasta się z dnem kwiatowym, mięśniejącym przy dojrzewaniu. Przylistki wyraźne. Np. Malus –
jabłoń, Sorbus – jarząb.

Podrodzina Prunoideae

Owocolistek jeden, niezrośnięty z dnem kwiatowym. Owoc: pestkowiec. Listki pojedyncze,
przylistki wyraźne. Np. Prunus – śliwa, Cerasus – wiśnia, Armeniaca – morela.

Cechy anatomiczne: włoski jednokomórkowe, pojedyncze, czasem kępkowe. Zdarzają się włoski
gruczołowe i krzaczkowate. Miodniki (nectaria) bywają na ogonku liściowym, na powierzchni
liścia i jego ząbków. Szparki ranunculaceus. Korek pochodzenia powierzchniowego lub z
głębszych tkanek. Perycykl sklerenchymatyczny o budowie zwartej lub luźnej. Wiązki
przewodzące w młodych łodygach niektórych rodzajów rozdzielone są bardzo wysokimi
promieniami. W innych rodzajach promienie są szerokie. Kryształy pojedyncze lub druzy,
czasem komórki śluzowe, obfite garbniki. Liście grzbietobrzuszne, włoski zmiennej budowy,
przeważnie jednokomórkowe. Włoski gruczołowe główkowe, trzoneczkowate w rodzajach:
Alchemilla Fragaria, Potentilla, Prunus, Rosa, Rubus, Sanguisorba. W rodzajach Rubus i Rosa
gałązki okryte są kolcami. Na ogonkach niektórych gatunków Prunus są miodniki (zawierają
roztwór cukru i garbników). Ogruczolone ząbki liściowe spotyka się w rodzajach: Crataegus,
Cydonia, Pyrus, Sorbus. Szparki niemal zawsze ograniczone do powierzchni dolnej liścia. Mezofil
o dwóch i więcej warstwach miękiszu palisadowego. Jedna tylko warstwa typowa dla Alchemilla.
Ogonek liściowy jest różnie zbudowany: 1) wiązki sitowo-naczyniowe tworzą łuk, np.
Filipendula, Fragaria, Rubus 2) wiązka jest półksiężycowata, np. Cydonia, Prunus 3)główna
wiązka półksiężycowata ma po bokach wiązki słabsze, np. Crataegus, Sorbus 4) kilka wiązek
centrycznych, np. Alchemilla 5)5-8 wiązek, w tym jedna centryczna, a pozostałe hemicentryczne,
np. Alchemilla. Szczawian wapniowy w postaci kryształów pojedynczych i druzów. Komórki
garbnikowe w rdzeniu gałązek rodzaju Rubus.

Związki chemiczne: W podrodzinie Spireoideae w niektórych gatunkach rodzaju Spiraea
wykryto izoamyloaminę, pochodną leucyny. W nasionach Aruncus sylvester są saponiny. Kora
Quillaja saponaria zawiera saponinę trójterpenową – kwilajasaponinę. W podrodzinie
Rosoideae owoce róży zawierają witaminę C, P i flawonoidy. W kwiatach Rosa centifolia i Rosa
gallica jest olejek lotny, związki flawonowe, antocyjan i garbniki. W olejku są stałe
węglkowodory – stearopteny, we frakcji płynnej są alkohole, od których zależy zapach: geraniol,
citronellol, nerol oraz alkohol fenylo-etylowy. Filipendula ulmaria zawiera związki

12

flawonoidowe, garbniki, olejek lotny, w którym wykryto aldehyd salicylowy, salicylan metylu,
wanilinę. W owocach Rubus idaeus są kwasy organiczne, przede wszystkim cytrynowy,
jabłkowy, wit. C, cukier, śluzy, pektyny i garbniki. Owoce Fragaria vesca zawierają garbniki.
Kłącze Potentilla erecta zawiera garbniki katechinowe. Kwiaty Hagenia abyssinica zawierają
związki ketonowe: kosynę i protokosynę. W podrodzinie Maloideae w owocach
Malus domestica są cukier, garbniki, kwercetyna, kwasy jabłkowy, cytrynowy i inne, pektyny i
nieco olejku, od którego zależy zapach jabłek. W nasionach jabłek są amygdaliny czyli
amygdalozydy, z którego przez hydrolizę powstaje aldehyd benzoesowy oraz cyjanowodór.
Liście grusz pospolitej Pyrus communis zawierają arbutynę, czyli arbutozyd, którego aglikonem
jest hydrochinon, związek o działaniu antyseptycznym (zastosowanie w urologii), występują
teżpektyny. Owoce pigwy pospolitej (Cydonia oblonga) mają cukier, kwasy organiczne, garbniki,
pektyny, wit. C. Jarząb pospolity (Sorbus aucuparia) zawiera w owocach sorbit – namiastka
cukru dla diabetyków, witaminę C, kwas parasorbowy o stałym działaniu przeczyszczającym. W
podrodzinie Prunoideae Prunus amygdalus zawiera amygdalinę, stąd gorycz i toksyczność.
Poza tym migdały zawierają olej do 50%. W Śliwie tarninie Prunus spinosa są flawonoidy i
glikozyd amygdalina w małej ilości. Czeremch zwyczajna Padus avium zawiera amygdalinę w
liściach, nasionach i korze. Cerasus vulgaris wiśnia pospolita zawiea cukier, kwasy organiczne i
pektyny a w nasionach glikozyd cyjanowodorowy.

Przedstawiciele:

Agrimonia eupatoria – rzepik pospolity: Agrimoniae herba. Elagotaniny, flawonoidy, działanie
ściągające, żółciopędne

Alchemilla vulgaris – przywrotnik pospolity: Alchemillae herba. Fenolokwasy, węglowodany.
Hamuje krwawienia z przewodu pokarmowego, w nieżytach przewodu pokarmowego.

Crataegus monogyna – Głóg jednoszyjkowy: Crataegi folium cum flore (kwiatostan głogu), C.
folium cum florae extractum fluidum, C. folium cum flore extractum siccum, C. fuctus. Właściwości
nasercowe, spazmolityczne, uspokajające, zwiększa skurcz serca.

Filipendula ulmaria – wiązówka błotna: Filipendulae ulmariae herba. Olejki eteryczne, aldehyd
salicylowy, garbniki, izosalicyna. Napary są przeciwgorączkowe, napotne, przeciwreumatyczne.

Potentilla erecta – pięciornik kurze ziele: Tormentillae rhizoma, T. tinctura. Garbniki
katechinowe, kwas elagowy, związki trójterpenowe. Działanie ściągające, przeciwbiegunkowe,
zewnętrznie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne.

Prunus africana – śliwa afrykańska: Pruni africanae cortex. Alkohole alifatyczne, kwasy
tłuszczowe, fitosterole, kwas ferulowy, glikozydy cyjanogenne, trójterpeny, kwas maslinowy
(hamuje poliferację komórek nowotworowych w jelicie grubym), kwas ursolowy (działa
przeciwzapalnie, przeciwnowotworowo). Trójterpeny wraz z alkoholami alifatycznymi obniżają
poziom cholesterolu, wykazują działanie lecznicze w trądziku różowatym, łuszczycy, chorobach
reumatycznych

Prunus dulcis – migdałowiec pospolity:Amygdalae oleum raffinatum, A. oleum virginale. Kwas
linolowy

Rosa canina: Rosae pseudo-fructus. Flawonoidy, karotenoidy, witamina C. Przy leczeniu
przeziębień, przeciwzapalnie.

13

Rubus fructicosus – jeżyna fałdowana: Rubi fructicosi folium. Kwas kawowy,
trójterpeny,garbniki, sychy wyciąg obniża poziom glukozy. Stosowany w nieżytach przewodu
pokarmowego, przeciwgrzybicznie, przeciwzapalnie.

Sanguisorba officinalis – krwiściąg lekarski: Sanguisorbae radix. Saponiny, flawonoidy,
garbniki. Stosowany przy krwawieniach, w nieżytach przewodu pokarmowego.

Rodzina Malvaceae - Ślazowate

Rośliny zielne, krzewy i drzewa o liściach często dłoniasto klapowanych lub dłoniasto dzielnych.
Kwiaty okazałe, pojedyncze albo w wierzchotkach, przeważnie obupłciowe, pięciokrotne. Często
kielich otoczony kieliszkiem. Pręciki zwykle liczne, zrosłe nitkami w rurkę otaczającą słupek.
Ziarna pyłku duże i kolczaste. Owoc: torebka lub rozłupka. Gatunki przeważnie
podzwrotnikowe.

Cechy anatomiczne: W rodzaju Gossypium bawełna włoski jednokomórkowe, dochodzą do
45mm a nawet 60mm. Dłuższe włoski są bardziej wartościowym surowcem. Błony włosków są
prawie całkowicie błonnikowe, jedynie ich nasada jest zdrewniała i pozostaje ona przy nasienie
po oderwaniu włoska. Na łodygach i liściach włoski są różnorodnej budowy, np. gwiazdkowate,
tarczowate, czasem gruczołowe. Cechą charakterystyczną rodziny są komórki śluzowe bardzo
częste wśród miękiszu. Komórki skórki zwłaszcza w liściu mają ześluzowaciałe wewnętrzne
ściany i wyglądają jak przejrzyste plamki pod małym powiększeniem mikroskopowym. Śluz
wykrywa się czerwienią rutenową lub obojętną. Liście na ogół grzbietobrzuszne, szparki na obu
powierzchniach. Ogonek liściowy zawiera 6 lub więcej wiązek ułożonych koliście. Wiązki są
kolateralne. Niekiedy floem i ksylem tworzą zwarty pierścień. Korek powstaje są skórki lub
tkanki podskórnej. Niekiedy w korze pierwotnej są komórki kamienne. Druzy szczawianu.
Perycykl zawiera pęki włókien nad wiązkami sitowymi, czasem nawet tworzy się z nich
pierścień. W łyku włókna łykowe.

Związki chemiczne: Śluz prawoślazu składa się z polisacharydów, m.in. z ksylanów i galaktanów.
Nasiona bawełny zawierają olej tłusty. W kwiatach Althaea rosea jest barwnik antocyjanowy,
identyczny z myrtyliną, glukozydem znalezionym w owocach borówki czarnej – Vaccinium
myrtillus.

Przedstawiciele:

Althaea officinalis: Althaeae folium, A. radix. Białko, skrobia, kwasy organiczne, olejek lotny,
związki flawonowe, śluz, pektyny. Może być stosowany nawet u dzieci, w schorzeniach górnych
dróg oddechowych,zapaleniu śluzówki. Przy podaniu pozajelitowym obniża poziom glukozy.

Gossypium hirsutum – bawełna kosmata: Gossypi oleum hydrogenatum, Lanugo gossypi
absorbens (wata bawełniana higroskopijna).

Hibiscus sabdariffa – Ketmia szczawiowa: Hibisci sabdariffae flos. Witamina C, antocyjany,
dziłanie przeciwutleniające. Napary obniżają ciśnienie i tepmeraturę, stosowane w schorzeniach
wątroby.

Malva sylvestris – Malvae sylvestris flos, M. folium. Śluz, glikozydy antocyjanowe (malwina),
kwasy organiczne. Działanie osłaniające, zewnętrznie w postaci okładów. W nieżytach górnych
dróg oddechowych i układu pokarmowego.

14

Rodzina Apiaceae (Umbelliferae) – Selerowate (Baldaszkowate)

Rośliny zielne, często byliny, bardzo rzadko rośliny drzewiaste. Cechą charakterystyczna jest
zgrubienie łodygi w węzłach. Liście skrętoległe o dużej, obejmującej łodygę pochwie i
kilkakrotnie podzielonej blaszce liściowej. Kwiaty drobne, pięciokrotne, przeważnie obupłciowe,
promieniste, o słupku dolnym zebrane w baldachy pojedyncze i złożone, te zaś zaopatrzone w
listki pokryw i pokrywek. Owoc: rozłupnia złożona z dwóch rozłupek, połączonych karpoforem.
W każdej rozłupce jest 5 żeber. 3 grzbietowe i 2 boczne. Rozłupki różnią się ilością przewodów
olejkowych, zwanych smugami. Owoc jednosmugowy ma jedną smugę w bruździe, kilka smug
ma owoc wielosmugowy. Bielmo jest oleiste, duże, zarodek drobny.

Cechy anatomiczne: budowa w całej rodznie jest podobna. Łodyga często żeberkowana,
wewnątrz pusta z powodu zaniku rdzenia. Jedynie w węzłach zachowane przegrody. W
żeberkach łodygi jest przeważnie kolenchyma, rzadziej sklerenchyma. Wiązki przewodzące
zebrane w pierścień, poza tym mogą tworzyć się wiązki rdzeniowe i rzadziej – wiązki korowe.
Wiązki głównego pierścienia są otoczone niekiedy sklerenchymą. Zdarza się czasem anormalny,
wtórny przyrost na grubość. Polega on na rozwoju wielu koncentrycznych wiązek
przewodzących. Tworzy się także pozawiązkowy pierścień miazgi. Kryształy szczawianu rzadko,
czasem druzy i igły. Szczególnie charakterystyczne są przewody wydzielnicze, które zawierają
mieszaninę olejków, żywicy i śluzu. Są one w korze pierwotnej, rdzeniu, niekiedy w łyku, sięgają
do ogonka liściowego, blaszki liściowej, przenikają do korzenia. Liście na ogół grzbietobrzuszne.
Włoski nie gruczołowe, jednokomórkowe, gałęziste i gwiazdkowate. Szparki ranunculaceus. W
ogonku wiązki przewodzące tworzą łuk, albo niekiedy zebrane są w pierścień otaczający wiązki
rdzeniowe.

Związki chemiczne: Umbelliferon, pochodna kumaryny jest w niektórych gatunkach np. w
Archangelica officinalis i Levisticum officinale. Do grupy furokumaryn należą: ksantotoksyna z
owoców Ammi majus i Archangelica officinalis, ksantotoksol z korzeni A. officinalis,
imperatoryna z owoców Ammi majus,A. officinalis, Apium graveolens, pimpinellina z korzeni
Pimpinella saxifraga i angelicyna z korzeni A. officinalis. Na szczególną uwagę zasługuje gatunek
Ammi visnaga, w którego owocach oprócz pochodnych kumaryny wykryto furochromony:
khellina (wisammina), wisnagina, khelloglukozyd (khellinina). Umbelliferae są roślinami
aromatycznymi. W olejku lotnym kopru ogrodowego (Anethum graveolens) oraz pietruszki
zwyczajnej (Petroselinum sativum) wykryto mirystycynę. Owoce Pimpinella anisum zawierają
olejek, którego głównym składnikiem jest anetol. Anetol jest także w owocach kopru włoskiego –
Foeniculum capillaceum stanowiąc 50% olejku tej rośliny. Fenchon powoduje nieco kamforowy
smak kopru włoskiego. Olejek Carum carvi zawiera karwon, limonen. Olejek Coriandrum
sativum zawiera linalool. Korzenie i liście pietruszki zwyczajnej zawierają olejek lotny, którego
składnikiem jest apiol. Szczwół plamisty (Conium maculatum) zawiera pochodne pirydyny
(koniinę, koniceinę)Szalej jadowity (Cicuta virosa) zawiera cykutotoksynę i cykutol, związki nie
alkaloidowe.

Przedstawiciele:

Angelica archangelica: Angelicae radix. olejek eteryczny do 1,5% (felandren, terpeny, pinen),
kwas walerianowy, kwas angelikowy, kwas metyloetylooctowy i kwas oksypentadecylowy,
seskwiterpeny, kumaryny, flawonoidy, garbniki. Surowiec pobudza czynności wydzielnicze,
działa rozkurczowo, wiatropędnie, antyseptycznie, uspokajająco. Zwiększa wydzielanie soków
trawiennych, śliny a także moczu i potu. Olejek eteryczny działa rozgrzewająco.

15

Angelica dahurica: Angelicae dahuricae radix

Angelica pubescens: Angelicae pubescentis radix

Carum carvi: Carvi fructus, C. aetheroleum.

Centella asiatica – Wąkrota azjatycka. Centellae asiaticae herba. Działanie adaptogenne –
tonizujące, wzmacniające układ immunologiczny, ułatwia zapamiętywanie.

Coriandrum sativum: Coriadri aetheroleum, C. fructus. Linalol(w olejku), wiatropędnie,
rozkurczowo, rozpuszcza cholesterol, poprawia trawienie.

Foeniculum vulgare ssp. Vulgare var vulgare: F. amari fructus, F. Amari fructus aetheroleum, F.
Amari herbae aetheroleum

Foeniculum vulgare ssp. Vulgare var dulce: Foeniculis dulcis fructus

Levisticum officinale: Levistici radix. Olejek walerianowy, olejek, skrobia, kumaryna. Nieżyty
dróg moczowych, nerki, moczopędnie

Pimpinella anisum: Anisi fructus, A. aetheroleum. Olejek, anetol, związki terpenowe, tłuszcz,
białka, cukry, syrop anyżowy

Rodzina Ericaceae - wrzosowate

Krzewinki lub krzewy o liściach często zimotrwałych, skórzastych. Kwiaty pojedyncze albo w
groniastych kwiatostanach. Owo: torebka, pestkowiec, jagoda. Występują w strefie
umiarkowanej i zimnej.

Cechy anatomiczne: szparki ranunculaceus, druzy, mikoryza ednotroficzna. Liście zwykle
grzbietobrzuszne, niekiedy izobilateralne lub centryczne. Gatunki o cienkich liściach są czasem
pozbawione dobrze wykształconego miękiszu palisadowego. Włoski różnokształtne: nie
gruczołowe o zmiennej budowie, gwiazdkowate i krzaczkowate, gruczołowe nietarczowate i
tarczowate. Kutykula ma zmienną grubość. Skórka często kilkuwarstwowa, zwłaszcza w rodzaju
Rhododendron i Arbutus. Szparki na ogół tylko w dolnej skórce. Wiązkom przewodzącym w
nerwach zwykle towarzyszy tkanka wzmacniająca. Komórki wydzielnicze, prawdopodobnie
garbnikowe są często w miękiszu ogonka liściowego. Pojedyncze kryształy szczawianu
wapniowego były notowane w Arctostaphylos, druzy w Ledum i Rhododendron. Częstym
zjawiskiem w korzeniach jest mikoryza endotroficzna.

Główną cechą anatomiczną Vacciniaceae są szparki rubiaceus. W niektórych gatunkach
Vaccinium mezofil nie jest zróżnicowany, częściej jednak liście są grzbietobrzuszne lub
centryczne. Włoski gruczołowe są o długich bądź krótkich dwu-lub wielorzędowych trzonkach i
główkach zmiennej wielkości, np. w rodzaju Vaccinium i o główkach wielokomórkowych. Włoski
nie gruczołowe przeważnie jednorzędowe o zmiennej długości. W ogonku jest jedna wiązka
sitowo-naczyniowa. Druzy i kryształy pojedyncze szczawianu wapniowego.

Związki chemiczne: Wrzosowate są typowymi roślinami polifenolowymi. Związki polifenolowe
są zarówno wolne jak i związane w postaci glikozydów (heterozydy), estrów, bądź wreszcie
skondensowane jako garbniki. Przykłady: leukocyjanidyna, kwercetyna, kwas elagowy i
protokatechowy. Typowe garbniki są w liściach i korze wielu gatunków. Do heterozydów
fenolowych należą: arbutyna, metyloarbutyna, rododendryna i inne. Olejki lotne powstają we

16

włoskach gruczołowych (w Ledum palustre zawiera mircem, ledol i palustrol). W Ericaceae
zawarte są trójące dwuterpeny: andromedotoksyna, rodotoksyna, grajanotoksyna. Trójterpeny
zawarte są w kutykuli, powlekającej skórzaste liście (kwas ursolowy).

Przedstawiciele:

Vaccinium myrtillus: Myrtylli fructus recens, M. fructus siccus, M. fructus recetis extractum siccum
raffinatum et normatum. Świeże owoce działają rozluźniająco, przeciwbiegunkowo. Suche
owoce działają przeciwbiegunkowo, antyseptycznie. Zawieraja flawony, antocyjany, wzmacniają
wzrok.

Arctostaphylos uva-ursi: Uvae ursi folium. Glikozyd fenolowy (argutyna), piceozyd.

Rodzina Araliaceae - Araliowate

Byliny, bądź rośliny drzewiaste o liściach niekiedy dłoniasto klapowanych i kwiatach zebranych
w baldach, promienistych, obupłciowych, lub rozdzielnopłciowych. Owoc jagoda i pestkowiec.
Występują przeważnie w Indomalajach, Polinezji i Australii oraz Ameryce zwrotnikowej.

Cechy anatomiczne: Liście zwykle grzbietobrzuszne. Włoski niezbyt liczne różnych typów:
krzaczkowate, dwuramienne, kępkowe, gwiazdkowate, tarczowate. W niewielu gatunkach są
kolce. Szparki typu rubiaceus, przeważnie na dolnej powierzchni. Ściany komórek szparkowych
niekiedy drewnieją. Hipoderma zdarza się pod skórką górną. Mezofil zawiera często miękisz
palisadowo-ramienny. Wiązki przewodzące w ogonku liściowym tworzą pierścień. Zdarzają się
również wiązki sitowo-naczyniowe w rdzeniu. Często są przewody wydzielnicze w korze
pierwotnej, łyku, rdzeniu i ogonku liściowym. Notowano także zbiorniki wydzielnicze.
Araliaceae różnią się od pokrewnej rodziny Umbelliferae obecnością włókien poprzegradzanych.

Związki chemiczne: Rodzna jest na ogół słabo zbadana pod względem chemicznym. Jedynie w
Panax schinseng (żeń-szeniu) wykryto saponinę (ginseninę), z której przez hydrolizę powstaje
panaksyna, saponina trójterpenowa. Pod wpływem kwasu solnego rozkłada się na chlorek
panaksageniny i glukozę. W korzeniach żeń-szenia są również 3 inne sapogeniny i kwas
oleanolowy, panaksadiol i dwa glikozydy: panaksozyd A i panaksozyd B.

Przedstawiciele:

Eleutherococcus senticosus – Eleuterokok kolczasty: E. radix. Glikozydy (eleuterozydy),
kumaryny, trójterpeny, wit. E, B, karoten, wielocukry

Eleutherococcus gracilistylus – eleuterokok smukły: Acanthopanacis gracistyli cortex

Panax ginseng: Ginseng radix

Panax pseudoginseng: Notoginseg radix. Ginsenozydy, panaxozydy – saponiny trójterpenowe.
Hamują agregację płytek krwi. Peptydoglikany (panoksany), działanie hipoglikemiczne.

Hedera helix – bluszcz pospolity: Hederae folium. Kwaśne saponiny trójterpenowe:
hederogenina, α-hederyna, hederanozyd C, garbniki, kwasy organiczne, roślina trująca.

17

Rodzina Boraginaceae - Szorstkolistne

Rośliny zielne, bądź dzrewiaste o liściach skrętoległych, często szorstko owłosionych. Kwiaty
dzwonkowato-rurkowate, zebrane w kwiatostany. Charakterystyczne dla tej rodziny skrętki
(wierzchotki). Owoc cztery rozłupki zrosłe parami albo tylko dwie. Drzewiaste Boraginaceae
ograniczone są do strefy zwrotnikowej i podzwrotnikowej. Zielne gatunki sięgają po strefę
arktyczną.

Cechy anatomiczne: Cechą charakterystyczną gatunków zielnych jest szorstkie owłosienie liści.
Włoski mają ściany zwapniałe bądź skrzemieniałe. U podstawy włosków wielu gatunków tworzą
się cystolity, które pojawiają się także w sąsiednich komórkach skórki. Włoski wydzielnicze mają
jednokomórkową główkę. Szparki zwykle typu ranunculaceus . Kryształy szczawianu
wapniowego: przeważnie druzy lub kryształy pojedyncze. Często są komórki śluzowe, czego
przykładem są korzenie i kłącza żywokostu lekarskiego.

Związki chemiczne: Znamienne dla rodziny są alkaloidy, czerwone barwniki (alkanina),
allantoina oraz śluzy. Obecność alkaloidów: cynoglossyny, konsolidyny i konsolicyny
stwierdzono w Symphytum officinale, Anchusa officinalis, Echium vulgare, Cynoglossum officinale.
Liczne Boraginaceae podczas suszenia korzeni i liści wytwarzają czerwone barwniki (gdy
barwnika jest dużo, arkusze zielnikowe barwią się od suszonych okazów). Praktyczne
zastosowanie ma alkanina, barwnik rozpuszczający się w tłuszczach. Dużo alkaniny zawierają
korzenie południowoamerykańskiego gatunku Alkanna tincloria. Alkanina znajduje się także w
krajowych gatunkach. Barwnik ten powstaje na przykład w obumarłych korzeniach żmijowca.
Rozpuszczając alkaninę w oleju, barwiącym się od niej na czerwono, uzyskiwano rzekomy olej
dziurawcowy, który ma naturalna barwę czerwoną, zależną od barwnika hiperycyny. W
Boraginaceae rozpowszechniona jest allontoina (pochodna puryny). Korzeń żywokostu obfituje
w śluz, który stanowi o jego zastosowaniu.

Przedstawiciele:

Borago officinalis – ogórecznik lekarski: Boragonis officinalis oleum raffinatum. zawiera
flawonoidy, garbniki, sole mineralne (m.in. rozpuszczalną, dobrze przyswajalną dla organizmu
krzemionkę oraz azotan potasu), witaminę C, magnez, potas, alantoinę, śluzy, kwas jabłkowy,
kwas cytrynowy. Działanie: łagodne działanie moczopędne, przeciwzapalne, uspokajające i
bakteriobójcze. Używany jest wewnętrznie do leczenia zapaleń i uszkodzeń błon śluzowych
jamy ustnej, układu oddechowego, przełyku, żołądka, jelit, a także w przewlekłym zapaleniu
nerek, chorobie reumatycznej i jako środek łagodnie uspokajający. Zewnętrznie używa się jako
odwar przy oparzeniach skóry, czyrakach, odmrożeniach, wybroczynach, trądziku
młodzieńczym, świądzie skóry i trudno gojących się ranach. Roślina miododajna.

Rodzina Lamiaceae (Labiate) – Jasnotowate (Wargowe)

Rośliny zielne bądź krzewy o liściach naprzeciwległych i okółkowych. Łodygi czterokanciaste.
Kwiatostany wierzchotkowe, często tworzą nibyokółki. Kwiaty pięciokrotne o pręcikowiu
zredukowanych do czterech a nawet dwóch pręcików. Słupek zrosły z dwóch owocolistków.
Symetria kwiatów grzbiecista. Kielich pięcioząbkowy albo dwuwargowy. Korona dwuwargowa.
Pręciki cztery dwusilne, przyrosłe do gardzieli korony. Owoc rozłupnia rozpadająca się na cztery
(wyjątkowo: dwie jednonasienne rozłupki, nazywane także orzeszkami). Rośliny
rozpowszechnione po całym globie, szczególnie jednak nad Morzem Śródziemnym.

18

Cechy anatomiczne: Włoski są różnej budowy. Najbardziej znamienne są włoski gruczołowe,
które składają się z komórki podstawowej, trzonowej i główki o zmiennej ilości komórek
(wydzielniczych): jedna 4,8,16 i więcej. Między komórkami wydzielniczymi i kutykulą zbiera się
olejek. Włoski nie gruczołowe są także częste, mogą być one jednorzędowe, krzaczkowate,
gałęziste. Liście są izobilateralne albo grzbietobrzuszne. Szparki typu caryophyllaceus, niekiedy
razem ze szparkami typu ranunculaceus, po jednej lub obu stronach blaszki liściowej. Układ
wiązek w ogonku liściowym jest zmienny. Kryształy szczawianu są niezbyt często i w różnej
postaci: drobne igły, oktaedry. Czasem jest hesperydyna.

Związki chemiczne: Cechą typową są olejki lotne, poza tym dwuterpeny, związki fenolowe i
protoalkaloidy.
Olejki lotne: Wśród monoterpenów (C

10

) olejków lotnych dominuje mentol, menton, pulegol,

tymol i karwakrol. Seskwiterpeny w olejkach są mniej rozpowszechnione. U wielu gatunków
często zdarzają się odmiany biochemiczne. Biogeneza składników olejków miętowych:
pierwotnie powstają nienasycone ketony (karwon i piperitenon oraz inne). Przez uwodornieni
ich tworzą się dwuhydrokarwon, piperiton, pulegon i menton oraz alkohole: izopulegol i mentol.
Jedynie od genotypu zależy, które z tych związków nagromadzą się jako końcowe produkty
przemiany materii w danej roślinie. Zarówno tworzeni się ketonów jak i redukcja ketonów do
alkoholi kierowane są przez geny. Dominujący allel C powoduje powstanie karwonu; w
homozygotach zawierających recesywny allel (cc) powstaje nie karwon, lecz piperitenon.
Dominujący allel A powoduje akumulację pulegonu i mentonu, natomiast w homozygotach o
genie recesywnym (aa) następuje akumulacja innych ketonów: piperitenonu i piperitonu.
Redukcja mentonu do mentolu zależy od dominującego genu R. Mentha piperita - genotyp:
menton i pulegon – zawiera gen A powodujący kumulację mentonu i pulegonu oraz gen R
kierujący redukcją mentonu do mentolu. Geny A i R są w tym gatunku genami ominującymi.
Natomiast gen, od którego zależy produkcja karwonu jest recesywny © czli w homozygotach jest
(cc). Z Mentha piperita otrzymuje się olejek lotny (ok. 2%), którego głównym składnikiem jest
mentol, poza tym ketony: menton, cyneol, węglowodory: pinen, limonen.
Z Salvia officinalis destyluje się olejek, w którym są zawarte: tujon, cyneol, kamfora, borneol,
cedren.
Olejek z południowoamerykańskiego gatunku Rosmarinus officinalis składa się z cyneolu oraz
innych związków w mniejszych ilościach. Lavandula angustifolia i L. latifolia dostarczają olejku,
którego głównym składnikiem jest octan linalinu. Olejek Thymus vulgaris zawiera tymol i
karwakrol. Thymus serpyllum (Macierzanka piaskowa) zawiera olejek ubogi w tymol. Olejek
Origanum vulgare zawiera tymol i karwakrol. Mellisa officinalis(cytral), Hyssopus officinalis
(hyzop lekarski) pinen i pinokamfon.
Dwuterpeny (gorycze I barwniki chinoidowe): Rosmarinus officinalis zawiera pikrosalwinę.
Marrubium vulgare zawiera gorzką, żółciopędną marubiinę. Leonurus cardiaca gorycze
glikozydowe (bufenolidy o działaniu przypominającym naparstnicę). Salvia divinorum z
Meksyku zawiera dwuterpeny o działaniu psychotropowym.
Związki fenolowe: występują dość obficie, częste są: kwas hydroksycynamonowy, galusowy,
elagowy, kawowy.
Dzięki garbnikom wiele gatunków ma zastosowanie w lecznictwie ludowym jako leki
przeciwbiegunkowe, przeciwzapalne i płukanki. Stwierdzono, że majeranek, szałwia i rozmaryn
mają zdolność konserwowania mięsa i tłuszczu, dzięki kwasowi rozmarynowemu.
Protoalkaloidy: stachydryna, betonicyna, turycyna, cholina.

19

Przedstawiciele:

Ballota nigra – Mierznica czarna: Ballotae nigrae herba. olejek eteryczny (o niezbyt
przyjemnym zapachu), garbniki, pektyny i kwasy organiczne. Herbatka zalecana do stosowania
w rozlicznych dolegliwościach nerwicowych i psychicznych – w depresji, stanach lękowych,
neurastenii, w bezsenności, ogólnym wyczerpaniu psychicznym. Ponadto także w migrenie,
przeziębieniu i grypie (ma bowiem działanie napotne)

Lavandula angustifolia – lawenda wąskolistna: Lavandulae flos, L. aetheroleum. Kwiaty
zawierają przede wszystkim olejek eteryczny (w jego skład wchodzą: linalol, geraniol, furfurol,
pinen, cyneol, borneol) oraz barwniki (antocyjany), garbniki, cukry, związki mineralne.
Działanie: Zarówno surowiec jak i olejek mają działanie przeciwskurczowe, uspokajające i
antyseptyczne. Jako środek żołądkowy działa wiatropędnie jednocześnie poprawiając trawienie.

Lavandula latifolia – lawenda szerokolistna: Spicae aetheroleum

Leonurus cardiaca – Serdecznik pospolity: Leonuri cardiacae herba. Zawiera flawonoidy,
garbniki, glikozyd dwuterpenowy marubinę, saponiny, alkaloid stachydrynę, kwasy organiczne,
sole wapnia, potasu, krzemu i inne. Związki czynne mają działanie podobne do naparstnicy, ale
słabsze. Działanie: uspokajające, regulujące pracę serca, przeciwskurczowe, ściągające, słabo
moczopędne i przeciwbiegunkowe. Stosowany jest jako ziółko nasercowe; łagodzi kołatania
serca i arytmię, wzmacnia mięsień sercowy, pomaga przy nadciśnieniu.

Majorana hortensis: Majoranae herba

Marrubium vulgare – Szanta zwyczajna: Marrubi herba. zawiera gorycz – marubinę (diterpen),
śluzy, sterole, garbniki, cholinę, kwasy organiczne, trójterpeny. Pobudza apetyt, wydzielanie
soku żołądkowego, żółci oraz reguluje częstotliwość skurczów serca. Jest używana do leczenia
nieżytów górnych dróg oddechowych, kataru, astmy.

Melissa officinalis – Melisa lekarska: Melissae folium, M. folii extractum siccum. Wytwarza się z
niego olejek melisowy. Uspokaja i poprawia tempo wykonywania obliczeń, zmniejsza
bezsenność i stany lękowe, pomaga w depresji oraz nerwicy, stosowana w bólach głowy, bólach
menstruacyjnych i zespole przewlekłego zmęczenia.

Mentha canadensis – Mięta polna: Aenthae arvensis aetheroleum partim mentholum depletum
(olejek eteryczny mięty polnej z obniżoną zawartością mentolu)

Mentha piperita – Mięta pieprzowa: Menthae piperitae folium, M. piperitae aetheroleum, M.
piperitae folii extractum siccum. Olejek miętowy, kwas askorbinowy, karoten, rutyna, apigenina,
betaina, kwas oleanowy i ursulowy. Przetwór: olejek miętowy, w skład którego wchodzą: mentol
(monoterpen), który oddziałuje na receptory zimna, wywołując uczucie chłodu. Liście
zwiększają wydzielanie soku żołądkowego, pobudzają wytwarzanie żółci, usprawniają pracę
jelit. Stosowane są jako środek wiatropędny, przy zaburzeniach trawienia, w schorzeniach
wątroby i dróg żółciowych. Mają także właściwości przeciwbakteryjne i nieznacznie
uspokajające.

Origanum onites – lebiodka pospolita: Origani herba. olejek eteryczny zwany olejkiem
tymolowym, zawierający tymol, karwakrol i seskwiterpeny. Ponadto jako składniki czynne
występują garbniki, flawonoidy (apigenina, luteolina), kwas kawowy i kwas ursolowy i

20

fitosterole. W owocach obecny śluz. Działanie : wykrztuśne, dezynfekujące, przeciwbiegunkowe,
moczopędne, przeciwskurczowe, wiatropędne, odtruwające. Zewnętrznie olejek tymolowy
wykorzystuje się do płukania gardła, wzmacniających kąpieli oraz przy trudno gojących się
ranach skóry i świądzie

Orthosiphon stamineus: Orthosiphonis folium

Rosmarinus officinalis – rozmaryn lekarski: Rosmarini folium, R. aetheroleum. zawiera olejki –
cyneol, pinen, cymen, borneol. Działanie: odkażające, pobudzające, wzmacnia pamięć.

Salvia fructicosa – Szałwia grecka: Salviae trilobae folium.

Salvia lavandulifolia – szałwia lawendolistna(hiszpańska): Salviae lavandulifoliae aetheroleum.
nasiona bogate w kwasy tłuszczowe omega-3. Uzyskuje się z nich około 25-30% oleju, w
większości kwasu α-linolenowego. Nasiona zawierają białka, tłuszcz, błonnik pokarmowy,
znaczny poziom przeciwutleniaczy (kwas chlorogenowy i kawowy,oraz flawonoidy w tym
myrycetynę, kwercetynę i kemferol).

Salviao fficinalis : Salviae officinalis folium, S. tinctura

Salvia sclarea – Szałwia muszkatołowa: Salviae sclareae aetheroleum

Scutellaria baicalensis – Tarczyca bajkalska: Scutellariae baicalensis radix.

Thymus serpyllum- macierzanka piaskowa: Serpylli herba. Zawiera olejki eteryczne. Działanie:
dezynfekujące, wykrztuśne, przeciwzapalne, poprawia trawienie

Thymus vulgaris – tymianek zwyczajny: Thymi aetheroleum, T. herba. olejEK, którego głównym
składnikiem jest tymol i karwakrol. Ma działanie bakterio- i grzybobójcze oraz wykrztuśne.
Używa się go przy kaszlu, dolegliwościach gardła (kaszel, chrypka) do poprawiania apetytu a
także trawienia.

Rodzina Solanaceae - psiankowate

Drzewa, krzewy,rośliny zielne i pnącza o liściach skrętoległych. Kwiaty przeważnie pięciokrotne,
obupłciowe, promieniste, korona zrosłopłatkowa. Pręciki przyrosłe do korony w ilości 5,4 albo
2. Kwiaty niekiedy pojedyncze, częściej zebrane w wierzchotki. Owoc jagoda, torebka, niekiedy
pestkowiec. Przeważnie gatunki tropikalne i subtropikalne, tylko nieliczne rosną w strefie
umiarkowanej.

Cechy anatomiczne: Włoski są gruczołowe i nie gruczołowe, odznaczają się dużą zmiennością.
Włoski gałęziste wielokomórkowe są w rodzajach: Lycium, Nicotiana, Scopolia, włoski
gwiazdkowate i tarczowate – w Solanum. Częste są włoski proste, jednokomórkowe,
jednorzędowe oraz gruczołowe różnej struktury. Liście przeważnie grzbietobrzuszne, w
niektórych gatunkach izobilateralne. Szparki na obu powierzchniach lub tylko na dolnej. W
wielu wypadkach szparki typu ranunculaceus, w niektórych rodzajach typu cruciferus i
caryophyllaceus. Szparki typu cruciferus są w Atropa, Datura, Hyoscyamus, Solanum. Cechą
najbardziej charakterystyczna są wiązki bikolateralne w łodydze i ogonku liściowym, w którym
łukowatej wiązce towarzyszy kilka mniejszych wiązek. Szczawian wapniowy: kryształy
pojedyncze, druzy i piasek krystaliczny. Liście Nicotiana tabacum odznaczają się cechami
mikroskopowymi: włoski jednorzędowe, złożone z dwóch do dziesięciu komórek, zaostrzone u

21

szczytu, nabrzmiałe u podstawy, czasem gałęziste; włoski gruczołowe o długich trzonkach i
główkach, złożonych z wielu (do 20) komórek; miękisz palisadowy jednowarstwowy; w
miękiszu gąbczastym są idioblasty wypełnione piaskiem krystalicznym szczawianu
wapniowego.

Liście leczniczego i trującego gatunku Atropa belladonna oraz indyjskiego gatunku Atropa
acuminata wyróżniają się następującą strukturą: włoski proste, jednorzędowe, oraz włoski
gruczołowe o jednorzędowym trzonku i jednokomórkowej główce albo o główce
wielokomórkowej; szparki typu cruciferus liczniejsze na dolnej powierzchni; mezofil
grzbietobrzuszny o miękiszu palisadowym jednowarstwowym; komórki z piaskiem
krystalicznym w miękiszu gąbczastym, w nerwie głównym łuk bikolateralnych wiązek. Do celów
diagnostycznych w anatomii Pasiankowatych wykorzystuje się nieraz tzw. Współczynnik
palisadowy, który wyraża liczbę komórek palisadowych w liściu , przypadającą na jedną
komórkę skórki górnej (porównywać należy liście tego samego stadium rozwojowego).

Związki chemiczne: liczne alkaloidy należące do różnych grup chemicznych. Najważniejsza jest
grupa alkaloidów tropanowych w gatunkach z rodzajów Atropa, Datura, Hyoscyamus,
Mandragora, Scopolia, Solandra. Ważniejsze z nich to: L-hioscyjamina (stropina), apoatropina,
belladonina, skopolamina.

Nicotiana tabacum: W liściach nikotyna, nornikotyna, anabazyna

Przedstawiciele:

Atropa belladonna – pokrzyk wilcza jagoda: Belladonnae folium, B. folii extractum siccum
normatum, B. folii tinctura normata, B. pulvis normatus. zawiera alkaloidy (atropina,
hyoscyamina, skopolamina), a poza tym flawonoidy, kwercetynę, kemferol, garbniki, kwasy
organiczne. Działanie : Produkowane z pokrzyku preparaty zmniejszają napięcie mięśni
gładkich, działają hamująco na układ nerwowy przywspółczulny, rozszerzają źrenicę oka,
zmniejszają wydzielanie wszystkich gruczołów. Znajdują zastosowanie w okulistyce podczas
badania oka (atropina), a także do leczenia kaszlu, kolki nerkowej i żółciowej, astmy i schorzeń
żołądkowo-jelitowych.

Capsisum annum – papryka roczna: Capsici fructus, C. oleoresina raffinata et quantificata, C.
tinctura normata. Zawiera cukry, witaminę A i C, a także alkaloid kapsaicynę, który nadaje im
ostry smak, olejek lotny, tłuszcz, karotenoidy. Jego zawartość jest różna u różnych odmian.
Nieduże dawki ostrych odmian papryki pobudzają wydzielanie soków trawiennych ułatwiając
trawienie (trzeba jednak pamiętać, że nadmiar może uszkodzić nerki oraz drogi moczowe).

Datura stramonium – Bieluń dziędzierzawa: Stramoni folium, Stramoni pulvis normatus.
alkaloidy tropanowe: hioscyjamina, atropina, skopolamina, apoatropina oraz saponiny
triterpenowe, garbniki, flawonidy i hydroksykumaryna, a także w małej ilości atropamina,
skopina, beladonina, nikotyna i dwuamina putrescyna, która wraz z kadaweryną i agmatyną
zaliczane są do ptomain, czyli jadów trupich). Działanie: z liści i nasion wykonuje się preparaty,
które ze względu na silne trujące działanie mogą być stosowane tylko pod kontrolą lekarza.
Używane są do leczenia dychawicy oskrzelowej, ostrych nieżytów oskrzeli, chorób
neurologicznych oraz jako środki spazmolityczne. Bieluń jest rośliną o właściwościach
halucynogennych.

22

Solanum tuberosum – ziemniak: Solani amylum. Cały nadziemny pęd (łodyga, liście, kwiaty i
owoce) jest trujący. Zawiera trującą solaninę. Bulwy po poddaniu obróbce cieplnej stanowią
cenny pokarm człowieka. Pozostałe części rośliny są trujące. alkaloidy sterydowe. Wykryto
kilkanaście glikozydów, których aglikon jest alkaloidem typu solanidyny albo tomatydyny

Rodzina Rubiaceae - Marzanowate

Drzewa, krzewy albo rośliny zielne, o liściach naprzeciwległych, całobrzegich. Przylistki niekiedy
podobne do liści. Kwiaty pięcio- i czterokrotne, obupłciowe, promieniste. Korona przeważnie
lejkowata. Pręciki przyrosłe do rurki korony. Częstym zjawiskiem jest heterostylia
(różnosłupkowość). Kwiaty zebrane w okazałe kwiatostany. Owoc torebka, jagoda, pestkowiec.
Występują we wszystkich strefach klimatycznych, głównie pod zwrotnikami. Odróżnia się dwie
podrodziny: Cinchonoideae i Rubioideae.

W Cinchonoideae komory zalążni mają wiele zalążków a u Rubioideae jest tylko jeden zalążek w
komorze.

Cechy anatomiczne: Liście przeważnie grzbietobrzuszne. Włoski jednokomórkowe,
jednorzędowe, kępkowe, niekiedy tarczowate. W rodzaju Guettarda jednokomórkowe włoski są
inkrustowane szczawianem wapniowym. Szparki typu rubiaceus, przeważnie na dolnej
powierzchni liści. Korek tworzy się powierzchniowo albo w głębszych tkankach. Perycykl
zawiera zmienną ilość sklerenchymy. Są zbiorniki i komórki wydzielnicze. Piasek krystaliczny,
rafidy, druzy i słupy.

Związki chemiczne: Z podrodziny Rubioideae marzanka wonna (Asperula odorata) zawiera
glikozyd kumarynowy, który rozkładając się uwalnia kumarynę. W marzance barwierskiej są
glikozydy trójoksyantrachinowe, produktem hydrolizy jest alizayna. W nasionach Coffea arabica
najważniejszym związkiem jest alkaloid puynowy kofeina. W kawie niepalonej kofeina jest
związana z kwasem chlorogenowym. Kofeina działa na OUN, pobudza ośrodek oddechowy i
naczynioruchowy, wzmaga czynność serca i ciśnienie nieco wzrasta. Rozszerza naczynia
krwionośne opon mózgowych i dlatego dodawana jest do proszków od bólu głowy. Zatrucia z
powodu przedawkowania kofeiny objawiają się zaczerwienieniem twarzy, drżeniem rąk i
bezsennością. Korzeni Cephaelis ipecacuanha zawierają alkaloidy: emetynę cefelinę, psychotrynę
i metylopsychotrynę. Korzeń w małych dawkach działa wykrztuśnie, w większych wymiotnie.

W podrodzinie Cinchonoideae na uwagę zasługują niektóre gatunki rodzaju Cinchona ze względu
na korę chinową, w której są liczne alkaloidy: chinina, chinidyna, cynchonina, cynchonidyna.
Chinina jest znanym środkiem przeciwmalarycznym. Niszczy niektóre postacie Plasmodium
vivax ale nie zabija gamet.

Przedstawiciele:

Cinchona pubescens – chinowiec omszony: Chinchonae cortex, Cinchonae extractum fluidum
normatum.

Cephaelis ipecacuanha – Wymiotnica prawdziwa: Ipecacuanhae radix, I.extractum fluidum
normatum, I. pulvis normatus, I. tincture normata. W dużych dawkach działanie wymiotne.

23

Rodzina Asteraceae (Compositae) – Asrtowate (Złożone)

Rośliny zielne, jednoroczne i byliny, rzadko krzewy bądź drzewka. Duża zmienność w budowie
liści. Charakterystyczne kwiatostany: koszyczki. Kwiaty pięciokrotne, rozdzielnopłciowe i
obupłciowe, promieniste i grzbieciste. Zamiast działek kielicha są łuski, szczeciny albo włoski
tworzące tzw. Puch kielichowy (pappus). Korona promienista, rurkowata albo grzbiecista,
języczkowata. Pręciki przyrosłe do korony. Nitki są wolne, pylniki złączone w rurkę. Owocolistki
dwa, zalążnia dolna, jednokomorowa o jednym zalążku. W kwiatach płodnych szyjka słupka
zakończona dwudzielnym znamieniem. Owoc niełupka. Nasiona bezbielmowe. Bardzo
rozpowszechniona jest apomiksja (rozmnażanie się bez aktu zapłodnienia, spotykane u wielu
roślin) w rodzajach: Arnica, Taraxacum, Hieracium i innych. Dzieli się na dwie podrodziny:
Tubiliflorae – rurkowe i Liguliflorae – języczkowe.

Rodzina Tubiliflorae ma kwiaty środkowe w koszyczku rurkowe, kwiaty brzeżne są języczkowe z
3 ząbkami u szczytu języczka. Gatunki w tej podrodzinie często zawierają schizogeniczne
zbiorniki olejkowe, pozbawione są natomiast rur mlecznych. Ziarna pyłku są przeważnie
kolczaste, rzadziej gładkie.

W podrodzinie Liguliflorae korona wszystkich kwiatów jest języczkowa u szczytu o 5 ząbkach.
Cechą charakterystyczną są rury mleczne członowane. Zbiorniki olejkowe bardzo rzadkie.
Ziarna pyłku gładkie.

Cechy anatomiczne: znaczny walor taksonomiczny mają przewody wydzielnicze, rury mleczne,
różnego typu włoski gruczołowe i nie gruczołowe, anormalne wtórne przyrosty na grubość oraz
niekiedy obecność wiązek przewodzących w rdzeniu i korze pierwotnej. W przekroju
poprzecznym łodyg roślin zielnych widoczny jest pierścień kolateralnych wiązek,
wzmocnionych przez grupy włókien perycyklicznych. Taka budowę ma łodyga słonecznika.
Włoski są gruczołowe i nie gruczołowe. Gruczołowe są o jedno- lub wielorzędowym trzonku i
główce jednokomórkowej lub wielokomórkowej. Te włoski niekiedy są zagłębione poniżej
powierzchni liścia, niekiedy ich wydzielina jest tak obfita, że nadaje liściom wygląd
lakierowanych. Włoski nigruczołowe są różnie zbudowane: jednorzędowe o komórkach tej
samej wielkości z wyjątkiem szczytowej i podstawowej; włoski o trzonku jedno- lub
wielokomórkowym i długiej biczowatej komórce szczytowej; włoski dwuramienne (T-owate),
włoski gwiazdkowate o jednorzędowym trzonku i rozgałęzionej komórce szczytowej; włoski
kandelabrowate, które przypominają nałożone jeden na drugi włoski gwiazdkowate. Dość często
w korzeniach są przewody wydzielnicze, umiejscowione w korze pierwotnej blisko endodermy
(Achillea, Anthemis, Artemisia, Dahlia, Helianthus, Matricaria, Tanaceum), bądź w rdzeniu
(Centaurea, Chrysanthemum, Dahlia) lub we floemie (Centaurea, Dahlia). W promieniach, łyku i
drewnie organów podziemnych zdarzają się zbiorniki wydzielnicze (Arthemisia, Inula). Rury
mleczne są szczególnie charakterystyczne dla Cichoreae (Luguliflorae), choć zdarzają się także w
Cardueae (Tubuliflorae). W łodygach rury mleczne są przeważnie blisko perycyklu, w liściu –
blisko wiązek w nerwach. Sok melczny jest również w komórkach wydzielniczych, zwykle w
pobliżu rur mlecznych. Szczawian rzadko. Dla całej rodziny jest znamienna inulina. Liście
przeważnie grzbietobrzuszne. W skórce bywają grupy komórek skrzemieniałych. Szparki różnie
rozmieszczone, przeważnie typu ranunculaceus, także cruciferus. Mezofil jest bardzo zmienny. W
przekroju poprzecznym przez ogonek liściowy wiązki przewodzące tworza łuk mniej lub
bardziej spłaszczony. W Helianthus tberosus łuk wiązek jest podwójny. W rodzaju Dahlia w
ogonku liściowym – pierścień wiązek. Łodyga niekiedy żeberkowana, w żeberkach

24

sklerenchyma. Perycykl niemal zawsze sklerenchymatyczny o budowie zwartej lub luźnej, kiedy
tworzy półksiężycowate grupy włókien nad floemem wiązek sitowych. Naczynia przeważnie o
pojedynczych perforacjach. Wiązki sitowo-naczyniowe nietypowe (w korze pierwotnej) w
gatunkach: Achillea, Anthemis, Arcticum, Tanaceum. Również nietypowe wiązki bywają w
rdzeniu, niekiedy pomagają one w identyfikowaniu gatunków (Centaurea, Dahlia, Tragopogon).
Z korzeni największa rolę odgrywa korzeń Taraxacum officinale, w ksylemie którego są dwie
wiązki pierwotne a w łyku starszych korzeni, koncentrycznymi warstwami układają się rurki
sitowe i rury mleczne.

Związki chemiczne: Compositae wyróżniają się obecnością olejków lotnych, balsamów i soku
mlecznego. W tych wydalinach przeważają związki pochodne izoprenu. Rozpowszechnione są
polifenole, szczególnie kwas kawowy i jego pochodne. Dosyć często są w tej rodzinie alkaloidy.
Olejki lotne: w Matricaria Chamomilla i Achillea millefolium związki azulenowe tworzą się tylko
we włoskach gruczołowych (nie ma ich w przewodach schizogenicznych). Do głównych
składników olejku w rodzinie Compositae należa terpeny (pinen, limonen, tujon, cyneol,
kamfora, linalol, geraniol) i seskwiterpeny. Liczne gatunki bylicy zawierają olejek, w którym
oprócz kamfory i cyneolu jest tujon o właściwościach toksycznych.
Nielotne laktony seskwiterpenowe : odznaczają się silnym działaniem. Liczne z nich są bardzo
gorzkie; są to gorycze o nieglikozydowym charakterze. Niektóre z nich maja działanie
przeciwrobacze np. santonina z Artemisia cina.
Trójterpeny: Należą do ważnych składników soku mlecznego w Liguliflorae.
Kauczuk: gatunki Taraxacum zawierają tylko ślady kauczuku
Alkaloidy: Ester platynecyny działaniem swoim przypomina atropinę. Z Senecio platyphyllus
(endemit kaukaski) pochodzi platyfilina stosowana w schorzeniach przewodu pokarmowego, w
okulistyce zamiast atropiny.
Związki fenolowe: przykładem jest kumaryna.
Do związków flawonoidowych należą barwne glikozydy w Helichrysum arenaium. W rumianku
pospolitym wykryto glikozydy o działaniu spazmolitycznym.

Przedstawiciele:
Achillea Millefolium – Krwawnik pospolity: Millefolii herba. saponiny, alkaloidy pirolizydynowe
z grupy retromycyny (działanie hepatotoksyczne, również w Boraginaceae)
Aractylodes lancea – Aractylodis lanceae rhizoma.
Aractylodes macrocephala – Arctylodis macrocephalae rhizma (kłącze araktylodesu
wielkogłówkowego)
Artemisia absinthium – Bylica piołun: Absynthii herba
Arnica montana: Arnicae flos, A. tinctura,działanie przeciwzapalne, w leczeniu stłuczeń.
Calendula officinalis: C. flos. triterpeny, flawonoidy, karotenoidy, działanie aseptyczne,
przeciwzapalne, przeciwrzęsistkowe
Carthamus tinctorius – krokosz barwierski: Carthami flos, Carthami oleum raffinatum. Zawiera
NNKT, stosowany w dietach przeciwmiażdżycowych
Chamaemelum nobile – Rumian rzymski: Chamomillae romanae flos.
Cichorium intibus- Cykoria podróżnik: Cychorii radix
Cynara scolymus – Karczoch zwyczajny: Cynarae folium, C. folii extractum siccum. flawonoidy
(luteolin, apigenin). Ekstrakt z liści karczocha ma właściwości hepatoprotekcyjne,
przeciwdrobnoustrojowe oraz redukujace poziom cholesterolu. Wykazano również silne
działanie przeciwutleniające ekstraktu z karczocha. Karczochy zawierają około 3% cukrów, 3%

25

białka, tłuszcz i witaminę C. Wartość odżywcza karczochów nie jest zbyt duża, ale są cenione ze
względu na zawartość cukru – inuliny – może być spożywany przez chorych na cukrzycę. Jest
także polecany dla chorych ze schorzeniami wątroby.
Echinacea angustifolia – Jeżówka wąskolistna: Echinaceae angustifoliae radix
Echinacea pallida – Jeżówka blada: E. pallidae radix
Echinacea purpurea – Jeżówka purpurowa: E. purpureae herba, E. purpureae radix
Helianthus annus: H. annui oleum raffinatum
Helichrysum arenarium – Kocanki piaskowe: Helichrysi flos
Matricaria recutita: Matricariae flos, M. aetheroleum, M. extractum fluidum
Silybum marianum: Silybi mariani frustus, S. mariani extractum siccum raffinatum et normatum
Solidago gigantea: Solidaginis herba
Solidago virgaurea: S. virgaureae herba
Tanacetum parthenium: Tanaceti partheni herba
Taraxacum officinale: Taraxaci officinalis herba cum radice

Rodzina Apocynaceae – Toinowate

Rośliny drzewiaste, często byliny, liczne podzwrotnikowe liany. Liście naprzeciwległe, niekiedy
okółkowe. Kwiaty promieniste, tetracykliczne. Owocolistki zrosłe całkowicie bądź tylko u
szczytu we wspólną szyjkę i znamię. Owoc pestkowiec, jagoda lub torebka. Nasiona niekiedy z
osnówką, często z pióropuszem włosków, które ułatwiają rozsiewanie przez wiatr. Występują w
strefie tropikalnej i subtropikalnej. W Polsce Vinca minor.

Cechy anatomiczne: charakterystyczne wiązki bikolateralne i rury mleczne o różnie zabarwionej
treści. Szparki ranunculaceus, czasami rubiaceus, liście zwykle grzbietobrzuszne. Włoski
jednorzędowe i jednokomórkowe, gałęziste i gruczołowe. W rodzaju Vinca rury mleczne
towarzyszą nerwom liści, druzy i kryształy pojedyncze, w perycyklu zwarty bądź luźny pierścień
włókien.

Związki chemiczne: ponad sto alkaloidów indolowych. Z korzeni Rauwolia serpentina otrzymuje
się rezerpinę (obniżająca ciśnienie krwi i uspokajająca) i ajmalinę (normuje zaburzenia rytmu
serca). Z catharanthus roseus – winkrystyna i winblastyna (przeciw białaczce). W rodzaju
Holarrhena są alkaloidy sterydowe – holafilina ma działanie przeciwzapalne. Glikozydy są
zawarte w rodzajach Strophanthus i Nerium. Z nasion Strophanthus gratus otrzymuje się
strofanytynę G. Ze S. kombe otrzymuje się pochodne strofantydyny: k-strofantynę alfa, beta i
gamma. Ze S. hispidus glikozydy nasercowe, głównie k-strofantynę gamma. Odróżnienie nasion
można przeprowadzić za pomocą 80% kwasu siarkowego. Nasiona S. kombe i hispidus zabarwią
się na zielono, a S. gratus na czerwono. W rurach mlecznych Dyera costulata znaleziono
gutaperkę zawierającą gutę, wykorzystaną do gumy do żucia.

Vinca minor - Surowiec zielarski: ziela barwinka – Herba Vincae pervincae (Herba Vincae
minoris, Herba Pervincae).

Skład: Zawiera alkaloidy: winkaminę, izowinkamina, perwincynę; kwas ursolowy, gorycz
(wincynę), leukoantocyjanidyny, flawonoidy (robininę).

Działanie: obniża ciśnienie krwi (hypotonicum), stosuje się go w przypadkach krwawień, stanów
zapalnych błon śluzowych oraz w leczeniu egzem.

26

Zbiór: od maja do sierpnia. Zebrany surowiec suszy się naturalnie, w miejscu przewiewnym i
suchym

W krajach o cieplejszym klimacie jako surowiec dla przemysłu farmaceutycznego wykorzystuje
się Vinca erecta, który ma więcej tych samych substancji aktywnych.

Przedstawiciele:

Vinca minor- barwinek pospolity
Catharanthus roseus- barwinek różowy
Nerium oleander- Oleander pospolity
Rauwolfia serpentina- rauwolfia wężowa
Dyera costulata
Strophanthus gratus- strofant wdzięczny
Strophanthus Kombe

Rodzina Liliaceae - Liliowate

Przeważnie byliny o kłączach, bulwach, cebulach, rzadziej podkrzewy, krzewy, drzewa. Łodygi
ulistnione bądź bezlistne. Liście często odziomkowe, niekiedy o unerwieniu siatkowatym.
Kwiaty przeważnie obupłciowe, promieniste, trójkątne. Pręciki w dwóch okółkach 3+3. Zalążnia
na ogół górna, zwykle trójkomorowa. Owoc – torebka albo jagoda, rzadko orzech. Nasiona
bielmowe. Kwiaty pojedyncze albo w kwiatostanach różnego typu, często szczytowych.
Występują pod zwrotnikami, a także w strefie umiarkowanej.

Cechy anatomiczne: Bardzo często są rafidy szczawianu wapniowego, ale nie wszędzie. Odróżnia
się dwa typy komórek rafidowych. Są owalne duże komórki w których śluzie pogrążone są
rafidy; te komórki uważać należy za typowe rozpowszechnione u jednoliściennych (idioblasty).
Wyjątkową długością odznaczają się inne komórki rafidowe zwane workowatymi z powodu
kształtu. Te komórki często tworzą podłużne rzędy. Gdy zanikną w nich ściany poprzeczne
powstają rury wypełnione śluzem i rafidami. Postać krystaliczna szczawianu jest stała i swoista
dla gatunku. W rodzaju Allium nie wykryto rafidów. Są natomiast różnie ukształtowane
kryształy pojedyncze. Według rafidów można Liliowate podzielić na 3 grupy: 1) rafidy nie
występują, śluzu jest mało (Colchicum, Lilium); 2) rafidy w idioblastach, śluz niezbyt obfity
(Veratrum, Asparagus, Smilax), 3) rafidy są zarówno w idioblastach jak i w długich workowatych
komórkach, obfity śluz (Scilla). W niektórych rodzajach są charakterystyczne komórki aloinowe,
na przykład we floemie wiązek przewodzących u Aloe. W łuskach cebuli i w pokrewnych
gatunkach są komórki wydzielnicze a ściślej workowate komórki z sokiem mlecznym. W
kłączach, cebulach i bulwach bywa skrobia. W nasionach zamiast skrobi substancją zapasową
jest hemiceluloza w zgrubiałych ścianach komórek bielma.

Związki chemiczne: Cechą wspólną dla całej rodziny są saponiny, których aglikon ma 27 atomów
węgla w cząsteczce. Inne związki jak alkaloidy, kardenolidy, bufodienolidy, antrachinony i alliiny
nie są tak powszechne.
Saponiny: Steroido-sapogeniny: sarsapogenina, smilagenina, diosgenina, gitogenina. Saponiny są
znamienne dla pewnych rodzajów i plemion. Smilagenina jest w rodzaju Smilax,
konwalamarogenina w Convallaria.
Kwas chelidonowy

27

Aminokwasy: W rodzaju Tullipa i Convallaria jest w większych ilościach kwas gamma metyleno-
glutaminowy poza tym: hydroksyprolina, kwas pipekolinowy i inne. We wszystkich gatunkach
alanina, seryna, kwas glutaminowy i glutamina.
Substancje zapasowe: W bielmie nasion błonnik zapasowy, białko i olej tłusty
Polisacharydy w organach podziemnych: w kłączach, bulwach i cebulach skrobia, w innych
wypadkach są rozpuszczalne węglowodany, jak fruktany i glukomannany.
Przedstawiciele:

Allium sativum: Alli sativi bulbi pulvis. Zawiera: węglowodany (inulinę), białka, witaminę C, B,
potas, żelazo, magnez i fosfor. Olejek lotny a alliiną, kwas pirogronowy. Olejek zawiera także
salicynę, fitosterole, kwas spirogenowy, amoniak, cuchnące dwu- i trójsiarczki alkilowe i
metylowe. Główną substancją aktywną jest alliina, która przez enzym alliinazę rozkładana jest
za pośrednictwem produktu niestabilnego do allicyny (w materiałach przetworzonych jest to
często główny składnik). Kolejne metabolity to ajoeny będące m.in. inhibitorami agregacji płytek
krwi (wydłużają czas krwawienia, działają przeciwzakrzepowo). Czosnek zwiększa wydzielanie
soku żołądkowego, chroniąc równocześnie przed zgagą, działa żółciopędnie i przeciwskurczowo,
wpływa korzystnie na drogi oddechowe, reguluje florę bakteryjną i sprzyja lepszemu ukrwieniu
naczyń wieńcowych. Działa jak łagodny antybiotyk – ma właściwości przeciwbakteryjne,
antygrzybicze i przeciwrobacze.

Aloe barbadensis: Aloe barbadensis – alona barbadoska, Aloe capensis – alona przylądkowa, Aloe
extractum siccum normatum
Ruscus aculeatus- ruszczyk kolczasty: Rusci rhizome. Zawiera saponiny steroidowe typu
spirostanu (przeważają): neuroruskogenina, ruscyna, ruskogenina, furostan ruskozyd.
Działanie i zastosowanie: zwiększa napięcie żylne, działa przeciwzapalnie, uszczelnia naczynia
włosowate, zwiększa przepływ żylny i ciśnienie krwi żylnej. Wyciągi z kłącza stosuje się m.in.
przy: hemoroidach, obrzmieniach nóg, nocnych kurczach łydek, krwawieniach z dróg rodnych.