B I B L I O T E K I N A U K O W E W K U L T U R Z E I C Y W I L I Z A C J I

Anna Łozowska

Politechnika Szczeci ska w Szczecinie

Biblioteka Główna

[e-mail]

Technologie informacyjne: mi dzy DOI a Open Access

Information technology: between DOI and Open Access

Abstrakt
Referat omawia dwie pozornie sprzeczne tendencje w sieciowej komunikacji naukowej. Z jednej

strony identyfikacja dokumentów w sieci poprzez DOI w celu ułatwienia ecommerce

ograniczenia dost pu, z drugiej - inicjatywy wolnego dost pu do dokumentów i

oprogramowania w Internecie. Edukacyjna rola bibliotek w procesach współczesnej

komunikacji opartej na nowoczesnych technologiach.

Słowa kluczowe
DOI; open access; open source; komunikacja naukowa; biblioteki - innowacje

Abstract
The paper presents two seemingly opposing trends in communication technology based on the

internet: on one hand the identification of documents by DOI - to enable access limitations -

and on the other the Open Access initiative. The educational role of libraries in modern

communication processes based on new technologies is also presented.

Key words
DOI; open access; open source; scientific communication; libraries - innovations

Internet jako ródło zasobów i medium komunikacji naukowej jest

nieocenionym narz dziem pracy dla całego wiata nauki, w tym i dla

bibliotek. Zasoby cyfrowe w sieci, zwłaszcza dokumentów naukowych

przyrastaj jednak w takim tempie, e widoczna stała si potrzeba ich

dokładniejszej identyfikacji.

DOI – Digital Object Identifier to dosłownie identyfikator obiektów

cyfrowych słu cy do stałej identyfikacji i wymiany obiektów własno ci

intelektualnej w rodowisku cyfrowym (sieciach). DOI słu y do identyfikacji

dokumentów elektronicznych w podobny sposób jak ISSN do czasopism a

ISBN do ksi ek. Rozwojem tego systemu i zarz dzaniem nim zajmuje si

International DOI Foundation (IDF) - organizacja o celach non-profit,

powstała 10 pa dziernika 1998 roku, maj ca swoje biura w USA i w

Szwajcarii.

DOI składa si z prefiksu i sufiksu i mo e by tworzony dla ka dej

jednostki własno ci intelektualnej, któr twórca uzna za wart oddzielnego

potraktowania np. rozdział z ksi ki, artykuł, zdj cie, wykres, fragment

artykułu, oprogramowanie, utwór muzyczny, itp.

Prefiks definiuje organizacj , która rejestruje jaki dokument – obiekt

oraz agencj rejestruj c , natomiast sufiks okre la jednoznacznie dokument

[5, 8].

Technologie informacyjne: mi dzy DOI a Open Access

203

I tak np. 10.1016 jest to prefiks firmy Elsevier Science; 10.1002 jest to

prefiks wydawcy J.Wiley a;10.1108 – oznacza prefiks wydawnictwa Emerald

a 10.1093 – to prefiks Oxford University Press.

Całkowity DOI mo e wygl da tak: doi:10.1016/j.serrev.2004.09.013

lub doi: 10.678/[SICI] 0002-8231(199601)47:1<1: SPOTEO>2,3.TX:2-K[11].

Nie ma adnych ogranicze co do długo ci sufiksu, cho w

pocz tkowym okresie implementacji wymagana długo całego identyfikatora

wynosiła 128 znaków. Sufiks jest unikalny, jednostkowy, niepowtarzalny, ale

istnieje du a dowolno w oznakowaniu dokumentu; w sufiks mo e by te

wł czony ISBN lub ISSN.

System DOI zapewnia stało identyfikacji i lokalizacji dokumentu

elektronicznego poprzez odesłanie do wła ciwego URL, za którego

aktualizacj odpowiedzialny jest rejestruj cy czyli najcz ciej wydawca, autor

b d inna jednostka. U ytkownik nie powinien w ogóle odczu zmiany adresu

internetowego, gdy system automatycznie przekieruje poszukuj cego danej

pozycji pod wła ciwy, uaktualniony adres. Działa wi c jak stały URL, a

opiera si na tzw. URN, czyli systemie, symbolicznych nazw przydzielanym

ródłom, działaj cym jak stałe odsyłacze [8], przebijaj c si poprzez

ró norodno platform technologicznych. Je li prawa autorskie odst puje si

innej stronie, DOI nie ulega zmianie.

Poni sze przykłady obrazuj sposób działania DOI:

- u ytkownik natrafia w przypisach bibliograficznych na artykuł

Panagiota Kanti, Ian I. Kogan, Keith A. Olive and Maxim Pospelov: Single-

brane cosmological solutions with a stable compact extra dimension. Phys.

Rev. D 61,106004 (2000) Issue 10 – 15 May 2000.

DOI:

10.1103/PhysRevD.61.106004 available at

http://dx.doi.org/10.1103/PhysRevD.61.106004

Klikni cie na „ink” przenosi zapytanie da bazy danych IDF, w której

oprogramowanie szuka tego DOI i zwi zanego z nim URLa. Jest on nast pnie

odsyłany do przegl darki u ytkownika, a ta zaczyna poszukiwanie

wła ciwego serwera, na którym jest pełen tekst dokumentu. Dalszy dost p i

zwi zane z nim komunikaty zale od wła ciciela praw autorskich i od

oprogramowania .Autor (lub inny u ytkownik) znaj c DOI danej publikacji

chce uzyska do niej dost p lub zwyczajnie sprawdzi , gdzie jest ona

zlokalizowana lub poleci komu . Wówczas wpisuje w przegl dark

nast puj cy adres:

http://dx.doi.org/nr

DOI a po klikni ciu i poł czeniu

z serwerem dx.doi.org (zarz dzanym przez International DOI

Foundation)system wyszukuje DOI i aktualny zwiazany z nim URL

i przekierowuje u ytkownika w sposób dla niego niezauwa alny na wła ciw

stron .

DOI zademonstrowano po raz pierwszy w lutym 1997 na dorocznym

spotkaniu ameryka skich wydawców, którzy rok wcze niej zaanga owali si

we współprac z Corporation for National Research Initiatives (CNRI),

instytucj non-profit, wiod c w technologiach maj cych zastosowanie

w internecie. Model DOI wietnie pasował do technologii Handle System

Anna Łozowska

204

opracowanej wła nie przez CNRI. Pierwsza du a publiczna demonstracja

odbyła si na targach ksi ki we Frankfurcie w pa dzierniku 1997,

a uczestniczyło w niej 400 wydawców, którzy do szybko zorientowali si w

przydatno ci DOI tak do handlu w sieci i ochrony własno ci intelektualnej jak

i w systemach wyszukiwawczych [11].

Pierwszymi uczestnikami fazy „prototypowej” były wydawnictwa J.

Wiley’a, Academic Press oraz czasopismo „Nature”, które podj ły decyzj o

wzajemnych cytowaniach (cross publication citing). Oznaczało to, e przypisy

bibliograficzne w artykułach ka dego z tych wydawców zawierały linki do

pozostałych i był to pocz tek inicjatywy CrossRef polegaj cej na poł czeniu

publikacji dost pnych online za pomoc linków, co daje mo liwo

przechodzenia z pełnego tekstu artykułu w czasopismach danego wydawcy

do pełnego tekstu artykułu w czasopismach innych wydawców. CrossRef

tworzy baz metadanych dla artykułów dostarczanych przez wydawców,

w ród tych metadanych jest te DOI działaj cy jako „przeł cznik” do

lokalizacji dokumentu.

Jedn z cech DOI jest stało . DOI s wyszukiwane poprzez baz

http://dx.doi.org

, gdzie URLe s przypisane do ka dego zarejestrowanego

dokumentu. Je li URL si zmienia, wła ciciel praw autorskich uaktualnia

URL poprzez CrossRef i z bazy IDF nast puje przekierowanie do wła ciwej

lokalizacji dokumentu. Pewnym problemem s zmiany we własno ci firm

wydawniczych i muzycznych, ich fuzje i inne zmiany organizacyjne. W takim

wypadku DOI wszystkich dokumentów s przenoszone (jako własno

intelektualna) na nowego wła ciciela i to on dokonuje aktualizacji URL, ale

same identyfikatory pozostaj stałe. Wielk zmian było przej cie przez firm

Elsevier w 2002 roku platformy IDEAL wydawnictwa Academic Press, ale

poszło to nadzwyczaj gładko. Po przeniesieniu danych zamkni to serwer

IDEALa i zaktualizowano w ci gu paru dni adresy internetowe dla wszystkich

DOI. Automatycznie linki od wszystkich innych wydawców zacz ły

przekierowywa u ytkowników do bazy czasopism ScienceDirect, tj.

platformy Elsevier’a.

Rejestracj DOI zajmuj si powstałe w tym celu agencje, działaj ce

jako firmy komercyjne, ale te niektóre z narodowych bibliotek, np. Wielkiej

Brytanii, Holandii, Niemiec [3] zarz dzaj DOI w swoich krajach, wykonuj c

czynno ci agencji. Agencj jest równie CrossRef, b d ce członkiem Zarz du

IDF, Biuro Publikacji Unii Europejskiej, czy R.R. Bowker. Członkostwo w

IDF zgłosiła równie CENL, tj. Conference of European National Libraries.

Agencje wnosz do IDF roczne opłaty ustalone wg liczby rejestrowanych

DOI, natomiast same, działaj c jako instytucje komercyjne stosuj ró ne

stawki przyjmuj c zgłoszenia od zainteresowanych. Gdyby indywidualny

twórca chciał zarejestrowa swój „obiekt”, mo e to zrobi poprzez IDF za

opłat jednorazow 1000 USD, ale po pewnym czasie IDF i tak skieruje

dokument do jakiej agencji [5]

1

.

1

Pod koniec marca 2005 informacja ta znikn ła z serwera IDF.

Technologie informacyjne: mi dzy DOI a Open Access

205

Wła ciwe korzy ci z DOI mo na oceni z ró nych pozycji:

• wydawców: ułatwia zarz dzanie tre ciami cyfrowymi (prawami

wydawniczymi) tak dla u ytku wewn trznej rejestracji jak

i zewn trznej dystrybucji. Nadanie ka demu dokumentowi DOI

wraz z linkiem do tre ci czyni prac administratorów stron

webowych znacznie łatwiejsz , gdy DOI działa jak stały URL.

Modyfikacja adresu serwera, na którym jest dokument, dokonana w

bazie IDF uaktualnia wszystkie przypisy i lokalizacje stron nawet te

w bookmarkach;

• u ytkowników: wygoda w wyszukiwaniu i w dost pie do

interesuj cych dokumentów. Po prostu klikaj na pod wietlony

tekst w przypisie w identyczny sposób jak na link do kolejnej strony

WWW. Mog sobie skopiowa DOI ciekawszych dokumentów i

nie martwi si o aktualizacj ich adresów. Dzieki CrossRef

przemieszczaj si do wła ciwej strony , na której jest dokument.

Nie musz by wiadomi ogromu operacji, jakie wykonuje

odpowiednie oprogramowanie, nie musz nawet wiedzie , e

posługuj si jakim systemem identyfikacji;

• wypo ycze mi dzybibliotecznych i serwisów oferuj cych

elektroniczn dostaw dokumentów: wiarygodna ich identyfikacja

ma podstawowe znaczenie;

• opisu bibliograficznego: bardzo wa ne jest wykorzystanie DOI

jako standardowej cz ci opisu bibliograficznego, jako metadan ,

zwłaszcza w bibliograficznych bazach danych, gdy usprawni to

elektroniczn dostaw dokumentów i zakup pojedynczych

artykułów. Zapewnia stało lokalizacji, co eliminuje konieczno

aktualizacji w opisie bibliograficznym adresów internetowych.

Od ko ca lat 90-tych 20. wieku korzy ci ze stosowania DOI doceniło

wiele instytucji, działaj cych w sferze nauki i e-handlu. Jak wspomniano

wy ej, do IDF przyst piły niektóre narodowe biblioteki, Biuro TSO w

Wielkiej Brytanii zajmuj ce si dokumentacj rz dow , które stało si agencj

DOI, EC/Office of Publications oraz ró ne firmy z Hiszpanii, Korei, Włoch,

Niemiec [9]. DOI stał si doskonałym narz dziem dla CrossRef, które to

porozumienie obecnie skupia ju ponad 300 wydawców [10]. Od 1998 r.

zarejestrowano ju ok. 11 mln DOI z ponad 9100 czasopism a obecnie u ycie

tego identyfikatora rozci ga si na referaty w materiałach konferencyjnych,

ksi ki i rozdziały w ksi kach oraz hasła w encyklopediach. W ci gu

miesi ca u ytkownicy klikaj na DOI w przypisach 5-6 mln razy [10].

W poprzednim okresie CrossRef pobierało opłaty za wyszukiwanie

przy u yciu DOI – od swoich członków - 0,12 USD za ka de, od bibliotek -

500 USD i od konsorcjów – 2500 USD rocznie. Oceniono jednak, e działa to

zaporowo i w 2003 r. zaprzestano pobierania opłat, co natychmiast

spowodowało wzrost aktywno ci u ytkowników , którzy (na 31 marca 2004)

wykorzystali DOI 43,278,000 razy [10]. Pobierane s tylko opłaty za

członkostwo od ka dego wydawcy i niewielkie za ka de zarejestrowane DOI.

Anna Łozowska

206

Twórcy baz danych płac stałe, niewielkie roczne opłaty za wyszukiwanie.

Biblioteki wykorzystuj DOI ju bez opłat, głównie poprzez przypisy

bibliograficzne oraz umieszczaj DOI w opisach bibliograficznych

dokumentów(jako linki do pełnych tekstów), z których tworz lokalnie bazy

danych.

W pocz tkach rozwoju systemu DOI podkre lano entuzjastycznie, e

skupił on przy jednym stole autorów, wydawców, twórców muzyki i filmów,

producentów baz bibliograficznych i e wszyscy mog odnie z DOI

korzy ci [2]. Rzeczywisto jednak nie okazała si jednakowo ró owa dla

wszystkich. Rejestracj - jak dotychczas - obj to głównie publikacje naukowe,

zwłaszcza artykuły w czasopismach a ostatnio inne rodzaje dokumentów

naukowych, o czym wspomniano wy ej. Wył czne prawa wydawnicze do

takich publikacji, gwarantowane umow maj wydawcy i to oni rejestruj

publikacje, a autorzy bardzo cz sto nie wiedz o takim działaniu, b d nie

interesuje ich, do czego słu y DOI. Umowy, np. z firm Elsevier, zawieraj

zapisy, e transfer praw wydawniczych obejmuje prawo wydawcy do

adaptacji i prezentacji artykułu w systemach komputerowych i programach,

wł cznie z odtwarzaniem lub publikacj w formach czytelnych maszynowo i

w zwi zku z elektronicznymi systemami wyszukiwania. Inny zapis mówi, e

dystrybucja przez internet (www) i inne sposoby udost pniania online

autoryzowanej wersji artykułu jest najlepiej zarz dzana przez wydawc .

Tak wi c korzy ci z łatwiejszego wyszukiwania i identyfikacji

dokumentów elektronicznych s ewidentne – ale głównie dla wydawców. Po

wyszukaniu poprzez DOI wła ciwego dokumentu pojawia si propozycja

zakupu i dost pu do pełnego tekstu przez, np. 24 godziny. Sprzyja to –

paradoksalnie – ograniczeniu dost pu, przynajmniej przy obecnym modelu

prenumeraty czasopism. Poza tym DOI okre la jak na razie dokumenty

zarejestrowane przez wydawców jako oficjalne recenzowane publikacje,

dost pne z platformy wydawcy, działa wi c jako technologia ochronna,

pozwalaj ca wła cicielowi praw autorskich decydowa kto i jak mo e

korzysta z pełnego tekstu publikacji. Implementacja DOI w sektorach

„pozatekstowych” post puje znacznie wolniej, cho identyfikator ten w

zamierzeniu twórców ma by u ywany do zastosowa publicznych w wielu

dziedzinach, gdzie mamy do czynienia z własno ci intelektualn oraz by

niezale ny od konkretnych rozwi za prawnych [5, 8].

Ograniczenia w dost pie do literatury naukowej wskutek ci głego

wzrostu cen oraz polityki licencyjnej wydawców i twórców baz danych

wzbudziły powszechny sprzeciw wiata nauki , zwłaszcza u ytkowników sieci

Internet (bibliotekarze odegrali w nim bardzo wa n rol !) poprzez ruch Open

Access i powstanie elektronicznych archiwów [6, 7]. W 2000 roku

przedstawiciele ameryka skich bibliotek naukowych oraz animatorzy

komunikacji naukowej opracowali w Tempe (Arizona) zasady dla nowo

powstaj cych systemów naukowego publikowania [12]. Zasada trzecia mówi,

e publikacje naukowe powinny by archiwizowane w bezpieczny sposób tak,

aby były długotrwale dost pne, a w przypadku prac elektronicznych opatrzone

Technologie informacyjne: mi dzy DOI a Open Access

207

stałym symbolem identyfikacyjnym umo liwiaj cym linkowanie i cytowania:

uwa a si , e jest ona realizowana w Open Archives, ale identyfikatory tam

stosowane nie s te same, co stosowane przez komercyjnych wydawców jako

DOI, cho mog dotyczy tych samych dokumentów.

Repozytoria Open Archives wykorzystuj oprogramowanie wolno

dost pne, tzw. Open Source, ale tylko niektóre jego implementacje u ywaj

technologii Handle System – tej samej, w której rozwini to DOI. Najpro ciej

ujmuj c jest to oprogramowanie, które przydziela stałe identyfikatory (tzw.

handles) obiektów cyfrowych i innych zasobów w Internecie oraz zarz dza

ich działaniem poprzez odesłania [4].

Na spore zamieszanie w identyfikacji dokumentów dost pnych

w Open Archives wskazywali uczestnicy Open Access Forum, które odbyło

si jako dwa – niemal równoległe – spotkania w pa dzierniku 2004 roku w

Londynie i w listopadzie 2004 w Monterey w Kalifornii. Tylko 21

repozytoriów u ywa oprogramowania DSpace opartego na „handles”,

natomiast a 90 pracuje w oprogramowaniu GNU Eprints [7]. Wida tu

wyra nie brak spójnych działa , co mo e wynika z braku wiadomo ci co

do znaczenia identyfikacji dokumentów, do niejasnych kosztach rejestracji

dokumentów elektronicznych przez indywidualnych twórców oraz godzenia

si autorów na ograniczenie praw wobec własnej twórczo ci.

W ostatnim czasie pojawiły si oznaki pewnej liberalizacji polityki

wydawców w zakresie praw autorskich, np. firmy Elsevier, Springer i ACS

[1, 7] zezwalaj na umieszczanie preprintu artykułu na stronach Web

w internecie, wł czaj c w to serwery preprintów oraz na stronach lub

serwerach osobistych autora lub instytucji –ale z linkiem na stron domow

czasopisma, co przynajmniej w prosty sposób ł czy te same dokumenty.

Wobec nacisków wielu wydawców, w zwi zku z inicjatywami Open Access,

rozwa a si w porozumieniu z CrossRef celowo rejestracji dokumentów

(poprzez DOI) zdeponowanych w instytucjonalnych archiwach oraz obj cia

tym systemem nowych rodzajów dokumentów, takich jak patenty, raporty

techniczne, dysertacje. Pozytywny jest te fakt wycofania si z pobierania

opłat od bibliotek za u ywanie DOI [10].

Nowe sformułowania w umowach wydawniczych, wymuszane – jak

mo na s dzi – przez inicjatywy wiata nauki toruj wprawdzie drog do

rozszerzenia dost pu do informacji, ale wszyscy autorzy musieliby si nimi

gł biej zainteresowa . Bibliotekarze maj wi c wiele do zrobienia w zakresie

edukacji, jak korzysta ze rodowiska cyfrowego; a wsparciem dla bibliotek

mog by działania instytucjonalne zmierzaj ce do przekształcenia DOI

w norm ISO , podobnie jak to si stało w przypadku ISSN i ISBN [5].

Jesieni 2004 roku podczas posiedzenia komitetu ISO TC46/SC9

zaakceptowano system DOI do wdro enia jako standard i powołano w tym

celu grup robocz . International DOI Foundation została wyznaczona jako

agencja zarz dzaj ca systemem DOI. Nasilaj si równie naciski ze strony

instytucji rz dowych odpowiedzialnych za badania naukowe, np.

w medycynie - National Institute of Health w USA, czy nawet parlamentu

Anna Łozowska

208

brytyjskiego, aby archiwizowa i udost pnia publicznie artykuły

prezentuj ce wyniki bada sponsorowanych ze rodków publicznych [1, 7].

Mo na mie nadziej , e doprowadzi to z czasem do przyj cia wspólnych

standardów identyfikacji dokumentów dost pnych w rodowisku cyfrowym,

co w znacznym stopniu usprawni współczesn komunikacj naukow .

Bibliografia
[1] ACS Publications. Temat: ACS broadens access to its articles. Do: Anna Łozowska.

7 marca 2005; 23:00. Korespondencja osobista.

[2] Dickinson J.: Making sense of digital identifiers for Internet and other online

applications: summary of the LITA preconference. “Conference Reports Libr. Coll. Acq &

Tech. Serv.”

no 24 [dok. elektr.] http://vls.icm.edu.pl/pdflinks/05022112483401812pdf [odczyt 2

pa dziernika 2003].

[3] Grabowska M.: Bibliografia u progu XXI wieku. „Biuletyn EBIB“. 2003

nr 50 [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2003/50/grabowska.php [odczyt 20 wrze nia

2004].

[4] Handle System [dok. elektr.] http://www.handle.net/ [odczyt 25 marca 2005].

[5] The Digital Object Identifier System. International DOI Foundation [dok. elektr.]

www.doi.org [odczyt 28 kwietnia 2004, 15 i 25 marca 2005].

[6] Kami ski A.: E-printowa rewolucja. „Biuletyn EBIB“. 2002 nr 33 [dok. elektr.]

http://ebib.oss.wroc.pl/2002/33/kaminski.php [odczyt 21 pa dziernika 2004].

[7] Kaser D.: Open Access Forum. “Online”. 2005 vol. 29, issue 1 [dok. elektr.]

http://search.epnet.com [odczyt 21 lutego 2005].

[8] Nahotko M.: Identyfikacja obiektów w sieciach rozległych. [W:] Internet w bibliotekach II

– ł czno , współpraca, digitalizacja (Wrocław, 23-26 wrze nia 2003 roku): materiały

konferencyjne [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/iwb2/nahotko.php [odczyt 21

marca 2005].

[9] Paskin N.: DOI: A 2003 Progress Report. “D-Lib Magazine“. 2003 vol. 9, no. 6 [dok.

elektr.] http://wwwdlib.org/dlib/juneo3/paskin/06paskin.html [odczyt 20 wrze nia 2003].

[10] Pentz E.: Recent developments at CrossRef. “Interlending & Document Supply”. 2004 vol.

32, no. 3 [dok. elektr.] http://dandini.emeraldinsight.com/ DOI:

http://dx.doi.org/10.108/02641610410552012 [odczyt 17 listopada 2004].

[11] Risher C., Rosenblatt W. R.: The Digital Object Identifier – an electronic Publishing tool

for the entire information community. “Serials Review”. 1998 vol. 24, no. 3/4, pp. 12-20

[dok. elektr.] http://vls1.icm.edu.pl/pdflinks/05022208542629433.pdf [odczyt 20 lipca

2004].

[12] Shulenberger D.: Komunikacja naukowa nie jest odpadem toksycznym: otrzymane lekcje.

„Biuletyn EBIB”. 2004 nr 57 [dok. elektr.]

http://ebib.oss.wroc.pl/2004/57/shulenberger.php [odczyt 10 lutego 2005].