1

Ewolucja przemysłowych sieci symbiotycznych – na przykładzie Kalundborga

Noel Brings Jacobsen, Uniwersytet Roskilde, i Stefan Anderberg, Uniwersytet Kopenhaski

Wprowadzenie

W ciągu ostatnich dziesięcioleci strategie środowiskowe przemysłu oparte na tradycyjnych

rozwiązaniach „końca rury” zmieniły się w strategie zapobiegania zanieczyszczeniom

skupiające się na czystszej technologii produkcji. Jednakże, wykazano, że zmniejszenie

oddziaływań działalności przemysłowej na środowisko napotyka na trudności, jeśli zakład

przemysłowy działa w oderwaniu od innych zakładów (Nemerov, 1997; Ayres, 1999).

Niezależnie od poziomu usprawnienia technologii, każdy proces produkcyjny generuje poza

użytecznym produktem także pewne produkty odpadowe. Jeśli ma się zwiększyć ogólna

efektywność wykorzystania materiałów i zmniejszyć łączne zużycie zasobów, to należy

znaleźć produktywne zastosowanie dla tych produktów odpadowych. Z tego powodu, w ciągu

ostatniego dziesięciolecia w wielu krajach na całym świecie coraz większe zainteresowanie

budziły sieci oparte na wymianie produktów ubocznych i dzieleniu się zasobami. W sieciach

tych współpracują różne rodzaje przemysłu, uzyskując korzyści zarówno ekonomiczne, jak i

środowiskowe. Jak się wydaje, tego rodzaju działalność sieciowa – „przemysłowa sieć

symbiotyczna” – tworzy mechanizmy prowadzące do większego zrównoważenia przemysłu

pod względem środowiskowym i dlatego podkreślono, że stanowi ona model dla lokalnego

zrównoważonego rozwoju (Socolow i wsp., 1995; Erkman, 1997; Scott, 2001).

Przemysłowe sieci symbiotyczne na ogół wyłaniają się spontanicznie w efekcie nawiązania

dwustronnych relacji wymiany między producentami przemysłowymi w okręgu

przemysłowym. Proces ten może przebiegać bardzo wolno, lecz gdy wzrośnie liczba jego

uczestników, powstaje sieć zintegrowana. Z jednej strony, sieć zapewnia pewne konkretne

korzyści ekonomiczne i środowiskowe, a, z drugiej strony, zdobywa wspólne lokalne

umiejętności – „kulturę współpracy” – która może wzmocnić ogólny rozwój przemysłowy i

zdolność do konkurowania (Schwartz, 1995). Park eko-przemysłowy w Kalundborgu jest

jednym z najlepiej znanych na świecie przykładów lokalnej sieci wymiany produktów

odpadowych między producentami przemysłowymi. Jest to przykład sieci spontanicznej,

która wyewoluowała w okresie kilkudziesięciu lat. Nawet jeśli pod wieloma względami

symbioza w Kalundborgu jest całkiem wyjątkowa, to wiedza, jaką daje, powinna przyczynić

się do rozwoju parków eko-przemysłowych.

2

W opracowaniu tym przedstawiono pewne wstępne spostrzeżenia i kwestie, które są

przedmiotem aktualnie prowadzonych badań. Mają one na celu lepsze zrozumienie

kompleksowej dynamiki rozwoju lokalnego, jaka stanowi tło dla przemysłowych sieci

symbiotycznych, a także ocenę potencjału związanego z przemysłowymi sieciami

symbiotycznymi, rozumianymi jako strategiczny model lokalnego zrównoważonego rozwoju.

Zrozumienie sposobu, w jaki ewoluuje udana współpraca przemysłowa, stanowi aspekt,

któremu dotychczas nie poświęcono dostatecznej uwagi, mimo że ma on kluczowe znaczenie,

zarówno dla realizacji przedsięwzięć z zakresu symbiozy przemysłowej, jak i dla

wzmocnienia gospodarki i tożsamości regionalnej, które również stanowią ważne aspekty

związane ze zrównoważonym rozwojem. Dla celów tej analizy wprowadza się i bada ramy

dla badania różnych mechanizmów, które zarówno kształtują możliwości, jak i stwarzają

bariery utrudniające rozwój symbiozy przemysłowej, wykorzystując Kalundborg i aktualne

działania w Avedøre jako przykłady, mając na celu sformułowanie pytań dla dalszych badań.

Ramy analityczne, zainspirowane teorią sieci w powiązaniu z badaniami regionalnego

rozwoju gospodarczego i technologicznego, obejmują fizyczne warunki wstępne i możliwości

oraz lokalne gospodarcze i środowiskowe efekty działań w ramach wymiany, z tym, że

skupiono się tutaj zwłaszcza na identyfikacji kluczowych mechanizmów leżących u podstaw

rozwoju, w tym elementów technologicznych, instytucjonalnych, organizacyjnych,

ekonomicznych i psychologicznych. Dobrze znany przykład symbiozy Kalundborgu, który

przebadaliśmy z różnych punktów widzenia (poza badaniami, jeden z nas był zatrudniony w

Instytucie Symbiozy w Kalundborgu), jest wykorzystywany do omówienia tego, czego

nauczyliśmy się w tym przypadku, a co ma ogólną wartość dla realizacji lokalnych

przemysłowych sieci symbiotycznych. Dla porównania i zróżnicowania przedstawiono

Avedøre Holme, okręg przemysłowy wokół dużej elektrowni w okolicy Kopenhagi, oraz

trwające obecnie działania mające na celu zbudowanie tam parku eko-przemysłowego.

Ramy analityczne dla przemysłowych sieci symbiotycznych

Badania rozwoju środowiska regionalnego i przemysłowego w bardzo ograniczonym stopniu

współpracowały z badaniami rozwoju regionalnego i przemysłowego. Jednym z ważnych

powodów takiej sytuacji był być może fakt, iż nauka o regionach i geografia gospodarcza

wykazywały niewielkie zainteresowanie ochroną środowiska, której nie uważano za czynnik

o kluczowym znaczeniu dla kształtowania produkcji przemysłowej. Na skutek rozwoju w

latach 90-tych XX wieku podejścia charakteryzującego się radykalnie zwiększonym

naciskiem na ograniczenie wpływu przedsiębiorstw przemysłowych na środowisko, pojawiają

3

się oznaki zapowiadające zmianę sytuacji. Zdecydowanie powitalibyśmy z zadowoleniem

zarówno wzrost zainteresowania środowiskiem w ramach badań regionalnych i

przemysłowych, jak i większego inspirowania np. przez geografię gospodarczą badań w

zakresie ekologii przemysłowej. W tym przypadku, czerpiemy inspirację z analizy sieci

przemysłowych w związku z rozwojem regionalnym, aby lepiej zrozumieć dynamikę

przemysłowych sieci symbiotycznych.

Z punktu widzenia rozwoju przemysłowego, przemysłowe sieci symbiotyczne stanowią jeden

z rodzajów sieci przemysłowej. W wielu regionach rozwinęły się różnego rodzaju działania

mające na celu stworzenie sieci przemysłowych, które również podkreśla się w geografii

przemysłowej (Storper, 1992a; Asheim, 1996, Maskell i wsp., 2000) jako czynnik o

kluczowym znaczeniu w przypadku regionów, które odniosły sukces, np. sieci przemysłu

metalowego, tekstylnego i odzieżowego w „Trzecich Włoszech” (Pyke & Becattini, 1992)

albo sieci wysokiej technologii w Dolinie Krzemowej. Te działania, mające na celu

stworzenie sieci, ukształtowały innowacyjne i konkurencyjne środowisko produkcyjne, w

którym kluczowymi elementami są komunikacja i współpraca. W ciągu ostatnich 15-20 lat te

sieci przemysłowe przeanalizowano z różnych punktów widzenia, natomiast zainteresowanie

budził zwłaszcza sposób, w jaki sieci te powstały, rozwijały się i były zarządzane, w celu

zrozumienia ich dynamiki i konkurencyjności (Storper, 1992b). Wielu badaczy wykazało, że

uczenie się i innowacje, które można osiągnąć dzięki stworzeniu sieci, może stanowić

podstawę dla silnego rozwoju regionalnego (Maskell i wsp., 2001). Istniało również

zainteresowanie analizą problemów związanych ze stymulowanymi przez politykę projektami

współpracy między firmami (Huggins, 2000). Z jednej strony, przemysłowe sieci

symbiotyczne wykazują wiele tych samych cech co sieci związane z produkcją, na których

koncentrują się badania rozwoju regionalnego, lecz, z drugiej, dodają jeszcze jeden wymiar,

tzn. ograniczanie wpływu na środowisko. Powinno być możliwe zastosowanie aparatu

teoretycznego związanego z analizą tradycyjnych sieci związanych z produkcją do analizy

dynamiki przemysłowych sieci symbiotycznych. Jednakże, ponieważ efektywność

wykorzystywania zasobów stanowi kluczowy element tworzenia sieci, wyraźnie ważne jest

uzupełnienie tego zagadnienia takimi aspektami, jak przepływy materiałów, wpływ

technologii na środowisko, związki między ochroną środowiska i gospodarką oraz

zrównoważone użytkowanie zasobów.

4

Aby zbadać potencjalne i konkretne problemy rozwoju symbiozy przemysłowej,

opracowaliśmy szeroki system analityczny, obejmujący różne ważne elementy. System ten

ma łączyć badania przemysłu z punktu widzenia ekologii przemysłowej z teorią sieci.

Proponujemy oparcie takiej analizy na trzech odmiennych aspektach:

1. Analiza fizycznych warunków wstępnych i możliwości rozwoju przemysłowych sieci

symbiotycznych, zwłaszcza identyfikacja przepływów materiałów i zasobów w badanym

przypadku.

Wszystkie przemysłowe sieci symbiotyczne są oparte na odmiennych rodzajach przepływów

materiałów. Dlatego wyjaśnienie rozwoju sieci w danym miejscu wymaga analizy

przepływów zasobów przemysłowych. Komplementarność odmiennych przepływów stanowi

niezbędny warunek wstępny dla istnienia sieci. Jednakże, analiza ta nie powinna ograniczać

się do przepływów w faktycznej (zrealizowanej) sieci, lecz obejmować również potencjalną

sieć – wszystkie przepływy występujące w danym miejscu.

2. Na podstawie takiej analizy, należy dokonać oceny gospodarczych i środowiskowych

skutków realizacji różnych potencjalnych możliwości wymiany, dla zarówno

uczestniczących firm, jak i danego regionu.

Korzyści lub zyski, jakie działania w ramach sieci przynoszą uczestniczącym

przedsiębiorstwom i danemu regionowi, obejmują zyski bezpośrednie i pośrednie. Analiza

zysków bezpośrednich pokazuje konkretne korzyści ekonomiczne i środowiskowe w postaci

oszczędności ekonomicznych oraz redukcji emisji i zużycia zasobów na skutek

zrealizowanych działań w zakresie wymiany. Analiza zysków pośrednich dotyczy potencjału

działań w ramach sieci do podniesienia atrakcyjności danego regionu dla przedsiębiorstw

przemysłowych. Działania w ramach sieci zwiększają wzajemną zależność między

przedsiębiorstwami przemysłowymi. Jak się wydaje, na skutek tego przedsiębiorstwa

pozostają na danym terenie. Być może, istnienie sieci może przyciągać nowe

przedsiębiorstwa, które będą mogły skorzystać z sieci lokalnej i kultury współpracy.

3. Analiza kluczowych warunków i mechanizmów tworzących podstawę dla rozwoju

sieci symbiotycznych, np. identyfikacja barier i inercji wpływającej na rozwój takich działań.

5

Fakt, iż masowa analiza przepływów często wykazuje istnienie znacznie większej

potencjalnej sieci symbiotycznej i znacznie mniejszej faktycznej sieci, oznacza, że na

działania podejmowane w ramach sieci wpływają inne czynniki niż fizyczne i ekonomiczne.

Czynniki te są związane z warunkami technologicznymi, instytucjonalnymi, organizacyjnymi,

gospodarczymi i psychologicznymi, które powiązane w sposób kompleksowy dynamicznie

kształtują działania w ramach przemysłowych sieci symbiotycznych.

W naszej prezentacji przypadku symbiozy w Kalundborgu, w której krótko streściliśmy

spostrzeżenia mające znaczenie dla poruszanych zagadnień, skupiliśmy się na analizie tych

czynników, które są istotne dla rozwoju.

Symbioza w Kalundborgu

W Kalundborgu występuje jeden z najlepszych na świecie przykładów przemysłowych sieci

symbiotycznych. Ponieważ sieć ta została szeroko omówiona w literaturze międzynarodowej

(Ehrenfeld & Gertler, 1997; Erkman, 1997), przedstawimy tylko krótki opis aktualnej sytuacji

i skupimy się na analizie czynników wpływających na rozwój sieci. W sieci opartej na

ponownym użyciu pozostałości produkcyjnych działa sześć przedsiębiorstw przemysłowych.

Są to następujące zakłady:

•

Novo Nordisk/Novozymes A/S (produkcja insuliny i enzymów)

•

Asnæsværket A/S (produkcja energii elektrycznej)

•

Statoil raffinaderiet A/S (produkcja wyrobów petrochemicznych)

•

Gyproc Nordic East A/S (produkcja gipsowych płyt ściennych)

•

Soilrem A/S (mikrobiologiczne oczyszczanie zanieczyszczonych gleb)

•

Asnæs fiskeindustri A/S (hodowla pstrągów do konsumpcji)

Między tymi zakładami obecnie ma miejsce 19 różnych rodzajów wymiany, obejmując

wymianę wody (7 projektów), wymianę energii (6 projektów) i wymianę odpadów stałych (6

projektów). Oprócz tych projektów „materialnych”, prowadzi się również szereg

„niematerialnych” projektów wymiany, polegających przede wszystkim na współpracy w

zakresie wspólnego wykorzystywania powierzchni magazynowej i laboratoriów, zawierania

wspólnych umów z przedsiębiorcami zewnętrznymi, naborze pracowników, znajdowania

pracy dla współmałżonków itd. Charakterystyczną cechą rozwoju tej sieci była jej

6

spontaniczna ewolucja związana z jej celami komercyjnymi. Zakład Asnæs i rafineria

powstały około 1960 roku, lecz dopiero w latach 70-tych XX wieku nawiązano pierwsze

kontakty w zakresie wymiany. Gaz zaczął płynąć gazociągiem z rafinerii do zakładu Gyproc

już od chwili jego uruchomienia w 1972 roku, w 1976 roku Novo Nordisk zaczął wysyłać

osad do rolników, zaś w 1979 roku zakład Asnæs rozpoczął sprzedaż popiołów lotnych

producentom cementu, a w 1981 dostawy ciepła do sieci komunalnej. Inną typową cechą tej

sieci był jej stały rozwój i ciągłe zmiany relacji w zakresie wymiany na skutek zmian

technologicznych i warunków na rynku. W miarę wzrostu integracji od początku lat 90-tych

XX wieku podwoiła się liczba projektów wymiany w sieci.

Oszczędności ekonomiczne i środowiskowe

Ogólny roczny zysk ekonomiczny z działań w ramach symbiozy prowadzonych przez

uczestniczące zakłady wynosi około 100 mln DKK (10 mln USD). Ogólna wartość inwestycji

była równa 500 mln DKK (budowa rurociągów i różnych urządzeń służących do wymiany),

natomiast średni czas zwrotu dla poszczególnych projektów wynosił około 5 lat. Te zyski

ekonomiczne powstały przede wszystkim na skutek zaoszczędzenia zasobów. Np. wtórny

obieg wody miedzy zakładami pozwala zaoszczędzić co roku około 2 mln m

3

wód

podziemnych i 1 mln m

3

wód powierzchniowych. Dzięki wykorzystaniu gipsu

przemysłowego z płuczek oszczędza się około 200 tys. ton gipsu surowego, zaś wymiana pary

pozwala uniknąć zużycia około 20 tys. ton oleju. Przykład wymiany wody może zilustrować

efektywność tej przemysłowej sieci symbiotycznej. Wody powierzchniowe z jeziora Tissø są

wykorzystywane jako woda chłodząca w rafinerii Statoilu (około 1,3 mln m

3

/rok). Stamtąd

jest ona przepompowywana do elektrowni Asnæs, gdzie jest wykorzystywana w turbinach i

przekształcana w parę. Po wyjściu z turbin część pary powraca do rafinerii Statoilu, gdzie

wykorzystuje się ją do podgrzania surowego oleju, a cześć pary trafia do Novo Nordisk, gdzie

jest użyta do sterylizacji surowców i pozostałości produkcyjnych. Dzięki tej wymianie

między zakładami, woda z jeziora Tissø jest wykorzystywana czterokrotnie w trzech różnych

zakładach, co trzykrotnie zwiększa efektywność wykorzystania surowców.

Czynniki technologiczne

Czynniki technologiczne stanowią konkretne warunki technologiczne, które trzeba spełnić,

aby umożliwić działania w zakresie wymiany. Z punktu widzenia technologii i przepływu

materiałów, w Kalundborgu występuje kilka bardzo korzystnych cech, na które wskazali

również Ehrenfeld i Gertler (1987). Rdzeń symbiozy tworzy kilka dużych przedsiębiorstw o

7

bardzo stabilnych, ciągłych strumieniach odpadów oraz zapotrzebowaniu na czynniki

produkcji, które są zlokalizowane blisko siebie. Przedsiębiorstwa te były również w stanie

wzajemnie wykorzystać produkty odpadowe bez znacznego zakresu wstępnego

przetwarzania. Było to zdecydowanie ważne dla podjęcia pierwszych działań w zakresie

wymiany obejmujących gazy spalinowe, popioły lotne i strumienie pary, powodujące

niewiele komplikacji i zapewniające krótki czas zwrotu. Późniejsze rodzaje wymiany, np.

siarki, odsiarczonego gazu i oczyszczonych ścieków, były w większym stopniu związane z

ograniczaniem zanieczyszczeń i nie byłyby atrakcyjne bez środków w tym zakresie.

Czynniki instytucjonalne

Warunki instytucjonalne związane są przede wszystkim z ustawodawstwem i władzami

publicznymi obszaru, na którym podejmowane są działania. Szczególne znaczenie ma

ustawodawstwo dotyczące ochrony środowiska, które często narzuca konieczność zmian, lecz

także i miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego mogą być bardzo istotne w tym

kontekście. Rozwój ustawodawstwa dotyczącego ochrony środowiska stanowił główny

czynnik stymulujący ewolucję symbiozy w Kalundborgu. Większość problemów, które

rozwiązano dzięki działaniom w zakresie wymiany, pojawiło się w rezultacie potrzeby

wdrażania ustawodawstwa dotyczącego zanieczyszczeń lub inicjatyw mających na celu

oszczędzanie energii i wody. Inicjatywy mające na celu bardzie efektywne wykorzystywanie

wody powstały w reakcji na względny niedobór wody w regionie, wynikający z niezwykłego

jak na standardy duńskie skoncentrowania zakładów przemysłowych zużywających duże

ilości wody w regionie o ograniczonych zasobach wodnych. Elastyczność duńskiego systemu

prawa ochrony środowiska, który nie opiera się na sztywnych wymaganiach technologicznych

lub standardach emisyjnych, lecz na procesie negocjacji między władzami a danym

przedsiębiorstwem, była z pewnością istotna, gdyż pozwoliła na rozwiązywanie problemów

na szczeblu lokalnym, czego dowiodły działania w zakresie wymiany. Nie jest to jedyny

przykład w Danii, pokazujący, że ustawodawstwo ochrony środowiska i BHP było niekiedy w

stanie stymulować innowacje i rozwój technologiczny, co może potwierdzać tezę Portera

(1990), że warunki instytucjonalne mogą odgrywać taką rolę. Gmina Kalundborg, która –

razem z władzami regionalnymi (Vestsjällands amt) – jest odpowiedzialna za wdrażanie i

egzekwowanie ustawodawstwa dotyczącego ochrony środowiska, była na ogół dobrze

poinformowana i pozytywnie nastawiona, chociaż nie była bezpośrednio zaangażowana w

negocjacje między przedsiębiorstwami. Gmina odegrała również aktywną rolę w rozwoju

8

Klubu Ekologicznego, który stanowi forum, którego członkami są zakłady przemysłowe,

władze i lokalne organizacje pozarządowe.

Warunki organizacyjne

Warunki organizacyjne są przede wszystkim związane z formami współpracy

organizowanymi w ramach sieci, lecz mogą też wynikać z wewnętrznej organizacji

przedsiębiorstw oraz relacji między przemysłem a władzami. Władze publiczne nie były

bezpośrednio zaangażowane w uruchomienie działań w zakresie wymiany w Kalundborgu,

lecz tylko wyraziły na nie zgodę. Ich koncepcja powstała w samych przedsiębiorstwach i

tylko one były zaangażowane w stworzenie różnych powiązań. Przez długi czas „symbioza”

polegała tylko na szeregu dwustronnych działań w zakresie wymiany, opartych na umowach

między zainteresowanymi przedsiębiorstwami, natomiast pod koniec lat 80-tych XX wieku

stworzono wspólną, zintegrowaną platformę w postaci Klubu Ekologicznego i Instytutu

Symbiozy. Nadało to nowy wymiar współpracy, np. w postaci „niematerialnych” projektów

współpracy, które mają bardziej wielostronny charakter, a zwłaszcza powiązania współpracy

zakładów przemysłowych ze zrównoważonym rozwojem regionu, której celem był zarówno

przemysł odnoszący sukces i konkurencyjny, jak i odpowiedzialne i efektywne

wykorzystywanie zasobów przyrodniczych. Wydaje się oczywiste, że dla tego rozwoju

sytuacji bardzo ważne było zaufanie i związki społeczne powstałe na podstawie

wcześniejszych doświadczeń w zakresie wzajemnej zależności między przedsiębiorstwami.

Dzięki temu można było wspólnie podjąć bardziej skomplikowane projekty wymiany,

przynoszące bardziej zróżnicowane korzyści. Wszyscy uczestnicy Klubu Ekologicznego, w

tym ekolodzy, podkreślają niezwykle dobre relacje i zrozumienie między przemysłem,

władzami i organizacjami ekologicznymi w regionie (Uldall, 2001).

Warunki ekonomiczne

Warunki ekonomiczne są związane z kontekstem, w jakim decyzje ekonomiczne są

podejmowane w przedsiębiorstwach, wpływającym na ocenę wykonalności ekonomicznej

różnych możliwości. Te z kolei mogą być ściśle związane z sytuacją w branży i na rynku albo

ze stosunkami własności, lecz także z ogólnymi wynikami przedsiębiorstw. Czy dysponują

znacznymi środkami na inwestycje? Jak długi okres czas zwrotu jest dopuszczalny? W

Kalundborgu zakłady posiadały ważne uprawnienia decyzyjne lub też znajdowały się

wystarczająco blisko siebie i miały wzajemne powiązania, aby podejmować istotne decyzje.

Główne zakłady są najważniejsze w swoich przedsiębiorstwach w kraju. Novo Nordisk i

9

Asnæs są firmami duńskimi, natomiast rafineria początkowo stanowiła część korporacji

amerykańskiej, a później norweskiej, zaś Gyproc był własnością firmy szwedzkiej, a obecnie

został zakupiony przez firmę amerykańską. W rezultacie centralizacji władzy w korporacjach

międzynarodowych, jaka nastąpiła w ostatnich dziesięcioleciach, w znacznym stopniu decyzji

nie podejmują już zakłady lokalne, lecz dyrekcja naczelna lub kierownictwo działu. Z tego

względu, coraz rzadsze mogą być przypadki lokalnych uprawnień do podejmowania decyzji.

Jak się zdaje, te zmiany wpłynęły na sytuację w Kalundborgu. Wszystkie zakłady należą

obecnie do firm międzynarodowych, które się rozwijają, i następują ciągłe zmiany w zakresie

zarówno własności, jak i struktur decyzyjnych. Np. Novo Nordisk jest jedną z wielu

korporacji szwedzkich, które w coraz większym stopniu nastawiają się obecnie na działalność

za granicą w swoich planach produkcyjnych, co pokazuje specjalizacja i dramatyczne

redukcje w zakładach w kraju. Być może, w ramach tego procesu, raczej zasadniczo zmienia

się sytuacja dużego zakładu w Kalundborgu.

Czynniki psychologiczne

Czynniki psychologiczne obejmują bariery związane z reorganizacją, sprawdzaniem nowych

idei i nawiązaniem współpracy wykraczającej poza granice branży i firmy, a także sposoby

pokonywania takich barier. Komunikacja ma kluczowe znaczenie dla pokonania takich barier.

W Kalaundborgu nastąpiło poważne zbliżenie zarówno między różnymi zakładami

przemysłowymi, jak i między przemysłem, władzami i organizacjami reprezentującymi różne

interesy społeczne. Jednakże, pomimo takich korzystnych warunków początkowych, należy

podkreślić, że – jak się zdaje – właściwi ludzie znaleźli się we właściwym miejscu.

Zasadnicze struktury mogą być mniej lub bardziej korzystne, lecz nie będzie postępu bez

zaangażowania osób na właściwych stanowiskach, które rozwijają i upowszechniają idee, a

także są w stanie przekonać oponentów. Badania nad działaczami ekologicznymi w gminach

pokazują np., że nowatorzy zawsze znajdują jakichś silnych przedsiębiorców, a to z

pewnością zdarzyło się w Kalundborgu. Klub Ekologiczny, nieformalne związki między

przedsiębiorstwami oraz między przedsiębiorstwami a gminą stopniowo wzmocniły zarówno

poczucie wspólnoty pod względem wspólnego zainteresowania rozwojem gospodarczym i

ochroną środowiska w regionie, akceptację na poziomie komunikacji oraz zrozumienie

między stronami reprezentującymi interesy przemysłu i środowiska, wykraczające znacznie

poza sytuację, jaką często można znaleźć w innych regionach (Uldall, 2001). Hasło

„symbiozy przemysłowej” z pewnością istotnie przyczyniło się do powstania takiej wspólnej

platformy.

10

Wyzwaniem związanym z dalszym rozwojem symbiozy w Kalundborgu jest poprawa

koordynacji i elastyczności całej sieci oraz stworzenie systemu, w którym będzie można

wykorzystać nawet małe ilości produktów odpadowych. Jak się zdaje, głównym problemem

związanym z dalszym rozwojem symbiozy, a zwłaszcza symbiozy postrzeganej jako element

lokalnego zrównoważonego rozwoju, będzie mobilizacja i zainteresowanie uczestniczących

zakładów. Ich zaangażowanie było oczywiście kluczowym warunkiem wstępnym przed i w

czasie realizacji projektów wymiany między zakładami przemysłowymi, lecz staje się ono

nieco problematyczne, ponieważ zainteresowanie szybko spada, kiedy dane działania

stanowią element rutynowej działalności. Jeśli nawet gmina uczestniczyła w zorganizowaniu

przedsięwzięcia i dzięki temu nawiązała dobre kontakty z przemysłem, to, jak się zdaje,

potrzeba więcej inicjatywy ze strony władz lokalnych i regionalnych, wspieranych np. przez

inicjatywy krajowe, aby można było rozwijać symbiozę i realizować lokalne plany

zrównoważonego rozwoju oraz utrzymać zainteresowanie i zaangażowanie przemysłu.

Symbioza przemysłowa w Avedøre Holme

Avedøre Holme (holme oznacza wyspę lub półwysep) to półwysep w południowej części

Metropolitalnego Obszaru Kopenhagi. Jest tam zlokalizowana główna elektrownia na

obszarze stołecznym, która została otwarta w latach 70-tych XX wieku, a także działa bardzo

wiele różnych zakładów przemysłowych. 30 przedsiębiorstw przemysłowych z tego okręgu

przemysłowego wzięło udział w projekcie pilotażowym, prowadzonym przez Państwową

Agencję Energetyki (Energistyrelsen) w latach 1998-2001, a mającym na celu stworzenie

symbiozy przemysłowej wśród fabryk w tym rejonie. Firma konsultingowa COWI dokonała

inwentaryzacji możliwych rodzajów wymiany i opracowała propozycje projektów.

Propozycje te obejmują biogaz, chłodzenie wód podziemnych, wykorzystanie nadwyżek z

komunalnej sieci grzewczej oraz wtórne użycie ścieków w ramach wymiany między

przedsiębiorstwami. Realizacja tych projektów pozwoliłaby zredukować emisję CO

2

o 7 tys.

ton i zmniejszyć zużycie wody o około 10 tys. m

3

. Nie jest jeszcze jasne, który z tych

projektów zostanie zrealizowany, natomiast projekt pilotażowy pokazał, że – tak, jak w wielu

innych przypadkach – w lokalnych okręgach przemysłowych istnieją możliwości uzyskania

zysków z symbiozy, a przez to lokalny potencjał zmniejszenia presji na środowisko.

Pierwsze pytanie, jakie od razu się nasuwa w związku z Avedøre, to dlaczego te projekty,

możliwe i rentowne rodzaje wymiany, nie zostały w sposób spontaniczny zrealizowane

wcześniej, tak, jak w Kalundborgu. Kilka faktów wskazuje, że w istocie Kalundborg może

być całkowicie odmiennym przypadkiem. Jak się zdaje, nie ma ważnych różnic pod

11

względem wstępnych warunków technologicznych lub ekonomicznych. Istnieją możliwe i

rentowne opcje wymiany, a przedsiębiorstwa są często zlokalizowane nawet bliżej swoich

central oraz na ogół mają lepsze wyniki ekonomiczne, ponieważ jest to nowoczesny okręg

przemysłowy. Warunki instytucjonalne powinny być mniej więcej takie same, nawet jeśli

władze regionalne na peryferiach kraju mogą być czasami bardziej skłonne do spełnienia

żądań przedsiębiorstw. Niemniej jednak w Avedøre istnieje bardzo mało komunikacji lub jest

ona ograniczona, a także brak poczucia wspólnoty w okręgu przemysłowym – coś, co

zaobserwowano również w innych, podobnych okręgach. Sytuację tę być może wyjaśnia

oddzielenie sfery społecznej od produkcyjnej, reprezentowanej przez park przemysłowy –

ludzie nie pracują tam, gdzie mieszkają. Park przemysłowy tworzy ograniczoną podstawę dla

interakcji społecznych wykraczających poza granice przedsiębiorstwa, kiedy sfera

produkcyjna jest geograficznie oddzielona od społeczeństwa obywatelskiego. Wyjaśnienie to

opiera się na założeniu, że interakcje społeczne są warunkiem wstępnym dla stworzenia

relacji między zakładami przemysłowymi, co oczywiście wymaga dalszych badań. Z punktu

widzenia ochrony środowiska, nawet złym pomysłem może być lokalizacja przemysłu na

obszarach „specjalnych”, na których jest on odizolowany od reszty społeczeństwa i nie czuje

się odpowiedzialny za inne części społeczeństwa. Czy koncepcja okręgów przemysłowych

jest nie do pogodzenia z poczuciem wspólnoty, mającym kluczowe znaczenie w koncepcji

wspólnej zrównoważonej przyszłości?

W Kalundborgu w ogóle nie było sztywnego oddzielenia sfery produkcyjnej od

społeczeństwa obywatelskiego. W małym miasteczku pracownicy różnych zakładów

przemysłowych są bliżsi sobie pod względem społecznym, często należą do tych samych

klubów i kręgów społecznych oraz mają większe poczucie wspólnoty niż w okręgu

przemysłowym w regionie wielkomiejskim. Fakt ten był prawdopodobnie bardzo istotny dla

ustanowienia powiązań komunikacyjnych oraz stworzenia wspólnej tożsamości i poczucia, że

zakłady przemysłowe stanowią część miejscowego społeczeństwa.

Ponieważ działania w zakresie tworzenia sieci nie wyłoniły się spontanicznie w Avedøre, to

bardzo uzasadnione jest pytanie o najlepszy sposób, w jaki można tego dokonać. W

niektórych podobnych okolicznościach, podkreślono, że potrzebny jest pośrednik ułatwiający

podjęcie współpracy między zakładami przemysłowymi, które nie współdziałają w sposób

spontaniczny. Oczywiście, brzmi to logicznie, lecz należy mocno wątpić, czy można tego

dokonać z powodzeniem w ramach procesu, w którym przemysł udostępnia dane, lecz poza

12

tym nie bierze udziału w procesie, który realizuje pośrednik. Ale czy proces ten doprowadzi

do wystarczającego zaangażowania przedsiębiorstw, czy też syndrom „tego tutaj nie

wymyślono” nie spowoduje ich oporu w ewentualnej fazie realizacji?

W przeciwieństwie do symbiozy w Kalundborgu, Avedøre jest projektem odgórnym, w

którym pośredniczy firma zewnętrzna COWI i który finansuje Agencja Energetyki.

Konsultant zewnętrzny zastosował klasyczne podejście, zaczynając od inwentaryzacji

wzorców branżowych, następnie sporządzając rachunki ekologiczne, aby ogólnie ustalić

zużycie zasobów, a wreszcie przechodząc do wywiadów w przedsiębiorstwach, aby uzupełnić

dane szczegółowe. Na podstawie tych danych, opracowano propozycje projektów, które

następnie przedstawiono przedsiębiorstwom przemysłowym. Przemysł nie brał udziału w tym

procesie, na skutek czego jest często bardzo krytyczny, a nawet przeciwny projektom, kiedy

dochodzi się do fazy realizacyjnej. Z tego powodu, wydaje się, że należy postawić zasadnicze

pytanie o podejście, jakie zewnętrzny konsultant powinien przyjąć wobec okręgu

przemysłowego, aby być w stanie wprowadzić nowe idee oraz zyskać akceptację

przedsiębiorstw i ich zaangażowanie w realizację tych idei. Należało by dokonać analizy

różnych strategii, jakie inicjatorzy zastosowali w celu stworzenia synergii między

przedsiębiorstwami przemysłowymi. Czy po opracowaniu propozycji inicjatorzy przekazali

projekty do realizacji przez przedsiębiorstwa? Jakimi kanałami powinno się przedstawiać i

inicjować projekty? Czy idealną sytuacją jest zaczynanie na poziomie najwyższym, średnim

czy na poziomie hali produkcyjnej? Czy należy inaczej podchodzić do różnych branż lub

przedsiębiorstw? Czy inicjator musi wyjątkowo dobrze znać przedsiębiorstwo, aby

zaproponować korzyści ekologiczne i ekonomiczne wynikające z koncepcji symbiozy?

Istotne byłoby też przyjrzenie się motywacji pośrednika. Czy motywują go przede wszystkim

pieniądze od władz publicznych, czy też ma inną motywację?

Projekt symbiozy w Avedøre Holme był podobny do innych projektów podjętych przez

władze w celu stworzenia projektów symbiozy między przedsiębiorstwami i, jak się zdaje,

boryka się z podobnymi problemami. Projekty symbiozy realizowane w próżni między

przedsiębiorstwami spotykają się z problemami związanymi z próbą skłonienia

przedsiębiorstw, aby spróbowały zrobić coś, czego nikt przedtem nigdy nie próbował, coś, co

nie powstało w samym przedsiębiorstwie. Oczywiście, pobudzanie współpracy może

przynieść korzyści dla środowiska, lecz być może cel ten będzie można bardziej efektywnie

osiągnąć za pomocą ustawodawstwa!

13

Podsumowanie

We wszystkich okręgach przemysłowych – bardziej zróżnicowanych lub bardziej jednolitych

– można znaleźć możliwości działań w zakresie wymiany, które będą korzystne z zarówno

ekonomicznego, jak i środowiskowego punktu widzenia. Oczywiście, odmienne możliwości

będą istniały w różnych miejscach, w różnych zakładach wytwarzających różne strumienie

produktów odpadowych i mających różne możliwości wykorzystania w rentowny sposób

materiałów odpadowych i ciepła odpadowego z innych zakładów. Te potencjalne działania w

zakresie wymiany można również realizować, jeśli komunikacja (i zrozumienie) między

zakładami będzie dostateczna. Jak się wydaje, komunikacja stanowi istotny aspekt,

umożliwiając wspólne projekty mające na celu spełnienie wymagań ustawodawstwa (aspekty

instytucjonalne), pokonanie oporu w przedsiębiorstwach lub między nimi (aspekty

psychologiczne i ekonomiczne) oraz stworzenie podstawy dla bardziej stabilnej współpracy

między przedsiębiorstwami, władzami i społeczeństwem (aspekty organizacyjne).

Proponowany system analizy jest całkiem zadowalający ze względu na to, że pomaga

uporządkować i sprecyzować najbardziej istotne aspekty rozwoju. Natomiast problemem jest

to, że różne aspekty rozpatrywane w analizie ważnych czynników wpływających na rozwój są

ściśle powiązane, co utrudnia dokonanie i utrzymanie spójnych rozgraniczeń. Warunki tworzą

struktury różnego rodzaju, natomiast w czasie analizy zmian kluczowego znaczenia nabierają

poszczególne zaangażowane osoby, ich zdolność do komunikowania, tworzenia relacji

opartych na zaufaniu i wspólnej realizacji inicjatyw. Z tego powodu, w przypadku

symbiotycznego rozwoju przemysłowego należy zwrócić znacznie więcej uwagi na kontekst

społeczny, metody i zaangażowane osoby. Być może, współpraca regionalna i lokalna w

ochronie środowiska powinny zacząć gdzie indziej niż na schemacie blokowym pokazującym

możliwe relacje w zakresie wymiany.

W okręgu przemysłowym zlokalizowanym w małych społecznościach lokalnych w rejonach

peryferyjnych występują lepsze warunki dla stworzenia przemysłowych sieci symbiotycznych

niż w centralnych ośrodkach miejskich. Jest to związane z bliskością przemysłu i

społeczeństwa obywatelskiego. Jest to interesujące spostrzeżenie, które powinno zachęcać

małe społeczności lokalne. Określa ono jednak szczególne wyzwanie dla okręgów

przemysłowych na obszarach wielkomiejskich. Z zainteresowaniem należy śledzić dalszy

rozwój sytuacji w Avedøre, lecz jeszcze ciekawsze będzie jej porównanie z inicjatywami w

podobnych regionach, które uważa się za udane, np. w Rotterdamie.

14

Przemysłowe sieci symbiotyczne zapewniają rozwój korzystny pod względem ekonomicznym

i środowiskowym dla uczestniczących przedsiębiorstw, lecz również dla miejscowości, w

której funkcjonują. Przykład Kalundborgu wskazuje na stopniową poprawę komunikacji i

zrozumienia między różnymi lokalnymi grupami interesu i dlatego platforma dla

opracowywania różnego rodzaju planów rozwoju mających na celu zrównoważony rozwój

regionu jest tutaj silniejsza niż w wielu innych, podobnych regionach. Nawet jeśli w wielu

przypadkach rozwój w Kalundborgu jest odmienny pod względem szczegółów, to można

mieć nadzieję, że jego przykład będzie stanowić inspirację dla rozwoju i wzmocnienia sieci

współpracy na innych terenach. Silne sieci i dobra komunikacja w różnych częściach

społeczeństwa i między nimi stanowią z pewnością ważne elementy, a nawet niezbędny

warunek lokalnego zrównoważonego rozwoju.

15

Bibliografia

Asheim, B.T. 1996. Industrial districts as "learning regions": a condition for prosperity. --

European Planning Studies. 1996; 4 (4) : 379-400

Ayres, R. 1999. Zero Emissions Forum. The United Nations University. Institute of Advanced

Studies. Tokio, 1999.

Dunn, B. 1999. ”Industrial Ecology for Sustainable Communities” w Journal for

Environmental Planning and Management, 41(6), 661-672, 1999

Erkman, S. 1997. Industrial Ecology. Journal of Cleaner Production, tom. 5, nr 1-2. 1997.

Gertler, N. & Ehrenfeld, J. 1996. A Down-to-Earth Approach to Clean Production.

Technology Review, February/March, Massachusetts Institute of Technology, 1996,str. 48-

56.

Huggins, Robert, 2000. The Success and failure of policy-implanted inter-firm network

initiatives: motivations, processes and structure. Entrepreneurship & Regional Development

2: 111-136.

Maskell, P. i wsp.. 1998, 2000. Competitiveness, localised learning, and regional

development. Routledge Publishers, Londyn. 1998, 2000.

Nemerow, N. 1997. Zero Pollution for Industry: Waste Minimization Through Industrial

Complexes. MIT. 1997.

Porter, M. 1990. The Competivite Advantages of Nations. Harvard University Press, 1990.

Pyke, F. & Becattini, G (eds.), 1992. Industrial Districts and Inter-Firm Co-operation in Italy.

ILO, Genewa, 1992.

16

Socolow, R et al., 1995. Industrial Ecology and Global Change. Cambridge University Press,

1995.

Storper, Micheal, 1992a. The Limits to Globalization: Technology Districts and International

Trade. Economic Geography 68/1: 60-93.

Storper, Micheal, 1992b. Regional ”Worlds” of Production: Learning and Innovation in the

Technology Districts of France, Italy and USA. Regional Studies 27/5:433-455.

Scott, A, 2001; OECD World Congress on Local Clusters, Paryż, styczeń 2001. Dyskusja

okrągłego stołu, forum 2, praca niepublikowana.

Schwartz, E. 1995. Industrial Recycling Network. A model to integrate ecological aspects in a

production economy. Institute of Innovation Management. Karl Franzens-University Graz.

Deutscher Universitäts Verlag, Leverkusen, kwiecień 1995.

Uldall, F. 2001, Natursyn under forandring? (w języku duńskim), praca magisterska, Instytut

Geografii, Uniwersytet Kopenhaski.