191

Skoczylas P i wsp. Ocena stopnia narażenia dzieci i młodzieży na agresję w szkole w środowisku wielkomiejskim

Ocena stopnia narażenia dzieci i młodzieży na agresję
w szkole w środowisku wielkomiejskim

The assessment of the level of exposure to violence among children and teenagers
in the metropolitan school environment

Paweł Skoczylas

1/

, Michał R. Żebrowski

2/

1/

Wyższa Szkoła Biznesu i Nauk o Zdrowiu w Łodzi

2/

Klinika Nefrologii, Nadciśnienia Tętniczego i Medycyny Rodzinnej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Introduction. Aggression among schoolchildren and teenagers has become
a worldwide educational problem and is more and more frequently
becoming a subject of numerous psychological and medical studies. It
is a widespread, supra-cultural phenomenon comprising various social
environments and age groups. It can be expressed as either verbal or
physical violence.
Aims. 1. Evaluate the scope of aggression and self-aggression among
children and teenagers. 2. Describe the forms of aggression and self-
aggression.
Materials and methods. The research covered 273 pupils of primary,
junior secondary and secondary schools. The authors utilised a self-
designed questionnaire.
Results. The vast majority of respondents (246 or 90.1%) confirmed the
presence of aggressive acts at school while the remaining 27 persons (9.9%)
claimed that they did not note such acts. All victims confirmed the presence
of verbal aggression, the most common forms of which were: swearwords
– 148 cases (60.2%), ridicule – 13 cases (5.3%), threat of beating – 19
cases (7.7%), quarrel – 66 cases (26.8%). 138 pupils (56.1%) noticed acts
of physical aggression at school, the most common forms of which were:
beatings – 74 cases (53.6%), destruction of objects – 9 cases (6.5%),
extortion – 52 cases (37.7%) and sexual harassment – 3 cases (2.2%).
Only 83 of the respondents (33.7%) who noticed acts of aggression alerted
others, while 163 pupils (66.3%) did not inform anyone.
Conclusions. 1. Aggression among children and school-age adolescents
is a serious social problem. 2.Nearly 60% of the respondents noticed
physical aggression at school; 3. Almost 70% of the respondents who
personally suffered from aggression at school did not inform anyone of
its occurrence.

Key words: aggression at school, aggression among children and teenagers,
metropolitan environment

Wprowadzenie. Agresja wśród dzieci i młodzieży szkolnej jest
problemem ogólnoświatowym, coraz częściej staje się przedmiotem wielu
badań psychologicznych i medycznych. Jest zjawiskiem powszechnym,
ponadkulturowym, obejmującym różne środowiska społeczne i grupy
wiekowe. Przyjmuje formę werbalną lub fizyczną – przemoc.
Cele pracy. 1. Ocena rozmiarów zjawiska agresji i autoagresji wśród dzieci
i młodzieży szkolnej. 2. Opisanie form, jakie zjawiska te przybierają,
Materiał i metody. Wszystkie dane i informacje niezbędne dla
zrealizowania założonych celów badawczych uzyskane zostały w drodze
badań kwestionariuszowych. Ogółem w badaniu wzięło udział 273 uczniów
szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych.
Wyniki. 246 osób (90,1%) potwierdziło występowanie w szkole przypadków
agresji, 27 (9,9%) podało, że nigdy się z nimi nie spotkało. Najczęstsze
formy agresji werbalnej to: używanie przekleństw – 148 przypadków
(60,2%), wyśmiewanie się – 13 (5,3%), groźby pobicia – 19 (7,7%),
kłótnie – 66 (26,8%). Najczęstsze formy agresji fizycznej stanowiły pobicia
– 74 przypadki (53,6%), niszczenie rzeczy – 9 (6,5%), wymuszenia – 52
(37,7%) oraz 3 przypadki molestowania seksualnego (2,2%). Tylko 83
uczniów, którzy zetknęli się z agresją w szkole (33,7%) powiadomiło o tym
fakcie inne osoby. 163 (66,3%) – nie powiadomiło nikogo.
Wnioski. 1. Agresja wśród dzieci i młodzieży szkolnej stanowi ogromny
problem społeczny. 2. Ok. 60% dzieci – ofiar agresji, zetknęło się w szkole
z agresją fizyczną. 3. Zdecydowana większość ofiar szkolnej agresji, nie
powiadamia nikogo o tym fakcie.

Słowa kluczowe: agresja w szkole, agresja wśród dzieci i młodzieży,
środowisko wielkomiejskie

Adres do korespondencji / Address for correspondence
dr n. med. Paweł Skoczylas
Wyższa Szkoła Biznesu i Nauk o Zdrowiu, ul. Piotrkowska 278
90-361 Łódź, tel.: [phone], fax: [phone]
e-mail: [e-mail]

© Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 191-194

www.phie.pl

Nadesłano: 02.02.2009
Zakwalifikowano do druku: 06.06.2009

Wstęp

W latach 90-tych ubiegłego stulecia Maccoby

i Martin zaproponowali klasyfikację postaw rodzi-

cielskich, które mogą mieć wpływ na zachowania

agresywne u dzieci. Uwzględnili oni dwa parametry:

wymagania stawiane przez rodziców oraz ich reak-

cje na zachowania dzieci [1]. Za najkorzystniejszą

z podstaw rodzicielskich autorzy uważają postawę

autorytatywną, uwzględnia ona bowiem kompeten-

cje i umiejętności dziecka [2,3]. Inną klasyfikację

Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 191-194

192

Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 191-194

postaw rodzicielskich, które wpływają na zachowania

u dzieci, zaproponowała Ziemska [4]. Spośród postaw

negatywnych, które mogą mieć wpływ na powsta-

wanie u dzieci agresji, autorka wyróżnia: postawę

odtrącającą, unikającą, nadmiernie wymagającą oraz

nadmiernie chroniącą. Liberska i Matuszewska [5]

upatrują dodatkowo w postawie odtrącającej rodziców

jedną z przyczyn kształtowania się u dzieci osobowości

aspołecznej – gdy dziecko nie zna norm postępowania

i z tego powodu ich nie przestrzega lub osobowości

antyspołecznej – gdy dziecko normy te zna i pomimo

tego nie przestrzega ich. Postawa nadmiernie wyma-

gająca inicjować może co najmniej kilka patologicz-

nych mechanizmów zachowań u dziecka – najczęściej

dochodzi do zerwania więzi uczuciowej z nadmiernie

wymagającym rodzicem, czasami więź taka w ogóle

nie zostaje nawiązana. W obu przypadkach, na skutek

frustracji, może u dziecka dochodzić do powstawania

zachowań agresywnych. Agresja u dzieci wynikać

może także z poczucia winy i niskiej samooceny, na

skutek niemożności sprostania nadmiernym wymaga-

niom, stawianym przez dorosłych. Bandura i Walters

[6] upatrują źródeł agresji u dzieci w rozkładzie więzi

emocjonalnych w rodzinie. Dzieci nie identyfikują się

z systemem norm i wartości prezentowanych przez ro-

dziców. Częstą przyczyną powstawania agresji u dzieci

jest obecność w ich otoczeniu osób agresywnych [7].

Stają się one wzorem do naśladowania dla dziecka,

zwłaszcza wtedy, gdy zajmują wysoką pozycję w ro-

dzinie, dysponują władzą, postrzegane są jako osoby

kompetentne. Według Liberskiej i Matuszewskiej,

agresja może kształtować się u dzieci na zasadzie

dodatniego sprzężenia zwrotnego. Agresja rodziców

skierowana w stosunku do dzieci, wywołuje u nich

agresję. Zjawisko to przyjmuje formę „samonakręca-

jącej się spirali agresji” [5].

Obuchowska [8] uważa, iż wpływy społeczne,

jakim dziecko podlega od samego początku swego

życia, przyczyniają się do zdobywania wczesnych

doświadczeń – emocjonalnych, poznawczych oraz so-

cjalizacyjnych. Doświadczenia emocjonalne, wynikają

z więzi uczuciowych pomiędzy dzieckiem, a osobami

mającymi dla niego duże znaczenie. Początkowo, osobą

taką jest matka, następnie coraz większego znaczenia

nabierają rówieśnicy oraz inni dorośli. Pierwsze za-

chowania dziecka, spełniające kryteria zachowań agre-

sywnych pojawiać się mogą w okresie przedszkolnym

– działania te mają charakter intencjonalny. Dzieci

czują się znacznie silniejsze w grupie rówieśników,

gotowe są występować przeciwko pojedynczym jed-

nostkom, obrażać je, wykluczać z grupy, etc. Dowdney

[9] określa występujące w tym wieku u dzieci zjawi-

sko agresji mianem „dręczenia dzieci przez dzieci”.

Kosińska jako główne przyczyny powstawania agresji

u dzieci i młodzieży podaje: brak umiejętności komu-

nikowania się z otoczeniem, trudności w pokonywaniu

przeciwności losu, niechęć do podporządkowania się

dorosłym. Według innych autorów, głównymi czyn-

nikami sprzyjającymi powstawaniu agresji w szkole

mogą być: niepowodzenia w nauce, brak akceptacji

w grupie rówieśniczej, trudności materialne i agresja

w rodzinie [10,11,12].

Założenia i cele pracy

W maju 2004 r. Skoczylas i Binczycka-Anholzer

przeprowadzili badania dotyczące zjawiska agresji

wśród dzieci i młodzieży szkolnej ze środowisk wiej-

skich [13].
Celem cytowanego badania były:

1. Ocena rozmiarów zjawiska agresji i autoagresji

wśród dzieci i młodzieży szkolnej oraz

2. Opisanie form, jakie zjawiska te przybierają,

W prezentowanym obecnie badaniu zastosowano

te same narzędzia i metody badawcze. Dodatkowo

porównano zjawiska agresji i autoagresji wśród mło-

dzieży szkolnej w dwóch środowiskach – wiejskim

i wielkomiejskim, na przykładzie Łodzi.

Materiały i metody

Wszystkie dane i informacje niezbędne dla zre-

alizowania założonych celów badawczych uzyskane

zostały w drodze badań kwestionariuszowych. Ogółem

w badaniu wzięło udział 273 uczniów szkół podstawo-

wych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych z terenu

Łodzi.

Wszystkie kwestionariusze wypełniane były ano-

nimowo.

Wyniki

Uczestniczący w badaniu uczniowie byli w wieku

od 10 do 19 lat, średnio 12,25 lat. 94 uczestników

badania (34,43%) stanowili chłopcy, 179 (65,57%)

– dziewczęta. 108 osób (39,56%) uczęszczało do

szkół podstawowych, 96 (35,16%), do gimnazjów,

69 (25,28%) – do szkół ponadgimnazjalnych. 246

osób (90,10%) potwierdziło występowanie w szkole

przypadków agresji, 27 (9,90%) podało, że nigdy się

z nimi nie spotkało.

W prezentowanym badaniu brano pod uwagę

wyłącznie przypadki agresji skierowanej przeciwko

uczniom. 228 spośród 246 uczniów (92,68%) podało,

iż agresorem jest najczęściej inny uczeń, 12 uczest-

ników badania (4,88%) jako agresora wskazało

osobę spoza szkoły, natomiast 6 uczniów (2,44%)

– nauczyciela. Wszystkie ofiary agresji potwierdziły

występowanie w szkole przypadków agresji werbal-

nej. Najczęstsze jej formy to: używanie przekleństw

– 148 przypadków (60,17%), wyśmiewanie się

– 13 (5,28%), groźby pobicia – 19 (7,72%), kłótnie

193

Skoczylas P i wsp. Ocena stopnia narażenia dzieci i młodzieży na agresję w szkole w środowisku wielkomiejskim

– 66 (26,83%). 138 uczniów (56,09%) spotkało się

w szkole z przejawami agresji fizycznej. Najczęstszą

jej formę stanowiły pobicia – 74 przypadki (53,63%),

niszczenie rzeczy – 9 (6,52%), wymuszenia – 52

(37,68%) oraz 3 przypadki molestowania seksual-

nego (2,17%). Według 182 spośród 246 osób, które

potwierdziły występowanie agresji w szkole (73,98%),

przypadki agresji powtarzały się, tzn. występowały

więcej niż jeden raz. Zdaniem 65 badanych (26,42%)

– powtarzały się w sposób regularny. Tylko 83 uczniów,

którzy zetknęli się z agresją w szkole (33,74%) powia-

domiło o tym fakcie inne osoby. 163 (66,26%) – nie

powiadomiło nikogo.

Osobami informowanymi najczęściej byli: na-

uczyciel – 51 przypadków (61,44%), rodzice – 22

(26,51%), dyrektor szkoły, pedagog szkolny, koledzy,

inni – 10 (12,05%). 265 spośród 273 uczestników

badania (97,07%) zanegowało występowanie przy-

padków autoagresji wśród uczniów i młodzieży w ich

szkołach, jedynie 8 osób potwierdziło istnienie tego

zjawiska, polegającego na samookaleczeniach.

Dyskusja

Agresja definiowana jest najczęściej jako „...

zachowanie ukierunkowane na zadanie cierpienia

innemu człowiekowi, który jest motywowany do jego

uniknięcia...” [14]; lub „...zamierzone działanie,

w formie otwartej lub symbolicznej, mające na celu

wyrządzenie komuś lub czemuś szkody...” [15]. We-

dług niektórych autorów [16] u podłoża agresji zawsze

leży frustracja. Innego zdania są autorzy polscy [17]

twierdząc, iż frustracja nie jest niezbędnym warun-

kiem wystąpienia agresji. Środki masowego przekazu

na całym świecie coraz częściej przynoszą nowe in-

formacje dotyczące przypadków agresji i autoagresji

wśród dzieci i młodzieży szkolnej. Wielu autorów

szuka obecnie przyczyn wzrostu brutalizacji codzien-

nego życia w szkołach, gdzie dochodzi do popełniania

pospolitych przestępstw, takich jak pobicia, kradzieże

itp. Rzeczywista skala tego zjawiska nie jest znana.

Ofiary agresji, ze strachu przed zemstą rówieśników,

nie informują z reguły nikogo o swoich problemach.

W szkołach coraz częściej mamy do czynienia ze

zjawiskiem „fali” – występującym dotychczas głów-

nie w jednostkach wojskowych i zakładach peniten-

cjarnych. Starsi uczniowie biją i prześladują swoich

młodszych kolegów, okradają ich i wymuszają haracze.

Oprócz nauczycieli i pedagogów szkolnych, istotną

rolę w kształtowaniu postaw dzieci i młodzieży od-

grywają rodzice. Choć brzmi to paradoksalnie, rodzice

stosujący kary fizyczne wobec swoich dzieci, modelują

i kształtują agresywne wzorce zachowań [13].

W maju 2004 r. Skoczylas i Binczycka-Anholcer

przeprowadzili badania nad agresją wśród dzieci i mło-

dzieży szkolnej ze środowisk wiejskich. Badaniami

objęto wówczas grupę 210 uczniów szkół podstawo-

wych, gimnazjów oraz liceów z województwa kujaw-

sko-pomorskiego. 86,67% badanych potwierdziło

występowanie w szkołach przypadków agresji [13].

W prezentowanym obecnie badaniu, wypadki agresji

w szkole potwierdziło 90,10% uczestników. W obu

badaniach brane były pod uwagą wyłącznie przypadki

agresji skierowanej przeciwko uczniom. Interesujące

wydaje się porównanie danych dotyczących osób

agresorów w obydwu badaniach. W badaniach doty-

czących środowiska wiejskiego, 92,70% respondentów

podało, że agresorem najczęściej jest inny uczeń, często

kolega z tej samej klasy [13]. W prezentowanym obec-

nie badaniu odnotowano niemal identyczne wyniki

– 92,68%. Wszystkie ofiary agresji, w obu badaniach

potwierdziły występowanie w szkołach przypadków

agresji werbalnej. Najczęstsze jej formy to używanie

przekleństw, wyśmiewanie się, groźby pobicia, kłótnie,

oraz nieuzasadniona krytyka ze strony nauczycieli

[13].

Kolejnym elementem analizowanym podczas obu

badań, było występowanie w szkołach przypadków

agresji fizycznej – przemocy. W badaniu, dotyczącym

środowiska wiejskiego z agresją fizyczną w szkole

spotkało się 57,70% badanych. Najczęstszą jej formę

stanowiły pobicia – 51,04% [13].

W badaniu łódzkim, z agresją fizyczną w szkołach

spotkało się 138 uczniów (56,09%). Podobnie jak

w badaniu poprzednim, pobicia stanowiły najczęstszą

jej formę – 74 przypadki (53,63%). Według 65,39%

uczestników badania z 2004 r., przypadki agresji

w szkole powtarzały się, tzn. występowały więcej niż

jeden raz. Natomiast zdaniem 41,18% spośród nich–

powtarzały się one w sposób regularny [13]. Z badań

łódzkich wynika, że przypadki agresji powtarzały się

w 73,98%, natomiast zdaniem 65 badanych (26,42%)

– powtarzały się w sposób regularny. Charakterystycz-

ną cechą zjawiska agresji wśród dzieci i młodzieży jest

bardzo niska zgłaszalność takich przypadków. W roku

2004, tylko 30,77% ofiar agresji powiadomiło o tym

fakcie inne osoby, 69,23% – nie powiadomiło nikogo

[13].

W badaniu łódzkim uzyskano podobne wyniki.

Tylko 83 osoby, które zetknęły się z agresją w szkole

(33,74%) powiadamiało o tym fakcie inne osoby.

W obu porównywanych badaniach nie stwierdzano

w zasadzie występowania przypadków autoagresji ze

strony uczniów.

W badaniu z roku 2004, na 210 respondentów,

odnotowano tylko 6 takich przypadków (4 samooka-

leczenia i 2 samozatrucia lekami) [13], natomiast

w badaniu łódzkim, na 273 uczestników badania,

odnotowano 8 przypadków samookaleczeń.

194

Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 191-194

Wnioski

1. Agresja wśród dzieci i młodzieży szkolnej stanowi

ogromny problem społeczny zarówno w środowi-

sku wiejskim, jak i wielkomiejskim – dotyczy ok.

90% uczniów.

2. Ok. 60% dzieci – ofiar agresji, zetknęło się w szko-

le z agresją fizyczną.

3. Zdecydowana większość ofiar szkolnej agresji, nie

powiadamia nikogo o tym fakcie.

1. Maccoby E, Martin J. Socialization in the Context of the

Family: Parent – Child Interaction. [w:] Hetherington E.

Handbook of Child Psychology, Vol. IV: 1-102, New York

1993.

2. Baumrind D. Current Patterns of Parental Authority.

Developmental Psychology Monographs 1991; 4.

3. La Rose L, Wolfe D. Psychological Characteristics of Parents

who Abuse or Neglect Their Children. [w:] Lahey B,

Kazdin A. Advances in Clinical Child Psychology. Plenum

New York 1994.

4. Ziemska M. Postawy rodzicielskie. WP, Warszawa 1973.
5. Liberska H. Matuszewska M. Wybrane czynniki i mechanizmy

powstawania agresji w rodzinie. [w:] Agresja i przemoc

a zdrowie psychiczne. Warszawa – Poznań 2001.

6. Bandura A, Walters RH. Agresja w okresie dorastania. PWN,

Warszawa 1968.

7. Wójcik D. Środowisko rodzinne a poziom agresywności

młodzieży przestępczej i nieprzestępczej. Ossolineum PAN,

Warszawa – Wrocław – Kraków – Gdańsk 1997.

8. Obuchowska I. Agresja dzieci w perspektywie rozwojowej.

[w:] Agresja i przemoc a zdrowie psychiczne. Polskie

Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa – Poznań

2001.

Piśmiennictwo / References

9. Dowdney L. Dręczyciele i ich ofiary. Aktualności Pedagogiczne

1994, 5.

10. Hołyst B. Kryminologia. Wydanie IX rozszerzone.

Wydawnictwa Prawnicze Lexis Nexis Warszawa 2006.

11. Surzykiewicz J. Agresja i przemoc w szkole. Uwarunkowania

socjoekologiczne. Centrum Metodyczne Pomocy

Psychologiczno-Pedagogicznej. Warszawa 2000,

12. Wolińska JM. Agresywność młodzieży. Problem indywidualny

i społeczny. Wydawnictwo UMCS, Lublin 2000.

13. Skoczylas P, Binczycka-Anholcer M. Agresja wśród dzieci

i młodzieży szkolnej ze środowisk wiejskich. [w:] Binczycka-

Anholcer M [red.]. Przemoc i agresja jako problem zdrowia

publicznego. Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej.

Warszawa 2005.

14. Wojciszke B. Relacje interpersonalne. [w:] Strelau J. [red.]:

Psychologia. Podręcznik akademicki. GWP, Gdańsk 2000.

15. Ranschburg J. Lęk, gniew, agresja. WSiP, Warszawa 1980.
16. Dollard J, Doob LW, Miller NE, Mowrer OH, Sears RR.

Frustration and aggression. New Haven, CT: Yale University

Press 1939.

17. Frączek A, Kofta M. Frustracja i stres psychologiczny. [w:]

Tomaszewski T [red.]. Psychologia. PWN, Warszawa

1976.