1

UPRAWA ZBÓŻ W GOSPODARSTWACH

EKOLOGICZNYCH

materiały dla rolników

¯yto

Radom 2003

Opracowanie zostało wykonane w ramach

Projektu PHARE PL 01.01.04. “Rolnictwo ekologiczne”

2

Autorzy:

1. prof. dr hab. Jan Kuœ
2. dr Krzysztof Joñczyk
Instytut Uprawy Nawo¿enia i Gleboznawstwa w Pu³awach

Recenzja: dr hab. Józef Tyburski

Wspó³praca przy opracowaniu:

1. Marek Krysztoforski
2. Urszula Rupniewska

Krajowe Centrum Rolnictwa Ekologicznego w Radomiu

Projekt ok³adki: Marek Rz¹sa, RCDRRiOW w Przysieku

© Copyright by Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi

Wydawca:
Krajowe Centrum Rolnictwa Ekologicznego
- Regionalne Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich

w Radomiu
ul. Chorzowska 16/18, 26-600 RADOM

tel. [phone]

e-mail:[e-mail]
www.cdr.gov.pl/radom

Realizacja i druk:
GP RCDRRiOW w Radomiu
ul. Chorzowska 16/18, 26-600 RADOM

tel. [phone]

e-mail:[e-mail]
www.cdr.gov.pl/radom

ISBN 83-89060-25-6

Nak³ad: 500 egz.

3

Znaczenie gospodarcze

Powierzchnia uprawy ¿yta w kraju w ostatnich latach zmniejszy³a siê z 2,5 mln

ha w 1995 r. do oko³o 2 mln ha w 2002 r. Spadek area³u wi¹¿e siê z nisk¹ cen¹
ziarna oraz trudnoœciami z jego zbytem z uwagi na malej¹ce spo¿ycie pieczywa
¿ytniego, a tak¿e gorsz¹ wartoœci¹ paszow¹ ziarna, ni¿ pozosta³ych gatunków zbó¿.
¯yto, obok pszenicy, jest podstawowym zbo¿em chlebowym, znajduje wykorzy-
stanie w przemyœle gorzelniczym do produkcji wódek, posiada równie¿ du¿e zna-
czenie jako roœlina pastewna. W ¿ywieniu zwierz¹t wykorzystuje siê ziarno oraz
produkty jego przerobu. ¯yto uprawiane jest równie¿ w poplonach ozimych z prze-
znaczeniem na zielonkê lub kiszonkê.

Wymagania siedliskowe

¯yto jest zbo¿em uprawianym g³ównie na glebach lekkich, a wynika to z do-

brze rozwiniêtego systemu korzeniowego, oszczêdnej gospodarki wod¹ i wiêkszej
tolerancji na kwaœny odczyn gleby. Ze wzglêdu na te w³aœciwoœci plony ¿yta uzy-
skiwane na s³abszych glebach s¹ wy¿sze ni¿ innych zbó¿. ¯yto powinno byæ upra-
wiane g³ównie na glebach kompleksów ¿ytnich: bardzo dobrym (4), dobrym (5)
i s³abym (6) oraz kompleksie zbo¿owo – pastewnym s³abym (9) (tab. 1).

Wa¿nymi cechami ¿yta, maj¹cymi du¿e znaczenie w uprawie ekologicznej, s¹

ma³e jego wymagania cieplne i szybki wzrost po wiosennym ruszeniu wegetacji,
dziêki czemu skutecznie konkuruje z chwastami. Jest ono tak¿e stosunkowo ma³o
podatne na choroby oraz wyró¿nia siê zdolnoœci¹ pobierania sk³adników pokar-
mowych ze zwi¹zków trudno dostêpnych.

1 - pszenny bardzo dobry
2 - pszenny dobry
3 - pszenny wadliwy
4 - żytni bardzo dobry
5 - żytni dobry
6 - żytni słaby
7 - żytni bardzo słaby
9 - zbożowo-pastewny słaby
10 - pszenny górski
11 - zbożowy górski

Kompleksy rolniczej

przydatności gleb

Plon ziarna t/ha

Klasa

bonitacyjna

Plon ziarna t/ha

4,7
4,4
3,4
4,5
4,1
3,1
2,3
2,9
4,8
4,0

I

II

IIIa
IIIb
IVa

IVb

V

VI

4,9
4,5
4,4
4,1
3,4
3,3
2,8
1,8

Tabela 1.

Plon ¿yta na glebach poszczególnych kompleksów przydatnoœci rolniczej

lub klas bonitacyjnych (dotyczy rolnictwa konwencjonalnego)

4

Dobór i charakterystyka odmian

W rejestrze znajduje siê 12 populacyjnych odmian ¿yta i 6 mieszañcowych.

W uprawie ekologicznej odmiany mieszañcowe nie bêd¹ mia³y wiêkszego znacze-
nia ze wzglêdu na du¿e potrzeby nawozowe, du¿¹ podatnoœæ na choroby oraz ma³¹
konkurencyjnoœæ w stosunku do chwastów z uwagi na rzadkie siewy. Dodatkowo
nie mo¿na w tym przypadku reprodukowaæ materia³u siewnego w gospodarstwie.
W gospodarstwach ekologicznych przy produkcji ¿yta na cele konsumpcyjne pre-
ferowane powinny byæ odmiany o wiêkszej odpornoœci na porastanie oraz mniej
podatne na choroby (tab.2).

Tabela 2.

Odmiany ¿yta. Wa¿niejsze cechy rolnicze i u¿ytkowe (wg badañ COBORU)

Odmiana

Plonowanie odchylenie od

wzorca w [dt/ha]

W

ysokoϾ (cm)

PodatnoϾ na

choroby

Masa 1000 ziaren

odchylenie od

wzorca [g]

1

Wzorzec

2

3

4

5

6

7

141

33,3

-0,3
-0,7
-1,0
-0,4

0,9
0,2
0,3
0,3
0,3

-0,3

0,3
0,4

6,3

8
1
9

10

7
5
2
7
4
0
3
3

p.źdź., s.l

p.źdź.

s.l., r.

s.l.

m.
m.

0,3

-2,1
-1,0
-0,1

0,7
0,5

-0,7

0,4

-0,3
-0,6

1,1
0,1

+odp.por.z.

wcz.

wcz.

Inne

charakterystyczne

cechy

OdpornoϾ na wyleganie (skala 9

o

)

Adar
Amilo
Arant
Bosmo
Dańkowskie Złote
Hegro
Kier
Motto
Walet
Warko
Wibro
Zduno

67,7

-8,7
-7,2
-7,8
-4,9
-4,2
-3,8
-4,7
-3,8
-3,1
-4,8
-5,3
-5,8

Kolumna 5: zaznaczono podatnoœæ wiêksz¹ ni¿ przeciêtna; m- m¹czniak, p.ŸdŸ.- choroby podstawy

ŸdŸb³a, s.l. – septorioza liœci, r. – rdza brunatna;

Kolumna 6: im wy¿szy wskaŸnik tym wy¿sza odpornoœæ na wyleganie;

Kolumna 7: wcz. – wczeœniejsze dojrzewanie, +odp.por.z. – wiêksza odpornoœæ na porastanie ziarna;

5

Stanowisko w zmianowaniu

¯yto, chocia¿ powszechnie zalicza siê do roœlin o ma³ych wymaganiach p³odo-

zmianowych i w praktyce jest wysiewane g³ównie po zbo¿ach, to jednak wyraŸnie
reaguje na przedplon i zmianowanie. Z doœwiadczeñ przeprowadzonych w ostat-
nim okresie na glebach ¿ytnich s³abych wynika, ¿e ¿yto wysiewane po sobie plo-
nuje o oko³o 10% ni¿ej ni¿ po roœlinach niezbo¿owych, a trzykrotna jego upra-
wa na tym samym polu powiêksza spadek plonu do 15%. Wp³yw stanowiska na
produkcyjnoœæ ¿yta jest tym wiêkszy, im gorsza jest gleba i ni¿szy poziom jego
agrotechniki. Wartoœæ przedplonow¹ poszczególnych roœlin dla ¿yta zamiesz-
czono w tabeli 3.

Tabela 3.

Dobór przedplonów dla ¿yta

Dobre

Średnie

Złe

Wczesne odmiany ziemniaka i warzywa *
Jare mieszanki strączkowo - zbożowe
zbierane na zielonkę
Strączkowe (łubin, groch)

Mieszanki strączkowo-
zbożowe na nasiona***
Owies**

Pszenica,

Żyto,

Jęczmień,

Pszenżyto

* przedplony nawo¿one obornikiem lub kompostem;

** po owsie nale¿y zastosowaæ kompost lub obornik;

*** w mieszance udzia³ str¹czkowych powinien byæ wiêkszy ni¿ 50%.

W rolnictwie konwencjonalnym powszechna jest uprawa ¿yta po sobie lub in-

nych zbo¿ach, co przy zastosowaniu nawet ma³ych dawek nawozów mineralnych
pozwala uzyskaæ wzglêdnie du¿e jego plony. W rolnictwie ekologicznym tylko na
nieco lepszych glebach wysiew ¿yta po z³ych przedplonach (k³osowe) jest uzasad-
niony. Natomiast na s³abych glebach trudno liczyæ na uzyskanie przyzwoitych jego
plonów w takich stanowiskach.

Uprawa roli

Podstawowym celem uprawy roli pod ¿yto jest uzyskanie wysokiej sprawnoœci

gleby, poprawa stosunków powietrzno-wodnych, ograniczenie zachwaszczenia oraz
wyrównanie powierzchni pola. Korzystny stan roli przed siewem stwarza warunki
do uzyskania wyrównanych wschodów i dobrego ukorzenienia siê roœlin, co po-
prawia ich zimotrwa³oœæ i stwarza warunki do uzyskania wyrównanego ³anu. Taki

6

³an jest równie¿ bardziej konkurencyjny w stosunku do chwastów. ¯yto wymaga
gleby odle¿a³ej, poniewa¿ osiadanie gleby po wschodach roœlin sprawia, ¿e wêze³
krzewienia formu³uje siê zbyt p³ytko. Nastêpstwem tego jest silniejsze uszkadza-
nie roœlin w procesie powtarzaj¹cego siê zamarzania i rozmarzania gleby, a w skraj-
nych przypadkach mo¿e powodowaæ „wysadzanie” na powierzchniê ca³ych ro-
œlin. Sposób uprawy roli pod ¿yto zale¿y od:

•

terminu zbioru przedplonu i optymalnego terminu siewu;

•

stanu roli po zbiorze przedplonu,

•

wyposa¿enia gospodarstwa w narzêdzia uprawowe.

Uprawa po¿niwna. Po wczeœniej zbieranych przedplonach (owies, mieszanki mo-
tylkowatych z trawami, str¹czkowe i mieszanki zbo¿owo-str¹czkowe ewentualnie
k³osowe) nale¿y wykonaæ uprawê po¿niwn¹, która powinna zapewniæ:

•

p³ytkie i dobre wymieszanie z gleb¹ resztek po¿niwnych, stwarzaj¹c ko-
rzystne warunki do mo¿liwie szybkiego ich rozk³adu. Jest to szczególnie
wa¿ne przy kombajnowym zbiorze przedplonu, kiedy iloœæ resztek po-
¿niwnych jest du¿a;

•

korzystne warunki do szybkiego kie³kowania nasion chwastów oraz osy-
panych nasion roœliny przedplonowej, których przy kombajnowym zbio-
rze sporo pozostaje na powierzchni pola;

•

ograniczenie strat wody z gleby poprzez przerwanie podsi¹kania kapilar-
nego, co u³atwia poprawne wykonanie orki siewnej i dobre przygotowa-
nie roli pod oziminy;

•

zapocz¹tkowanie mechanicznego zwalczania perzu i innych chwastów
wieloletnich.

Uprawa po¿niwna, w zale¿noœci od okresu czasu od zbioru przedplonu do

wykonania orki siewnej oraz wyposa¿enia gospodarstwa w sprzêt mo¿e byæ ogra-
niczona do gruberowania (rys.1), talerzowania lub tradycyjnej podorywki. Wy-
konanie podorywki jest uzasadnione, je¿eli okres czasu od zbioru przedplonu do
wykonania orki siewnej przekracza 3 tygodnie, a tak¿e na polach zagro¿onych
perzem i innymi chwastami wieloletnimi. Wówczas po wykonaniu g³êbszej pod-
orywki i przeschniêciu roli mo¿liwe jest wyci¹ganie roz³ogów perzu kultywato-
rem i bronami.

7

Rys.1. Gruber

Uprawa przedsiewna obejmuje orkê siewn¹ oraz przedsiewne doprawienie roli.
Orkê siewn¹ mo¿na wykonaæ na oko³o 2-3 tygodnie przed wysiewem ¿yta, najle-
piej p³ugiem zagregowanym z bron¹. Mo¿na j¹ równie¿ wykonaæ bezpoœrednio
przed wysiewem ¿yta, ale wówczas konieczne jest zagêszczenie ornej warstwy gle-
by, najlepiej wa³em Campbella. G³êbokoœæ orki siewnej trzeba uzale¿niæ od stanu
roli po zbiorze przedplonu. Je¿eli zbiory przeprowadzono przy optymalnej wilgot-
noœci gleby, a pole nie jest zagro¿one wystêpowaniem perzu, orkê sp³yciæ do 15–18
cm. Natomiast na polach “rozje¿d¿onych” podczas zbioru przedplonu lub silnie za-
chwaszczonych wskazana jest wiêksza g³êbokoœæ orki, nawet oko³o 25 cm.

Po póŸno zbieranych przedplonach (ziemniak, warzywa) w gospodarstwach eko-

logicznych, nawet je¿eli rola jest pulchna wskazane jest wykonanie p³ytkiej orki
siewnej. Na powierzchni pola pozostaj¹ pewne iloœci chwastów, które mog¹ dalej
rosn¹æ w ¿ycie, dodatkowo resztki po¿niwne (np. ³êty ziemniaka) lub œlady po
przejazdach utrudniaj¹ pracê siewnika.
Przedsiewne doprawienie roli powinno umo¿liwiæ umieszczenie wysiewanych
nasion na jednakowej g³êbokoœci na zagêszczonym pod³o¿u i przykrycie ich cien-
k¹ warstw¹ luŸnej gleby. Taki stan roli stwarza warunki do uzyskania wyrówna-
nych wschodów, a w konsekwencji równomiernie zagêszczonego ³anu. Narzêdziami
najbardziej przydatnymi do takiego przygotowania roli s¹ agregaty z³o¿one z bron
i wa³ów strunowych o konstrukcji dostosowanej do ciê¿koœci gleby (rys.2).

8

Rys.2. Zestaw uprawowy do przedsiewnego doprawienia roli

Wapnowanie gleby

¯yto wykazuje stosunkowo ma³¹ wra¿liwoœæ na odczyn gleby. Dobrze rozwija

siê na glebach lekko kwaœnych (pH do 5,5). Je¿eli odczyn gleby jest ni¿szy, to ¿yto
pomimo du¿ej tolerancji na zakwaszenie, reaguje wyraŸnym wzrostem plonu na
wapnowanie. Nawozy wapniowe nale¿y rozsiaæ bezpoœrednio po zbiorze przed-
plonu, najlepiej na œcierñ przed wykonaniem uprawy po¿niwnej. W gospodarstwach
ekologicznych powinny byæ stosowane nawozy wapniowe wolno dzia³aj¹ce (g³ów-
nie wêglanowe) w dawkach podanych w tabeli 4. W przypadku gleb lekkich za-
kwaszeniu czêsto towarzyszy niedobór magnezu, którego ¿yto pobiera oko³o 4 kg
(MgO) w przeliczeniu na1 tonê ziarna wraz z odpowiedni¹ iloœci¹ s³omy. Na ta-
kich polach powinno siê stosowaæ nawozy wapniowo-magnezowe (np. dolomitu).
Jeœli w ¿ycie zaplanowano uprawê wsiewki seradeli, to wówczas nale¿y zrezygno-
waæ z wapnowania. Polecane w rolnictwie ekologicznym nawozy wapniowe, to:

- dolomit – o zawartoœci oko³o 30% CaO i 22% MgO;
- wêglan wapnia pochodzenia naturalnego (wapniak mielony)- zawartoœæ

CaO powy¿ej 40%;

- kreda ³¹kowa i jeziorna – zawartoœæ CaO 20-35%, w zale¿noœci od stop-

nia uwodnienia;

- margiel РzawartoϾ CaO 14 Р45%;
- wapno defekacyjne - zawartoœæ CaO powy¿ej 30% (za zgod¹ jednostki

certyfikuj¹cej).

9

Tabela 4.

Zalecane dawki wapna (w t/ha CaO) w zale¿noœci od odczynu gleby

Lżejsze
Średnie

2,0
3,0

1,5
2,0

Gleb

Odczyn gleby (pH)

poniżej 4,5

4,6 - 5,0

5,6 - 6,0

-
-

Nawo¿enie fosforem i potasem

W dobrze prowadzonych gospodarstwach ekologicznych, posiadaj¹cych zrów-

nowa¿on¹ produkcjê roœlinn¹ i zwierzêc¹, iloœci fosforu i potasu odprowadzane
poza gospodarstwo w sprzedawanych produktach rolniczych s¹ stosunkowo ma³e
i zasobnoœæ gleby w te sk³adniki utrzymuje siê na ogó³ na poziomie optymalnym,
czyli œrednim w powszechnie stosowanej bonitacji. Dodatkowo ¿yto charaktery-
zuje siê du¿¹ zdolnoœci¹ wykorzystania fosforu i potasu z zasobów glebowych,
a iloœci tych sk³adników odprowadzane z plonem ¿yta nie s¹ zbyt du¿e (1 tona
ziarna z odpowiedni¹ iloœci¹ s³omy zawiera oko³o 11 kg P

2

O

5

i 27 kg K

2

O). Jednak

w przypadku, kiedy zasobnoœæ gleb w fosfor i potas jest niska lub bardzo niska,
konieczne jest zastosowanie pod ¿yto nawozów dopuszczonych do stosowania w rol-
nictwie ekologicznym.

Nawozy fosforowe
M¹czki fosforytowe (uzyskiwane z przemia³u fosforytów), które zawieraj¹ oko³o
30% P

2

O

5

.

Fosfor zawarty w m¹czkach jest trudno dostêpny dla roœlin, gdy¿ nie

rozpuszcza siê w wodzie, w zwi¹zku z tym nawóz ten wymaga dobrego wymie-
szania z gleb¹ i powinien byæ stosowany przed wykonaniem uprawy po¿niwnej,
ewentualnie orki siewnej. Dobrym rozwi¹zaniem jest tak¿e dodawanie m¹czki fos-
forytowej do pryzm kompostowych lub obornikowych, co zwiêksza dostêpnoœæ
fosforu dla roœlin.

Nawozy potasowe:
Siarczan potasu - zawieraj¹cy oko³o 50% K

2

O (produkowany przez firmê Kali und

Salz);
Kainit - zawieraj¹cy oko³o 14% K

2

O;

Karnalit – zawieraj¹cy 8 - 10% K

2

O.

Dawki nawozów fosforowych i potasowych powinny byæ tak ustalane, aby

wnoszona dawka P

2

O

5

wynosi³a oko³o 40 – 80 kg/ha, a  K

2

O

oko³o 60 – 80 kg/ha.

10

Zaopatrzenie roœlin w azot

¯yto w 1 tonie ziarna wraz z odpowiedni¹ iloœci¹ s³omy pobiera oko³o 24 kg

azotu. Zbo¿e to, w odró¿nieniu od innych, charakteryzuje siê du¿¹ dynamik¹ po-
bierania azotu we wczesnych fazach rozwoju. W gospodarstwach konwencjonal-
nych, iloœci tego sk³adnika oszacowane na podstawie oczekiwanych plonów, s¹
stosowane w formie nawozów mineralnych w podzielonych dawkach dostosowa-
nych do rozwoju ¿yta. W rolnictwie ekologicznym, które wyklucza stosowanie
syntetycznych nawozów azotowych, gorsze zaopatrzenie w azot czêsto ogranicza
poziom plonów poprzez mniejsze rozkrzewienie produkcyjne a czêsto tak¿e gor-
sz¹ dorodnoœæ ziarna.

W rolnictwie ekologicznym podstawowe znaczenie ma zasobnoϾ stanowiska

w azot, a g³ównymi Ÿród³ami tego sk³adnika dla ¿yta s¹:

•

obornik lub kompost stosowany pod przedplon, mo¿na szacowaæ, ¿e przy
powszechnie stosowanych dawkach 25-30 t/ha, ¿yto uprawiane w drugim
roku po ich wniesieniu mo¿e pobraæ 30 –50 kg/ha azotu;

•

przyorane resztki po¿niwne roœlin motylkowatych drobnonasiennych lub
str¹czkowych. Im zasiewy te s¹ bardziej udane, tym pozostawiaj¹ wiêcej
azotu zwi¹zanego biologicznie w resztkach po¿niwnych. W zale¿noœci
od wielkoœci ich plonu i przebiegu pogody szacuje siê, ¿e z tego Ÿród³a
dostêpne jest od 30 do 80 kg/ha azotu;

•

mineralizacja glebowej substancji organicznej.
Interwencyjnie mo¿na tak¿e pog³ównie na ¿yto zastosowaæ wiosn¹ po

ruszeniu wegetacji dojrza³y kompost w dawce oko³o 10 t/ha.

Przygotowanie materia³u siewnego i siew

W rolnictwie ekologicznym wymagania dotycz¹ce jakoœci materia³u siewnego

s¹ wiêksze ni¿ w rolnictwie konwencjonalnym, poniewa¿:

•

zakaz stosowania systemicznych zapraw oraz chemicznego zwalczania
chorób w okresie wegetacji zwiêksza wymagania w stosunku do zdrowot-
noœci materia³u siewnego;

•

wykluczenie stosowania nawozów azotowych eliminuje mo¿liwoœæ od-
dzia³ywania w okresie wiosennym na rozkrzewienie ¿yta i intensywnoœæ
jego wzrostu. W zwi¹zku z tym wszystkie czynniki mog¹ce powodowaæ
przerzedzenie ³anu (z³a jakoœæ materia³u siewnego, opóŸniony termin sie-

11

wu, z³a uprawa roli, nieprecyzyjny siew, niekorzystne stanowisko itp.)
powoduj¹ce wypadanie roœlin prowadz¹ do wzrostu zachwaszczenia i spad-
ku plonu;

•

zakaz stosowania herbicydów wymusza koniecznoœæ zwiêkszenia zdol-
noœci konkurencyjnej ³anu w stosunku do chwastów. Tylko ³an o opty-
malnej obsadzie, równomiernie rozmieszczonych, zdrowych roœlin stwa-
rza warunki do opanowania zachwaszczenia.

Nasiona przeznaczone do siewu powinny charakteryzowaæ siê:

•

czystoœci¹ nie mniejsz¹ ni¿ 98%,

•

zdolnoœci¹ kie³kowania nie mniejsz¹ ni¿ 95%,

•

mas¹ 1000 ziaren w granicach 33-36 g.

W przygotowaniu w³asnego materia³u siewnego ¿yta i innych zbó¿ w rolnic-

twie ekologicznym nale¿y wyró¿niæ kilka etapów:

•

polowa kwalifikacja plantacji nasiennych - wybór pól z udanymi zasie-
wami oraz ocena w okresie dojrzewania ¿yta wystêpowania chorób: spo-
ryszu, g³owni ŸdŸb³owej ¿yta – stwierdzenie obecnoœci tych chorób, nie-
zale¿nie od nasilenia, dyskwalifikuje plantacjê jako nasienn¹ w rolnic-
twie ekologicznym. W ocenie tej nale¿y tak¿e zwróciæ uwagê na wystê-
powanie niektórych gatunków chwastów (k¹kol, rzodkiew œwirzepa (³o-
pucha), stok³osa ¿ytnia dziko rosn¹ca wyka);

•

zbiór w optymalnych warunkach (pe³na dojrza³oœæ, niska wilgotnoœæ ziar-
na), wstêpne oczyszczenie ziarna przed magazynowaniem (usuniêcie na-
sion i owocostanów chwastów, plew itp.);

•

dobre warunki magazynowania, niedopuszczenie do wzrostu temperatu-
ry i rozwoju chorób grzybowych na ziarnie;

•

doczyszczenie – oddzielenie ziarna drobnego, po³ówek, nasion chwastów,
oddzielenie sklerocji sporyszu (ro¿ków sporyszu);

•

ocena zdolnoœci i energii kie³kowania (parametry te mo¿na oceniæ w wa-
runkach domowych wyk³adaj¹c w pomieszczeniu o temperaturze oko³o
16-20

0

C okreœlon¹ liczbê nasion (np. 4x100 szt.) na p³askim talerzu ze

zwil¿on¹ gaz¹ lub bibu³¹, po 4 dniach oznaczamy energiê kie³kowania,
a po 7 dniach zdolnoœæ kie³kowania okreœlaj¹c procent skie³kowanych na-
sion, dobry materia³ siewny powinien charakteryzowaæ siê energi¹ i zdol-
noœci¹ kie³kowania na poziomie 95%.

12

Za³o¿enia dotycz¹ce prowadzenia produkcji metodami ekologicznymi zawar-

te w Rozporz¹dzeniu Rady EWG Nr 2092/91 z dnia 24 czerwca 1991 r. mówi¹
o koniecznoœci wysiewania nasion pochodz¹cych z gospodarstw ekologicznych.
W sytuacji gdy producenci nie mog¹ uzyskaæ materia³u nasiennego wyproduko-
wanego metod¹ ekologiczn¹ rozporz¹dzenie dopuszcza, za zgod¹ kompetentnych
organów pañstwa cz³onkowskiego, wykorzystanie materia³u rozmno¿eniowego,
który nie zosta³ poddany dzia³aniu preparatami zakazanymi do stosowania w rol-
nictwie ekologicznym.

W rolnictwie ekologicznym nie mo¿na stosowaæ chemicznych zapraw. Dopusz-

czone metody zaprawiania nasion opieraj¹ siê na zabiegach dezynfekowania z wy-
korzystaniem np.: ciep³ej wody, nadmanganianu potasu, ró¿nego rodzaju roztwo-
rów, wyci¹gów roœlinnych, otoczkowania mlekiem w proszku oraz zapraw na ba-
zie mikroorganizmów

*

. Prawid³owe ich przeprowadzenie w gospodarstwie jest

bardzo trudne i pracoch³onne, a tak¿e czêsto ma³o skuteczne, gdy¿ zakresy doty-
cz¹ce temperatur oraz czasu ich dzia³ania s¹ bardzo w¹skie i œciœle okreœlone.

Termin siewu. Spoœród zbó¿ ozimych ¿yto wykazuje najwiêksz¹ wra¿liwoœæ na
opóŸnienie siewu. Z tego wzglêdu powinno siê je wysiewaæ w terminach zbli-
¿onych do optymalnych dla poszczególnych rejonów kraju (rys.3). Zbyt wcze-
sne siewy s¹ niewskazane ze wzglêdu na zagro¿enie zaatakowaniem plantacji
przez ploniarkê zbo¿ówkê lub pryszczarka heskiego. Ponadto, w wyniku przy-
spieszenia terminu siewu, mo¿e nast¹piæ nadmierne rozkrzewienie roœlin w okre-

*

•

Jedna z metod dezynfekcji nasion z wykorzystaniem ciep³ej wody polega na na-

stêpuj¹cym postêpowania: ziarno znajduj¹ce siê w workach lub koszach zanurza

siê na 4 godziny w kadzi z wod¹ o temperaturze 25-30

0

C potem w kadzi z gor¹ca

wod¹ o temperaturze 50

0

C na tak d³ugo aby siê ogrza³o do tej temperatury, a na-

stêpnie szybko przenosi siê je do kadzi z wod¹ o temperaturze 52

0

C na okres 10

minut. Przestrzeganie re¿imu czasowego i temperatury wody ma istotne znacze-

nie ze wzglêdu na skutecznoœæ zabiegu oraz zagro¿enie utraty zdolnoœci kie³ko-

wania. W nastêpnej kolejnoœci ziarno ch³odzi siê zimn¹ wod¹ i suszy.

•

Do dezynfekcji nasion na mokro stosuje siê roztwór 2% nadmanganianu potasu

(KMnO

4

), zwi¹zek ten w powi¹zaniu z kwasem krzemowym wykorzystywany jest

równie¿ do zaprawiania nasion na sucho.

•

W metodzie otoczkowania ziarna mlekiem w proszku wykorzystuje siê mecha-

nizm antagonistycznego oddzia³ywania mikroorganizmów glebowych na patoge-

na, otoczka z mleka stanowi po¿ywkê dla obecnej w glebie bakterii Bacillus sub-

tilis, która istotnie redukuje aktywnoœæ œnieci cuchn¹cej (Tilletia carries) wystê-

puj¹cej w pszenicy.

13

sie jesieni, co zwiêkszy podatnoœæ roœlin na wyprzenie lub uszkodzenie przez
pleœñ œniegow¹.

Rys.3.Terminy siewu ¿yta

Iloœæ wysiewu ¿yta w rolnictwie ekologicznym nie powinna odbiegaæ od zaleca-
nej dla danej odmiany w rolnictwie konwencjonalnym. Ogólnie iloœæ siewu za-
le¿y od:

•

jakoœci materia³u siewnego (dorodnoœci ziarna, czystoœci, zdolnoœci kie³-
kowania);

•

kultury roli;

•

jakoœci gleby;

•

terminu siewu.

Znajduj¹ce siê w rejestrze odmiany ¿yta populacyjnego wymagaj¹ wysiewu

w granicach 300-470 szt. nasion/m

2

, górn¹ granicê nale¿y stosowaæ w gorszych

warunkach glebowych i opóŸnionym siewie (tab.5).

14

Tabela 5.

Normy wysiewu ¿yta (szt. ziaren na 1 m

2

)

Kompleks glebowy

żytni b. dobry

żytni dobry

żytni słaby, żytni b. słaby

termin siewu

optymalny

opóźniony

optymalny

opóźniony

optymalny

opóźniony

300

110*

350
128

350
128

400
146

430
157

470
172

* przy 34g MTZ, czystoœci 98%, zdolnoœci kie³kowania 95%

Uzasadnione jest zwiêkszenie o ok. 10% normy wysiewu przy:

•

opóŸnionym o 10-12 dni terminie wysiewu;

•

gorszych warunkach glebowych;

•

z³ym przedsiewnym przygotowaniu roli.

Masê wysiewanego ziarna w kg/ha wylicza siê ze wzoru:

Iloœæ wysiewu w kg =

N x MTZ

—————— x 100

W

N

– gêstoœæ wysiewu w szt./m

2

MTZ

– masa 1000 ziaren (g)

W

– wartoœæ u¿ytkowa nasion (zdolnoœæ kie³kowania x czystoœæ)

W gospodarstwach ekologicznych na lekkich glebach ¿yto czêsto jest trakto-

wane jako roœlina ochronna dla seradeli, która w tych warunkach pe³ni podobn¹
rolê jak koniczyna na lepszych glebach. Wsiewka seradeli mo¿e byæ przeznaczana
na paszê lub na zielony nawóz. Seradelê w ¿yto mo¿na wsiewaæ wiosn¹ po rusze-
niu wegetacji. Wówczas siewnikiem rzêdowym wysiewa siê oko³o 40 – 60 kg/ha
nasion seradeli, na g³êbokoœæ 1-2 cm w rozstawie rzêdów oko³o 15 cm. Seradelê
mo¿na równie¿ wysiewaæ w tym terminie rzutowo. Natomiast w rejonach gdzie
seradela jest pora¿ana przez choroby zgorzelowe korzystniejszy jest jej rzutowy
wysiew w fazie k³oszenia siê ¿yta. W rolnictwie konwencjonalnym ¿yto jako ro-
œlina ochronna dla seradeli jest wysiewane w zmniejszonej o 10-15% iloœci. W rol-
nictwie ekologicznym natomiast, z uwagi na znacznie mniejsze rozkrzewienie ro-
œlin, norma wysiewu ¿yta pe³ni¹cego rolê roœliny ochronnej dla wsiewki nie musi
byæ zmniejszana.

15

Ocena ³anu po przezimowaniu

Optymalna obsada roœlin wiosn¹ po przezimowaniu powinna wynosiæ

250-300 szt. roœlin/m

2

. W przypadku s³abego przezimowania, w rolnictwie kon-

wencjonalnym obsada roœlin poni¿ej 110 szt./m

2

kwalifikuje plantacjê do zaorania

i przesiewu. W gospodarstwach ekologicznych, z uwagi na ograniczone mo¿liwo-
œci sterowania ³anem np. za pomoc¹ nawo¿enia mineralnego, stosowania herbicy-
dów, minimalna obsada roœlin wiosn¹ powinna wynosiæ oko³o 150-200 szt./m

2

.

W takich przerzedzonych ³anach w celu ograniczenia zachwaszczenia wskazane
jest stosowanie wsiewek seradeli.

Regulacja zachwaszczenia

W rolnictwie ekologicznym, obok metod poœrednich (p³odozmian, dobór od-

mian, jakoœæ materia³u siewnego, termin i gêstoœæ siewu), mechaniczna pielêgna-
cja zasiewów, a w przypadku zbó¿ g³ównie bronowanie, jest podstawowym bez-
poœrednim zabiegiem reguluj¹cym poziom zachwaszczenia. W przypadku ¿yta jed-
nak ze wzglêdu na p³ytkie umieszczenie wêz³a krzewienia (ok. 1 cm) w zasadzie
nie stosuje siê bronowania. Jedynie w przypadku silniejszego uszkodzenia roœlin
przez pleœñ œniegow¹ wskazane jest zastosowanie wiosn¹ lekkiej brony, która usu-
nie martwe roœliny i doprowadzi powietrze do powierzchni gleby, co mo¿e przy-
hamowaæ rozwój choroby.

Zbiór

Termin zbioru oraz jego organizacja w znacznym stopniu determinuje straty

i jakoœæ plonu. W pierwszej kolejnoœci nale¿y zbieraæ ziarno przeznaczone na ma-
teria³ siewny i na cele konsumpcyjne ze wzglêdu na zagro¿enie (szczególnie w wa-
runkach wilgotnej pogody), porastaniem lub rozwojem grzybów powoduj¹cych
czernienie zbó¿. Przy dominuj¹cym obecnie kombajnowym zbiorze czynnikiem
najczêœciej przes¹dzaj¹cym o terminie zbioru jest wilgotnoœæ. Ziarno przeznaczo-
ne do przechowywania nie powinno mieæ wiêcej ni¿ 15% wilgotnoœci. Przed³u¿e-
nie zbiorów w warunkach d¿d¿ystej pogody powoduje wystêpowanie na wszyst-
kich gatunkach czernienia zbó¿, choroby wywo³ywanej przez grzyby saprofitycz-
ne z rodzaju: Cladosporium, Alternaria, Epicoccum, a tak¿e pogorszenie jakoœci
wskutek zapocz¹tkowania procesów enzymatycznych prowadz¹cych do porasta-
nia ziarna. Maj¹c na uwadze powy¿sze zagro¿enia istotn¹ zasad¹ racjonalnego

16

zbioru jest przeprowadzenie go w mo¿liwie najkrótszym czasie, dodatkowo do-
brze zorganizowane ¿niwa umo¿liwiaj¹ wczeœniejszy wysiew poplonów.

W rolnictwie ekologicznym du¿¹ wagê przywi¹zuje siê do czystoœci ziarna.

Z tego wzglêdu nale¿y tak wyregulowaæ pracê kombajnu aby wstêpne doczysz-
czenie eliminowa³o znaczn¹ czêœæ zanieczyszczeñ, nasion i ca³ych owocostanów
chwastów. Wszelkie zanieczyszczenia organiczne (nasiona, czêœci chwastów, po-
³amane ziarniaki, zielone czêœci roœlin) maj¹ wy¿sz¹ wilgotnoœæ ni¿ zbo¿e i z tego
wzglêdu powoduj¹ rozwój bakterii, grzybów pleœniowych, szkodników, w trakcie
przechowywania ziarna. Dodatkowo istotnym elementem jest zachowanie czysto-
œci wszystkich zespo³ów maszyn zbieraj¹cych. Ma to szczególnie znaczenie w sy-
tuacji zbioru zbó¿ pora¿onych patogenami, które mog¹ byæ przenoszone za po-
œrednictwem nasion.

17

Za³¹cznik Nr 1

UPOWA¯NIONE JEDNOSTKI CERTYFIKUJ¥CE ROLNICTWO

EKOLOGICZNE W ROKU 2003 */

18