J

ERZY

B

ARTMIN

´ SKI

Konwersatorium „Je˛zyk a kultura”.
Projekt programu.

Stosunek je˛zyka do kultury staje sie˛ w ostatnich latach ponownie przedmiotem z˙ywszych
zainteresowan´ lingwistów i zainteresowania te zdecydowanie wychodza˛ poza problemy
podejmowane w ramach tzw. kultury je˛zyka. W je˛zykoznawstwie polskim pod „kultura˛
je˛zyka” rozumie sie˛ – wedle definicji podanej w „Encyklopedii wiedzy o je˛zyku polskim”
(1978) – „stopien´ znajomos´ci s´rodków je˛zykowych oraz sprawnos´ci w s´wiadomym i kry-
tycznym korzystaniu z nich (...), po drugie zas´ zabiegi maja˛ce na celu podniesienie
znajomos´ci je˛zyka i sprawnos´ci jego uz˙ywania”. Tak normatywnie i uz˙ytkowo pojmowana
kultura je˛zyka, be˛da˛c dziedzina˛ o wielkiej wadze społecznej, jest zarazem dziedzina˛
dobrze w Polsce rozbudowana˛, dysponuja˛ca˛ poradnikami, czasopismami, programem
dydaktycznym w wyz˙szych uczelniach i miejscem w prasie, radiu i telewizji. Ma swoja˛
uznana˛ pozycje˛ w je˛zykoznawstwie i swój wysoki prestiz˙ społeczny. Kluczowe znaczenie
ma dla kultury je˛zyka sprawne uz˙ycie s´rodków je˛zykowych jako narze˛dzia społecznej
komunikacji. W centrum jej uwagi stoja˛ normy je˛zykowe, które sa˛ przedmiotem studiów,
kodyfikacji i s´wiadomej piele˛gnacji. Potrzeba rozwijania tak rozumianej kultury je˛zyka
nie ulega najmniejszej wa˛tpliwos´ci.

Równoczes´nie coraz bardziej dzis´ oczywista staje sie˛ potrzeba rozwijania jeszcze

inaczej pomys´lanych badan´ nad je˛zykiem w jego relacji do kultury. Najogólniej mówia˛c
– badan´, teoretycznych i historycznych, które ujmowałyby je˛zyk nie tylko w jego funkcji
instrumentalno-praktycznej, lecz uwzgle˛dniałyby cała˛ róz˙norodnos´c´ jego powia˛zan´ z jed-
nostka˛ i zbiorowos´cia˛.

W kulturze – rozumianej jako wieloaspektowa całos´c´ obejmuja˛ca normy, wzory i war-

tos´ci oraz czynnos´ci, które sa˛ ich realizacja˛, a takz˙e wytwory tych czynnos´ci

1

– je˛zyk

funkcjonuje jako podstawa konsolidacji i wyodre˛bniania wspólnot ludzkich, jako czynnik
modeluja˛cy obraz s´wiata i programuja˛cy zachowania społeczne, jako narze˛dzie utrwalania
i przekazywania kultury

2

.

Je˛zyk jest składnikiem kultury, a równoczes´nie kultura jest zawarta w je˛zyku, daje sie˛

poznawac´ poprzez je˛zyk. Je˛zyk jest nie tylko jej cze˛s´cia˛, jej narze˛dziem, lecz takz˙e
kodyfikatorem.

Badanie je˛zyka w jego powia˛zaniu z kultura˛ podejmuje ten nurt w lingwistyce współ-

czesnej, który okres´la sie˛ mianem lingwistyki antropologicznej. Nurt ten przywraca
lingwistyce status i charakter dyscypliny humanistycznej.

Po okresie tryumfalnego rozwoju strukturalizmu i generatywizmu, które precyzje˛ opisu

okupiły wyizolowaniem je˛zyka z kontekstu, przyszedł czas na badanie je˛zyka w jego
róz˙nokierunkowych uwikłaniach. Słynne zdanie-hasło kon´cza˛ce „Kurs je˛zykoznawstwa
ogólnego” de Saussure’a (1916): „Jedynym prawdziwym przedmiotem je˛zykoznawstwa
jest je˛zyk, rozpatrywany sam w sobie i ze wzgle˛du na siebie samego” – odegrawszy
pozytywna˛ role˛ w ukształtowaniu autonomicznej metodologii je˛zykoznawczej wytraciło
swoja˛ siłe˛ inspiruja˛ca˛. Uwage˛ lingwistów lat 70-tych i 80-tych zaje˛ły zwia˛zki je˛zyka ze
społeczna˛ sytuacja˛ porozumiewania sie˛ (socjolingwistyka), z osobowos´cia˛ i potrzebami
psychicznymi mówia˛cych (psycholingwistyka), z kultura˛ wreszcie jako rzeczywistos´cia˛
par excellence ludzka˛ (etnolingwistyka)

3

.

Jednym z najwaz˙niejszych zadan´ stoja˛cych przed lingwistyka˛ antropologiczna˛ jest

wypracowanie narze˛dzi poje˛ciowych i metod badawczych, które swoja˛ precyzja˛ mogłyby
dorównac´ metodom strukturalistycznym, w szerokim sensie tego słowa. Praca ta musi sie˛
oprzec´ na gruntownej analizie teoretycznej zwia˛zków zachodza˛cych mie˛dzy je˛zykiem
i kultura˛, zwia˛zków, których uchwycenie stanowi jedno z najtrudniejszych zadan´ humani-
styki. Istotne pytanie, od odpowiedzi na które zalez˙y wynik szczegółowych poszukiwan´,
dotyczy tego, czy mamy istotnie do czynienia z relacja˛ jedynie dwuczłonowa˛, czy tez˙
w relacji tej uczestniczy jeszcze dalszy, trzeci element. A jes´li uczestniczy, to czy jest nim
struktura i kontekst działan´ społecznych, jak sa˛dzi B. Malinowski i jego kontynuatorzy,
czy moz˙e – człowiek, ze swoja˛ psychika˛ i mentalnos´cia˛, jak przyjmuje np. E. Sapir. Inne
waz˙ne pytanie odnosi sie˛ do tego, jak je˛zyk naturalny, werbalny, ma sie˛ do innych
systemów semiotycznych, takich jak gesty i zachowania, muzyka, plastyka, zwyczaje
i obrze˛dy, religia itd., na ile jest w stosunku do nich samodzielny, jakie sa˛ reguły wzaje-
mnego przekładu systemów komunikacyjnych, a zwłaszcza czy istnieje baza integruja˛ca
je wszystkie i co ewentualnie moz˙e byc´ uznane za taka˛ baze˛?

Relewantnos´c´ zwia˛zku je˛zyka i kultury dla opisu obu wchodza˛cych w ten zwia˛zek

dziedzin podkres´la wielu antropologów i lingwistów.

Przytoczmy w tym miejscu dwie wybrane wypowiedzi badaczy kultury na temat

je˛zyka:

C. Levi-Strauss powiedział niejako w imieniu antropologii strukturalnej: „Z wielu

powodów uwaz˙am je˛zyk za najbardziej zasadniczy fakt kulturowy. Po pierwsze, je˛zyk jest
cze˛s´cia˛ kultury (...). Po drugie, je˛zyk jest zasadniczym instrumentem, uprzywilejowanym
s´rodkiem, dzieki któremu przyswajamy kulture˛ naszej grupy (...). W kon´cu, i przede
wszystkim, je˛zyk jest najdoskonalszym ze wszystkich przejawów porza˛dku kulturowego,
tworza˛cych systemy na tej czy innej zasadzie. I jes´li chcemy zrozumiec´, czym jest sztuka,
religia, prawo, a moz˙e nawet i kuchnia lub zasady uprzejmos´ci, nalez˙y je rozumiec´ jako
kody utworzone przez artykulacje˛ znaków, według modelu lingwistycznego porozumie-
wania sie˛”

4

.

Wojciech Burszta, reprezentuja˛cy nowy kierunek zwany antropologia˛ kognitywna˛ czy

etnonauka˛, zamkna˛ł swoja˛ ksia˛z˙ke˛ naste˛puja˛ca˛ deklaracja˛: „Sa˛dze˛, z˙e kaz˙dy program
podmiotowej rekonstrukcji kultury, rekonstrukcji jej oryginalnych współczynników huma-
nistycznych (form poje˛ciowych), musi w pierwszym rze˛dzie uwzgle˛dnic´ rozwaz˙ania nad
je˛zykiem. Rozpoznania dotycza˛ce tej wyja˛tkowej dziedziny kultury, jaka˛ stanowi je˛zyk,
winny byc´ pierwszym krokiem badawczym, gdyz˙ je˛zyk wyznacza moz˙liwos´ci, ale i stawia
bariery dla teorii kultury i jest rzecza˛ niezbe˛dna˛ zdac´ sobie z tego sprawe˛”

5

.

Ze strony je˛zykoznawczej najdobitniejszy wyraz zainteresowaniu kulturowym konte-

10

kstem je˛zyka dali ostatnio autorzy nowej, strukturalno-semiotycznej gramatyki porównaw-
czej indoeuropejskiej, T. W. Gamkrelidze i W. W. Iwanow, którzy zdeklarowali otwarcie
– i w znacznym zakresie zrealizowali – zasade˛ „badania je˛zyka jako produktu kultury
ludzkiej w s´cisłym zwia˛zku z ta˛ kultura˛ i na tle historii nosicieli je˛zyka”

6

. Stanowisko to

nawia˛zuje do sformułowanej niegdys´ przez J. Grimma zasady „przechodzenia od słów ku
rzeczom”.

W je˛zykoznawstwie polskim tradycje takiego mys´lenia o je˛zyku reprezentowało wielu

badaczy, by wymienic´ A. Brücknera, K. Moszyn´skiego, T. Lehra-Spławin´skiego, W. Ta-
szyckiego, T. Milewskiego i innych, a ze współczes´nie działaja˛cych – A. Wierzbicka˛,
I. Bajerowa˛, H. Popowska˛-Taborska˛.

Koniecznos´c´ podje˛cia programu je˛zykoznawczego zorientowanego kulturowo dała

o sobie znac´ z wielka˛ siła˛ w s´rodowisku skupionym wokół programu badawczego „Polska
kultura narodowa, jej tendencje rozwojowe i percepcja”, koordynowanego przez Uniwer-
sytet Wrocławski, a kierowanego przez prof. M. Klimowicza (do r. 1982 – przez prof.
Cz. Hernasa). W programie tym je˛zykoznawcy znalez´li sie˛ obok kulturoznawców w sytu-
acji ponieka˛d wymuszonego naukowego dialogu. Czy sa˛ do tego dialogu przygotowani?
Na pewno moz˙na powiedziec´ tylko to, z˙e do niedawna nie wykazywali wie˛kszego nim
zainteresowania, da˛z˙a˛c do utrzymania własnej, autonomicznej metodologii i własnych
koncepcji teoretycznych, pamie˛taja˛c o wysokim prestiz˙u dyscypliny lingwistycznej ws´ród
nauk humanistycznych. W nowej sytuacji podejmowanych na duz˙a˛ skale˛ badan´ zespoło-
wych nad kultura˛ narodowa˛ oczekuje sie˛ jednak od je˛zykoznawców takich opracowan´,
które spełniaja˛c wymogi metodologiczne ich własnej dyscypliny i odpowiadaja˛c współ-
czesnym teoriom je˛zyka, zarazem korespondowałyby z pracami nad kultura˛, prowadzony-
mi przez historyków, literaturoznawców, teoretyków komunikacji, filozofów, socjologów,
etnografów, badaczy obyczajów i systemów aksjologicznych, badaczy polityki kulturalnej
i organizacji z˙ycia kulturalnego itd. Uwzgle˛dnienie choc´by tylko tego, co sie˛ okres´la
mianem kulturowych aspektów je˛zyka, staje sie˛ warunkiem partycypacji je˛zykoznawców
w dwu wielkich syntezach przygotowywanych w ramach programu wrocławskiego, mia-
nowicie historii kultury polskiej i encyklopedii kultury polskiej XX wieku.

Zaistniała we wspomnianym s´rodowisku sytuacja wydaje sie˛ nader szcze˛s´liwa dla

przyszłos´ci nurtu antropologiczno-kulturowego w je˛zykoznawstwie polskim. Zmusza ona
do dokonania bilansu osia˛gnie˛c´, ujawnienia niedostatków, programowania działan´, a w
efekcie – takz˙e do podje˛cia współpracy w gronie zainteresowanych badaczy. Moga˛c
pozostac´ przy własnych warsztatach dokumentacyjnych i materiałowych, badacze staja˛
przed perspektywa˛ współdziałania na gruncie wspólnej problematyki teoretycznej i meto-
dologicznej. Otwiera to przed nimi nowe moz˙liwos´ci, a dla nauki stwarza szanse˛ przyspie-
szonego rozwoju.

Jako uczestnik tych badan´, przygotowuja˛cy wraz z zespołem słownik etnolingwistycz-

ny, a przede wszystkim jako współorganizator (od roku 1983) prac w grupie tematycznej
VII (Je˛zyk a kultura), chce˛ przedstawic´ plan działania w powie˛kszaja˛cym sie˛ stale kre˛gu
współpracowników programu wrocławskiego, a takz˙e pewne propozycje merytoryczne co
do tematyki prowadzonych aktualnie i czekaja˛cych na podje˛cie badan´. Plan odnosi sie˛ do
utworzenia ogólnopolskiego konwersatorium, pos´wie˛conego dyskutowaniu problematyki
zwia˛zków je˛zyka i kultury, propozycje zas´ obejmuja˛ liste˛ tematów, które, jak sie˛ zdaje,
winny zostac´ opracowane w tym włas´nie kre˛gu badaczy.

Idea powołania konwersatorium jako luz´nej organizacji s´rodowiskowej, pozwalaja˛cej

utrzymac´ stałe kontakty robocze w gronie osób zainteresowanych podobna˛ tematyka˛, ma
wielostronne uzasadnienie. Przede wszystkim tłumaczy sie˛ tym, z˙e brak obecnie gotowych

11

koncepcji teoretycznych i wzorów poste˛powania w dziedzinie, która nas interesuje. Kon-
cepcje takie i wzory nalez˙y wypracowac´. Partnerska, wytrwała dyskusja, wymiana do-
s´wiadczen´, rzeczowe i z˙yczliwe rozmowy – wydaja˛ sie˛ najlepsza˛ droga˛ poste˛powania na
dzis´. Zawia˛zkiem takiego działania, obliczonego na długa˛ mete˛, moga˛ byc´ doroczne
spotkania zespołów grupy tematycznej VII, pos´wie˛cone ocenie wyników i komisyjnemu
„odbiorowi” prac. Doroczna ocena wyników w z˙adnym wypadku nie powinna byc´ kwestia˛
formalna˛, przeciwnie, nalez˙y ja˛ traktowac´ jako okazje˛ do wnikliwej dyskusji merytorycz-
nej. Im wie˛cej osób wez´mie w niej udział, tym lepiej. Spotkania takie winny miec´ charakter
otwarty i byc´ doste˛pne nie tylko dla „zleceniobiorców” biura wrocławskiego, lecz dla
wszystkich zainteresowanych. Wielu ciekawych i rzetelnych badaczy konkretnych zagad-
nien´ antropologiczno-je˛zykowych pracuje indywidualnie, poza oficjalnymi, dotowanymi
programami naukowymi. Maja˛ do tego prawo i jest to korzystne dla zachowania plurali-
zmu metodologicznego. Ramy organizacyjne konwersatorium pozwoliłyby – z jednej
strony – im samym uczestniczyc´ w pracach grupy badaczy zwia˛zanych z programem
wrocławskim, z drugiej zas´ strony – wnies´c´ do tych prac swój potencjał mys´lowy, pomy-
słowos´c´ w doborze tematyki szczegółowej i zdrowy krytycyzm, bez przyjmowania for-
malnych zobowia˛zan´.

Dla dobrej pracy konwersatorium nalez˙ałoby zadbac´ o to, by materiały z okresowych

spotkan´ mogły byc´ systematycznie wydawane drukiem i tworzyc´ serie˛ wydawnicza˛*.

Propozycje tematyczne podam tutaj z mys´la˛ o pracach projektowanego konwersato-

rium; aktualnie podejmowanych, a zwłaszcza planowanych, a takz˙e z intencja˛ poinformo-
wania o tym, jaki zakres potrzeb zgłasza pod adresem je˛zykoznawców wspomniana
Encyklopedia kultury polskiej XX wieku.

W roku 1985, na zlecenie zespołu redakcyjnego Encyklopedii, wste˛pna˛ wersje˛ siatki

haseł je˛zykowych dla projektowanego wydawnictwa przygotowali: prof. M. R. Mayeno-
wa, prof. I. Bajerowa i doc. J. Bartmin´ski. Po licznych dyskusjach i uwagach (zgłosili je
na pis´mie ba˛dz´ ustnie: prof. J. Puzynina, prof. Z. Kurzowa, prof. W. Pisarek, dr J. Anusie-
wicz, dr F. Nieckula) druga˛ wersje˛ siatki haseł, zaakceptowana˛ przez redakcje˛ jako
podstawa do rozpocze˛cia prac nad artykułami, przygotowali M. R. Mayenowa i J. Bart-
min´ski. Siatka ta obejmuje prawie 30 haseł, przewidzianych do opracowania w postaci
duz˙ych (15 – 25 stron maszynopisu) artykułów autorskich. Podam liste˛ haseł wraz
z propozycjami uszczegółowienia ich tres´ci.

Proponowana siatka haseł je˛zykowych
do Encyklopedii kultury polskiej XX wieku

1. JE˛ZYK NATURALNY JAKO SYSTEM SEMIOTYCZNY
Wewne˛trzna organizacja, stosunek do innych systemów semiotycznych. Kompetencja

i uz˙ycie. Antropocentryzm je˛zyka. Społeczny i kulturowy charakter je˛zyka. Dialogowos´c´.
Akwizycja je˛zyka i jego kształcenie. Funkcje kulturowe: symbolicznego ujmowania rze-
czywistos´ci, utrwalania i transmisji kultury, programowania zachowan´ ludzi itp. Je˛zyk
a mys´lenie.

2. ZNAK JE˛ZYKOWY
Typologia znaków (symptomy, apele, obrazy, znaki arbitralne jedno- i dwuklasowe).

12

Funkcje znaków i tekstów je˛zykowych: komunikatywna, ekspresywna, apelatywna i per-
swazyjna (dyrektywna), fatyczna (kontaktowa), poetycka (estetyczna), metaje˛zykowa,
magiczna i performatyczna, ludyczna. Hierarchizacja funkcji w tekstach róz˙nych stylów
i nurtów pis´mienniczych.

3. NORMA JE˛ZYKOWA
System – uzus – uz˙ycie. Geneza norm je˛zykowych, ich wzgle˛dnos´c´. Błe˛dy je˛zykowe

i ich typy. Bła˛d a wada (zaburzenie mowy). Bła˛d a twórczos´c´ je˛zykowa. Zmienna czasowo
i s´rodowiskowo tolerancja na bła˛d. Kodyfikacje norm je˛zykowych w XX wieku. Czynniki
utrwalaja˛ce norme˛ i wymuszaja˛ce przestrzeganie jej. Wys´miewanie jako sankcja za prze-
kroczenie normy (przykłady odnos´nych tekstów satyrycznych).

4. KULTURA JE˛ZYKA
Poje˛cie kultury je˛zyka, jej składniki (wiedza o je˛zyku, sprawnos´c´, poprawnos´c´). Popra-

wnos´c´ je˛zykowa a puryzm. Czynniki udatnos´ci („felicity”) je˛zykowej. Problem prawdzi-
wos´ci jako wste˛pnego warunku komunikacji je˛zykowej. Kryteria poprawnos´ci je˛zykowej
wewna˛trzje˛zykowe: (systemowe, ekonomicznos´ciowe) i zewna˛trzje˛zykowe (uzualne, na-
rodowe, autorskie, instytucjonalne – w tym zwłaszcza radio, telewizja, szkoła, teatr), ich
zmienny prestiz˙. Moda a je˛zyk. Tabu i eufemizm i ich z´ródła, przejawy, zakres wyste˛po-
wania.

5. JE˛ZYKOZNAWSTWO W XX WIEKU
Rozwój teorii je˛zyka. Dyscypliny wchodza˛ce w skład je˛zykoznawstwa, miejsce w nich

problemów kultury je˛zykowej. Róz˙ne uje˛cia relacji je˛zyk – kultura.

6. RETORYKA, JEJ GŁÓWNE PROBLEMY
a) Retoryka antyczna i jej kontynuacje póz´niejsze az˙ do schyłku XVII i pocza˛tku XIX

w. Stosunek retoryki do gramatyki i poetyki. Zasadnicze cze˛s´ci (wynalezienie, kompozy-
cja, wysłowienie, zapamie˛tanie, wypowiedzenie), typologie stylów, podstawowe poje˛cia
w zakresie wynalezienia (locus communis) i w zakresie wysłowienia (figury i decorum).

b) Retoryka współczesna jako cze˛s´c´ poetyki. Pragmatyka wypowiedzi.
7. SŁOWNIK JE˛ZYKA POLSKIEGO
Przegla˛d chronologiczny z wydzieleniem typów i porównaniem koncepcji.
8. GRAMATYKA JE˛ZYKA POLSKIEGO
9. PORADNICTWO JE˛ZYKOWE
Podstawy teoretyczne (odesłac´ do haseł nr 3 i 4). Wybitne autorytety (Szober, Doro-

szewski, Klemensiewicz) i instytucje (radio, telewizja, szkoła). Opieka logopedyczna i jej
zakres w Polsce. Przegla˛d podstawowych wydawnictw zwartych, cykli czasopis´mienni-
czych, radiowych itp. Strefy zjawisk obje˛tych zainteresowaniem (co z zakresu wymowy,
fleksji, słowotwórstwa, składni, słownictwa...).

10. JE˛ZYKI OBCE W POLSCE
a) Je˛zyki mniejszos´ci narodowych.
b) Je˛zyki obce w szkole oraz jako przedmiot studiów naukowych.
11. JE˛ZYK OGÓLNOPOLSKI
Powstanie polskiego je˛zyka ogólnego, etapy jego rozwoju. Funkcje integracyjne dzis´

i dawniej. Baza społeczna i jej zmiany ze szczególnym uwzgle˛dnieniem ostatnich 40 lat.
Wewne˛trzna unifikacja i jej granice. Stosunek do dialektów, gwar miejskich i s´rodowisko-
wych. Odmiany regionalne: warszawska, krakowska, poznan´ska, lwowska, wilen´ska.
Regionalizmy leksykalne i in. dzis´ i dawnej. (Odesłanie do wariantów: mówionego i pisa-
nego, do wariantów stylistycznych).

12. POLSZCZYZNA MÓWIONA I PISANA
Zróz˙nicowanie substancji, form i funkcji. Wzajemne oddziaływanie.

13

13. STYLE FUNKCJONALNE
Zgodnie z praska˛ szkoła˛, proponuje sie˛ wyróz˙nienie stylu potocznego, naukowego,

kancelaryjnego, perswazyjnego i „stylu wykładu humanistycznego”. Szczególne miejsce
je˛zyka poetyckiego.

14. DIALEKTY I GWARY LUDOWE
Charakterystyka ogólna dialektu w porównaniu z je˛z. ogólnym z akcentem na funkcje,

dalej tez˙ struktury. Podstawy podziału terytorium je˛zykowego na dialekty i gwary. Spór
o kaszubszczyzne˛. Od problemu granic do problemu centrów. Zwie˛zła charakterystyka
dialektów: kaszubskiego, mazowieckiego, wielkopolskiego, s´la˛skiego, kresowego, z wy-
odre˛bnieniem niektórych gwar waz˙nych dla historii kultury (podhalan´ska, kurpiowska...).
Stylistyczne zróz˙nicowanie gwar na warianty stylistyczne potoczny i artystyczny (poety-
cki interdialekt jako je˛zyk folkloru). Zanikanie dialektów; gwary a odmiany regionalne
je˛zyka ogólnego. Dialekty i gwary w literaturze i filmie. Próby tworzenia regionalnych
je˛zyków literackich na Kaszubach i na S

´ la˛sku. Je˛zyk współczesnej poezji i prozy chło-

pskiej (pisanej).

15. GWARY MIEJSKIE
Charakterystyka z nawia˛zaniem do rozwoju miast i społecznej dyferencjacji ich ludno-

s´ci. Stosunek do gwar wiejskich i polszczyzny ogólnej. Prezentacja głównych gwar wiej-
skich i polszczyzny ogólnej. Prezentacja głównych gwar miejskich: warszawskiej („wie-
cha”), krakowskiej, poznan´skiej, lwowskiej, wilen´skiej, wrocławskiej... Wykorzystanie
literackie gwar miejskich (S. Wiechecki itp.), folklor miejski.

16. GWARY S

´ RODOWISKOWE I ZAWODOWE

Wste˛p jak przy punktach 11 i 12. Zakres odre˛bnos´ci: słownictwo czy cos´ nadto? Termin

„z˙argon” i dyskusje nad wartos´ciami gwar s´rodowiskowych. Prezentacja najwaz˙niejszych
gwar (z wewnt. odesłaniem do odpow. działu opisu SŁOWNICTWA): uczniowskiej,
studenckiej, młodziez˙owej, „grypsery”, złodziejskiej, wie˛ziennej, mys´liwskiej, z˙ołnier-
skiej, z˙eglarskiej i marynarskiej... rzemies´lniczej, robotniczej ze szczególnym uwzgle˛d-
nieniem górniczej, kolejarskiej, stoczniowej itd. Znacza˛ce kulturowo zastosowanie gwar
s´rodowiskowych i zawodowych: je˛zyk pamie˛tników Wojciechowskiego itp. Stylizacja na
gware˛ s´rodowiskowa˛ i zawodowa˛ w literaturze (w tym: tekstach dramatycznych) i filmie.

17. GATUNKOWE WZORCE WYPOWIEDZI
Gatunki ustne: monologowe: przemówienie, wykład, pogadanka, referat i dialogowe:

podzie˛kowanie, gratulacje, kondolencje, zaproszenie do pocze˛stunku, dyskusja, wyjas´nie-
nie, rozmowa, toast. Gatunkowe wzorce wypowiedzi pisanych, monologowych: list,
podanie, ogłoszenie, okólnik, protokół, donos, dedykacja. Formuły grzecznos´ciowe; tytu-
latura.

18. TEKST
Mechanizmy spójnos´ci tekstu, poje˛cie tematyczno-rematycznego rozczłonkowania,

anaforycznos´c´, kataforycznos´c´, egzoforycznos´c´, poje˛cie i funkcjonowanie presupozycji,
problematyka modalnos´ci i performatywnos´c´, problematyka implikatur.

19. SŁOWNICTWO JE˛ZYKA POLSKIEGO JAKO KLASYFIKATOR DO-

S

´ WIADCZEN´ SPOŁECZNYCH

Słownictwo somatyczne. Nazwy uczuc´. Nazwy mówienia (performativa). Słownictwo

emocjonalne (zdrobnienia i spieszczenia, zgrubienia i pejoratywa). Nazwy sytuacji społe-
cznych, w tym zwłaszcza obrze˛dów i zwyczajów. Słownictwo etyczne i aksjologiczne.
Nazwy ludzi: terminologia pokrewien´stwa i powinowactwa, nazwy znamionuja˛ce, nazwy
s´rodowiskowe i zawodowe (w tym nomenklatura stopni i stanowisk), nazwy narodowos´ci.
Słownictwo zawodowe i techniczne, jego swoistos´c´. Nazewnictwo miar i ilos´ci. Nazwy

14

jednostek czasu (dni, miesie˛cy, pór roku itp.) i przestrzeni. Słownictwo dotycza˛ce relacji
logicznych. Stylistyczne zróz˙nicowanie słownictwa. S

´ rodowiskowo - zawodowe zróz˙ni-

cowanie słownictwa.

20. NAZWISKA I IMIONA OSÓB
Powstanie nazwisk w Polsce, ich klasyfikacja, zakresy uz˙ycia. Nazwiska obcoje˛zyczne

w Polsce. Nazwiska polskie za granica˛. Imiona: typy, uz˙ycie. Antroponimia tekstów
literackich.

21. TOPONIMY
Nazwy gór, rzek, lasów i innych obiektów fizjograficznych, krain, miast, wsi, ulic,

placów, dzielnic, willi (?), restauracji (?) itp. Powstanie, klasyfikacja, uz˙ycie.

22. NAZWY WŁASNE
(nie antropo- i toponimiczne). Nazwy wyrobów przemysłowych (firmowe). Tytuły

utworów literackich i dzieł sztuki, gazet i czasopism, zespołów artystycznych. Nazwy
własne zdarzen´ historycznych itp. Odesłanie do antroponimów i toponimów.

23. KATEGORIE GRAMATYCZNE I SEMANTYCZNE WSPÓŁCZESNEJ POL-

SZCZYZNY – W ASPEKCIE FUNKCJONALNYM:

przypadek, rodzaj, czas, osoba, tryb, strona, aspekt; stopien´, konkretnos´c´ – abstrakcyj-

nos´c´, z˙ywotnos´c´ – niez˙ywotnos´c´, osobowos´c´ – nieosobowos´c´, zbiorowos´c´, cze˛s´c´ – całos´c´,
materiał, narze˛dzia, instytucja, z˙en´skos´c´ – me˛skos´c´, cel, przyczyna, skutek itp.

24. FRAZEOLOGIA WSPÓŁCZESNEJ POLSZCZYZNY
Z

˙ ródła historyczne. Zróz˙nicowanie wewne˛trzne. Funkcjonowanie i rozwój.

25. TENDENCJE ROZWOJOWE WSPÓŁCZESNEJ POLSZCZYZNY
Nowe słownictwo polskie. Zmiany znaczeniowe: rozwój polisemii, „wietrzenie” (uo-

gólnianie znaczen´), seryjne metafory (reizacja, animizacja, animalizacja, personifikacja,
metafory z kre˛gu militarnego, sportowego, religijnego). Nowe tendencje w składni. Eks-
pansja i zanikanie okres´lonych typów słowotwórczych. Zmiany fleksyjne (ograniczenie
odmiennos´ci nazwisk itp.). Zmiany fonetyczne (ekspansja parakrytonezy, zanikanie noso-
wos´ci itp.).

26. DZIEDZICTWO PRZESZŁOS

´ CI WE WSPÓŁCZESNYM JE˛ZYKU POL-

SKIM

Elementy w słownictwie i gramatyce. Elementy prasłowian´skie. Staropolskie. XVIII

i XIX -wieczne. Rola tradycji w je˛zyku.

27. INTERNACJONALIZM WE WSPÓŁCZESNYM JE˛ZYKU POLSKIM
Europejskos´c´ je˛zyka polskiego (jego przynalez˙nos´c´ do europejskiej ligi je˛zykowej).
28. KONTAKTY JE˛ZYKA POLSKIEGO Z INNYMI JE˛ZYKAMI
Kontakty je˛zykowe polsko-niemieckie. Wpływy francuskie, angielskie i inne. Wzajem-

ne wpływy je˛zykowe polsko-ukrain´skie, polsko-białoruskie, polsko-rosyjskie, polsko-cze-
skie, polsko-słowackie. S

´ lady kontaktów je˛zyka polskiego i jidisz.

29. JE˛ZYK POLSKI ZA GRANICA˛
Je˛zyk emigracji polskiej na Zachodzie (USA, Francja, Anglia, Niemcy i in). Je˛zyk

polski w ZSRR i w krajach socjalistycznych (Czechosłowacja, Rumunia, We˛gry).

*

Projekt utworzenia konwersatorium zyskał aprobate˛ kierownictwa CPBP „Kultura

narodowa... ”. Niniejszy tom ukazuje sie˛ jako pierwszy z planowanej serii wydawniczej.
(Red.)

15

Przypisy

1

A. K ł o s k o w s k a, Kultura (hasło do Encyklopedii kultury polskiej XX wieku, maszynopis).

2

E. S a p i r, Kultura, je˛zyk, osobowos´c´, Warszawa 1978, s.44–49.

3

G. H e l b i g, Entwicklung der Sprachwissenschaft seit 1970, Leipzig 1986.

4

R. C h a r b o n n i e r, Rozmowy z C. Levi-Straussem, Warszawa 1968, s.142.

5

W. B u r s z t a, Je˛zyk a kultura w mys´li etnologicznej, Wrocław 1986, s.132.

6

T. W. G a m k r e l i d z e, W. W. I w a n o w, Indojewropiejskij jazyk i indojewropiejcy, Tibilisi 1984,

s.459.

16