98

„Studia Pastoralne” 2005, nr 1, s. 98–106

Ks. Krzysztof Sosna*

Katowice

PROBLEMATYKA OSÓB NIEPE£NOSPRAWNYCH

WE WSPÓ£CZESNYCH PODRÊCZNIKACH

KATECHETYCZNYCH

Zagadnieniem integracji osób niepe³nosprawnych w spo³eczeñstwie w ostatnich

latach zajmowano siê doœæ czêsto. Podjêto szereg dzia³añ w celu znalezienia nale¿-

nego im miejsca we wspó³czesnym spo³eczeñstwie. Dotyczy to zarówno udostêpnie-

nia stanowisk pracy, jak i umo¿liwienia dostêpu do nauki. To oczywiœcie stawia

konkretne wymagania skierowane pod adresem ludzi, którzy maj¹ wp³yw na tego

typu decyzje.

Do takich instytucji nale¿y równie¿ Koœció³, który ma du¿e zas³ugi na tym polu

od wielu lat. W koœcielnych instytucjach niepe³nosprawni znajdowali miejsce opie-

ki, wychowania i kszta³cenia ju¿ od dawna. Jak zauwa¿a Zofia Sêkowska:

tendencje zmieniaj¹ce stosunek do osób upoœledzonych i wykolejonych mia³y swe Ÿró-

d³o w chrzeœcijañstwie oraz tendencjach humanitaryzmu. Punktem zwrotnym by³a

po³owa XVI wieku, gdy œw. Wincenty à Paulo otworzy³ ochronkê i przytu³ki dla osób

obarczonych kalectwem i chorych

1

.

* Krzysztof Sosna, ks. dr nauk teologicznych w zakresie katechetyki. Obecnie jest adiunktem w Zak³a-

dzie Teologii Pastoralnej i Historii Duszpasterstwa Wydzia³u Teologicznego Uniwersytetu Œl¹skiego

w Katowicach. Pe³ni funkcjê prodziekana do spraw studentów. Szczególne zainteresowania to: kateche-

za specjalna i historia katechezy. Wa¿niejsze publikacje: Chrzeœcijañski model wychowania m³odzie¿y

w polskich publikacjach Akcji Katolickiej w latach 1930–1939, Katowice 2002; Dobry cz³owiek i wizy-

tator z aptekarsk¹ dok³adnoœci¹, red. K. Sosna, Z. Brzezinka, Katowice 2002; Powo³anie œwieckich

w Koœciele w publikacjach Akcji Katolickiej w II Rzeczypospolitej, „Œl¹skie Studia Historyczno-Teolo-

giczne” 2002, t. 35, z. 2, s. 377–389; Kryteria przygotowania do sakramentów inicjacji chrzeœcijañskiej

osób niepe³nosprawnych umys³owo, „Katecheta” 2002, nr 7–8, s. 109–112.

1

Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Warszawa 2001, s. 16.

99

Po ró¿nych historycznych perturbacjach Koœció³ realizuje to zadanie do dzisiaj.

W dobie obecnej troska o niepe³nosprawnych nie dotyczy tylko tworzenia ochronek

i zabezpieczenia samej opieki bytowej.

Katecheza jest jednym z podstawowych zadañ Koœcio³a. Nast¹pi³y w niej pewne

zmiany zwi¹zane z transformacj¹ ustrojow¹, a tak¿e z przemianami w dydaktyce

2

.

Katechetycy stale podejmuj¹ wysi³ek, aby dostosowaæ przekaz Ewangelii do mental-

noœci cz³owieka oraz by korzystaæ z osi¹gniêæ dziedzin nauki, które zajmuj¹ siê t¹

problematyk¹. Katecheza specjalna jest wynikiem takich poszukiwañ. St¹d analogia,

¿e skoro celem katechezy jest wychowanie do dojrza³ej wiary

(por. KKK 5), to „pod-

stawowym zadaniem katechezy specjalnej jest doprowadzenie cz³owieka upoœledzo-

nego do wiary chrzeœcijañskiej i jej nieustanne pog³êbianie”

3

. Oczywiœcie trzeba

pamiêtaæ o koniecznoœci dostosowania odpowiednio treœci i metod do mo¿liwoœci inte-

lektualnych osób niepe³nosprawnych umys³owo. Wychowanie w wierze musi odpo-

wiadaæ mo¿liwoœciom i potrzebom osób niepe³nosprawnych. Nale¿y zatem zastanowiæ

siê, jak wspó³czeœnie Koœció³ w³¹cza siê w integracjê ludzi niepe³nosprawnych ze spo-

³eczeñstwem. Przedmiotem analizy bêdzie katecheza jako miejsce wychowania.

PRÓBA OKREŒLENIA NIEPE£NOSPRAWNOŒCI

Istotnym zagadnieniem jest próba okreœlenia osoby niepe³nosprawnej, a tym sa-

mym, wskazanie przedmiotu zainteresowania naszych badañ. Istnieje w pedagogice

dzia³ dotycz¹cy osób niepe³nosprawnych

4

. Dlatego konieczne jest zainteresowanie

siê osobami, które z ró¿nych przyczyn nie spe³niaj¹ pewnych okreœlonych standar-

dów. Osoby niepe³nosprawne okreœla siê jako osoby, „których sprawnoœæ fizyczna,

psychiczna lub umys³owa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza czy uniemo¿liwia

¿ycie codzienne, naukê, pracê oraz pe³nienie ról spo³ecznych zgodnie z normami

prawnymi i zwyczajowymi”

5

.

Ta definicja pozwala szeroko pojmowaæ niepe³nosprawnoœæ, obejmuj¹c du¿y za-

kres pewnych ograniczeñ z niej wynikaj¹cych. Na temat niepe³nosprawnych napisa-

no ju¿ wiele

6

, dlatego pragniemy zaj¹æ siê tylko pewnym aspektem problemu –

zadaniami, jakie ma do spe³nienia katecheza.

2

Por. W. Kubik, Rozwój myœli dydaktycznej w polskiej literaturze katechetycznej w latach 1895–

–1970, Warszawa 1987.

3

R. Cha³upniak, Katecheza specjalna – w centrum czy na marginesie dzia³alnoœci katechetycznej

Koœcio³a?¸ w: Katecheza specjalna dzisiaj, red. J. Stala, Kielce 2003, s. 15.

4

Por. O. Lipkowski, Pedagogika specjalna, w: Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomyka³o,

Warszawa 1997, s. 572–576.

5

Por. E. Tomasik, Podstawowe zagadnienia pedagogiki specjalnej, w: Katecheza specjalna…, s. 87.

6

Por. Z. Sêkowska, Wprowadzenie do pedagogiki…; J. Sowa, Pedagogika specjalna w zarysie,

Rzeszów 1999; J. Opiat, Kszta³cenie dzieci upoœledzonych umys³owo, Warszawa 1994.

PROBLEMATYKA OSÓB NIEPE£NOSPRAWNYCH

100

Przez d³ugie lata ludzi niepe³nosprawnych, szczególnie niepe³nosprawnych umy-

s³owo, izolowano od œrodowiska, a nawet zabijano

7

. Badania wykazuj¹, ¿e zwiêkszy-

³a siê liczba osób dotkniêtych tym kalectwem – ró¿norodne s¹ tego uwarunkowania

8

.

Nale¿y równie¿ zaznaczyæ, ¿e obecnoœæ osoby niepe³nosprawnej w œrodowisku na-

bra³a nowej jakoœci, czego wyrazem jest publikacja Janusza Kirenki

9

. Z³o¿y³o siê na

to wiele czynników, chocia¿by fakt poznania przyczyn niepe³nosprawnoœci umys³o-

wej. Udowodniono naukowo, ¿e przyczyny rodzenia siê dzieci niepe³nosprawnych

umys³owo wynikaj¹ ze z³o¿onych czynników genetycznych, a niekoniecznie zwi¹za-

ne s¹ z problemem alkoholizmu

10

. To oczywiœcie sprawi³o, ¿e rodziny, w których

przychodz¹ na œwiat dzieci niepe³nosprawne umys³owo, przesta³y byæ napiêtnowa-

ne. Ponadto w „teologii ludowej” znika powoli przekonanie, ¿e niepe³nosprawnoœæ

to nie wynik kary Bo¿ej. Nowe spojrzenie pozwala dostrzec nowe wartoœci, które

wynikaj¹ z faktu cierpienia Jezusa Chrystusa. To przecie¿ w³aœnie te treœci uœwiada-

mia w swoim liœcie papie¿ Jan Pawe³ II

11

.

W ostatnich latach szczególnie zajêto siê niepe³nosprawnoœci¹ umys³ow¹ – pod-

jêto intensywne wysi³ki w celu zmian w mentalnoœci spo³eczeñstwa, jak równie¿

konkretne dzia³ania praktyczne. Na te pozytywne zjawiska wp³ywaj¹ ró¿ne czynniki,

te, o których by³a mowa wczeœniej, ale tak¿e wysi³ki odpowiednich oœrodków, które

profesjonalnie zajmuj¹ siê dzieæmi niepe³nosprawnymi umys³owo i ich rodzinami.

To jest szczególnie wa¿ne, gdy¿ konieczne jest stworzenie odpowiedniego œrodowi-

ska przyjêcia i wychowywania takiego dziecka

12

.

PROBLEMATYKA NIEPE£NOSPRAWNYCH W SZKOLNICTWIE

Trzeba doceniæ podejmowane wysi³ki w kierunku lepszego zrozumienia niepe³-

nosprawnoœci. Pedagogika specjalna ma w Polsce ju¿ d³ug¹ historiê. Jej prekursor-

ka, Maria Grzegorzewska, da³a podwaliny tej dziedzinie pedagogiki. To ona

zorganizowa³a Pañstwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej, który kszta³ci³ specjali-

stów dla g³uchych, niewidomych, niepe³nosprawnych umys³owo i niedostosowa-

nych spo³ecznie

13

. Otton Lipkowski pisze, ¿e „wywar³a zasadniczy wp³yw nie tylko

7

Por. Z. Sêkowska, Wprowadzenie do pedagogiki…, s. 16.

8

Por. K. Lausch, Teoretyczne podstawy katechizacji osób g³êbiej upoœledzonych umys³owo, War-

szawa 1987, s. 30–41.

9

W stronê spo³ecznego modelu niepe³nosprawnoœci, w: Pedagogika specjalna w reformowanym

ustroju edukacyjnym, red. Z. Pylak, Lublin 2001, s. 62–68.

10

K. Lausch, Teoretyczne podstawy katechizacji osób…, s. 38.

11

Por. List apostolski Salvifici doloris, 11 II 1984.

12

Por. B. Sidor, Trudnoœci rozwojowe dziecka niepe³nosprawnego, w: Oblicza dzieciñstwa, red.

D. Kornas-Biela, Lublin 2001, s. 439–450.

13

Por. O. Lipkowski, Pedagogika specjalna…, s. 573.

KS. KRZYSZTOF SOSNA

101

na rozwój teorii pedagogiki specjalnej, ale tak¿e na organizacjê i metody pracy

w szkolnictwie specjalnym”

14

.

Ostatnie lata przynios³y rozwój tej dziedziny pedagogiki, co zaowocowa³o wielo-

ma wnioskami i podjêtymi kierunkami badañ, jak równie¿ wprowadzaniem w ¿ycie

konkretnych osi¹gniêæ w tym zakresie

15

.

Pierwszym efektem jest zmiana pojêæ i okreœleñ, id¹ca niejako w parze ze zmian¹

mentalnoœci i osi¹gniêciami z zakresu psychologii, pedagogiki, ale tak¿e genetyki

i dziedzin pokrewnych, które pozwoli³y wypracowaæ obecny stan terminologii w pe-

dagogice specjalnej

16

. Pozornie jest to ma³o istotne, jednak fachowcy w tej dziedzi-

nie zdaj¹ sobie sprawê, ¿e za pojêciami kryj¹ siê pewne odniesienia spo³eczne.

Sêkowska analizuj¹c ten problem wyjaœnia, w jakim kierunku postêpowa³ proces

zmian terminologii i równoczeœnie, jakie to ma znaczenie spo³eczne. Odnosz¹c siê

do ró¿nych definicji ukazuje, ¿e troska o ludzi niepe³nosprawnych towarzyszy³a pe-

dagogom w ci¹gu wielu lat

17

.

Trzeba podkreœliæ, i¿ zagadnienie niepe³nosprawnoœci obejmuje ludzi „upoœle-

dzonych umys³owo”, znajduj¹cych siê w kategorii osób niepe³nosprawnych, dla któ-

rych owo upoœledzenie powoduje niemo¿liwoœæ spe³niania pewnych okreœlonych ról

spo³ecznych

18

.

Jasne jest, ¿e niezale¿nie od rodzaju niepe³nosprawnoœci dana osoba nie mo¿e

spe³niaæ okreœlonych funkcji. Fenomen pedagogów specjalnych polega na tym, ¿e

zajêli siê prac¹ wychowawcz¹ ludzi, którzy wymagaj¹ szczególnej troski, szcze-

gólnej opieki, chocia¿, niestety w przekonaniu wielu jest to praca bezsensowna.

Dlatego konieczne sta³o siê wypracowanie celów, jakie chce siê osi¹gn¹æ w pracy

wychowawczej.

PROBLEMATYKA NIEPE£NOSPRAWNYCH W KATECHEZIE

Osobami niepe³nosprawnymi zajmuje siê równie¿, i to od wieków, Koœció³. Ko-

œció³ organizowa³ pierwsze szpitale w Europie, przytu³ki dla bezdomnych i kalek czy

te¿ „upoœledzonych umys³owo”

19

. Troska o takie osoby wynika z wezwania ewange-

licznego, aby zaj¹æ siê tymi najmniejszymi (por. Mt 25,40).

Zrazu utworzono zorganizowane struktury pomocy chorym, ofiarom kataklizmów,

epidemii, wojen, otoczono opiek¹ ludzi, którzy znaleŸli siê w trudnej sytuacji ¿yciowej

20

.

14

Tam¿e.

15

Por. Z. Sêkowska, Wprowadzenie do pedagogiki…, s. 18–22.

16

Por. tam¿e, s. 13–16.

17

Por. tam¿e, s. 14, 15.

18

Por. tam¿e, s. 14.

19

Tam¿e, s. 16.

20

Por. J. Umiñski, Historia Koœcio³a, t. 2, Opole 1960, s. 497–502.

PROBLEMATYKA OSÓB NIEPE£NOSPRAWNYCH

102

Zajmowano siê tak¿e ludŸmi upoœledzonymi, ¿yj¹cymi na marginesie ¿ycia spo³eczne-

go

21

. Powstawa³y zgromadzenia zakonne, których celem by³a troska o tych ludzi.

Oczywiœcie, skuteczna pomoc dotyczy³a ludzi chorych, rokuj¹cych nadziejê wy-

zdrowienia. Ale podejmowano te¿ pomoc tym, którzy praktycznie nie rokowali nadziei

na wyleczenie. Tak by³o w przypadku tr¹du. Mimo wszystko podejmowano wysi³ek

opieki nad tymi ludŸmi, których obejmuje wspó³czesna definicja niepe³nosprawnoœci.

Na takie dzia³anie mo¿na spojrzeæ jako na gest mi³osierdzia p³yn¹cy z przes³ania

Ewangelii (por. £k 10,30-37). Niejako te¿ obowi¹zkiem by³a troska o takich¿e ludzi,

gdy¿ to wynika z powo³ania, z charyzmatu

22

. Ale rozwijaj¹ca siê psychologia i peda-

gogika spowodowa³a, ¿e zaczêto inaczej patrzeæ na osoby „upoœledzone”. Niew¹tpli-

wie du¿e zas³ugi maj¹ oœrodki, które w³¹czy³y siê w pracê poszukiwañ i badañ w tej

dziedzinie. Dopiero w³aœciwie w ostatnich latach zajêto siê przygotowaniem odpo-

wiedniej kadry do pracy z ludŸmi wymagaj¹cymi „szczególnej troski”

23

.

W zakresie katechezy na tej p³aszczyŸnie dokona³o siê bardzo wiele. Do niedaw-

na by³y to dzia³ania spontaniczne, podejmowane przez katechetów entuzjastów, któ-

rzy z w³asnej inicjatywy anga¿owali siê w pracê z osobami wymagaj¹cymi szczególnej

troski. Wyrazem tego jest dzia³alnoœæ ks. Konrada Lubosa

24

. Wiele lat swojej pos³ugi

kap³añskiej poœwiêci³ on pracy z niepe³nosprawnymi. By³y to szeroko rozumiane przed-

siêwziêcia, które swoim zasiêgiem obejmowa³y niepe³nosprawnych umys³owo, niewi-

domych i g³uchoniemych. Owocem tej dzia³alnoœci jest chocia¿by rozbudowane

duszpasterstwo g³uchoniemych i niewidomych, które w archidiecezji katowickiej obec-

nie obejmuje dziesiêæ oœrodków, gdzie pracuj¹ przygotowani kap³ani

25

.

W dziedzinie katechezy osi¹gniêcia dotycz¹ spontanicznej dzia³alnoœci kateche-

tów. Œwiadcz¹ o tym artyku³y zamieszczane w „Katechecie”

26

. Przez wiele lat kate-

checi borykali siê z wieloma trudnoœciami. Przede wszystkim nie by³o specjalnego

programu dostosowanego do tego poziomu pracy dydaktycznej. W konsekwencji

podejmowali oni trud akomodacji programu dla dzieci z norm¹ intelektualn¹ i na nim

opierali swoje katechezy. Równoczeœnie ich dzia³alnoœæ charakteryzowa³a siê po-

trzeb¹ przygotowania odpowiednio dostosowanych pomocy, które z koniecznoœci

wykonywali sami

27

.

21

Por. tam¿e, t. 1, Opole 1959, s. 459.

22

Por. Jan Pawe³ II, Adhortacja Vita consecrata, 25 III 1996, nr 83.

23

Wymuszenie to wynika z przepisów pañstwowych, które domagaj¹ siê odpowiedniego przygoto-

wania osób pracuj¹cych w ró¿nego rodzaju oœrodkach przebywania ludzi niepe³nosprawnych umys³o-

wo i odpowiedniego przygotowania nauczycieli religii, którzy ucz¹ w szko³ach specjalnych.

24

Por. J. Myszor, Historia diecezji katowickiej, Katowice 1999, s. 205.

25

Por. Katalog archidiecezji katowickiej 2001, oprac. J. Pawliczek, Katowice 2001, s. 74, 75.

26

K. Mokwa, Zagadnienie przygotowania dzieci do pierwszej spowiedzi œw. (1957–1982), „Kate-

cheta” 1983, nr 5–6, s. 193–199; K. Sosna, Kryteria przygotowania do sakramentów inicjacji chrzeœci-

jañskiej osób niepe³nosprawnych umys³owo, „Katecheta” 2002, nr 7–8, s. 109–112.

27

H. B¹biñski, Nauczanie religii dzieci upoœledzonych, „Katecheta” 1958, nr 2, s. 139–148.

KS. KRZYSZTOF SOSNA

103

Mo¿na zauwa¿yæ, ¿e materia³y do pracy z niepe³nosprawnymi skoncentrowane

by³y zasadniczo na dwóch sakramentach: Eucharystii oraz sakramencie pokuty i po-

jednania. Œwiadcz¹ o tym pomoce

28

, a tak¿e artyku³y publikowane np. w „Kateche-

cie”, ukazuj¹ce siê do lat dziewiêædziesi¹tych.

Niew¹tpliwie poczyniono pewne dzia³ania w tym kierunku, ale trzeba obiektyw-

nie przyznaæ, ¿e katecheza niepe³nosprawnych cieszy³a siê ma³ym zainteresowaniem.

Wœród dokumentów Koœcio³a na uwagê zas³uguj¹ prace synodu diecezji katowic-

kiej, w których czytamy o koniecznoœci powo³ania grup katechetycznych dla dzieci

niepe³nosprawnych umys³owo

29

.

Podkreœliæ równie¿ nale¿y, ¿e zainteresowanie siê t¹ kategori¹ wiernych œwiad-

czy o trosce o ich rozwój duchowy. Czytamy bowiem, ¿e „umys³owo upoœledzeni

nale¿¹ do wspólnoty parafialnej, która nie powinna zostawiaæ ich na marginesie swe-

go oddzia³ywania, ale w³¹czyæ w swe ¿ycie liturgiczne i sakramentalne”

30

. Nawet

uchwa³y II Polskiego Synodu Plenarnego nie dotknê³y tak mocno zagadnienia osób

niepe³nosprawnych, jak synod katowicki

31

.

Ostatnie lata przynios³y w tej kwestii wiele zmian, które œwiadcz¹ o g³êbszym

zainteresowaniu siê problematyk¹ niepe³nosprawnych, ich wychowaniem i kateche-

z¹. Przyk³adem jest chocia¿by Dyrektorium katechetyczne Koœcio³a katolickiego

w Polsce

32

, Program nauczania religii

33

, podstawa programowa

34

.

O podejmowanych wysi³kach dotycz¹cych katechezy specjalnej œwiadcz¹ m.in.

ukazuj¹ce siê w ostatnim czasie publikacje, zarówno teoretyczne zwi¹zane z t¹ proble-

matyk¹, jak i pomoce katechetyczne w tym zakresie

35

. Wprawdzie opracowanie pro-

gramu dostosowanego do poziomu niepe³nosprawnych umys³owo nie jest ³atwe, to

jednak pojawi³y siê pierwsze, jeszcze nieoficjalne podrêczniki s³u¿¹ce jako pomoc

36

.

Podobnie jest z opracowaniem konkretnych pomocy do katechezy: podrêczników

metodycznych, katechizmów dla ucznia i innych koniecznych w katechezie pomocy

dodatkowych (tablice, obrazy, przeŸrocza, p³yty CD itd.).

28

Por. W. Ga³czyñska, Z pomoc¹ dzieciom specjalnej troski, Katowice 1977; K. Lausch, Teoretycz-

ne podstawy katechizacji osób….

29

Por. Wiara, modlitwa i ¿ycie w Koœciele katowickim. Uchwa³y I Synodu Diecezji Katowickiej,

Katowice – Rzym 1976, s. 202.

30

Tam¿e, s. 201.

31

Zob. II Synod Plenarny (1991–1999), Poznañ 2001; por. Wiara, modlitwa i ¿ycie..., s. 200–202.

32

Konferencja Episkopatu Polski, Kraków 2001.

33

Komisja Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski, Kraków 2001.

34

Konferencja Episkopatu Polski, Kraków 2002.

35

Por. Katecheza osób w szczególnych sytuacjach. Propozycja programu, red. Z. Brzezinka.

36

Por. A. Kielar, J. Tomczak, W ramionach Ojca. Autorski program nauczania religii uczniów

z upoœledzeniem umys³owym w stopniu umiarkowanym i znacznym na I, II, III etap edukacyjny. Do

programu opracowane s¹ pomoce dla nauczyciela i uczniów.

PROBLEMATYKA OSÓB NIEPE£NOSPRAWNYCH

104

CO NALE¯Y ZROBIÆ?

Nale¿y zwróciæ uwagê na jeszcze jedno wa¿ne zagadnienie zwi¹zane z katechez¹

osób niepe³nosprawnych umys³owo. W tym celu trzeba postawiæ pytania: W jaki

sposób problematyka osób niepe³nosprawnych jest podejmowana w ramach kateche-

zy? W jaki sposób uczniowie maj¹ zapoznaæ siê z problematyk¹ niepe³nosprawnoœci

i jak nauczyæ ich ¿yæ z osobami niepe³nosprawnymi?

Przede wszystkim nale¿y zaznaczyæ, ¿e w podrêcznikach do nauki religii nie za

czêsto dostrzegamy problematykê osób niepe³nosprawnych umys³owo. Analiza pod-

rêczników pozwala natomiast zauwa¿yæ, ¿e dzieci zostaj¹ wprowadzone w rzeczy-

wistoœæ cierpienia. Jest to istotne spostrze¿enie, jako ¿e prawda o cierpieniu stanowi

podstawê w kszta³towaniu œwiadomoœci niepe³nosprawnoœci. Cierpienie jest konse-

kwencj¹ grzechu pierworodnego

(por. KKK 1246) i jako takie musi byæ dostrzegane

w tej perspektywie. Dlatego najpierw trzeba wyjaœniæ: dlaczego jest z³o na œwiecie?

– to powinno znaleŸæ oddŸwiêk w katechezie

37

. Podrêcznik Danuty Jackowiak i ks.

Jana Szpeta zawiera stwierdzenie, ¿e „cierpienie jest trudnym prze¿yciem, które nie

zawsze mo¿na zrozumieæ”

38

. Ukazanie cierpienia jest pierwszym krokiem w kierunku

przedstawienia wymiaru niepe³nosprawnoœci jako rzeczywistoœci towarzysz¹cej cz³o-

wiekowi. Ten aspekt ma swoje odzwierciedlenie w wielu podrêcznikach stosowanych

w katechezie. Józef Tarnawa zauwa¿a, ¿e nieod³¹cznym stanem cz³owieka jest cierpienie

spowodowane niedomaganiem organizmu, chorob¹, kalectwem lub innymi ogranicze-

niami zwianymi z niedoskona³oœci¹ struktury cz³owieka

39

. To okreœlenie bliskie jest stwier-

dzeniom dotycz¹cym niepe³nosprawnoœci.

Istnieje jednak pewne niebezpieczeñstwo w okreœlaniu cierpienia jako kary za

grzech (por. KKK 1246). Obiektywnie kryje siê w tym prawda o skutkach grzechu

pierworodnego, jednak przekazuj¹c tê prawdê dzieciom trzeba byæ bardzo ostro¿-

nym, aby nie potraktowa³y ka¿dego cierpienia jako indywidualnej kary za grzechy.

Dlatego w³aœciwe wydaje siê omawianie tego problemu raczej w sposób ogólny, aby

nie wyrz¹dziæ krzywdy moralnej.

Ogólne stwierdzenia dotycz¹ce cierpienia powinny doprowadziæ do ukazania cier-

pienia niezawinionego, którego przyk³adem jest bogobojny Hiob. Autorzy podrêcz-

nika: Jezus Chrystus drog¹, prawd¹ i ¿yciem zwracaj¹ uwagê, ¿e „na kartach Starego

Testamentu znajdziemy historiê cz³owieka sprawiedliwego – Hioba, który bez ¿ad-

37

Por. P. Tomasik, S³owo blisko ciebie. Podrêcznik metodyczny do nauczania religii, kl. I gimn.,

Warszawa 1999, s. 55–61.

38

D. Jackowiak, J. Szpet, S³owo Boga jest blisko ciebie. Podrêcznik metodyczny do nauczania religii,

kl. I gimn., Poznañ 2000, s. 133.

39

Por. J. Tarnawa, Katecheza o cierpieniu i umieraniu w nauczaniu Jana Paw³a II, Kraków 2002,

s. 11, 12.

KS. KRZYSZTOF SOSNA

105

nej ze swojej strony winy zostaje doœwiadczony wielorakim cierpieniem”

40

. Jest to

wa¿ny aspekt wychowawczy, gdy¿ pozwala kszta³towaæ postawê szacunku wobec

ludzi cierpi¹cych, którzy jawi¹ siê w tym ujêciu jako wybrañcy, a nie ofiary Boga.

Uczniowie maj¹ okazjê uœwiadomiæ sobie to, co napisa³ ks. Antoni Bartoszek:

ostatecznie jednak cz³owiek ci¹gle czuje siê bezradny wobec mroków cierpienia, szcze-

gólnie w sytuacji, gdy cierpi cz³owiek niewinny, np. dziecko. Jest zatem cierpienie nadal

nierozwi¹zaln¹ tajemnic¹, w obliczu której pozostaje cz³owiekowi tylko zaufanie Bogu

41

.

Dlatego te¿ niepe³nosprawnoœæ umys³owa musi byæ równie¿ przedstawiana w œwie-

tle cierpienia w szerokim tego s³owa znaczeniu.

Nastêpnym etapem w celu przybli¿enia dzeciom rzeczywistoœci cierpienia powin-

no byæ ukazywanie postaci œwiêtych, którzy stanowi¹ przyk³ad postawy cz³owieka wie-

rz¹cego wobec cierpienia. W ka¿dej serii podrêczników ta problematyka znajduje swoje

miejsce. Dotyczy to postaci z pocz¹tków chrzeœcijañstwa, kiedy jest mowa o œw. Szcze-

panie

42

czy postaci bliskich naszej polskiej religijnoœci, gdy siê mówi o œw. Wojciechu

i œw. Stanis³awie

43

. Nie brak te¿ przyk³adów siêgania do czasów nam wspó³czesnych –

osoba œw. Faustyny

44

.

Natomiast inn¹ treœæ wnosi postaæ b³. Matki Teresy z Kalkuty. Jej dzia³alnoœæ

dotyczy opieki nad ludŸmi ubogimi, cierpi¹cymi, potrzebuj¹cymi pomocy. Ten przy-

k³ad mo¿e szczególnie mocno oddzia³ywaæ, poniewa¿ jest to postaæ wspó³czesna,

której dzia³alnoœæ obejmowa³a troskê o ludzi dotkniêtych wyj¹tkowymi cierpienia-

mi. Jak wiemy, szczególnie bliskie jej sercu by³y osoby, które znalaz³y siê na margi-

nesie ¿ycia spo³ecznego

45

.

Moim zdaniem, nie ma wiêc wyraŸnej potrzeby podkreœlania sytuacji osób nie-

pe³nosprawnych umys³owo. Mo¿e zrodziæ siê pytanie: czy nie jest to jakiœ brak?

Problem jest z³o¿ony. Wydaje siê bowiem, ¿e w katechezie nale¿y znaleŸæ wiele

treœci poœwiêconych takim osobom. Jednak od strony wychowawczej w³aœciwsze

wydaje siê uczenie szacunku do drugiego cz³owieka, cz³owieka cierpi¹cego i potrze-

buj¹cego pomocy ze strony tych, którzy do takiej pomocy s¹ zdolni. To zaœ otwiera

drogê do pomocy równie¿ ludziom niepe³nosprawnym umys³owo. Jest to droga do

traktowania ich jak cierpi¹cych, a nie „upoœledzonych”.

B³¹d wychowania polega na tym, ¿e szczególnie akcentuje siê niezdolnoœæ tych osób

do wielu dzia³añ, a to powoduje, ¿e w coraz wiêkszym stopniu staj¹ siê one zale¿ne od

osób drugich, co wcale nie s³u¿y pomocy odnajdywania siê w spo³eczeñstwie. Problem

40

Por. P. de la Herran, J. Próchniewicz, Religia dla klasy II gimnazjum, Warszawa 2002, s. 22.

41

A. Bartoszek, Cz³owiek w obliczu cierpienia i umierania, Katowice 2000, s. 48.

42

Por. P. Tomasik, S³owo blisko ciebie ..., s. 232.

43

Por. Z. Marek, Jezus prowadzi i zbawia w drodze. Podrêcznik metodyczny do kl III gimn., s. 176.

44

Por. P. de la Herran, J. Próchniewicz, Religia dla klasy III gimnazjum¸ Warszawa 2001, s. 168, 169.

45

Por. D. Jackowiak, J. Szpet, S³owo Boga jest blisko ciebie..., s. 22, 23.

PROBLEMATYKA OSÓB NIEPE£NOSPRAWNYCH

106

niejako zostaje otwarty – czy nale¿y podkreœlaæ niepe³nosprawnoœæ, czy raczej pozostaæ

na etapie traktowania osób niepe³nosprawnych umys³owo jako osób cierpi¹cych?

* * *

Z powy¿szych rozwa¿añ wynika, ¿e zagadnienie osób niepe³nosprawnych umy-

s³owo ma swoje miejsce w polskiej katechezie. Osoby te s¹ przedmiotem zaintereso-

wania Koœcio³a na ró¿nych p³aszczyznach. Praktyka wykazuje, ¿e w wielu sytuacjach

katecheza specjalna to owoc pracy samych katechetów, którzy opieraj¹ siê na w³a-

snej intuicji w przygotowywaniu odpowiednich materia³ów. Dotychczasowe pomo-

ce katechetyczne to owoc samodzielnych opracowañ i próba podzielenia siê swymi

doœwiadczeniami z innymi.

Natomiast analiza podrêczników wykazuje, ¿e nie ma tam szczególnego ekspono-

wania osób niepe³nosprawnych umys³owo. Wynika to z traktowania takich osób jako

czêœci integralnej spo³eczeñstwa. Wiêcej natomiast miejsca poœwiêca siê cierpieniu

i cierpi¹cym w szerokim tego s³owa znaczenia. A przecie¿ do nich nale¿y zaliczyæ

niepe³nosprawnych umys³owo.

Mo¿e lepiej by³oby nie dawaæ gotowej recepty – jak traktowaæ osoby niepe³no-

sprawne, ale w sposób indywidualny, w zale¿noœci od stopnia upoœledzenia intelek-

tualnego podejœæ do ka¿dego chorego i w ten sposób ukszta³towaæ w³aœciw¹ postawê.

DIE PROBLEMATIK BEHINDERTER PERSONEN

IN DEN KATECHETISCHEN LEHRBÜCHERN DER GEGENWART

Zusammenfassung

Das Problem von Geistigbehinderten gewinnt in den letzten Jahren immer mehr an Bedeu-

tung und wird sowohl im Schulwesen, in öffentlichen Behörden als auch in der Kirche aufgewor-

fen. Es wird versucht, Geistigbehinderte in die Gesellschaft zu integrieren. Deswegen werden für sie

neue Lern-, Studiums- und Arbeitsmöglichkeiten angeboten.

Der lange und zeitaufwendige Integrationsprozess bedarf einerseits einer Änderung in der

Denkweise der nichtbehinderten Menschen. Andererseits müssen bestimmte Maßnahmen ge-

troffen werden, um mit Geistigbehinderten in Kontakt zu kommen. Zu diesen Maßnahmen

gehört u.a. eine korrekt ausgerichtete und gezielte Erziehung der Nichtbehinderten, die es

ermöglicht, Geistigbehinderten ihren eigenen Platz in der Gesellschaft zu schaffen und sie nicht

als „benachteiligt” zu betrachten. Zum Integrationsprozess soll außerdem die Katechese beitra-

gen, in der der Schwerpunkt vorwiegend auf das Leiden und nicht auf die Geistigbehinderten

selbst gelegt wird. Es kann daher eine richtige Einstellung den Geistigbehinderten gegenüber

gefördert werden.

KS. KRZYSZTOF SOSNA