1

Mikołaj Karamzin



między tradycją oświeceniową a romantyczną,



twórca nowożytnej literatury rosyjskiej, „Biedna Liza”,



był wychowany w duchu republikańskim,



zafascynowany Europą jeszcze przed Rewolucją Francuską (1789),



wybrał się w podróż po Europie tuż przed wybuchem Rewolucji Francuskiej,



spotkanie z Kantem,



optymistyczna wizja historii - ludzkość staje się w biegu dziejów mądrzejsza, a przez to lepsza.



Karamzin wraca do Rosji i dowiaduje się o rewolucji – pisze, że terror jakobiński jest tylko epizodem,



czasopismo «Европеец»,



w „Biednej Lizie”: Erast uwiódł Lizę, ale się pokajał – 1. człowiek nawet jak upadnie, to się może podnieść; 2.
sentymentalizm – pokazał chłopkę, jako czującą.



autor utw. literackich o preromantycznym charakterze,



im był starszy, tym miał bardziej konserwatywne poglądy,



stał się piewcą Rosyjskiego Imperium,



uznał, że nie republikanizm, tylko rosyjski car, imperator (konserwatyzm) zapewni szczęście,



Karamzin – twórca koncepcji ros. imperium, która obowiązuje do dziś.



imperium wg. Karamzina: car powinien być władcą absolutnym, jego władza nie powinna być osłabiona dla
dobra rządzonych, musi mieć pewną wolną przestrzeń.



odrzuca władzę totalitarną,



na wsi żadna władza nie powinna się mieszać,



autor monumentalnej historii Państwa Rosysjskiego, od czasów najdawniejszych do wielkiej smuty – po to
czyta stare kroniki, aby opowiedzieć dzieje Rosji każdemu Rosjaninowi, który potrafi czytać.



dokonywał sądów moralnych,



odnosi się z estymą do Romanowów,



pisał o Rurykowiczach,



najbardziej racjonalna linia: tworzenie imperium, które nikogo nie krzywdzi z władzą absolutną na czele.



imperium trzeba budować, ale jak powstanie, to wszyscy będą szczęśliwi,



uważał, że car Aleksander idzie w złym kierunki, był przeciwnikiem, szczególnie bał się nadania konstytucji
Królestwu Polskiemu,



spór z Michałem Sieprawskim,



Traktat o starej i nowej Rosji – konserwatywny pogląd na reformy Piotra I, przeciwko liberalnym reformom.

Lubomu

drzy



przedstawiciele rosyjskiej XIX-wiecznej antyoświeceniowej filozofii romantycznej, zawierającej krytykę
europejskiego racjonalizmu oraz apoteozę ustroju ówczesnej Rosji. Przypisywali Rosji szczególną misję
dziejową w odrodzeniu kultury europejskiej.



Dmitrij Wieniewitinow, Włodzimierz Odojewski



1. grupa ideologiczna w Rosji, działająca pod wpływem ideologii Szelinga i Fichtego,



uważali, że to duch rządzi materią, a nie materia duchem,



czasopismo „Mnemosyne”



odniesienie do filozofii francuskiej i dzieł francuskich filozofów oświecenia,



tradycja niemiecka – idealistyczna,



zachwyt Schellingiem,



spotykali się i rozmawiali, czytali dzieła filozofów niemieckich,



po powstaniu dekabrystów zostały zakazane wszystkie kółka – samorozwiązanie,



dusza – Wieniewitinow utopił się / zginął,

2



Odojewski – opublikował «Русские ночи» - dialogi filozoficzne, utwór w duchu słowianofilskim,
społeczeństwa zachodnie rozwijają się w złym kierunku, krytyka kapitalizmu – ustrój społeczny, który
prowadzi tylko do zaspokojenia potrzeb własnych, prowadzi do atrofii uczuć,



krytyka utylitaryzm Benthama – fragm. „Miasto bez imienia” Odojewskiego – ludzie tracą więzi, bo
koncentrują się tylko na swoich korzyściach,



dobra władza jest pochodną działań dobrego władcy.

Dekabryści



Epoka Aleksandra I - w tej epoce Rosja tak naprawdę zetknęła się z Europą, 1. poważne spotkanie  wojny
napoleońskie, pościg armii rosyjskiej za Napoleonem aż do Paryża, dotarli do Paryża i w głowie mieli już tylko
Europę,



dekabryści działali w imię cara i pokonali Napoleona, ale wrócili i zobaczyli, jak wygląda sytuacja.



2 połowy panowania:

o

do wojen z Napoleonem – reformatorska: złożenie Uniwersytetów w Petersburgu, Kijowie, Kazaniu i
reaktywacja Uniwersytetów w Wilnie i Dorpacie (Tartu) – autonomia uniwersytetów, europejskie
programy nauczania (filozofia)

o

Michał Spierański – raznoczyńcy – projekt rozsądnych reform, które AI przyjął: chciał aby Rosja
posiadała Konstytucję i zgromadzenie ustawodawcze – dumę; reforma nie została zrealizowana,
Karamzin był jego głównym przeciwnikiem, AI zgodziłby się, gdyby nie zagrożenie ze strony
Napoleona, Spierański opierał się na tradycji francuskiej, został zesłany na Syberię jako gubernator,
urzeczywistnił tam wiele reform dla dobra regionu, dzięki Spierańskiemu sytuacja chłopów się
poprawiła, walka z korupcją, szlachetny, gdyby nie to, że wziął udział w sądzie nad dekabrystami.



po śmierci Aleksandra I – bezkrólewie: miał 2 braci, za następcę uważano Konstantego (w Polsce), a Mikołaj
w Rosji nie był brany pod uwagę. K. – morganatyczne małżeństwo z księżniczką łowicką i zrzeka się tronu –
potajemnie.



w dniu, gdy wojsko miało przysięgać Mikołajowi – próba powstania (1825).



sąd i egzekucja dekabrystów (początkowo skazani na ćwiartowanie), powieszono 5: Rylejew, Bestużew,
Krachowski, Pestel, Murawiow Apostoł  straceni w 1826.



pozostali – zesłanie,



wizja Rosji: 1. car obalony (Pestel), 2. ograniczenie władzy cara.



obok dekabrystów: loże masońskie, lubomudrzy.



zaproponowali: likwidację urzędu cara lub ograniczenie, federalizację cesarstwa rosyjskiego.



wpływy rosyjskie – Radiszczew, europejskie – rewol. wojskowe w Europie (Hiszpania, Neapol, Antytureckie w
Grecji);



2 grupy dekabrystów (oficerowie i Rosjanie):

o

związek północny (Petersburg):

 najważniejszy Nikita Murawiow
 określali się jako republikanie,
 wzory tam, gdzie ograniczano samodzierżawie,
 kondycje – wzór dla dekabrystów – nawiązywały do polskich Art. Henrykowskich i pacta

conventa,

 Konrad Rylejew – szlachetna postać, zainteresowany historią Rusi od epoki staroruskiej do

XVIII w., cykl dum historycznych wzorowanych na Śpiewach historycznych Ursyna
Niemcewicza  prezentacja postaci.

 Nikita Murawiow:



Rosja powinna wrócić do tradycji Pskowa, Nowogrodu

3



projekt konstytucji – zniesienie poddaństwa chłopów, wszelkiej formy niewolnictwa
w Rosji, problem ziemi dla chłopów, chętnie rozdawali wolności, przeciw nadaniu
chłopom ziemi za darmo, cenzus majątkowy (aby zasłużyć na status obywatela
trzeba mieć 500 rubli srebrem w nieruchomościach), do najwyższych godności byli
dopuszczani tylko najbogatsi.



nowy administracyjny układ Rosji wzorowany na USA, istniały gubernie, a Murawiow
chciał federacji złożonej z 13 quasi-państw, z których każde miałoby swoją stolicę
(Państwo Wołchowskie - Petersburg, Państwo Czarnomorskie – Kijów)  державы.
Państwo zdecentralizowane, ale tak, aby uwzględnić wszystkie elementy



rola nazewnictwa: Imperium Rosyjskie od Piotra I.



przewidywał restaurację Królestwa Polskiego, ale tylko w granicach etnicznych,
Polska pozostaje w unii.



cesarz/car jako najwyższy urzędnik w państwie z wysokimi apanażami, ale zakaz
wyjazdu za granicę.

 Mikołaj Turgieniew.

o

związek południowy:

 ideolog Paweł Pestel „Russkaja prawda”:



skrajny republikanin – po powstaniu władzę musi objąć garstka oświeconych,



Rosja powinna być republiką, złożoną z 10 obwodów i 2 уделов (czyli inaczej niż
державы u Murawiowa),



chce zabić cara, ograniczyć jego władzę,



prawa wyborcze, duma na 5 lat, zniesienie kary śmierci, powszechna służba
wojskowa,



wszelkie

tendencje

narodowościowe

powinny

zostać

wykorzenione,

wynarodowienie koczowniczych narodów (wyjątek: Polacy – niezależność w aliancie
z Rosją, oddać im Ukrainę i Białoruś - i Żydzi – najlepiej, żeby się asymilowali, gdyby
nie chcieli, to obiecywał pomóc w zdobyciu ziemi na Bliskim Wschodzie na
odtworzenie państwa),

 szanowali tradycje Nowogrodu i Pskowa,
 nienawidzili Iwana Groźnego,
 Kurbski – pozytywna ocena Romanowów: 1) Michaił Romanow – kierował się wskazówkami

soboru ziemskiego, 2) Aleksiej Michajłowicz – korzystał z rad dumy bojarskiej.

Piotr Czaadajew – Listy filozoficzne



żył w I poł XIX wieku, najwięksi pisarze: Puszkin, Lermontow, Gogol,



autor 2 dzieł:

o

„Listy filozoficzne” – po francusku, teza: problemem Rosji jest geografia, Rosjanie nie są narodem
historycznym, historię przytłacza geografia, poszerzała swoje terytorium ze szkodą dla kultury i
cywilizacji.



studia na Uniwersytecie Moskiewskim,



kult filozofii klasycznej: Kant, Fichte, Schelling,



znając angielski przeczytał książki Johna Locka, który sformułował tezę tabula rasa – wszystko zależy od
wychowania,



brał udział w kampanii antynapoleońskiej, zatrzymał się w Krk, gdzie nawiązał kontakty z masonerią,



Puszkin zachwycał się Czaadajewem: wiersze „Do Czaadajewa”, wiara w to, że samodzierżawie upadnie,
gdzie indziej byłby kimś innym (1820).



związek wiary z rozumem, nauki z religią,

4



spotkanie z Schellingiem,



w czasopiśmie «Телескоп» ukazuje się jego pierwszy list filozoficzny, niesłychanie krytyczny (represje wobec
tych, co go wydali), Czaadajew uznany za obłąkanego i umieszczony pod nadzorem domowym, uwolniony,
gdy zobowiązał się, że nie będzie już niczego pisać ani drukować



rosyjska cywilizacja stoi najniżej w hierarchii z cywilizacjami europejską i azjatycką, winą za taką sytuację
obarcza 1) geografię, 2) prawosławie – opóźnia rozwój cywilizacyjny Rosji, jest za bardzo rozmyte, nie ma
dogmatów,



zarzucał Rosji, że jeszcze nie wypracowała swojej cywilizacji, a potem chciał w kilka lat przeskoczyć wieki
tradycji, musi być albo tradycja, albo system przymuszający do cywilizowanych zachowań. Zarzut, że
nadmiernie wiąże religię z cywilizacją.



był antyprawosławny, prokatolicki i proeuropejski, zwolennik Europy katolickiej,



dokonał apologii papiestwa,



zwolennik dialogu wiary z rozumem, przeciwnik oświecenia, prawosławia,



Rosja może rozwijać się tylko w łączności z katolickim zachodem,



odrzucał protestantyzm,



całkowicie odrzuca tradycję antyczną, ponieważ dzieliła ludzi na wolnych i niewolników,



opublikował zaledwie 1 list, pozostałe nie zostały opublikowane, razem tworzą spójny system,



1830 – kończy pisać, rewolucja  rozczarował się Europą,



1831 – „Apologia obłąkanego” – Czaadajew staje się rosyjskim mesjanistą, to Rosja ma rację,



„Fragmenty i myśli rozproszone” – o życiu i śmierci, trwaniu i przemijaniu, człowieka, Boga.



skwaśniały patriotyzm.



1856 – umiera, gdy zaczyna się reforma w Rosji,



dzięki niemu zrodzili się słowianofile i okcydentaliści.

Słowianofile:



I pokolenie - panslawizm, wyrodzone słowianofilstwo

o

Aleksy Chomiakow

o

Iwan Kirejewski

o

Konstanty Aksakow



II pokolenie:

o

Iwan Aksakow

o

Jurij Samarin



Słowianofilstwo – prąd umysłowy, którego przedstawiciele działali po 1839 roku i głosili oddzielność i
odmienność dróg Europy Wschodniej i Zachodniej (Rosja jest nie do ogarnięcia racjonalnym rozumem).



Iwan Kirejewski:

o

pismo «Европеец» - podobnie jak Czaadajew próbował pokazać różnicę między Rosją a Europą na
niekorzyść Rosji.

o

cywilizacja europejska wypływa z 3 źródeł: 1) tradycja antyczna – rzymska, 2) cywilizacja ludów
barbarzyńskich, które zniszczyły Rzym, 3) chrześcijaństwo. Rosja nie zna 1), pozostałe filary są
obecne.

o

zmienił orientację z okcydentalistycznej na słowianofilską  sytuację zarysował tak samo, ale inaczej
wartościował.

o

tradycja rzymska racjonalizuje  rozum, a w Rosji wszystko oparte jest na obyczaju  serce
(problem serce – dusza)

o

pisał swoje artykuły w Rosji Mikołajowskiej. Mikołajowi nie podobało się, że ma wątpliwości,
czasopismo zostało zamknięte, a K. przestał tworzyć.

5

o

pod koniec życia przeżył iluminację religijną – religijna żona – po co się wgłębia w filozofię, skoro to
wszystko można przeczytać u Ojców Kościoła. Szukał radości i przebóstwienia w chrześcijaństwie.
Wielkość religii chrześcijańskiej polega na docenieniu ciała i cierpienia ludzkiego.

o

był najbardziej wykształcony filozoficznie ze wszystkich słowianofilów, przeszedł drogę od
okcydentalizmu przez słowianofilstwo filozoficzne w kierunku słowianofilstwa religijnego.



Aleksy Chomiakow:

o

teolog, eklezjologia,

o

artykuł „Kościół jest jeden” napisany po francusku i opublikowany za granicą pod pseudonimem,
krytyka religii zachodu, że ogranicza na zachodzie wolność religijną, ale nie mógł tam wydać.

o

krytykuje zarówno katolicyzm, jak i protestantyzm – oba zatraciły syntezę jedności i wolności:

 katolicyzm zatracił wolność, ale wzmocnił jedność - symbol = papież,
 protestantyzm przeciwko formalnej jedności w imię wolności – zatracił jedność – tu jedność

w wielości, wielość w jedności – soborowość (соборость).

o

historiozofia – jako pierwszy ujął w swojej myśli również narody nieeuropejskie, azjatyckie, Indie,
Chiny, Afryka itd., nie można patrzeć z punktu widzenia jednej kultury, jednej przestrzeni.

o

dzieło: „Zapiski o historii powszechnej”,

o

o jakości każdej cywilizacji decyduje religia: istnieją religie wolnościowe (irańska, prawosławna 
krytyka Sołowiowa) i koniecznościowe (husyckie, muzułmanizm, buddyzm), prawosławie jako ideał,
którym nie było.

o

pochodził ze starej rodziny szlacheckiej, ale był wszechstronny – właściciel ziemski, wyzwalał
chłopów, wynalazki.

o

skąd Anglicy mają zamiłowanie do wolności? zapewne mieli przodków w Rosji.

Okcydentaliści



prąd umysłowy powstały w reakcji na wystąpienie Czaadajewa,



Fukuyama a ros. okcydentalizm – jak zniknie nieludzki ustrój to wymrze religia, a jak religia umrze, to
ludzkość będzie szczęśliwa, Krytycy Fukuyamy: A. Sołżenicyn – w świecie pojawia się zagrożenie
fundamentalizmem islamu – nie można mieć europocentrycznej wizji świata.



chcieli zrozumieć świat jedno wymiarowo, por. Chomiakow („Semiramida”) – włączał historię ludów
azjatyckich, afrykańskich, świat jest nieeuropocentryczny, ważny jest nie tylko głos duchowieństwa, ale też
do ludu.



religia przeszkadza rozwojowo społecznemu, zacofaniu winna jest cerkiew (por. Czaadajew, z tym, że
okcydentaliści uważali, że wszelka religia).



A. Hercen:

o

aktywnie zwalczał religię,

o

jeden z ojców okcydentalizmu ros. (l. 30 XIX w.),

o

wychowany w rodzinie ziemiańskiej, usynowiony, bo z nieprawego łoża, ale nie mógł dostać
nazwiska,



Wisarion Bieliński:

o

ceniony w czasach Związku Radzieckiego, jako przeciwnik carskiego ustroju, Dostojewski go nie
cierpiał,

o

uczciwy człowiek,

o

uważał, że rosyjską rzeczywistość należy rozumieć przez pryzmat rzeczywistości zachodniej,

o

tłumaczył przez Hegla: carat i in. to konieczne etapy do przyszłego szczęścia, potem zdecydowanie go
odrzuca, bo widzi krzywdę i cierpienie bliźnich i słabszych,

o

„List do Hegla” - w kierunku socjalizmu, proces historyczny nie jest racjonalny, historia się nie
rozwija racjonalnie, trzeba w każdym momencie patrzeć na krzywdę ludzką, człowiek ma być
szczęśliwy hic et nunc.

6

o

3. okres - zajadły rewolucjonista – zachwyt rewolucją francuską,

o

pod koniec życia zbliżył się do liberalizmu, całe życie był okcydentalistą, ale w różnych wydaniach,

o

nie był wykształcony, z rodziny raznoczyńców.



Michał Bakunin:

o

najbardziej antyreligijny – uważał, że religia jest szkodliwa i należy ją odrzucić, walczyć z nią, a mimo
to nie doczekał się uznania Lenina,

o

znał francuski i niemiecki,

o

początkowo był heglistą, potem – francuski socjalizm,

o

funkcjonował do 1848 r. (Wiosna Ludów),

o

był prymitywny – największy bohater – Lucyper

o

walczył na barykadach Wiosny Ludów (wystawić Madonnę Sykstyńską – w dzieło sztuki nie będą
strzelać),

o

skazany na śmierć - cesarz Austrii zażądał ekstradycji,

o

oddany Mikołajowi I, który go odwiedzał w więzieniu,

o

w więzieniu odrzucił swoje poglądy, aby go uwolniono.

Aleksandr Hercen (ur. 1812)



jeden z ojców okcydentalizmu rosyjskiego,



„pokolenie ojców”



wychowany w rodzinie szlacheckiej, chociaż był nieślubnym dzieckiem ojciec go uznał, usynowił, ale nie mógł
mu dać nazwiska,



mógł być pisarzem oficjalnym i występować przeciwko ustrojowi,



dusza poszukująca, historia o Worobiowych wzgórzach, z których patrzył z Ogariowem i przysięgli sobie
dozgonną przyjaźń i walkę o sprawy ludu,



walczy z bezprawiem pańszczyźnianym, ale jest właścicielem dusz,



studiował na Uniwersytecie Moskiewskim filozofię i nauki przyrodnicze,



Hercen i Czernyszewski chcieli zrównać status kobiety (która nie miała praw wyborczych i wstępu na wyższą
uczelnię)  żaden z nich nie miał wiernej żony – wyzwolone, H. bardzo przeżywał zdrady żony z
przyjacielem, Ogariowem,



„Co robić?” – jeden z bohaterów – Łopuchin miał żonę Wierę, która pokochała innego, oznajmiła to mężowi,
on daje jej wolną rękę, żyją w zgodzie, Rachmytow – rewolucyjny bohater – mówi, że trzeba było zamieszkać
we trójkę,



(Czernyszewski mniej przeżywał wybryki żony, Hercen bardziej i zabrał Ogariowowi żonę na chwilę,
Czernyszewski trafił na wieloletnią katorgę. Lenin ogłosił go bohaterem, a jego żona jeździła jako bohaterka).



Rodzinne nieszczęścia: śmierć dzieci, zatonięcie okrętu z teściową i synem, śmierć żony – Natalii,



lata 40 – napisał 2 podstawowe dzieła: 1) „Dyletantyzm w nauce”, 2) „Listy o badaniu przyrody” – młodzi
czytali jego teksty,



poparł polską walkę o niepodległość,



nie ma racji ani filozofia idealistyczna, ani filozofia materialistyczna, człowiek nie jest tylko duchem i nie jest
tylko istotą materialną, jesteśmy istotami duchowo-materialnymi.



odrzucał religijny pogląd na człowieka (mistycyzm, katolicyzm), mówiący, że ciało jest złem.



myśl idealistyczna musi być dopełniona myślą idealistyczną.



1847-48 – wyjechał do Paryża i już nie wrócił, był wtedy okcydentalistą, ale jak się znalazł w Europie, to
zmienił zdanie.



cykl artykułów „Z tamtego brzegu” – historia zachodniej Europy się skończyła, on jeszcze zginie z tym
światem, a te eseje dedykuje synowi  katastrofizm,

7



wydawał na emigracji czasopismo «Звезда», «Колокол» - nawoływał do reform społecznych, wyzwolenia
chłopów, krytyka Aleksandra I, ale gdy Aleksander II wyzwolił chłopów, uznał jego rację („Zwyciężyłeś,
Galilejczyku” – słowa Jana Apostaty),



«Колокол» był popularny w Rosji do momentu, gdy Hercen nie poparł powstania styczniowego.



umarł we Francji, pochowany w Nicei.



pod koniec życia nawrócił się na liberalizm, pisał teksty o wolności woli ludzkiej,



przekonany, że człowiek jest istotą skończoną, obdarzoną wolnością, nie da się go pojąć tylko empirycznie.



przekonanie, że kobieta jest osobą, pokazywał, że w kobietach tkwią takie same zdolności.

Mikołaj Czernyszewski



„pokolenie synów”



materialistyczny i empiryczny światopogląd,



człowiek – istota materialna i skończone, postępuje dobrze,



ludzie religijni dla swojego postępowania poszukują sankcji z góry,



Sołowiow – materialistom i nihilistom wydaje się, że odkryli, że człowiek jest istotą materialistyczną i wobec
tego trzeba pomagać bliźnim  nie widzi związku logicznego,



w człowieku trzeba zakładać dobro, popsuły go instytucje społeczne i złe wychowanie,



dzieła:

o

„Estetyczny stosunek człowieka do rzeczywistości” – antyromantyczny – piękne jest to, co
bezpośrednio związane z naturą, sztuka nie jest w stanie stworzyć takiego piękna, jak natura,
ideałem piękna jest ciało kobiety, sztuka może osiągnąć jedynie ten poziom piękna, jakie jest w
naturze, piękno ma wymiar utylitarny  ogromne polemiki, nie dano mu tytułu,

o

„Antropologiczna zasada w filozofii” – monista, człowiek jest tylko istotą materialną, a duch jest
pochodną materii, myślenie ludzkie ~ dziobanie kury  pochodna procesów biologicznych, człowiek
jako inteligentna maszyna.



przeciwnik walki klas, odrzuca marksizm, postęp dokonuje się dzięki solidarności ≠ Darwin  wiele roślin
przetrwało dzięki symbiozie,



socjalista utopijny, a w Rosji przypisano mu poglądy rewolucyjne – car go zesłał, bolszewicy uznali za
bohatera.

Konstanty Leontiew i Mikołaj Danilewski



rówieśnicy Dostojewskiego,



uważani za przedstawicieli panslawizmu,



PANSLAWIZM – doktryna polityczna o podłożu religijnym, która uważa, że Rosja powinna odzyskać
Konstantynopol z pomocą narodów słowiańskich, prawosławnych i zbudować imperium na granicach
Imperium Tureckiego  twórca – Danilewski.



ruch ideowo-polityczny dążący do zjednoczenia Słowian. Rosyjskimi przedstawicielami panslawizmu byli A.I.
Hercen i M.A. Bakunin oraz słowianofile N.J. Daniewski i M.P. Pogodin. Słowianofile opierali swe teorie na trójjedynej
zasadzie sformułowanej przez carskiego ministra oświaty S.S. Uwarowa: "prawosławie, samowładztwo i ludność
(naród)". Formuła ta była apoteozą panujących w Rosji stosunków społecznych. Jej zwolennicy głosili teorię o
możliwości samoistnego, niezależnego od Europy istnienia Rosji i zakładali potrzebę powstania Wielkiego Związku
Wszechsłowiańskiego z carem rosyjskim sprawującym władzę absolutną. Po wojnie krymskiej (1853-1856) ideologię
panslawizmu oficjalnie popierał rząd rosyjski. Apogeum wpływów panslawizmu miało miejsce w czasie wojny turecko-
rosyjskiej (1877-1878), następnie wpływ panslawizmu definitywnie osłabł.



Chomiakow był współtwórcą słowianofilstwa, ale zaczął głosić ideę połączenia wszystkich narodów
słowiańskich w wojnie z Turcją.

Mikołaj Danilewski

8



odnosił się do ewolucji przyrody, wiele prac nt. przyrody,



ewolucja jest teorią nieprawdziwą, gatunki od początku są takie same,



w wizji historycznej był darwinistą – DARWINIZM POLITYCZNY – zwycięża silniejszy, a słabszego nie żal,



w młodości – lewicowe kółko Pietraszewskiego, ale do jego myśli nic z lewicowości nie przeniknęło,



ogromna rola prawosławia, wg słowianofilów, prawosławie nie czyni lepszymi, ale silniejszymi, jest ideą
cementującą Słowian, Polacy-katolicy to zdrajcy Słowiańszczyzny,



ambiwalentny stosunek do Piotra Wielkiego: źle – reformy w duchu europejsko-protestanckim, zasługa –
stworzył silne państwo, ale nie odrzucił prawosławia, chociaż gardził religią,



dojrzały panslawizm powstawał w okresie wojny krymskiej, burzącej dotychczasowy porządek w Europie,



w dziele «Россия и Европа» - Europa w walce z Rosją potrafi się sprzymierzyć z islamem – co to za katolicy?,
Europa przypisuje Rosji rolę kolonizatora Azji Środkowej, Petersburg – okno tylko do Europy Protestanckiej,
aby handlować z Europą potrzebny jest dostęp do Morza Czarnego,



1 warunek rozkwitu państwa rosyjskiego: zdobycie Konstantynopola (nowa stolica imperium),



słowianofile mylili się, wierząc w wartości ogólnoludzkie,



AMORALIZM POLITYCZNY – wielkość państwa jest wartością nadrzędną,



teoria historiozoficzna - nie ma czegoś takiego, jak dzieje historyczne, historia powszechna, zarzut, że
historycy, myśliciele są europocentryczni, wyłączając Chomiakowa,



schemat – wyróżnił 10 typów kulturowo-historycznych:

1. egipski,
2. chiński,
3. asyryjsko-babiloński, starosemicki,
4. indyjski,
5. irański,
6. hebrajski,
7. starogrecki,
8. rzymski,
9. arabski, nowosemicki,
10. romano-germański, zachodnioeuropejski.



cywilizacje, które zjadają swoich ludzi i nie zjadają.



każdy z tych typów rozwijał się inaczej, rozwijał różne pierwiastki: religijne, polityczne, ekonomiczno-
społeczne, kulturalno-artystyczne.



kultura ludzka jest wielowymiarowa, niektóre typy rozwijały wszystkie te dziedziny, a niektóre nie:

o

jednopierwiastkowe,

o

wielopierwiastkowe,

o

typ hebrajski – religijny,

o

typ grecki – kulturalny,

o

jedynym typem dwupierwiastkowym był typ europejski: połączył się typ rzymski – polityczny oraz typ
grecki – kulturalny,

o

w XIX w. typ romano-germański wyczepuje się,

o

szansą jest nowy typ czteropierwiastkowy, stworzony przez Słowian, bo tylko oni są w stanie to
zrobić (MISJONIZM).

Konstanty Leontiew



nie był panslawistą ale wszystko inne łączyło go z Danilewskim,



prawosławie jako podstawa,



swoje poglądy przedstawił w książce: „Bizantynizm i słowiańszczyzna”,



zwolennik zdobycia Konstantynopola, ale narody słowiańskie nie są do tego potrzebne,

9



głosiciel prawosławnego darwinizmu,



nienawidził Dostojewskiego i Sołowiowa,



chrześcijaństwo zostało wypaczone,



postuluje powrót do chrześcijaństwa jako do chrześcijaństwa, jako do religii strachu,



chora psychicznie żona (wybujały temperament seksualny), w doktrynie był ostry, ale w życiu jej nie
stosował,



metafizyka Leontiewa – zwolennik mocnej, silnej formy – meczet, katedra, a nie domy i chaty,



PRAWO ROZWOJU HISTORYCZNEGO – triadyczny charakter: historia każdego narodu zaczyna się od 1)
pierwotnej prostoty, potem 2) kwitnąca różnorodność, 3) powtórne uproszczenie (rozkład).



Europa jest w stanie rozkładu – nienawidził cywilizacji burżuazyjnej, cywilizacji uśrednionej.

Włodzimierz Sołowiow (1853-1900)



myśl ekumeniczna, starał się pogodzić filozofię z religią w sposób racjonalny, wiele uczynił dla ruchu
ekumenicznego katolicyzmu i prawosławia.



ojciec – historyk Seriej Sołowiow, autor wielotomowej historii, szanowany profesor: «История России с
древнейших времен», wpoił synowi pracowitość,



znał wiele języków: francuski, polski, grecki, łacina, hebrajski,



debiut na niwie filozoficznej: „Kryzys filozofii zachodu przeciw pozytywistom”: słowianofilstwo, śladami I.
Kirejewskiego, systematyczne odchodzenie od wiary. Dowodzi, że filozofia zachodnia zatraciła metafizyczną
głębię, nie rozważają już fundamentalnych pytań o boga, duszę, ale jedynie kategoriami filozoficznym,



nie możemy być pewni, czy w ogóle istnieje ten świat.



w człowieku nie wszystko da się objaśnić racjonalnie, człowieka nie można zrozumieć ani w kategoriach
racjonalnych ani empirycznych.



zachód musi szukać natchnienia w filozofii wschodu, ojcowie kościoła wschodu – Dobrotolubie: nie doceniają
jedynie kobiety.



docenia żeński element.



w wieku 21 lat opublikował swoją pracę, cały czas był słowianofilem,



1877-1878 – wygłasza w Petersburgu cykl wykładów: „Wykłady o bogoczłowieczeństwie” – wielki wymiar
chrześcijaństwa nie polega na tym, że Bóg jest wielki i dlatego jest prawdziwy, ale na tym, że dopiero w
chrześcijaństwie został dostrzeżony i doceniony element ludzki. Idea wcielenia Boga w człowieka (w islamie –
bóg nieznany, wymaga posłuszeństwa, z oddalenia).



światopogląd średniowieczny – marność rzeczy materialnych – S. się z tym nie zgadza – wielki obrońca
kultury u cywilizacji, pod warunkiem, że jeden człowiek nie szkodzi drugiemu przy pomocy wytworów
kultury.



był precyzyjny w każdym języku, w którym się wypowiadał.



Historia to mozolne, pełne trudu poszukiwanie ideału.



Zainteresowanie wykładami:

o

chrześcijaństwo to jedyna religia, w której niebo spotkało się z ziemią,

o

czy możliwe jest piekło? wg Sołowiowa nie, zwolennik powrotu wszystkiego do Boga,

o

oburzenie przedstawicieli prawosławnej ortodoksji.



lata 80. – wyzwala się ze słowianofilstwa, bo ograniczają chrześcijaństwo do prawosławia, nie doceniają
wkładu katolicyzmu.



„Wielki spór, a chrześcijańska polityka” na łamach pisma Aksakowa „Ruś”, Aksakow jako słowianofil
zniekształcał teksty,



winę za rozłam kościołów ponoszą obie strony, schizma była nieszczęściem, a winę ponoszą obie strony:

o

kościół wschodni za bardzo uwypuklał boski aspekt z uszczerbkiem dla ludzkiego,

10

o

kościół zachodni za bardzo uwypuklał ludzki aspekt z uszczerbkiem dla boskiego.



koniec lat 80. – pisze cykl tekstów, gdzie dowodzi potrzeby zjednoczenia kościołów, bo bez siebie są
niepełne, potrzebne jest zjednoczenie elementu boskiego i ludzkiego.



odrzucił go zarówno kościół wschodni (zbyt propapieski), jak i zachodni (prawosławni powinni zrezygnować z
różnic).



reguła: jedność w różnorodności, wszystkie wartości kościołów lokalnych powinny być zachowane –
INKULTURACJA – chrześcijaństwo przychodzi do kultury, ale jej nie niszczy, uczłowiecza ją, ludzie łatwiej
przyjmą wartości chrześcijańskie, jeśli zachowa się ich tradycje.



Idea o zjednoczeniu:

o

Historia i przyszłość teokracji – ślad przyjaznego nastawienia do Żydów,

o

Idea rosyjska,

o

Rosja i kościół powszechny,



Do tej pory 2 epoki:

o

stara – jedność przymusowa,

o

epoka podziału,

o

epoka ducha.



1890r. – do tej pory optymistyczny światopogląd, jest możliwe Królestwo Boże na ziemi, później zobaczył, że
jego wysiłki ekumeniczne nie są przyjmowane życzliwie, na wschodzie uznawano go za heretyka, papież
uznawał ideę za piękną ale nierealną,



zaczyna się pesymistyczny okres jego życia: widzi triumfalizm po obu stronach, w prasie dominują zaciekli
nacjonaliści,



Cykl o kwestii mniejszości w Rosji: nie podoba mu się to, co na zachodzie, triumfalizm, tak naprawdę to
kościół katolicki jest jedyną wyznacznią wszystkiego  artykuł „O przyczynach upadku światopoglądu
średniowiecznego” – do rozwoju moralności przyczynili się głównie niewierzący, motorem postępu byli
liberałowie, a kościół hamował postęp,



Sołowiow rezygnuje ze swojej optymistycznej wizji.



zwraca uwagę, że Żydzi wnieśli swój wkład i chrześcijanie nie powinni się wypierać związków z Żydostwem.
Żydzi też go nie przyjmują, bo on uważa, że powinni się nawrócić na chrześcijaństwo, wg obecnej myśli
kościoła: Żydzi mają inną drogę do Boga.



Fala pogromów antyżydowskich, obwinienie o zamordowanie cara Aleksandra II i car Aleksander III tym
pogromom nie zapobiegał, protest przeciwko pogromom: Sołowiow, Tołstoj, Leskow,



1886 - najważniejsze dzieło etyczne „Apologia dobra” – gł. zadanie czy etyka jest zakorzeniona w religii czy
nie? etyka jest pochodną religii, z dzisiejszego punktu widzenia człowiek nie musi być religijny, aby być
przekonanym, że należy postępować etycznie, ludzie niewierzący mogą być lepszymi chrześcijanami,



mało wrażliwy na malarstwo, pociągała go literatura, inne wytwory kultury np. kultura wytwarzania wina, o
poezji, architekturze,



1895 – Sołowiow odrzuca wszelką utopię – pesymistyczne dzieło: „Trzy rozmowy” – dialogi filozoficzne +
„Krótka Historia o Antychryście”:

o

„Trzy rozmowy” – rola religii, odrzuca pogląd o postępie w ludzkich dziejach, przewiduje katastrofy,

o

„Krótka Historia o Antychryście” – przewidział, ze zło w XX wieku będzie zafałszowane pod
przebraniem dobra, Antychryst będzie zwodził ludzi, że to, co on robi, jest dobre.