I.

PODSTAWOWE

PRZYRZĄDY

ANTROPOMETRYCZNE

I TECHNIKA

WYKONYWANIA

POMIARÓW

W skład podstawowych przyrządów
antropometrycznych wchodzą:

Liberometr Wolańskiego służy do pomiarów cech
długościowych małego dziecka w pozycji leżącej.

Sposób pomiaru długości ciała dziecka

za pomocą liberometru

W przypadku braku liberometru można używać tzw.
ławeczki Epsteina, pozwala ona jednak na zmierze-
nie tylko dwóch wymiarów:

- długości ciała,
- długości siedzeniowej.

Antropometr
typu Marina
służy do pomiarów
długościowych
dzieci w
pozycji stojącej.

Gdy brak jest antropometru, wówczas zaleca się
taśmę krawiecką umocowaną pionowo na ścianie.
Do odczytu wysokości ciała na taśmie używamy
ekierki położonej na wierzchołku głowy badanego i
dotykającej kątem prostym skali taśmy.

Waga niemowlęca służy do określania masy ciała
małego dziecka z dokładnością do 10 g.

Dzieci starsze, których
zważenie w pozycji
stojącej nie przedstawia
trudności, ważymy na
wadze lekarskiej z
dokładnością do 100g.
Należy zwracać uwagę,
aby waga ustawiona była
stabilnie, w płaszczyźnie
poziomej i wytarowana.

Taśma metryczna służy do mierzenia obwodów.
Co pewien czas należy sprawdzać jej skalę, np. na
skali antropometru, ponieważ po dużej ilości pomia-
rów ulega rozciągnięciu.

Cyrkiel kabłąkowy mały (do 30 cm – do pomiaru
np. głowy) oraz duży (do 50 cm – do pomiaru szero-
kości ciała) służą do pomiarów szerokościowych.
Każdy z nich składa się dwóch ramion, między
którymi odczytuje się w milimetrach wynik pomia-
rów.

Cyrkiel kabłąkowy Collera

Cyrkiel kabłąkowy Martina

Fałdomierz (kaliper) służy do pomiarów grubości
fałdów skórno – tłuszczowych.

Fałdomierz

TECHNIKA

WYKONYWANIA

POMIARÓW

Wybór mierników somatycznych zależy od celu i
zakresu badania. Zwykle do wstępnej selekcji posłu-
gujemy się pomiarami wysokości i ciężaru ciała, a
u dzieci młodszych dodatkowo pomiarami obwodu
głowy i klatki piersiowej.

Masa ciała – oznaczana jest u małego dziecka na
wadze niemowlęcej, u dziecka starszego na wadze
lekarskiej. Ważony powinien być rozebrany

Wysokość ciała – do 15-18 miesiąca życia mierzona
jest jako długość w pozycji leżącej na plecach libe-
rometrem. Jest to odległość od szczytu głowy do
płaszczyzny podeszwowej stóp ustawionych prosto-
padle do podudzia. U dziecka starszego wysokość
mierzymy w pozycji stojącej z użyciem antropo-
metru.

Obwód głowy – mierzony
jest taśmą metryczną,
przeprowadzoną przez
największą wypukłość
potyliczną i największe
wypukłości guzków
czołowych.

Obwód klatki piersiowej
– mierzony jest taśmą me-
tryczną

przeprowadzoną

przez spojenie trzonu mo-
stka z wyrostkiem mieczy-
kowatym.

Grubość fałdu skórno – tłuszczowego na łopatce

- mierzymy na plecach poniżej dolnego kąta łopatki,

odciągając fałd od powierzchni ciała i chwytając go
u podstawy płaszczyznami mierzącymi kalipera.
Fałd mierzony jest poziomo.

Pomiar grubości fałdów skórno – tłuszczowych

na łopatce.

Grubość fałdu skórno – tłuszczowego na ramieniu
– mierzymy na tylnej powierzchni swobodnie opu-
szczonego ramienia w połowie jego długości. Fałd
mierzony jest pionowo.

Grubość fałdu skóro – tłuszczowego na brzuchu

– mierzymy na poziomie pępka, w 1/2 odległości

między pępkiem a kolcem biodrowym przednim
górnym. Fałd mierzony jest ukośnie.

Ocenę prawidłowości rozwoju somatycznego doko-
nujemy zwykle na podstawie mierników somatycz-
nych, które można ująć w trzy grupy:

1. Pomiary, które opisują rozmiary i proporcje cia-

ła. Umożliwiają one ocenę procesów wzrastania
(wieku morfologicznego).

2. Ocena procesów dojrzewania – służy do okreś-

lenia wieku kostnego, zębowego, płciowego i
morfologicznego.

3. Pomiary dotyczące niektórych składników ciała.

Najczęściej ocenia się komponenty: tłuszczową,
mięśniową i kostną.

II.

PRAKTYCZNA OCENA

PROCESÓW WZRASTANIA

DZIECKA Z ZASTOSOWANIEM

TABEL LICZBOWYCH,

SIATEK CENTYLOWYCH,

SKORELOWANYCH CECH,

METODY MORFOLOGICZNEJ

I WSKAŹNIKÓW PROPORCJI

METODA

TABLIC

PIRQUETA

Najstarszą a zarazem najprostszą i najczęściej stoso-
waną w praktyce jest metoda Pirqueta. Polega ona na
porównaniu zmierzonych cech dziecka (najczęściej
wysokości i masy ciała) ze średnimi arytmetycznymi
tychże cech, charakterystycznymi dla danej popu-
lacji, oddzielnie dla każdej płci w kolejnych grupach
wieku kalendarzowego.

c.d.

Tabelę taką, znaną w Polsce pod nazwą ,,Tablica
wzrostu i wagi dzieci do 16 roku życia” opracowali
po raz pierwszy w r. 1938 R. Barański, J. Bogdano-
wicz i Z. Łomnicki, a spopularyzowało je Polskie
Towarzystwo Higieniczne (Wolański, 1975).

Dopiero w latach sześćdziesiątych XX w. opraco-
wano nowe tabele oparte na losowych próbach
dzieci i młodzieży całego kraju. Przez porównanie
wielkości badanych cech dziecka z odpowiednimi
danymi z tablicy można po pierwsze – określić
wiek rozwojowy dziecka i po drugie – obliczyć,
jak dalece dane dziecko jest opóźnione lub przy-
spieszone (w miesiącach lub latach – w zależności
od wieku dziecka) w rozwoju pod względem ba-
danych cech.

METODA

SIATEK

CENTYLOWYCH

Centyl

Względna miara danej cechy wyrażona w odsetku,

wskazująca odsetek populacji o danej wartości
większej i mniejszej.

Siatki centylowe są najczęściej stosowanym graficz-
nym obrazem jednocechowych standardów rozwojo-
wych, ponieważ podają pełny zakres zmienności
cechy. Metoda siatek centylowych oparta jest na
obserwacji częstości występowania poszczególnych
wielkości cech we wzorcowej populacji, na podsta-
wie czego można sądzić, jak dalece pod względem
badanej cechy konkretne dziecko odbiega od wiel-
kości przeciętnych dla jego wieku, płci i środowiska
(Wolański 1975).

Oznaczanie

wartości

na siatkach

centylowych

Chłopiec

12-letni o masie

ciała 33 kg

Harmonijność

rozwoju

Utrzymywanie się kolej-
nych pomiarów w tym
samym (lub w dwóch
sąsiadujących ze sobą)
kanale centylowym

Wwys

Wiek

wysokościowy

(Wwys)

Chłopiec 8-letni

o wysokości 165 cm

Wwys = 14 lat

Wiek, dla którego
aktualna wysokość
odpowiada 50 c

Wiek

wagowy

(Wwag)

Wwag

Wiek, dla którego
aktualna masa ciała
odpowiada 50 c

Chłopiec 15-letni
o masie ciała 33 kg

Wwag = 10 lat

METODA

MORFOGRAFICZNA

Metoda morfograficzna daje możliwość łącznego
rozpatrywania całego zespołu cech, dzięki czemu
jest stosunkowo prostym narzędziem do badania
proporcji ciała.

c.d.
Ogólna zasada metody jest prosta. Na pionowych,
równoległych do siebie skalach wypisane są wiel-
kości badanych cech w mm, cm lub kg. Wielkości
różnych cech odpowiednie dla poszczególnych klas
wieku połączone są liniami poprzecznymi. Linie te
nazywamy profilami. Taki układ profili typowych
dla różnych klas wieku umieszczony na tle skal po-
szczególnych cech nazywamy morfogramem.

Przykład morfogramu

METODA

WSKAŹNIKÓW

PROPORCJI

Wskaźnik ,,wagowo – wzrostowy ” Queteleta
określa, jaki ciężar przypada przeciętnie na 1 cm
wysokości ciała:

ciężar ciała (w g)

wysokość ciała (w cm)

W.Q. =

Najczęściej przy określaniu wieku rozwojowego
(fizjologicznego) posługujemy się następującymi
kryteriami:

1) wiekiem morfologicznym (sylwetki),
2) wiekiem kostnym (szkieletowym),
3) wiekiem zębowym,
4) wiekiem wtórnych cech płciowych.

I.

WIEK

MORFOLOGICZNY

(SYLWETKI)

Oceniamy go najczęściej na podstawie takich
cech morfologicznych jak:

- wysokość (długość),
- ciężar ciała,
- ich proporcje.

II.

WIEK

KOSTNY

(SZKIELETOWY)

Dojrzałość szkieletowa wyraża stopień zaawanso-
wania w dojrzewaniu układu kostnego. Jest najpo-
wszechniej stosowanym kryterium oceny wieku roz-
wojowego dziecka. Dogodność tej metody polega na
tym, że możemy posługiwać się nią w każdym okre-
sie życia od momentu urodzenia do osiągnięcia peł-
nej dojrzałości.

Proces dojrzewania kośćca jest możliwy do prześle-
dzenia dlatego, że w jego przebiegu występuje od-
kładanie się soli wapnia, których obecność można
rejestrować za pomocą zdjęć rentgenowskich.

Dojrzewaniem kośćca kieruje układ neurohormo-
nalny, przy czym rytmem pojawiania się i rozwoju
jąder kostnienia kieruje głównie hormon tarczycy
(tyroksyna), natomiast hormony przysadki, nadner-
czy i gruczołów płciowych regulują głównie rytmem
kostnienia nasad.

Kość wzrasta na długość dzięki przynasadowej
chrząstce wzrostowej, która wypełnia w kościach
długich przestrzeń pomiędzy nasadą a trzonem.
Przez pojęcie wskaźnika dojrzałości rozumiemy
kolejne zmiany, jakie dokonują się w kośćcu,
głównie w odcinkach przynasadowych i w obrębie
samych nasad oraz w konturach jąder kostnienia
kości nadgarstka.

Istnieją dwie zasadnicze grupy metod oceny wieku
kostnego:

- jednosegmentowe (oparte na jednym odcinku

ciała),

- wielosegmentowe (oparte na kilku wybranych

elementach).

Metody jednosegmentowe są zasadniczo dwie:

1. Todda, posługująca się wzorcem ręki i oceną

całościową obrazu radiologicznego,

2. Achesona, polegająca na sumarycznej ocenie

poszczególnych kości badanych oddzielnie
(Wolański 1975).

Stosując metodę Todda, określenie wieku szkiele-
towego polega na porównywaniu zdjęcia rentgeno-
wskiego (ręki, nadgarstka i dystalnych odcinków
kości przedramienia) badanego dziecka z odpowie-
dnim wzorcem (standardem) opracowanym dla ko-
lejnych grup wieku i płci (od noworodka do 18 roku
życia).

Wiek kostny

c.d.

Dla populacji polskiej atlas standardów wieku ko-
stnego na podstawie zdjęć rentgenowskich opraco-
wała J. Kopczyńska - Sikorska (1969). W atlasie tym
wyszukujemy obraz radiograficzny najbardziej po-
dobny do stwierdzanego u badanego dziecka.

c.d.

Za wariant odchyleń fizjologicznych przyjmuje się
różnicę w pierwszej dekadzie życia w obu kierun-
kach o jeden standard, w grupach wiekowych star-
szych – dwa standardy dla obu płci.

Nowsza metoda opracowana przez Achesona polega
na punktacji określonych właściwości rozwoju każ-
dej z 20 badanych kości. Suma tych punktów stano-
wi podstawę oceny wieku kostnego. Maksymalnie
przy pełnym rozwoju kośćca można uzyskać 100
punktów, na siatkach centylowych wielkość tę po-
dzielono przez 10.

III.

WIEK

ZĘBOWY

Zawiązki zębów mlecznych, jak i stałych pojawiają
się już w okresie płodowym. Proces mineralizacji
rozpoczyna się też jeszcze w okresie przed urodze-
niem, natomiast drugi proces mineralizacji wuwo-
łujący wyrzynanie się zębów zaczyna się w drugim
roku życia.

Wiek zębowy określa się na podstawie liczby wy-
rżniętych zębów u badanego dziecka i porównaniu
jej z tablicą podającą przeciętny wiek wyrzynania się
poszczególnych rodzajów zębów mlecznych i sta-
łych.

W uzębieniu mlecznym stwierdza się wcześniejszą
dojrzałość zębów w szczęce, natomiast w uzębieniu
stałym odwrotnie, zęby w żuchwie wyrzynają się
wcześniej w stosunku do odpowiednich zębów w
szczęce.

W okresie wymiany uzębienia wszystkie zęby mle-
czne, a zwłaszcza kły, wypadają wcześniej u dzie-
wcząt. W uzębieniu trwałym różnica ta wynosi śre-
dnio 3 – 4 miesięcy. Kolejność wyrzynania się
zębów zarówno w szczęce, jak i w żuchwie jest w
zasadzie ściśle określona w czasie:

- zęby mleczne wyrzynają się przeciętnie

od 6 miesiąca życia do 2 lat,

- zęby stałe od 6 do 15 roku życia.

Za ząb wyrżnięty uważa się taki, którego jakakolwiek
część korony przebiła dziąsło i widoczna jest połowa
korony zęba. Często dla określenia liczby zębów mle-
cznych dla danego wieku niemowlęcia stosuje się
następujący wzór:

ilość należnych zębów mlecznych = wiek niemowlęcia – 6

IV.

WIEK

WTÓRNYCH

CECH

PŁCIOWYCH

Wiek drugorzędnych cech płciowych u chłopców
określa się na podstawie zaawansowania w rozwoju
narządów płciowych (prącia, jąder i moszny) oraz
owłosienia łonowego, a u dziewcząt na podstawie
rozwoju piersi i owłosienia łonowego.

Poszczególne stadia dojrzewania płciowego
określamy zwykle według pięciostopniowej
skali Tannera:

A.

Stadia rozwoju piersi u dziewcząt

(M- mamma):

M

1

– faza dziecięca. Otoczka brodawki sutkowej

blada, płaska;

M

2

– poszerzenie i uwypuklenie otoczki brodawki

sutkowej, tzw. stadium pączka;

M

3

– uwypuklenie piersi i otoczki brodawki sutkowej

(wyczuwalna tkanka tłuszczowa)

c.d.

M

4

– wyraźnie zarysowana pierś (wyczuwalna tka-

nka tłuszczowa i gruczołowa). Otoczka bro-
dawki sutkowej i brodawka sutkowa tworzą
wzgórek oddzielony od piersi; dalsze poszerze-
nie otoczki sutkowej.

M5 – pierś w pełni rozwinięta o regularnym zarysie

(zniknięcie wtórnego wzgórka). Brodawka
sutka wykształcona o intensywnej pigmentacji.

W ocenie rozwoju piersi, zwłaszcza jej wcześniej-
szych stadiów, przydatnym miernikiem może być
określanie szerokości otoczki brodawki sutkowej

Skala Tannera

B. Stadia rozwoju narządów płciowych u

chłopców (G – genitalia):

G

1

– faza dziecięca. Jądra, moszna i prącie o wielko-

ści i proporcjach, jak we wczesnym dzieciństwie;

G

2

– powiększenie jąder, wydłużenie worka moszno-

wego. Skóra moszny cienka, o słabo zaznaczonej
pigmentacji (wyraźnie widoczny zarys jąder),
niewielkie powiększenie wymiarów prącia;

c.d.
G

3

– powiększenie obwodu i długości prącia. Długość

prącia stanowi 3/4 długości worka mosznowego.
Dalszy rozwój jąder;

G

4

– powiększenie wymiarów prącia na długość. Dłu-

gość prącia zbliżona do długości worka moszno-
wego. Wyraźnie zaznaczona pigmentacja skóry
moszny. Poszerzenie otoczki brodawki sutkowej;

G

5

– narządy płciowe osiągnęły rozmiary, kształt i

proporcje osobnika dojrzałego płciowo.

C. Stadia rozwoju owłosienia łonowego u

dziewcząt i chłopców (P – pubes):

P

1

– faza dziecięca. Brak owłosienia łonowego

(meszek);

P

2

– włosy pojedyncze, proste, o słabej pigmentacji;

u dziewcząt na skórze dolnej połowy warg sro-
mowych dużych, u chłopców u nasady prącia;

P

3

– włosy skręcone, rzadkie, grubsze i ciemniejsze;

zajmują część powierzchni krocza;

c.d.
P

4

– włosy mocno skręcone, gęste, zajmują powierz-

chnię mniejszą niż u osobników dojrzałych.

P

5

– wygląd włosów i powierzchnia, jaka zajmują,

typowe dla osobników dojrzałych. Niektórzy
autorzy wyróżniają u chłopców stadium P

6

–

owłosienie skóry brzucha wzdłuż kresy białej,
intensywniejsze owłosienie ud.

Za wiek osiągania poszczególnych stadiów uznaje
się taki wiek, w którym właściwy dla danego sta-
dium stopień rozwoju cech został osiągnięty i ozna-
cza się znakiem +, np. M

3

+.

Skala Tannera

Rozpiętość wieku wchodzenia dzieci w okres dojrze-
wania wynosi około 3 – 4 lat. Różnice chronologii
dojrzewania dziewcząt i chłopców wynoszą prze-
ciętnie około 2 lat.

Wiek kalendarzowy nie jest i nie może być miarą
dojrzałości biologicznej osobnika. Niemniej jednak
znajomość wieku kalendarzowego osobnika jest
wyjścia przy ocenie rozwoju fizycznego.

Wiek rozwojowy w odróżnieniu od wieku kalenda-
rzowego jest miarą biologicznej dojrzałości orga-
nizmu, wskazuje on bowiem na stopień zaawanso-
wania w rozwoju niektórych cech lub układów
ustroju.

Zmienność międzyosobnicza wynika z faktu, że
genotyp nie określa jednoznacznie fenotypowego
obrazu osobnika, tylko zakres tzw. normy reakcji.

Stąd też norma reakcji (zdeterminowana genety-
cznie) to zakres reakcji fenotypowych określonego
genotypu uzewnętrzniający się w postaci różnych
fenotypów powstałych w wyniku współdziałania
tego genotypu z czynnikami środowiskowymi. Za-
kres zmienności fenotypowej danego genotypu nie
może więc przekroczyć granic jego normy reakcji
(Cieślik, Drozdowska i Malinowski 1985).

Norma adaptacyjna to mniej lub bardziej trwały
kompleks dostosowanej do środowiska zmienności
genetycznej w obrębie populacji (Cieślik, Drozdo-
wska i Malinowski 1985).

Przez normalność rozumiemy zakres zmienności fe-
notypowej w obrębie normy adaptacyjnej danej po-
pulacji, wynikającej z rekombinacji genów rodziciel-
skich, jako normalny składnik wymieszania puli ge-
nowej każdego pokolenia, oraz modyfikującego
wpływu środowiska (Cieślik, Drozdowska i Malino-
wski 1985).

Norma rozwojowa jest biologicznym układem
odniesienia służącym do oceny rozwoju fizycznego
populacji dziecięcych lub najczęściej pojedynczych
osobników wchodzących w skład tych populacji.

Istnieje kilka rodzajów norm rozwojowych (Cieślik,
Drozdowska i Malinowski 1985):

- normy populacyjne rozumiane zwykle jako normy

ogólnopolskie, np. miasto – wieś , czy jako regio-
nalne normy rozwoju fizycznego,

- normy grupowe (uwzględniające cechy rodziców),

- normy docelowe (konstruowane na wyselekcjono-

wanej pod względem warunków socjalno – ekono-
micznych populacji wielkomiejskich),

- normy uwzgledniające somatotyp osobnika.

Przez rozwój normalny będziemy rozumieli taki
rozwój jaki jest charakterystyczny dla pewnego pro-
centu (ok. 70% w zakresie wąskiej normy i 90 – 95%
w zakresie szerokiej normy) tzw. przeciętnych dzieci
nie wykazujących objawów chorobowych oraz ży-
jących w typowych (przeciętnych) warunkach mate-
rialnych i społecznych, urodzonych ze zdrowych ro-
dziców w czasie ich pełnych zdolności rozrodczych.

Konstytucja (biotyp) jest to zespół genetycznie
zdeterminowanych właściwości psychicznych i
fizycznych osobnika, modyfikowanych w trakcie
rozwoju osobniczego przez czynniki środowiska
zewnętrznego.

Obecnie konstytucję ujmuje się najczęściej jako stan
reaktywności organizmu, wytworzony w procesie
wzajemnych oddziaływań czynników środowiska na
genotyp (Malinowski 1985).

Budowę i niektóre właściwości funkcjonalne ciała
ujmowano w systemy klasyfikacji konstytucjonalnej
początkowo na użytek medycyny, następnie systemy
te znalazły zastosowanie w psychologii, antropolo-
gii, w wychowaniu fizycznym i sporcie, w doborze
do niektórych rodzajów służb wojskowych i zawo-
dów.

W różnych systemach typologicznych ujmowano
najczęściej takie właściwości, jak:

a) budowa morfologiczna decydująca o wyglądzie i

kształcie ciała,

b) cechy mówiące o aktualnym stanie tkanek (kośćca,

mięśni, tkanki tłuszczowej),

c) cechy fizjologiczne i biochemiczne, przemiany

materii, czynności hormonalnej, typ kładu krążenia,

d) typ układu nerwowego decydujący o cechach oso-

bowości psychicznej,

e) właściwości odpornościowe ustroju, cechy patolo-

giczne i anomalie (Malinowski 1985).

Pierwsza typologia Hipokratesa (IV w. p.n.e.)

wyróżniła dwa typy:

- suchotniczy – o szczupłej budowie,

- apoplektyczny – o budowie silnej, masywnej.

Typologia Hipokratesa została uzupełniona i spopu-
laryzowana przez Galena. Na podstawie kryteriów
charakterologicznych

wyróżnione zostały cztery

typy temperamentów – humory:

- choleryczny (chole – żółć) – wybuchowy, cechuje

się łatwością utraty panowania nad sobą, reakcjami
niewspółmiernymi z bodźcami,

- sangwiniczny (sanguis – krew) – o usposobieniu

pogodnym, uczuciowym, aktywnym i żywym w
reakcjach,

c.d.

- flegmatyczny (flegma – śluz) – o małej pobudli-

wości, zrównoważeniu, opanowaniu i wytrwałości
w działaniu,

-

melancholiczny (melas chole – czarna żółć) –

cechuje się małą ruchliwością, apatią, przewlekły-
mi stanami przygnębienia.

W XIX w. przedstawiciel francuskiej szkoły typolo-
gicznej L. Rostan wykorzystując obserwacje cech
somatoskopijnych i budowę ciała w ujęciu morfolo-
giczno – klinicznym wyróżnił typy:

- trawienny,
- oddechowy,
- mięśniowy,
- mózgowy.

Typy te pod względem anatomicznym zostały opi-
sane przez C. Sigaud zgodnie z założeniem, że do-
minacja jednego z tych układów decyduje o odpo-
wiednim typie budowy:

1. Typ trawienny – twarz szeroka, zwłaszcza w dol-

nej, żuchwowej części, szeroka klatka piersiowa o
rozwartym kącie podżebrowym.

2. Typ oddechowy – twarz wydłużona z silnie roz-

winiętym odcinkiem związanym z drogami odde-
chowymi, długie kończyny i klatka piersiowa,
ostry kąt podżebrowy.

c.d.

3. Typ mięśniowy – twarz prostokątna, proporcjo-

nalna, równomierne proporcje tułowia w stosunku
do kończyn, klatka piersiowa silnie rozwinięta,
silny rozwój mięśni i owłosienia ciała.

4. Typ mózgowy – silny rozwój części mózgowej

głowy, smukła budowa ciała, słabe umięśnienie,
długie kończyny, ostry kąt podżebrowy.

Typy te mogą występować w postaci czystej lub jako
nieregularne – występują wówczas jedynie tendencje
w kierunku jednej z form budowy.

Największą popularność zyskała typologia psychia-
try E. Kretschmera. Wykorzystując opis morfolo-
giczny, powiązania z właściwościami fizjologiczny-
mi i wyższymi czynnościami nerwowymi wyróżnił
on następujące typy:

- leptosomiczny – o smukłej budowie, małej masie

ciała, przewadze wymiarów długościowych nad
szerokościowymi, długiej szyi, wąskiej twarzy,
płaskiej klatce piersiowej i ostrym kącie podżebro-
wym (poniżej 90°). Krańcowa postać tego typu
określona została jako typ asteniczny,

Typ leptosomiczny

- atletyczny – o silne budowie, silnym rozwoju

kośćca i mięśni, szerokiej twarzy i szyi, silnie wy-
sklepionej klatce piersiowej z kątem podżebrowym
około 90°, o szerokich barkach, wąskiej miednicy,
długich kończynach o szerokich dłoniach i stopach,

Typ atletyczny

- pykniczny – o przewadze wymiarów poprzecznych

nad długościowymi, przysadzistej budowie, dro-
bnym szkielecie i słabo rozwiniętych mięśniach,
tendencji do odkładania się tkanki tłuszczowej,
krótkiej szyi i szerokiej twarzy, zaokrąglonych
konturach ciała i kącie podżebrowym powyżej 90°.

Typ pykniczny

1. Typ pykniczny
2. Typ leptosomiczny
3. Typ atletyczny

Typologia

ta

została wykorzystana do badań

związków między budową ciała a predyspozycją do
wielu chorób. Wśród przedstawicieli typu leptoso-
micznego wykazano np.: większe powinowactwo do
gruźlicy płuc, stanów zapalnych żołądka.

c.d.

Typowi atletycznemu przypisuje się większą skłon-
ność do zaburzeń naczyniowo – ruchowych w
obrębie głowy (migrena) oraz dychawicy oskrzelo-
wej.

c.d.

Wśród przedstawicieli typu pyknicznego stwierdzo-
no tendencje do chorób układu sercowo – naczynio-
wego, wcześniej miażdżycy naczyń, przewlekłego
gośćca, zaburzeń i kamicy pęcherzyka żółciowego,
zapaleń trzustki i cukrzycy.

W Polsce oryginalną metodę oceny somatotypu
przedstawił A. Wanke. Metoda ta umożliwia typo-
logiczne określenie poszczególnych osobników oraz
na wyliczanie składników somatycznych całych po-
pulacji lub ich określonych części na podstawie war-
tości średnich arytmetycznych stosowanych wskaź-
ników (wskaźniki tułowia, barków, miednicy, klatki
piersiowej i Rohrera).

Wydzielone zostały cztery typy (wyodrębnione
wśród mężczyzn), których sylwetki przypominały
litery I, A, V, H.

Typ I – słaba budowa ciała, długi tułów, wąskie

barki, średnioszeroka miednica, płaska
klatka piersiowa, mała masa w stosunku
do wysokości ciała.

c.d.

Typ II – długi tułów, wąskie barki, szeroka miednica,

beczkowata klatka piersiowa, duża masa w
stosunku do wysokości ciała.

c.d.

Typ V – tułów krótki, szerokie barki, wąska miedni-

ca, płaska klatka piersiowa, duża masa w
stosunku do wysokości ciała.

c.d.

Typ H – krótki tułów, szerokie barki i miednica,

beczkowata klatka piersiowa, średnia masa
ciała.

Nieco odmienny jest opis typów w przypadku kobiet
podany przez E. Kolasę – uczennicę Wankego.

Typ I – smukła sylwetka, długi tułów, wąskie barki,

wąska miednica, głęboka klatka piersiowa,
mała masa w stosunku do wysokości ciała.

c.d.

Typ A – długi tułów, wąskie barki, szeroka miednica,

głęboka klatka piersiowa, duża masa w sto-
sunku do wysokości ciała.

c.d.

Typ V – krótki tułów, szerokie barki, wąska mied-

nica, płaska klatka piersiowa, mała masa
ciała.

c.d.

Typ H – krótki tułów, szerokie barki, szeroka mie-

dnica, głęboka klatka piersiowa, średnia
masa ciała.

Istnienie związków między budową ciała a cechami
fizjologicznymi i biochemicznymi może pozwolić na
poznanie skłonności do niektórych chorób i umożli-
wić szersze stosowanie profilaktyki.

Postawę ciała należy traktować jako sposób ,,trzy-
mania się” osobnika, uwarunkowany nawykiem ru-
chowym oraz podłożem morfologicznym i funkcjo-
nalnym. Postawa ciała jest to taki układ poszczegól-
nych odcinków ciała, jaki człowiek przyjmuje w
swobodnej niewymuszonej pozycji pionowej.

W orientacji opisów położenia przestrzennego ciała
podobnie jak przy definiowaniu punktów antropo-
metrycznych stosuje się często pojęcia płaszczyzn i
linii ciała. Najważniejsze z nich to:

- płaszczyzna środkowa strzałkowa – przechodzi

przez oś podłużną ciała dzieląc ją symetrycznie na
cząści: lewą i prawą. Wszystkie równoległe do niej
płaszczyzny nazywane są płaszczyznami strzałko-
wymi;

c.d.

- płaszczyzna czołowa główna – prostopadła do pła-

szczyzny strzałkowej przechodzi przez oś podłużną
ciała dzieląc je na części: tylną (grzbietową) i prze-
dnią (brzuszną). Wszystkie równoległe do niej pła-
szczyzny nazywamy czołowymi;

c.d.

- płaszczyzna poprzeczna – to dowolna płaszczyzna

przebiegająca poziomo, prostopadle do płaszczyzny
środkowej strzałkowej i czołowej (Malinowski
1985).

Płaszczyzna

ciała

A – strzałkowa
B – czołowa
C – poprzeczna

I.

PROCES

POSTUROGENEZY

Kształtowanie się krzywizn kręgosłupa w trakcie
ontogenezy przebiega w sposób następujący:

c.d.
W okresie płodowym występuje ogólna kifoza tylnej
ściany tułowia (w związku z warunkami przestrzen-
nymi oraz dominacją mięśni zginaczy). Noworodek
ma kręgosłup niemal zupełnie prosty, w miarę roz-
woju, wzmacniania mięśni szkieletowych i zaintere-
sowania otoczeniem dziecko stopniowo wzbogaca
dotychczasową pozycję leżeniem na brzuchu z uno-
szeniem głowy, siedzeniem, raczkowaniem, staniem
i chodzeniem

c.d.

I tak: około 3 miesiąca życia w wyniku pracy mięśni
karku towarzyszących podnoszeniu głowy, wy-
kształca się lordoza szyjna. Jej pogłębienie następuje
przy raczkowaniu i siadaniu. Siadanie (ok. 6 m-ca)
przyczynia się do kształtowania się rozległej kifozy
piersiowej.

c.d.

Wraz z przybieraniem stojącej postawy ciała (około
9 – 12 m-ca) następuje wysunięcie ku przodowi ta-
lerzy biodrowych przy równoczesnym cofnięciu
klatki piersiowej ku tyłowi. Powoduje to powstanie
(charakterystycznej jedynie dla człowieka) lordozy
lędźwiowej (Wolański 1983).

c.d.

W okresie 1 – 3 roku życia dla prawidłowej postawy
ciała charakterystyczny jest wypukły brzuch, mie-
dnica ułożona stosunkowo pionowo. Krzywizny krę-
gosłupa wykazują jeszcze dość dużą labilność, wy-
stępuje także lekki przykurcz stawów biodrowych i
kolanowych.

c.d.

W wieku 4 – 6 lat dominuje kifoza piersiowa. U
większości dzieci (zwłaszcza u chłopców) wraz ze
stopniowym rozwojem silnych mięśni grzbietu na-
stępuje ok. 8 – 11 roku życia znaczne pogłębienie
lordozy lędźwiowej. Po skoku pokwitaniowym lor-
doza lędźwiowa zmniejsza się. Dla młodych męż-
czyzn prawidłowa jest postawa o zrównoważonym
wygięciu kręgosłupa, dla kobiet – lekko pogłębionej
lordozie lędźwiowej (Wolański 1983).

Na każdym etapie kształtowania się postawy ciała
może dojść do zaburzeń w formowaniu się poszcze-
gólnych jej elementów. Przyczyny powstawania
wad postawy są bardzo różne. Należą do nich m. in.
przebyte choroby jak np.:
- stany zapalne,
- gruźlica kostno – stawowa,
- choroba Heinego – Medina,
- wrodzone nieprawidłowości w budowie układu

kostnego,

- niedostatecznie rozwinięty i wydolny układ

mięśniowy,

- niektóre choroby układu nerwowego.

Według Kutzner – Kozińskiej (1986) najwięcej wad
postawy powstaje w wieku szkolnym w dwóch okre-
sach:

- w wieku 6 – 7 lat, w związku ze zmianą trybu życia

dziecka (tzn. przejściem do narzuconego systemu
kilkugodzinnego przebywania w pozycji siedzącej,
często w niewłaściwych warunkach),

c.d.

- w okresie skoku pokwitaniowego, gdzie następuje

zmiana proporcji ciała i dotychczasowego układu
środków ciężkości. Ponadto u dziewcząt w okresie
pokwitania często obserwujemy tendencję do wy-
suwania barków do przodu i zaokrąglania pleców
w celu ukrycia rozwijających się gruczołów pier-
siowych.

Do najczęściej spotykanych wad postawy należą:

- plecy okrągłe, wklęsłe, wklęsło – okrągłe, płaskie,

- boczne skrzywienie kręgosłupa (skoliozy),

- wady kończyn dolnych: kolano koślawe, szpotawe,

stopa płaska.

Kształtowanie postawy

W okresie wzrastania wyprostowuje się kręgosłup.

Kifozy: - piersiowa

- krzyżowa

Lordozy: - szyjna

- lędźwiowa

-

Wady postawy mogą powodować zaburzenia w bu-
dowie i czynnościach wielu narządów i układów
organizmu człowieka. Na przykład: pogłębienie
przednio – tylnych krzywizn kręgosłupa może
pogarszać wentylację płuc i utrudniać dopływ krwi
do mózgu.

II.

METODY

OCENY

POSTAWY

CIAŁA

Ocena postawy ciała może polegać np.

- na ocenie ogólnej sylwetki ciała (metoda sylwetko-

wa),

- na ocenie poszczególnych elementów jej budowy

(metoda punktowania) popartych oceną funkcjo-
nalną.

c.d.

Metoda sylwetkowa polega na porównaniu sylwetki
badanego dziecka z profilu do jednego z opracowa-
nych wzorców.

c.d.

Metoda punktowania polega na oznaczaniu punkta-
mi „karnymi” odchyleń w ułożeniu poszczególnych
jej elementów. System ten umożliwia wnikliwą ocenę
niektórych drobniejszych odchyleń w postawie ciała.
W celu zobiektywizowania sposobu oceny postawy
ciała metodą punktowania należy posługiwać się
ściśle określonym systemem punktacji.

c.d.

Jako ogólny wynik oceny postawy ciała opisanej tą
metodą można podać sumę punktów karnych uzy-
skanych za każdy nieprawidłowo ukształtowany ele-
ment. Maksymalna liczba punktów karnych może
wynieść 16. Przy sumie punktów 0 – 4 – postawę
oceniamy jako bardzo dobrą, przy 5 – 8 jako dobrą,
9 – 12 jako złą i 12 – 16 jako bardzo złą (Wolański
1975).

Obok statycznej oceny postawy ciała bardzo ważne
jest zbadanie jej właściwości funkcjonalnych (ocena
funkcjonalna).

c.d.

Ustawienie miednicy np. oceniamy za pomocą tzw.
próby Langego. Badany unosi wyprostowaną w ko-
lanie nogę do przodu tak, aby pięta uniesiona była
ok. 15 cm ponad podłogą. W tym ułożeniu lordoza
lędźwiowa powinna się wyrównać, co nazywamy
objawem Langego dodatnim i uznajemy za zachowa-
nie koniecznej ruchomości tej części kręgosłupa.
Brak wyrównania (tzw. objaw Langego ujemny)
świadczy o braku prawidłowej ruchomości kręgo-
słupa lub o zbyt pogłębionej lordozie lędźwiowej .

Sprawność i wydolność fizyczna są właściwościami
organizmu człowieka ściśle ze sobą związanymi i
warunkującymi aktywność jego działania w różnych
warunkach.

Wydolność fizyczna ogólna wg Kozłowskiego to:

a) zdolność do wykonywania ciężkiej lub długotrwa-

łej pracy fizycznej bez szybko narastającego zmę-
czenia i warunkujących jego rozwój głębokich
zmian środowiska wewnętrznego ustroju,

b) zdolność do szybkiej likwidacji ewentualnych

zaburzeń homeostazy po zakończonym wysiłku,

c) wysoka tendencja zmian środowiska wewnętrz-

nego ustroju, szczególnie przy wysiłkach o dużej
intensywności.

Na wydolność fizyczną człowieka mają wpływ

następujące czynniki:

1. Cechy budowy morfologicznej ustroju,
2. Energetyka wysiłków,
3. Termoregulacja,
4. Koordynacja nerwowo – mięśniowa,
5. Czynniki psychiczne (motywacja).

W największym stopniu o ogólnej wydolności fizy-
cznej ustroju decyduje sprawność układów i funkcji
współdziałających w zaopatrzeniu w tlen pracują-
cych mięśni. Dlatego też za najlepszy jej miernik
uważa się maksymalny pobór tlenu (VO

2

max).

Sprawność fizyczna wg Przewędy jest to aktualna
możliwość wszelkich działań motorycznych, decy-
dujących o zaradności człowieka w życiu.

I.

OCENA

WYDOLNOŚCI

FIZYCZNEJ

Ocena wydolności fizycznej opiera się na badaniu
reakcji organizmu na obciążenie wysiłkiem. Test
wysiłkowy wg Astranda powinien odpowiadać na-
stępującym warunkom:

c.d.
- angażować do pracy duże grupy mięśniowe,
- wysiłek musi być wymierny i powtarzalny,
- warunki, w jakich się odbywa, powinny być po-

równywalne i powtarzalne,

- test musi być dobrze tolerowany przez dzieci i nie

powinien narażać ich zdrowia na niebezpieczeń-
stwo,

- wysiłek powinien być łatwy i znany dzieciom o

różnym poziomie sprawności motorycznej.

W praktyce są stosowane dwa podstawowe typy
testów wysiłkowych, w których pomiary fizjolo-
giczne dokonywane są:

a) po zakończeniu wysiłku,

a) w czasie wysiłku.