Maria Kamińska

gr. słoweńska

Homonimia w języku polskim i słoweńskim

Termin ”homonimia” pochodzi od greckich wyrazów: homόs- ‘taki sam, równy’

oraz όnyma, czyli ‘imię’ i oznacza zjawisko występowania jednej formy graficznej, która

reprezentuje dwa lub więcej niespokrewnionych ze sobą słów

1

. Przykładem tego zjawiska

w języku polskim może być słowo ‘bal’. W pierwszym znaczeniu oznacza ‘wielką zabawę

taneczną’, w drugim natomiast ‘gruby pień drzewa, obrobiony, używany jako budulec’.

Homonimia może również obejmować formy wyrazowe należące do różnych jednostek

słownikowych, leksemów, np.: wyraz „piła”. Pierwsze znaczenie to: rzeczownik

w mianowniku, l. poj., r. żeńskiego oznaczający ‘narzędzie ręczne lub maszynowe

do przecinania różnych materiałów’, a drugie to: czasownik w czasie przeszłym, 3 os., l. poj.,

r. żeńskiego od czasownika ‘pić’

2

. Mówi się także o homonimii jednostek mniejszych niż

słowo- morfemów i większych niż słowo- zdań. Leksemy, między którymi zachodzi owo

zjawisko, nazywamy homonimami

3

.

Jednak problem homonimii nie występuje tylko w obrębie jednego języka-

zauważamy bowiem to zjawisko zachodzące również między językami. Wówczas może

przybrać nazwę bardziej ogólną: aproksymacja (od łac. approximatio, czyli ‘przybliżenie,

ujęcie w sposób przybliżony’

4

) lub cały szereg innych pochodzących z różnych języków

5

.

Określeniem na aproksymat, homonim, które najpełniej oddaje problem jego występowania

w różnych językach, jest: ‘fałszywy przyjaciel tłumacza’, ze względu, oczywiście, na

trudności jakie stwarza.

W językach, zwłaszcza genetycznie lub geograficznie bliskich, można zauważyć

wiele przykładów owych ‘fałszywych przyjaciół’. I tak też się dzieje w języku polskim

i słoweńskim

6

.

1

Red. E. Tabakowska, Kognitywne podstawy języka i językoznawstwa, Kraków 2001, s. 51

2

Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, Warszawa- Kraków 1999, s. 239

3

Ibidem, s. 239

4

W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1975, s. 76

5

E. Tokarz, Pułapki leksykalne. Słownik aproksymatów polsko- słoweńskich, Katowice 1999, s. 11

6

Ibidem, s. 11

1

Aproksymaty w obr bie tych samych jednostek s ownikowych

ę

ł

Przykładami aproksymatów, które są tymi samymi jednostkami słownikowymi,

mogą być wyrazy: fant, gospoda, ogon.

fant (rzeczownik)- w języku polskim to: 1. ‘przedmiot do wygrania na loterii’ lub 2. w grach
towarzyskich ‘przedmiot składany do wykupu za
uchybienie któremuś z przepisów gry’

7

- w języku słoweńskim to: 1. ‘mlada oseba moškega spola’- ‘chłopiec,
chłopak, kawaler’ lub 2. ‘igralna karta z moško
figuro’- ‘walet’

8

gospoda (rzeczownik)- j. pol.: 1. ‘jadłodajnia, restauracja wiejska; dawniej: karczma, dom
zajezdny’ lub 2. dawniej ‘mieszkanie, stancja, kwatera
przeznaczona na krótki pobyt’
- j. słow.: 1. ‘pripadniki plemiškega ali meščanskega sloja’-
‘arystokracja, państwo’ lub 2. ekspr. ‘ljudje, ki odobno
živijo in jim ni treba delati’- ‘państwo, panowie’

ogon (rzeczownik)- j. pol.: 1. u zwierząt kręgowych ‘tylna część ciała, złożona zwykle z
coraz drobniejszych kręgów; także tylna, zwężona część ciała
wielu bezkręgowców; futro, skóra z takiej części ciała’ lub 2. ‘u
niektórych zwierząt, np. u konia- pęk włosia, u ptaków- pęk piór
wyrastających z tylnej części ciała’ lub 3. ‘końcowa, zwykle
zwężająca się część czegoś, przedłużenie jakiegoś przedmiotu’ lub
4. ‘epizodyczna, nie dająca pola do popisu rola sceniczna’
- j. słow.: ‘del njive med dvema razoroma’- ‘zagon’

Czasem zjawisko aproksymacji może przybrać niebezpieczną formę, np.: kiedy

leksem będący owym homonimem ma w języku słoweńskim nie tylko trochę inne znaczenie

od tego w polskiej wersji, ale wręcz przybiera przeciwne. Przykładami tej sytuacji mogą być

leksemy: kujon, zakup.

kujon (rzeczownik)- j. pol.: ’pogardliwie o uczniu (lub uczennicy) uczącym się pilnie, ale
mechanicznie, bez zrozumienia, kującym na pamięć; kowal’
- j. słow.: pog. ‘grdoba, porodnež’- pot. ‘łotr, lump’

7

Słownik języka polskiego PWN, Warszawa 1978 / wszystkie definicje polskich leksemów

8

E. Tokarz, Pułapki leksykalne. Słownik aproksymatów polsko- słoweńskich, Katowice 1999 / wszystkie

definicje słoweńskich leksemów

2

zakup (rzeczownik)- j. pol.: ‘nabycie czegoś na własność, czynność kupowania, zakupienia’
- j. słow.: ‘dejanje, s katerim stvar ali pravica, ki prinaša koristi, za plačilo
preide v začasno uporabo koga’- ‘dzierżawa, najem’

Należy wspomnieć także o przypadku, w którym leksem ma kilka znaczeń

i pierwsze z nich jest wspólne dla obu języków, polskiego i słoweńskiego, ale już pozostałe

różnią się lub też odwrotnie- pierwsze znaczenie jest odmienne, a takie samo jest np. drugie.

Przykładem do pierwszego przypadku jest wyraz kareta, do drugiego- obraz.

kareta (rzeczownik)- j. pol.: 1. ‘dawny powóz czterokołowy na resorach, z nadwoziem w
kształcie zamkniętego pudła z opuszczanymi oknami w
drzwiczkach’ lub 2. ‘całkowicie kryte nadwozie samochodu
osobowego’
- j. słow.: 1. ‘v nekaterih deželah: kočija’- ‘kareta’ lub 2. pog. ‘voz na
dveh kolesih’- pot. ‘taczki’ lub 3. zool. ‘nav. v zvezi prava
kareta morska želva’- zool. ‘gatunek morskiego żółwia’

obraz (rzeczownik)- j. pol.: 1. ‘dzieło plastyczne wykonane na jakiejś płaszczyźnie za
pomocą farb, kredek, ołówka itp., wizerunek kogoś lub czegoś
na płótnie, papierze, desce itp., zwykle oprawiany w ramy,
zawieszany na ścianie’ lub 2. ‘widok kogoś lub czegoś;
krajobraz, scena’ lub 3. ‘całokształt jakichś spraw’ lub 4. ‘krótka
scena, odsłona’ lub 5. pot. ‘film’
- j. słow.: 1. ‘prednja stran glave’- ‘twarz’ lub 2. ekspr. ‘oblika pojavljanja
glede na zunajost, videz’- ekspr. ‘oblicze’ lub 3. lit. ‘kratko
literarno besedilo’- lit. ‘obrazek’; ‘slika’- ‘obraz’

Aproksymaty nale

ce do ró nych jednostek s ownikowych

żą

ż

ł

Kolejną grupą aproksymatów są wyrazy należące do różnych jednostek

słownikowych. Leksemy przykładowe to: ja, krem, obok.

ja- j. pol.: 1. (zaimek) ‘zaimek osobowy, którym osoba mówiąca oznacza siebie’ lub 2. w
użyciu rzecz. ‘własna osoba, jaźń’
- j. słow.: 1. (przysłówek) pog. ‘izraža pritrjevanje’- pot. ‘tak’ lub 2. pog. ‘izraža
podkrepitev trditve’- pot. ‘aha, no’ 3. pog. ‘poudarja samoumevnost povedanega;
vendar’- pot. ‘przecież’

krem- j. pol.: (rzeczownik) 1. ‘słodka potrawa otrzymywana z żółtek utartych z cukrem,
ubitego białka, żelatyny, ubitej śmietanki z dodatkami; także
dodatek do ciast i tortów’ lub 2. ‘preparat kosmetyczny w postaci
maści do pielęgnowania skóry, wyrabiany z tłuszczów, wonnych

3

olejków, środków leczniczych itp.’
- j. słow.: (przymiotnik) ‘podoben barvi smetane, rumeno bel’- ‘kremowy’

obok- j. pol.: 1. (przyimek) ‘przyimek łączący się z dopełniaczem, oznaczający a)znajdowanie
się czegoś lub dzianie się w bezpośredniej bliskości, po prawej lub po lewej
stronie tego, co oznacza rzeczownik b)włączenie we wspólny zakres, objęcie
wspólną funkcją; wraz z czymś, na równi z czymś, oprócz czegoś’ lub 2.
(przysłówek) ‘przysłówek wyrażający znajdowanie się czegoś lub dzianie się
czegoś w pobliżu’
- j słow.: (rzeczownik) ‘zbočena nosilna konstrukcija nad prostorem, odprtina v zidu’-
‘sklepienie, łuk’

Zajmując się zjawiskiem homonimii należy wspomnieć także o homografii oraz

homofonii.

Homografia to homonimia ograniczona do języka pisanego (grec. homόs ‘taki sam,

równy’, grápho ‘piszę’), a formy tego zjawiska, czyli takie o identycznej pisowni,

lecz różniące się brzemieniem (oczywiście także znaczeniem) to homogramy

9

.

Homofonia to identyczność fonetyczna dwóch lub więcej form językowych,

które mogą różnić się pisownią, etymologią i także znaczeniem (grec. homophōnia

‘jednorodność dźwięku’), a formy reprezentujące to zjawisko nazywamy homofonami

10

.

Podobnie jak poprzednio, tu także można znaleźć w językach: polskim

i słoweńskim wyrazy-homonimy będące owymi homogramami i homofonami.

Aproksymaty b d ce homogramami

ę ą

Wyrazem należącym do tej grupy jest np.: kurz.

kurz- j. pol.: <kuž> ‘pył powstały ze sproszkowanych ziarenek piasku, ziemi, z cząsteczek
różnych ciał, unoszący się w powietrzu i osiadający na powierzchni
przedmiotów’
- j. słow.: <kurz> 1. aer., navt. ‘smer gibanja’- lot., mors. ‘kurs’ lub 2. publ.
‘organizirana dejavnost z določeno tendenco’- publ. ‘kurs’ lub 3.
‘tečaj’- ‘kurs’ lub 4. ‘cena valute; tečaj’- ‘kurs’

9

Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, Warszawa- Kraków 1999, s. 239

10

Ibidem, s. 239

4

Aproksymaty b d ce homofonami

ę ą

Przykłady leksemów z tej grupy to: puszcza/ pušča, ustawa/ ustava,

zapach/ zapah.

puszcza (j. pol.)- ‘las dziewiczy, pierwotny, o dużej powierzchni, nie przeobrażony
działalnością człowieka; czasem także: większy kompleks leśny’
pušča (j. słow.)- 1. ‘pust, neobdelan svet’- ‘pustynia’ lub 2. redko ‘puščoba’- rzadko
‘pustkowie, pustka’

ustawa (j. pol.)- ‘akt prawny o charakterze ogólnym, powszechnie obowiązujący, uchwalony
w szczególnym trybie przez najwyższy organ władzy państwowej’
ustava (j. słow.)- 1.’temeljni zakon države’- ‘konstytucja’ lub 2. redko ‘ustavitev’- rzadko
‘zatrzymanie’

zapach (j. pol.)- 1. ‘odczuwana powonieniem właściwość ciał lotnych (lub substancji
zawierających ciała lotne); woń’ lub 2. pot. ‘pachnący olejek lub proszek
używany do potraw, zwłaszcza ciast, deserów’
zapah (j. słow.)- ‘priprava za zapiranje vrat, oken od znotraj s premikajočim se delom, ki se
navadno v vodoravni smeri potisne v kaj’- ‘zatrzask, zasuwa’

Szczególnym rodzajem homofonów mogą być wyrazy, w których zamiast polskich

dwóch liter ‘ni’ w języku słoweńskim występuje bigrafem ‘nj’. Są to np.: bania/ banja,

kazanie/ kazanje.

bania (j. pol.)- 1. ‘pękaty, wydęty, kulisty przedmiot, najczęściej szklane naczynie, kopuła’ lub
2. ‘bardzo duże naczynie do przechowywania i przenoszenia płynów; duża
bańka’ lub 3. pot. ‘dynia’
banja (j. słow.)- ‘kopalna kad’- ‘wanna’

kazanie (j. pol.)- 1. ‘rzeczownik od „kazać” ’ lub 2. ‘przemówienie wygłaszane przez
duchownego do wiernych, zwykle w czasie nabożeństwa; tekst pisany
takiego przemówienia’
kazanje (j. słow.)- ‘glagolnik od „kazati” ’- ‘pokazywanie’

W języku polskim i słoweńskim istnieją także aproksymaty, które nie są

ani homogamami, ani homofonami, różnią się bowiem i pisownią i wymową, ale czasem te

różnice nie są zbyt duże i użytkownikowi któregoś z języków mogą przywodzić na myśl

określony wyraz z jego języka. Zestawienie obu leksemów tworzy z nich homonimy. Takimi

parami mogą być: angielski/ angelski, drużyna/ družina, nalegać/ nalegati.

5

angielski (j. pol.)- 1. ‘dotyczący Anglii, Anglików’ lub 2. w użyciu rzecz. ‘język angielski’
angelski (j. słow.)- ‘nanašajoč se na angele’- ‘anielski’

drużyna (j. pol.)- 1. ‘zespół ludzi powołany do wykonywania wspólnego zadania’ lub 2.
‘najmniejszy pododdział piechoty’ lub 3. przestarz. ‘kompania, gomada’
družina (j. słow.)- 1. ‘zakonski par z otroki ali brez njih’- ‘rodzina’ lub 2. ‘rodbina’-
‘rodzina’
lub 3. ‘skupina ljudi, ki jih druži organizirano, skupno delo’-
‘towarzystwo, związek’ lub 4. ‘raba peša služinčad’- wychodzący z użycia
‘służba’ lub 5. zastar. ‘druščina, družba’- wychodzące z użycia
‘towarzystwo, społeczeństwo’

nalegać (j. pol.)- ‘żądać, domagać się, dopominać się’
nalegati (j. słow.)- 1. knjiž. ‘pojavljati se, razprostirati se na površini’- książk. ‘zalegać,
zapadać (o nocy, o mgle itp.)’ lub 2. teh. ‘biti drug na drugem tako, da se
ena ploskev stika z drugo’- techn. ‘opierać się, stykać się’

Niektórzy językoznawcy nie rozróżniają zjawisk homonimii i polisemii

(tj. posiadania przez wyrażenia językowe kilku znaczeń). Badania nad tym zagadnieniem

pokazują bowiem, że różnica między tymi zjawiskami ma charakter genetyczny (różne

znaczenia danego leksemu mają swoją przyczynę w odmiennym pochodzeniu i odmiennym

‘prasłowie’), a więc diachroniczny. We współczesne językoznawstwie starannie rozróżnia się

spojrzenie synchroniczne od diachronicznego i podkreśla się, że z synchronicznego punktu

widzenia odróżnienie homonimii i polisemii jest bezpodstawne

11

. Obecnie natomiast zjawisko

polisemii rozpatrywane jest w odniesieniu do jednego języka, a badaniom konfrontatywnym

pozostawia się zagadnienie aproksymatów

12

.

Przy poruszaniu kwestii homonimii należy także wspomnieć o możliwości

zaistnienia tzw. konfliktu homonimicznego. Konflikt homonimiczny to sytuacja, w której dwa

homonimy, zazwyczaj rozróżniane pod względem znaczenia dzięki różnicom w kontekście,

zaczynają być używane w tych samych kontekstach, a taka sytuacja utrudnia efektywne

porozumiewanie się. Do takiego konfliktu najłatwiej może dojść w obrębie tych samych

jednostek słownikowych

13

. Jest to obrazowy argument, który przemawia

za słusznością określenia międzyjęzykowych homonimów ‘fałszywymi przyjaciółmi

11

Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, Warszawa- Kraków 1999, s. 447

12

Red. E. Tokarz, Słowiańszczyzna w kontekście przemian Europy końca XX wieku, Katowice 2001;

A. Będkowska- Kpoczyk, Profilowanie doświadczenia w synonimii słowiańskiej, s. 226

13

M. Ilvić, Kierunki w lingwistyce, Wrocław- Warszawa- Kraków- Gdańsk 1975

6

tłumacza’. Owi fałszywi przyjaciele bowiem nie tylko utrudniają perfekcyjną naukę drugiego

języka, stwarzają problemy w translacji, ale także prowadzą do wielu nieporozumień.

Takie sytuacje mają lub mogą mieć miejsce, ponieważ użytkownik przyporządkowuje

znaczenie danej jednostki słownikowej w swoim języku do obcego systemu językowego

14

.

14

E. Tokarz, Pułapki leksykalne. Słownik aproksymatów polsko- słoweńskich, Katowice 1999, s. 11

7