Materiały – e-learning, rok akademicki 2012/2013

Posiadanie i prawa rzeczowe

moje (meum
esse aio)

Res extra
commercium

Twoja (res tua)

Triada form władania rzeczą

Iura in re aliena

Prioprietas

Possessio

Formowanie się prawa własności

Włądztwo –
manus

Lepsze
uprawnienie do
rzeczy

– legis

actio
sacramento in
rem

Proprietas

–

plena in re
potestas

–

rei vindicatio

Przedmiot władztwa – res

podziały antyczne

Res corporales

– res incorporales

Res in commercio

– res extra commercium

Res mancipi

– res nec mancipi

Przedmiot władztwa – res

podziały wprowadzone w ius commune

Res mobiles

– res immobiles

corpora

– continua -

universitas rerum

Species

– genus

Stan faktyczny, stosunek faktyczny,

który może mieć prawne znaczenie

(funkcje posiadania):

a)

nabycie własności (traditio, usucapio,
ocupatio)

b)

ochrona posesoryjna

c)

dogodniejsza sytuacja procesowa

Czym jest posiadanie?

corpus

-

obiektywny lub zewnętrzny

animus

-

subiektywny lub wewnętrzny

Dwa elementy:

Possessio

Possessio

detentio

Possessio

iusta

causa

Possessio

Possessio

ad

interdicta

possesio vitiosa

–

aut vi, aut clam, aut precario

ab adversario adquisita

nie było chronione

-

ale też solo animo: pastwiska zimowe i

letnie, zbiegły niewolnik

- posiadanie spadku, potem posiadanie

służebności

 quasi possessio,

skąd prawo powszechne - possessio

iuris

possessio: corpus et

animus



corpore et animo



pierwotnie



przeniesienie

D. 41.2.3.19. Paulus libro quinquagensimo

quarto ad edictum. Ilud quoque a veteribus praeceptum
est neminem sibi ipsum causam possessionis mutare
posse.



solo animo

, zwane od czasów Bolonii:



traditio brevi manu (vide 351 KC)



constitutum possessorium (vide 349 KC)

Nabycie i utrata posiadania

tzw. possessio ad interdicta

Interdicta:



adipiscendae possessionis



quorum bonorum



interdictum Salvianum



recuperandae possessionis -
restytutoryjne



retinendae possessionis - prohibitoryjne

Interdykty posesoryjne

a) uti possidetis

[do nieruchomości]

„Tak, jak teraz tę nieruchomość, o którą toczy się

spór, ani siłą, ani potajemnie, ani na podstawie
precarium jeden od drugiego posiadacie,

byście tak nie posiadali; zakazuje użycia siły!”

b) utrubi

[do ruchomości]

„U którego z was obydwu ten człowiek, o którego

toczy się spór, był ani siłą, ani potajemnie, ani
na podstawie precarium od drugiego, niech

ten, u kogo przez większą część tego roku był

krócej, wyda tamtemu; zabraniam użycia siły!”

Interdicta retinendae

possessionis



właściciel posiadający



posiadacz w dobrej wierze



posiadacz w złej wierze



niektórzy detentorzy:



depozytariusz sekwestrowy



zastawnik, czyli wierzyciel zastawny



prekarzysta



emfiteuta



superficjariusz

Possessio ad interdicta:

?

własność

!

dominium, proprietas



kwirytarna



bonitarna



quasi-

własność gruntów

prowincjonalnych



peregrynów

Formy własności

Próby definicji



Pełne i wyłączne prawo nad

rzeczą?



Wola właściciela jest

rozstrzygająca



Własność – nie prawo, lecz
stosunek prawny



Najogólniejsze aktualne i

potencjalne władztwo

(prawne) nad rzeczą



Analogia z suwerennością



Najrozleglejsze potencjalne i
aktualne prawo rzeczowe



ius utendi



ius abutendi



ius possidendi



ius fruendi



ius disponendi

Próby definicji

Triada uprawnień właścicielskich: ius
utendi, ius disponendi, ius fruendi (glosa)

Prawo dowolnego dysponowania rzeczą

materialną, chyba, że ustawa tego
zabrania (Bartolus de Saxoferrato

1. sensu largo:

podatki, daniny, obowiązek świadczenia

pracy

2. sensu stricto:

nie pozwalają właścicielowi na wykonywanie

jego władztwa w pełni lub wbrew jego woli

władztwa go pozbawiają

a) stałe

b) incydentalne

Ograniczenia własności



zwyczaj



prawo sakralne



prawo publiczne -

względy



sanitarne,



komunikacyjne,



budowlane;



konfiskata.



prawo prywatne:



prawo sąsiedzkie



własne ograniczenia: prawa na

rzeczy cudzej, najem, dzierżawa

Źródła ograniczeń własności

Nabycie własności

1.

zawłaszczenie (occupatio)

2.

nabycie pożytków (fructus)

1.

z chwilą odłączenia (separatio): właściciel,
posiadacz w dobrej wierze, emfiteuta

2.

z chwilą objęcia (perceptio): użytkownik,
usufruktuariusz

, dzierżawca

3.

nie jest pożytkiem od II wieku przed Chr. partus
ancillae -

należy do właściciela niewolnicy

3.

skarb (thesaurus)

I

. Pierwotne sposoby nabycia

własności

4.

połączenie rzeczy (accessio)

accessio cedit principali

superficies solo cedit

5.

przetworzenie (specificatio)

Sabinianie

– właściciel materiału

Prokulianie

– przetwórca

media sententia

– czy rzecz dałaby się

przywrócić do postaci materiału?

Pierwotne sposoby nabycia
własności

usucapio

longi temporis praescriptio

res habilis, titulus, fides, possessio, tempus

zasiedzenie

D. 50,17,54. Ulpianus libro quadragensimo sexto

ad edictum. Nemo plus iuris ad alium transferre
potest, quam ipse haberet.

Księga 46 – de bonorum possessionibus: si

tabulae testamenti nullae extabunt

in iure cessio

hereditatis

D. 50,17,11. Pomponius libro quinto ad Sabinum.

Id quod nostrum est sine facto nostro ad alium
transferri non potest.

Nabycie pochodne własności

1.

mancipatio

wół – 100 asów = 100 x 327 g. = 32,7

kg.

2 iugery

ziemi = 11’000 asów = 3597

kg.

2.

in iure cessio

3.

traditio

iusta causa traditionis

Pochodne sposoby nabycia
własności

Johann Apel (1486-1536) oddziela
umowę zobowiązującą do przeniesienia
własności od sposobu jej nabycia

Modele przeniesienia własności
w tradycji romanistycznej

traditio

czynność

faktyczna

Umowa o

podwójnym

skutku (CC,

KC)

Umowa

(titulus) +

wydanie
(modus)

(ABGB

)

Jest

umową

rzeczową

Zasada

abstrakcyjności

(BGB)

Legitymacja czynna:

właściciel nieposiadający

Legitymacja bierna:

a)

w procesie legisakcyjnym:

kontrawindykujący

b)

w procesie formułkowym: posiadacz (detentor?)

c)

za Justyniana nawet posiadacz fikcyjny

Historia ochrony windykacyjnej:
- legis actio sacramento in rem
- per sponsionem - legis actio per iudicis postulationem
- formula petitoria

– stąd nazwa ochrona petytoryjna

rei vindicatio

1. roszczenia właściciela z tytułu

pożytków, pobranych przez
pozwanego

a) posiadacz w dobrej wierze nabywał

je na własność, ale od Dioklecjana i

potem Justynian: obowiązek wydania

owoców jeszcze nie zużytych

b) posiadacz w złej wierze musiał

wydać wszystkie owoce

definitywne rozliczenie stron

2. przeciwroszczenia

pozwanego z tytułu poniesionych

na rzecz nakładów

a) z tytułu nakładów podnoszących wartość rzeczy,

posiadaczowi w dobrej wierze przysługiwało prawo
zatrzymania (ius retentionis),

które mógł wymusić zarzutem podstępu (exceptio
doli) przeciw skardze windykacyjnej

b) wszyscy posiadacze mieli poza tym prawo

odłączenia nakładów, określane porzymskim
terminem ius tollendi

– oczywiście o ile dało się to

przeprowadzić bez uszkodzenia rzeczy;

powód mógł jednak wyłączyć to prawo oferując
odszkodowanie

definitywne rozliczenie stron



zwrot nakładów koniecznych (

impensae

necessariae

), podtrzymujących wartość rzeczy

-

każdemu posiadaczowi, nawet złej wierze;



zwrot podnoszących wartość nakładów

użytecznych (

impensae utiles

)

– tylko posiadaczowi w dobrej wierze;



zwrot nakładów zbytkownych (

impensae

voluptuariae

) o walorze jedynie estetycznym

– żadnemu.

Nakłady wedle Bartolusa de Saxoferrato

(1313/4-1357)

:

CELE:



stwierdzenie, że własność jest wolna od obciążeń



osiągnięcie stanu rzeczy, jaki nastąpiłby w razie usunięcia
naruszenia własności już w chwili stwierdzenia sporu

Legitymacja czynna:

właściciel posiadający, ale naruszany w swym prawie

Legitymacja bierna:

osoba, która rości sobie prawo

ciężar dowodu

actio negatoria

possessor ad usucapionem

- in

bonis

Wobec

rei vindicatio

właściciela

może wystąpić z

exceptio doli

albo

exceptio rei venditae ac

traditae

Jeśli nabył non a domino, nie ma ochrony, bo

podnosząc któryś z wymienionych zarzutów spotka

się z

replicatio iusti domini

Własność bonitarna?



Marek niech będzie sędzią. Jeśli powód kupił i
wydanego przez traditio

posiadałby rok tak, że

niewolnik, o którego toczy się spór, stałby się

jego wedle prawa Kwirytów (fictio), i o ile ten

niewolnik na żądanie sędziego nie zostanie

zwrócony powodowi, ile ta rzecz jest warta, tyle

pieniędzy, sędzio Marku, zasądź od pozwanego

na rzecz powoda; jeśli się nie okaże – uwolnij.

Ochrona względna – wobec gorzej uprawnionego

exceptio iusti domini

replicatio rei venditae ac traditae

/

exceptio

doli

w prawie pretorskim: actio
Publiciana

Actio Publiciana a problem
nabycia od osoby
nieuprawnionej



Pytanie o dopuszczalność wyjątków od
zasady nemo plus iuris ad alium
transferre potest quam ipse habet



- possession vaut titre (art. 2279 CC)



- par. 932 BGB i 169 KC



przy nabyciu rzeczy przez obie strony procesu od
tego samego

niewłaściciela chroniony był zawsze

nabywca, któremu rzecz wydano wcześniej

–

Julian, Pomponius, Ulpian

, bo

niewłaściciel,

który już raz zbył rzecz, nie może dokonać

następnej alienacji



nabycia od różnych niewłaścicieli – kontrowersja:

–

Neratius

i tu opierał się na zasadzie

pierwszeństwa

–

Julian

uznawał pozycję aktualnego posiadacza

za lepszą, niż powoda: melior causa possidentis
quam petentis

spór pretendentów - kryteria

pierwszeństwa

1.

służebności

2.

zastaw

3.

emfiteuza

4.

superficies

1.

służebności gruntowe

2.

służebności osobiste

minimalizacja obciążeń właściciela

1.

Służebność nie może polegać na działaniu (servitus in
faciendo consistere nequit)

2.

Nie może być służebności na służebności (servitus
servitutis esse non potest)

3.

Nikt nie może mieć służebności na własnej rzeczy (nemini

– lub nulli – res sua servit)

4.

Służebności należy wykonywać oględnie (servitutibus
civiliter utendum est)

Dla służebności gruntowych obowiązywały dodatkowo dwa wymogi:

-

sąsiedztwa gruntów (vicinitas)

-

i trwałej przyczyny (perpetua causa) służebności

Zasady ustanawiania i wykonywania służebności



Zobowiązywały właściciela nieruchomości do
tolerowania (

pati

) wpływu na nią ze strony osoby

uprawnionej lub do powstrzymania się od skądinąd

dopuszczalnych działań własnych (

non facere

).



Uprawnionym do służebności gruntowej był

każdoczesny właściciel

gruntu panującego, czyli

władnącego

(praedium dominans

), którego stosunek

służebności wiązał z każdoczesnym właścicielem

gruntu obciążonego, czyli służebnego

(praedium

serviens).



charakter wieczysty, nie wolno było ustanawiać ich

ani pod warunkiem rozwiązującym, ani na czas

określony

Służebności gruntowe - iura
praediorum

(1)

iter

, który uprawniał do przejścia lub

przejazdu konno przez cudzy grunt,

(2)

actus

czyli prawo przepędu bydła,

(3)

via

, uprawniająca do przejazdu wozem,

(4)

aquae ductus

, pozwalający na prowadzenie

wody przez cudzy grunt,

(5)

aquae haustus

, uprawniający do czerpania

zeń wody.

res mancipi
rzeczy niematerialne (res incorporales), ale

ustanawiane przez mancipatio

Służebności wiejskie - iura praediorum

rusticorum



na gruntach italskich: mancipatio lub in iure cessio



na gruntach prowincjonalnych: pactionibus et stipulationibus,

tzn. przez nieformalną umowę rzeczową, wzmocnioną

przyrzeczeniem ustanawiającego, że ani on, ani jego dziedzice

nie będą przeszkadzać w wykonywaniu służebności

(a)

w prawie klasycznym wyłącznie przez

czynność prawną

(b)

w późnym cesarstwie tzw. służebności ustawowe:

ustawa albo zwyczaj

,

np. ograniczenia wysokości wznoszonych budynków lub

obowiązek tolerowania spływu wody z wyżej położonego

zasiedzenie zakazane przez lex Scribonia (ok. 50 r. przed Chr.),
ale zasiedzeniu wolności gruntu od służebności (usucapio libertatis)

– 2 lata

Powstanie służebności



vindicatio servitutis



actio confessoria

Legitymowany biernie:

-

właściciel gruntu służebnego

-

każdy posiadacz, który przeszkadzał w wykonywaniu służebności

„Jeżeli się okaże, że Aulus Ageriusz ma prawo przechodu lub przejazdu

przez grunt

korneliański …”

Przy

służebnościach o treści negatywnej, np. servitus altius non tollendi:

„Jeżeli się okaże, że Numerus Negidiusz nie ma prawa budowania

ponad określoną wysokość wbrew woli Aulusa Ageriusza …”

Ochrona służebności

Marcianus w III wieku po Chr

. proponuje podział na

służebności gruntowe (servitutes praediorum)
i osobiste (servitutes personarum)



prawo używania cudzych rzeczy i pobierania z nich

pożytków (ius alieni rebus utendi fruendi), jednak z
zachowaniem substancji rzeczy (salva rerum substantia);



można odstąpić – odpłatnie lub darmowo – tylko
faktyczne wykonywanie;



nie można pogarszać, ale oczywiście można polepszać

kondycję rzeczy, byleby zachować jej przeznaczenie.

senatus consultum wydane przed 33 r. po Chr. pozwala

użytkować cały majątek, stąd quasi ususfructus pieniędzy

i innych rzeczy zużywalnych (zwany w prawie
powszechnym ususfructus irregularis, a we

współczesnym prawie cywilnym użytkowaniem

nieprawidłowym)

Użytkowanie (ususfructus

)

III w. przed Chr.



w czasach republiki dziedziczna i zbywalna

dzierżawa gruntów prowincjonalnych, gminnych i

państwowych (od czynszu - vectigal zwane agri
vectigales)

pretor przyznał dzierżawcom wieczystym ochronę

posesoryjną w postaci interdyktu uti possidetis oraz

wzorowaną na windykacji skuteczną przeciw

wszystkim skargę in rem



III/IV w. po Chr

. hellenistyczna forma dzierżawy

wieczystej, zwana emfiteuzą



cesarz bizantyjski Zeno w 480 r. Uznaje emfiteuzę

za zbywalne, dziedziczne i podlegające zastawowi
ius emphyteuticarium: prawo do korzystania z
cudzego gruntu

Emfiteuza -

dzierżawa

wieczysta



Zbywalne i dziedziczne prawo do powierzchni.



Właściciel pobierał umiarkowany czynsz roczny,
zwany na gruncie gminnym vectigal, a na prywatnym

– solarium.



Stanowisko prawne superficjariusza

było podobne

do stanowiska emfiteuty, tyle że o zbyciu swego

prawa nie musiał zawiadamiać właściciela, któremu

nie przysługiwało prawo pierwokupu.



Ochrona: posesoryjna - interdykt de superficiebus;

przyznawano od przypadku do przypadku rzeczową

skargą petytoryjną in factum, a nawet – przy kupnie
prawa zabudowy od

niewłaściciela – skargą

publicjańską .

Superficies - prawo zabudowy