Cywilizacja ziem polskich

1. Przemiany gospodarcze w II RP

Przemiany te były wielotorowe – głównie zrównanie gospodarcze, społeczne i technologiczne ziem

pochodzących z trzech zaborów. Były to różnego typu inwestycje przemysłowe, drogowe czy kolejowe.

Najważniejsze z nich to:



wprowadzenie polskiej waluty

29.04.1924r. w wyniku reformy pieniężnej przez ministra finansów Władysława Grabskiego; zastąpił

zdewaluowaną markę polską oraz inne waluty będące jeszcze w obiegu: markę niemiecką, koronę austriacką

oraz rubel carski. Wśród proponowanych nazw nowej waluty II Rzeczypospolitej największą popularnością

cieszyły się „lech”, „pol” i „złoty”. Ostatecznie wybrano nazwę złoty, która odwoływała się do historycznej

jednostki monetarnej Królestwa Polskiego (kongresowego).



budowa polskiego portu w Gdyni

Na podstawie Konwencji Paryskiej podpisanej w listopadzie w 1920 roku polska mogła korzystać z portu z

wolnego miasta Gdańsk nie była to komfortowa sytuacja w razie gdyby wybuchło zagrożenie. Sami

Gdańszczanie byli wrogo nastawieni do Polaków.

10.02.1920r. w Pucku odbyły się uroczyste zaślubiny z morzem, ale w zawierusze wojny z bolszewikami

nie było czasu na zajmowanie się sprawami morskimi.

23.09.1922r. Sejm RP przyjął ustawę w sprawie budowy "portu morskiego przy Gdyni na Pomorzu".

1922r. SS Gdynia, pierwszy pełnomorski statek z Gdynią jako portem macierzystym.

29.04.1923r. poświęcenie molo i otwarcie "tymczasowego portu wojennego i schroniska dla rybaków".

13.08.1923r. do portu zawinął pierwszy oceaniczny statek (francuski SS Kentucky).

1928 początek budowy linii kolejowej z Gdyni na Górny Śląsk.

28.08.1938r. położono stępkę pod SS Olza, pierwszy budowany w Polsce statek pełnomorski.



budowa COP

Budowę COP zainicjował wicepremier do spraw ekonomicznych i jednocześnie minister skarbu Eugeniusz

Kwiatkowski, który rozpoczął działalność w trudnym okresie, gdy kryzys dopiero się kończył, wzrastało

bezrobocie w miastach, a na wsiach wciąż panowała bardzo trudna sytuacja. Powoli wzrastała produkcja

przemysłowa, której jednak poziom daleki był od tego sprzed kryzysu, ze względu na niską siłę nabywczą

wsi. Okręg przemysłowy przemysłu ciężkiego budowany w 1936–1939 w południowo-centralnych

dzielnicach Polski. Był jednym z największych przedsięwzięć ekonomicznych II Rzeczypospolitej. Celem

COP-u było zwiększenie ekonomicznego potencjału Polski, rozbudowa przemysłu ciężkiego i

zbrojeniowego, a także zmniejszenie bezrobocia wywołanego skutkami wielkiego kryzysu. Na rozwój COP-

u przeznaczono w latach 1937–1939 około 60% całości wydatków inwestycyjnych o łącznej wartości 1925

mln zł. COP obejmował swoim zasięgiem obszary województw: południową część kieleckiego, wschodnią

krakowskiego, zachodnią lubelskiego i lwowskiego. Były to w większości nieużytki rolne, nieurodzajne i

przeludnione gospodarstwa karłowate i małorolne niezapewniające utrzymania rolnikom (poza

Lubelszczyzną).

Podzielony był na trzy rejony:

A – surowcowy: kielecki,

B – aprowizacyjny: lubelski,

C – przemysłu przetwórczego: sandomierski.

Poszczególne regiony COP uzupełniały się wzajemnie. Region kielecki, bogaty w kopaliny, miał stanowić

zaplecze surowcowe; region lubelski miał być zapleczem rolniczym, a region sandomierski bazą

energetyczną (ropa naftowa, gaz ziemny, elektrownie wodne). Najważniejsza część położona była w

widłach Wisły i Sanu z centrum w Sandomierzu. Rejon ten położony na granicy Polski A i B utożsamiany

był właściwie z całym okręgiem ze względu na znaczną liczbę zakładów przemysłowych.

W grudniu 1938 wicepremier Kwiatkowski przedstawił kolejny projekt inwestycyjny – perspektywiczny

plan gospodarczy na 15 lat, obejmujący okres 1939-1953. Podzielony on został na pięć etapów:



1939-1942 – nacisk na kontynuację rozbudowy sektora zbrojeniowego;



1943-1945 – inwestycje w infrastrukturę komunikacyjną, motoryzację i lotnictwo;



1946-1948 – modernizacja rolnictwa;



1949-1951 – przyspieszenie urbanizacji i uprzemysłowienia;



1952-1953 – działania na rzecz ograniczenia podziału kraju na Polskę A i B.

2. Polscy i śląscy nobliści.

Rok

Imię i nazwisko

Dziedzina

Związki z Polską, inne informacje

1903

Maria Skłodowska-

Curie

fizyka

Urodzona w Warszawie, współzałożyła Instytut Radowy w

Warszawie

1905

Henryk

Sienkiewicz

literatura

Urodzony w Woli Okrzejskiej na Podlasiu, spędził większość

życia na ziemiach polskich. Pisał po polsku i za twórczość w

języku polskim otrzymał Nagrodę Nobla.

1911

Maria Skłodowska-

Curie

chemia

zob. wyżej

1924

Władysław

Reymont

literatura

Urodzony w Kobielach Wielkich na terenie dzisiejszego

województwa łódzkiego, żył i tworzył na terenach polskich.

Za twórczość w języku polskim otrzymał Nagrodę Nobla.

1935

Irène Joliot-Curie

chemia

Córka Marii Skłodowskiej-Curie, mówiła trochę po polsku, ale

całe życie spędziła we Francji i uważała się za Francuzkę.

1977

Andrew Schally

medycyna

Amerykański endokrynolog urodzony 30 listopada 1926 r.

jako Andrzej Wiktor Schally w polskiej rodzinie w Wilnie.

Syn Kazimierza Schally, generała Wojska Polskiego, szefa

Gabinetu Wojskowego Prezydenta Mościckiego.

Wśród swoich korzeni oprócz Polski, wymieniał też Austro-

Węgry, Francję i Szwecję. W młodości mówił po polsku, ale

później jak sam twierdził, utracił tę umiejętność (jak również

znajomość wielu innych europejskich języków z dzieciństwa).

1978

Menachem Begin

nagroda

pokojowa

Urodzony 16.08.1913r. jako Mieczysław Biegun w Brześciu

Litewskim na terenie zaboru rosyjskiego, które

po I wojnie światowej znalazły się w granicach II

Rzeczypospolitej. Ukończył prawo na Uniwersytecie

Warszawskim. Był żołnierzem w armii gen. Andersa, którą

opuścił w Palestynie.

1980

Czesław Miłosz

literatura

Urodzony 30.06.1911r. w Szetejniach na Litwie dorastał w

środowisku polskim. Emigrował do Francji i USA z powodów

politycznych. Nagrodę Nobla otrzymał za poezję, którą tworzył

w języku polskim.

1983

Lech Wałęsa

nagroda

pokojowa

Urodził się, mieszka i działa w Polsce. W latach 1990–1995

był Prezydentem Polski.

1994

Szimon Peres

nagroda

pokojowa

Polityk izraelski urodzony 2.08.1923r. jako Szymon

Perski w Wiszniewie w województwie nowogródzkim,

wówczas w granicach II Rzeczypospolitej (obecnie Białoruś).

Rodzina Peresa wyemigrowała z Polski do Palestyny przed

wojną unikając holocaustu. Nie mówił po polsku.

1995

Józef Rotblat

nagroda

pokojowa

Brytyjski fizyk i radiobiolog. Urodził się w 1908 r.

w Warszawie w rodzinie żydowskiej. W 1932 zdobył

tytuł magistra na Wolnej Wszechnicy Polskiej, a w 1938

obronił doktorat w dziedzinie fizyki na Uniwersytecie

Warszawskim. W 1930 roku poznał Tolę Gryn, z którą wziął

ślub w 1937. W 1939 wyjechał na stypendium do Liverpoolu,

gdzie zastała go wojna, z Polski nie udało się wydostać jego

żonie, która zginęła w Majdanku. Mówił po polsku i podkreślał,

że jest Polakiem z brytyjskim paszportem (od 1946).

1996

Wisława

Szymborska

literatura

Polska poetka, urodzona w Prowencie koło Kórnika. Żyła i

pracowała w Polsce, tworzyła w języku polskim.

Ze Śląska pochodzi 17 osób, które otrzymało nagrodę Nobla (z tego 10 z Wrocławia):



pisarze:

Theodor Mommsen (1902, jeden z największych pisarzy historycznych),

Gerhart Hauptmann (1912, dramat naturalistyczny „Tkacze”)



fizycy:

Phillip Lenard (1905, promieniowanie katodowe),

Otto Stern (1943, moment magnetyczny protonu),

Max Born (1954, interpretację kwadratu funkcji falowej w równaniu Schrödingera),

Maria Goeppert-Mayer (1963, za odkrycie struktury powłokowej atomów),

Johannes Georg Bednorz (1987, za odkrycie nadprzewodnictwa wysokotemperaturowego w tlenkach

metali),

Hans Georg Dehmelt (1989, za skonstruowanie pułapek jonowych)



chemicy:

Eduard Buchner (1907, za odkrycie fermentacji zachodzącej bez udziału sił witalnych),

Fritz Haber (1918, za syntezę amoniaku z azotu i wodoru),

Friedrich Bergius (1931, za wynalezienie i rozwój wysokociśnieniowych technologii chemicznych),

Kurt Alder (1950, za odkrycie i badania nad reakcjami skoordynowanymi z udziałem dienów),

Konrad Bloch (1964, za odkrycie przebiegu syntezy cholesterolu w organizmie ludzkim)



lekarze i biochemicy:

Paul Ehrlich (1908, za prace nad immunologią),

Gerhard Domagk (1939, za odkrycie wpływu związków chemicznych na bakterie),

Günter Blobel (1999, za badania nad mechanizmem i identyfikacją wewnętrznych sygnałów kierujących

transportem i lokalizacją białek w komórkach)



ekonomista – Reinhard Selten (1994)

3. Nauka polska w II RP.

Oświata:



Po odzyskaniu niepodległości pierwszym zadaniem władz oświatowych stało się ujednolicenie

systemu szkolnego, tj. określenie jego organizacji, zadań, podstaw ideowych i programów.



Z inicjatywy Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego IV 1919 zwołano

Ogólnopol. Zjazd Nauczycielski, który przeszedł do historii p.n. Sejmu Nauczycielskiego; miał on

wypowiedzieć się w sprawie zasad przyszłego ustroju szkolnego; mimo dużego zróżnicowania

zaprezentowanych koncepcji i stanowisk, ostatecznie zjazd opowiedział się za jednolitą i bezpłatną

szkołą powszechną, wprowadzeniem 7-letniego obowiązku szkolnego, powiązaniem ze sobą

wszystkich szczebli szkolnictwa, co miało otwierać drogę do wykształcenia wyższego bez względu

na pochodzenie, stan majątkowy i typ ukończonej szkoły średniej; wprawdzie uchwały Sejmu nigdy

nie zostały w pełni zrealizowane, ich treść i toczone w toku obrad dyskusje wywarły jednak wpływ

na kształt wielu późniejszych inicjatyw oświat., a podjęte problemy niejednokrotnie powracały na

łamy prasy pedagogicznej.



7 II 1919 dekret O obowiązku szkolnym; wprowadzał on obowiązkową 7-letnią szkołę powszechną

dla wszystkich dzieci od 7 do 14 roku życia; szkoła miała być bezpłatna, co nakładało na państwo

obowiązek zapewnienia dostępu do niej wszystkim dzieciom; jednocześnie dekret zakładał, biorąc

pod uwagę rzeczywiste możliwości państwa, stopniową realizację jego postanowień.

Rozwój badań naukowych:



Wielu wybitnych Polaków, gdy powstawało państwo, wracali, aby pracować dla jego rozwoju. Do

takich należeli m.in. Maria Skłodowska-Curie, Gabriel Narutowicz, Ignacy Mościcki i wielu innych

wybitnych naukowców.



W Odrodzonej Polsce pracami badawczymi zajmowały się wyższe uczelnie, które wspierane były

przez towarzystwa naukowe powstałe wcześniej, takie jak Polska Akademia Umiejętności,

Akademia Nauk Technicznych, Towarzystwo Naukowe we Lwowie i Kasa im. Mianowskiego.

Towarzystwa te wydawały liczne publikacje i prowadziły badania naukowe przeważnie o

charakterze praktycznym. Wspierały je w tym towarzystwa utworzone w okresie międzywojennym,

takie jak: Towarzystwo Polityki Społecznej, Towarzystwo Naukowe KUL, Polskie Towarzystwo

Historyczne.



Pracę towarzystw uzupełniały instytuty naukowo-badawcze, np.: Państwowy Instytut Eksportowy,

Państwowy Instytut Gospodarstwa Wiejskiego, Instytut Badania Koniunktur Gospodarczych i Cen,

Instytut Radiotechniki i Instytut Radowy.



Ogromną rolę odegrała też otwarta w 1928 r. Biblioteka Narodowa w Warszawie. W celu

finansowego wsparcia działalności naukowej i artystycznej powołano państwowy Fundusz Kultury

Narodowej. Przyznawał on stypendia wybitnym twórcom, dofinansowywał wydawnictwa naukowe i

prace badawcze. W 1931 r. powstał Komitet Porozumiewawczy towarzystw naukowych dla

stworzenia warunków kontynuacji badań naukowych w warunkach kryzysowych.

Poziom nauki polskiej:



Pod patronatem państwa i dzięki aktywności społecznej rozwijały się badania naukowe w różnych

dziedzinach. Dzięki tym badaniom Polska osiągnęła poziom światowy, a wielu polskich uczonych

należało do ścisłej czołówki światowej.



Słynna była w świecie polska szkoła matematyczna (Stefan Banach, Wacław Sierpiński, Hugo

Steinhaus, Alfred Tarski, Zygmunt Janiszewski), a na osiągnięciach polskich socjologów wzorowali

się Amerykanie, tworząc u siebie podstawy socjologii. Do wybitnych polskich socjologów należeli:

Stefan Czarnowski, Florian Znaniecki i Ludwik Krzywicki.



Podobnie wysoki poziom osiągnięto w dziedzinie filozofii: Roman Ingarden, ks. Konstanty

Michalski, Władysław Tatarkiewicz, Kazimierz Twardowski.



Kierowany przez Stefana Pieńkowskiego Zakład Fizyki Doświadczalnej Uniwersytetu

Warszawskiego należał do przodujących ośrodków badań fizycznych w Europie. W dziedzinie fizyki

wyróżniali się Czesław Biało-Brzeski, Wojciech Rubinowicz, Andrzej Sołtan i Mieczysław Wolfke.

Podobną rolę pełnił Zakład Chemii Fizycznej UW, kierowany przez Wojciecha Świętosławskiego.



Badaniami w zakresie konstrukcji stalowych wyróżniali się Stefan Bryła z Politechniki Lwowskiej

(pierwszy na świecie most spawany) oraz Czesław Witoszyński i Stefan Zwierzchowski.



W naukach ekonomicznych wybitne osiągnięcia mieli: Stanisław Grabski, Adam Krzyżanowski,

Edward Lipiński, Władysław Zawadzki i Edward Taylor.



Dużymi osiągnięciami poszczycić się mogła również polska humanistyka. Historycy i archeologowie

podważali nacjonalistyczne teorie niemieckie na temat pochodzenia Słowian (np. Józef Kostrzewski)

i powstania państwa polskiego. W dziedzinie historii czołowe miejsca zajmowali: Wacław Tokarz,

Marian Kukiel, Bronisław Gembarzewski, Szymon Askenazy, Oswald Balcer, Stanisław Kutrzeba,

Józef Feldman, Marceli Handelsman, Kazimierz Tymieniecki i inni.



Do wybitnych twórców w zakresie historii kultury należeli: Aleksander Bruckner (odnalazł „Kazania

Świętokrzyskie"), Stanisław Bystroń i Stanisław Estreicher; w historii literatury: Ignacy

Chrzanowski i Juliusz Kleiner. Na szczególną uwagę zasługuje Władysław Konopczyński, inicjator

m.in, „Polskiego Słownika Biograficznego".



W dziedzinie prawa znaczny rozgłos uzyskali: Kazimierz W. Kumaniecki, Leon Petraźycki,

Władysław L. Jaworski.

4. Architektura na Górnym Śląsku w okresie II RP.

W latach międzywojennych architektura w polskiej części Górnego Śląska rozwijała się głównie w

dualistyczny sposób: nurtem awangardowym (często eksperymentalnym, poszukującym nowych

rozwiązań), odcinającym się od dotychczasowych kanonów estetycznych, technicznych i przestrzennych,

który obejmował skrajną odmianę modernizmu czyli: funkcjonalizm, inaczej zwany stylem

międzynarodowym oraz nurtem zachowawczym opierającym się na tradycyjnym pojmowaniu formy,

funkcji i technologii. W praktyce istniał jeszcze trzeci: nurt pośredni, licznie reprezentowany, łączący nowe

i modne rozwiązania w tradycyjnej jeszcze formie opartej na zasadach przybierania jej w nowy repertuar

modernistycznych środków wyrazu, tzw. kostium modernistyczny. Cezurą czasową był dzień 20 czerwca

1922 roku, kiedy to dokonał się faktyczny podział Górnego Śląska. Stolicą polskiej części w postaci

autonomicznego województwa śląskiego stały się Katowice, które jako jedno z niewielu miast odegrały

pionierską rolę w rozwoju architektury modernistycznej. Powstały tu pierwsze w Polsce przykłady nie tylko

awangardowego budownictwa mieszkaniowego (wieżowce, kolonie urzędnicze), ale przede wszystkim

sakralnego i muzealnego. Szczególnie w latach trzydziestych XX wieku zrealizowano tutaj wiele obiektów o

wysokich walorach formalnoprzestrzennych, dorównujących jedynie warszawskim realizacjom z tego czasu

i nie odbiegających poziomem zastosowanych rozwiązań od panujących ówcześnie tendencji w

architekturze europejskiej. Na terenie Wielkich Katowic i Chorzowa podjęto pionierskie doświadczenia przy

wznoszeniu obiektów mieszkalno-usługowych w formie budynków wysokościowych o szkieletowej

konstrukcji stalowej W Katowicach na tej podstawie powstał szlak moderny, który obejmuje:



Dom usługowo-mieszkalny przy ul. Dworcowej 13



Dom Oświatowy przy ul. Francuskiej 12



Dom mieszkalny przy ul. Wojewódzkiej 23



Dom mieszkalny przy ul. Dąbrowskiego 24



Gmach Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego i Sejmu Śląskiego przy ul. Jagielońskiej 25



Gmach Urzędów Niezespolonych przy Placu Sejmu Śląskiego 1



Dom mieszkalny przy ul. Podchorążych 3



Willa przy ul. Bratków 4



Willa przy ul. Kościuszki 65



Willa własna architekta Tadeusza Michejdy przy ul. Poniatowskiego 19



Willa przy ul. Kilińskiego 46



Dom mieszkalny przy ul.PCK 6



Dom mieszkalny przy ul.PCK 10



Gmach Urzędu Skarbowego tzw. Drapacz Chmur przy ul. Żwirki i Wigury 15/17



Kościół Garnizonowy pw. św. Kazimierza przy ul. Skłodowskiej – Curie 20



Bank Gospodarstwa Krajowego przy ul. Mickiewicza 3.

Początkowo poszukiwania tożsamości regionalnej w budownictwie publicznym odbywały się na drodze

zaprzeczania wszystkiemu, co kojarzyło się z formami pruskimi. Widoczna była opozycja wobec neogotyku

marchii brandenburskiej i jednocześnie zachwyt nad estetyką klasycyzmu quasi stanisławowskiego. Jednak

około 1929 r. następuje przełom i gwałtowny zwrot ku awangardowym ideom stylu międzynarodowego,

które całkowicie zdominowały ruch budowlany w autonomicznym województwie śląskim.

5. Malarstwo, film, rzeźba w okresie II RP



Malarstwo

Do najwybitniejszych malarzy należeli mieszkające we Francji Józef Pankiewicz i Tadeusz Makowski, w

kraju Witkacy, Leon Chwistek i Władysław Strzemiński. W okresie międzywojennym (1918-1939), w

wolnej Polsce, malarstwo, uwolnione od tematyki patriotyczno-historycznej, przybierało stopniowo

międzynarodowy charakter. W nawiązaniu do zachodnioeuropejskich kierunków: kubizmu,

abstrakcjonizmu, futuryzmu, ekspresjonizmu, upraszczano formę i stosowano nowoczesną stylizację.

Formiści m.in. Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), Tytus Czyżewski, Andrzej i Zbigniew

Pronaszkowie, skupili uwagę na kompozycji obrazu i jego ekspresji. Kapiści (nazwa grupy wywodzi się od

założonego w r. 1923 w Paryżu, przez uczniów Józefa Pankiewicza, m.in. Zygmunta Waliszewskiego,

Józefa Czapskiego, Jana Cybisa Komitetu Paryskiego - KP) akcentowali głównie rolę koloru w obrazie,

dlatego popularnie zwano ich kolorystami. Malarze zrzeszeni w ugrupowaniu „Rzym”, m.in. Eugeniusz

Zak, Ludomir Ślendziński, Własław Skoczylas uprawiali malarstwo wybitnie dekoracyjne, sięgając

nierzadko do motywów ludowych, a artyści zdecydowanie awangardowi jak Władysław Strzemiński i

Henryk Stażewski zajmowali się malarstwem abstrakcyjnym.



Film

W Polsce w 1921 r. miłośnicy filmu mieli już do dyspozycji co najmniej 400 kin. W Warszawie końca lat

30. przez ponad 60 sal kinowych codziennie przewijało się średnio 32 tys. widzów, którzy ustawiali się w

kolejkach. Znawcy mówią krótko: banalne, ale fascynujące. Ich największą zaletą była gra aktorska takich

gwiazd jak Eugeniusz Bodo, Adolf Dymsza, Jadwiga Smosarska, Aleksander Żabczyński, Hanka

Ordonówna, Mieczysława Ćwiklińska, Michał Znicz. Mimo to polska kinematografia nie zdołała wówczas

stworzyć żadnych arcydzieł, co było związane z silnie patriotycznym charakterem i melodramatyczną fabułą

produkowanych filmów. Wynikało to z przesycenia kultury narodowej dziedzictwem polskiego

romantyzmu. W latach 1919–1922, w związku z konfliktami zbrojnymi Polski, dominowała produkcja

filmów propagandowych. W okresie kina niemego sukcesy komercyjne odnosiły takie nieme produkcje jak

powstały w rocznicę bitwy warszawskiej Cud nad Wisłą (1921) Ryszarda Bolesławskiego, film przygodowy

Mogiła nieznanego żołnierza (1927) Ryszarda Ordyńskiego, oparty na konwencji „żywych obrazów” Pan

Tadeusz (1928) tego samego reżysera i nawiązujący do poetyki niemieckiego ekspresjonizmu Mocny

człowiek (1929) Henryka Szaro. Jeden z bardziej spektakularnych polskich filmów batalistycznych –

wykorzystująca zdjęcia lotnicze Gwiaździsta eskadra (1929) Leonarda Buczkowskiego o wojnie polsko-

bolszewickiej – uchodzi za zaginiony.

W latach 30. XX wieku rozpoczęła się dominacja nowo wprowadzonego kina dźwiękowego. Pierwszym

polskim filmem dźwiękowym z nagranymi dialogami była Moralność Pani Dulskiej (1930) Bolesława

Newolina (udźwiękowienie na płytach gramofonowych nie zachowało się). Natomiast komedia Każdemu

wolno kochać (1933) Mieczysława Krawicza, Janusza Warneckiego stanowiła już bezpośrednio

udźwiękowiony film. Dominowały również tendencyjne ekranizacje literatury. Spośród ich twórców

najbardziej pod względem artystycznym wyróżniał się Józef Lejtes, autor dzieła historycznego Młody las

(1934), które jako pierwszy film polski otrzymało nagrodę na festiwalu międzynarodowym (w Moskwie).

Oprócz Lejtesa działalność reżyserską podejmowali między innymi Juliusz Gardan (komedia farsowa Czy

Lucyna to dziewczyna?, 1934), Leonard Buczkowski (Wierna rzeka, 1936) oraz Michał Waszyński

(Znachor, 1937). Na schyłek dwudziestolecia międzywojennego przypada także pojawienie się filmu

barwnego. Autorstwo pierwszych filmów polskich zrealizowanych w kolorze – Piękna Księstwa Łowickiego

(1937) i Wesela księżackiego w Złakowie Borowym (1938) przypisuje się inżynierowi Tadeuszowi

Jankowskiemu. Oba filmy oświatowe były wielokrotnie nagradzane, między innymi na festiwalach

filmowych w Paryżu i Budapeszcie.



Rzeźba

Polska rzeźba dwudziestolecia to przede wszystkim twórczość Edwarda Wittinga, Henryka Kuny, Augusta

Zamoyskiego czy Xawerego Dunikowskiego. Dzieła Wittinga w okresie międzywojennym były utrzymane

w konwencji tak zwanego nowego klasycyzmu, którego twórcy skupiali się wokół grupy „Rytm”.

Neoklasycyzm charakteryzował się ewolucyjnym podejściem do tradycji, bazując na niej, zawierał elementy

nowatorskie. Znane dzieła Wittinga pochodzące z tego czasu to: Pomnik Lotnika w Warszawie, Nagrobek

Jana Wojsznar-Opelińskiego na Cmentarzu Powązkowskim, Pomnik Juliusza Słowackiego w Warszawie,

Popiersie Gabriela Narutowicza. W podobnej estetyce tworzył Kuna, komponując swoje rzeźby harmonijnie

i z gładkich powierzchni. Tworzył dzieła monumentalne, np. „Rytm” w Parku Skaryszewskiego w

Warszawie. Odmienny kierunek reprezentował August Zamoyski, który współtworzył grupę

Ekspresjonistów Polskich, a następnie Formistów. Z tego okresu pochodzą takie dzieła jak: „Portret Rogera

Raczyńskiego”, „Ich dwoje” czy „Portret Antoniego Słonimskiego”. Od 1924 roku Zamoyski tworzył

jednak dzieła realistyczne, głównie akty i rzeźby kobiet („Wenus”, „Wierka”, „Rhea czyli Ziemia”). Rzeźby

formistyczne były również specjalnością Zbigniewa Pronaszki (np. „Portret Tytusa Czyżewskiego).

Międzynarodową sławę zdobyły dzieła krakowskiego artysty Xawerego Dunikowskiego, zwłaszcza cykl

„Głowy wawelskie” i Pomnik prezydenta miasta Józefa Dietla. Słynną rzeźbiarką wywodzącą się ze szkoły

Dunikowskiego była Maria Jarema (np. „Akt”).

6. Skutki cywilizacyjne powstania warszawskiego.



zniszczenie niemal całej Warszawy od momentu wybuchu (1.08.1944r.) do zakończenia

(3.10.1944r.) w 28%, a po zakończeniu powstania zniszczenie reszty miasta przez nazistowskie

szwadrony (27 lipca 1944),



wymordowanie młodzieży warszawskiej – pokolenia Kolumbów będących potencjalną bazą

intelektualną,



wymordowanie ludności miejskiej, której stan odnowił się dopiero w 1975r.,



uniemożliwienie zdobycia całych Niemiec przez Stalina spowodowane nie mieszaniem się w sprawy

powstańcze,



późniejsze zakończenie wojny,



podniesienie morale Polaków,



uniknięcie przekształcenia Polski w republikę radziecką,



udowodnienie, że Polacy nie byli po stronie Niemiec – wbrew propagandzie ZSRR,



nauczka o niepodejmowaniu się powstania zbrojnego w przyszłości, co umożliwiło pokojowe

powstanie narodowe w latach 80 (Solidarność).

7. System partyjny i gospodarka polska w II połowie lat 40.



System partyjny

W ramach realizacji postanowień konferencji jałtańskiej w czerwcu 1945 odbyły się w Moskwie rozmowy

co do sposobu wyłonienia rządu Polski uznanego zarówno przez ZSRR, jak i Wielką Brytanię i USA – tzw.

konferencja moskiewska. W rozmowach uczestniczyli przedstawiciele Rządu Tymczasowego oraz

arbitralnie wyznaczeni przez ZSRR i ambasadorów USA i Wielkiej Brytanii w ZSRR działacze polityczni z

kraju i emigracji, w tym Stanisław Mikołajczyk, Stanisław Grabski i Zygmunt Żuławski. Najważniejszymi

uczestnikami spotkania był Bierut, reprezentant KRN, PPR i RTRP oraz z drugiej strony Mikołajczyk lider

PSL. W rezultacie rozmów powołany został Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Premierem TRJN

został Edward Osóbka-Morawski (dotychczasowy premier Rządu Tymczasowego), a wicepremierami

Władysław Gomułka (wicepremier Rządu Tymczasowego i sekretarz generalny PPR) oraz Stanisław

Mikołajczyk (do listopada 1944 premier Rządu RP na uchodźstwie). Oprócz tego Mikołajczyk miał zostać

ministrem rolnictwa a Gomułka ministrem Ziem Odzyskanych. Trzem stronom rozmów – Rządowi

Tymczasowemu, „Polakom z kraju” i „Polakom z emigracji” – formalnie zagwarantowano parytet w

składzie rządu, który miał być – i został – uznany przez wszystkie mocarstwa. O ostatecznym kształcie

władzy w Polsce miały rozstrzygnąć wolne wybory w ramach pluralistycznego systemu partyjnego, pod

nadzorem trzech mocarstw – gwarantów porozumienia. Na 24 ministerstwa TRJN siedem trafiło w ręce

PPR, w tym kluczowe Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, pozostałe były obsadzone przez

ugrupowania satelitarne, lub osoby wyznaczone przez PPR i kontrolowane przez PPR na szczeblu

wiceministrów, ministerstwa formalnie w rękach PSL były drugorzędne i faktycznie systematycznie

pozbawiane władzy. Powstały system polityczny w praktyce zapewniał rzeczywistą władzę aparatu Polskiej

Partii Robotniczej (PPR) w państwie wobec zachowania we władzy PPR aparatu przymusu (MBP i wojsko)

i w konsekwencji kontrolowanie władz i instytucji państwa, partii politycznych, organizacji społecznych,

gospodarki, w warunkach ograniczonej suwerenności Polski. Do 1947 PPR umocniła swoją władzę w kraju,

likwidując praktycznie opozycyjne podziemie polityczne i zbrojne oraz wyeliminowała z życia politycznego

jedyną legalną siłę opozycyjną – zalegalizowane w lipcu 1945 roku, zgodnie z porozumieniami jałtańskimi

Polskie Stronnictwo Ludowe pod przywództwem Stanisława Mikołajczyka. Opozycja skupiła się w

mikołajczykowskim PSL[54]. W wyborach 1947 we wspólnej liście wyborczej z PPR i jego satelitami

wzięła też udział Polska Partia Socjalistyczna kierowana przez Osóbkę-Morawskiego, która jednak nie była

samodzielna, w jej kierownictwie bowiem znalazło się wielu działaczy ulegających PPR[55]. Powojenna

PPS (założona w 1944 roku) zasilona była w dużym stopniu byłymi członkami Robotniczej Partii Polskich

Socjalistów oraz działaczami przybyłymi z ZSRR. Mimo spychania PPS na boczny tor i prób uzależnienia

go od stalinowskich władz działaczom partii udało się odrestaurować przedwojenne organizacje społeczne,

takie jak Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego i związki zawodowe[56]. W opozycji do

koncesjonowanego PPS w latach 1946–1947 działała niezależna WRN. Wchodziła ona w skład

opozycyjnego Komitetu Porozumiewawczego Organizacji Polski Podziemnej, jednak już w drugiej połowie

lat 40. zmarginalizowana partia zakończyła działalność. Wielu członkom WRN udało się przystąpić do PPS,

działacze ci byli przeciwni porozumieniom z władzami komunistycznymi. Formalne zwycięstwo blokowi

PPR, PPS, SL i SD przyniosły oficjalne (faktycznie sfałszowane) wyniki referendum ludowego (słynne 3 x

TAK) w 1946 roku i wyborów do Sejmu Ustawodawczego – polskiej Konstytuanty w 1947. Wyniki

sfałszowanych wyborów nie zostały bowiem zakwestionowane przez Wielką Brytanię i USA, gwarantów

porozumienia jałtańskiego.

Partie i ich działalność:

- PPS: współtworzyła rząd w latach 1945–1948, a jej przedstawiciele otrzymali wówczas funkcję premiera,

wchodzili także w skład Rady Ministrów i KRN; po 1948 przetrwała niezależna PPS na emigracji,

- PPR: w grudniu 1945 r. odbył się I Zjazd PPR. Ówczesna PPR stanowiła konglomerat złożony z

komunistów i ludzi mniej lub bardziej obcych komunizmowi, zachęcanych hasłami narodowymi lub

społecznymi, programem politycznym lub wizją kariery;

- PZPR: w grudniu 1948 doszło, na tzw. zjeździe zjednoczeniowym, do połączenia liczącej już milion osób

PPR ze skupiającą przeszło 500 tysięcy członków PPS w Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą. Od tego

momentu nowo powstała PZPR sprawowała niepodzielną władzę w Polsce, kontynuując sowietyzację

ustroju, zakończoną utworzeniem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w 1952;

- PSL: centroprawicowa, założona 22.08.1945r., powstała z przemianowania Stronnictwa Ludowego „Roch”

– organizacji działającej w podziemiu podczas II wojny światowej; pod koniec 1948 partia liczyła jedynie

około 30 tys. członków i współpracowała z prokomunistycznym Stronnictwem Ludowym, z którym

połączyła się 27 listopada 1949, tworząc nową partię – Zjednoczone Stronnictwo Ludowe. Ugrupowanie to

stało się satelicką partią PZPR, a jego pierwszym prezesem został Niećko;

- PSL "NW": partia chłopska założona 9.06.1946r. w Warszawie z inspiracji polityków PPR przez grupę

rozłamową polityków PSL, opozycyjną wobec linii Stanisława Mikołajczyka; już jednak w listopadzie 1947

roku partia zjednoczyła się ze Stronnictwem Ludowym (lubelskim);

- SP: Wobec infiltrowania przez agentów UB Zarząd Główny Stronnictwa Pracy 18.07.1946r. postanowił

zawiesić działalność partii, jednak część SP uległa wobec komunistów działała w Polsce do 1950, gdy

niewielka grupa jej członków wraz z prezesem Tadeuszem Michejdą wstąpiła do Stronnictwa

Demokratycznego.



Gospodarka

Przyłączenie w 1945 roku ziem zachodnich i północnych do Polski zwiększyło potencjał przemysłowy,

którego wykorzystanie wymagało nie tylko odbudowy, ale i przesiedlenia na te tereny ok. 5 mln ludzi. W

gospodarce wprowadzony został system nakazowo-rozdzielczy, wyeliminowano sektor prywatny (m.in.

poprzez bitwę o handel), podejmowano próby kolektywizacji rolnictwa, forsowano rozbudowę przemysłu

ciężkiego, wielkie nakłady przeznaczano na wojsko oraz przemysł zbrojeniowy. Przynależność Polski do

bloku państw demokracji ludowej zdominowanych przez ZSRR utrwalona została od 1949 r. poprzez

członkostwo w strukturach Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG). W latach 1944–1945

dokonany został na podstawie dekretu PKWN z 6 września 1944 o przeprowadzeniu reformy rolnej podział

majątków ziemskich powyżej 50 ha. Ziemia została częściowo podzielona między chłopów, częściowo

przejęta przez państwo. Postanowienia dekretu interpretowano rozszerzająco, wysiedlając dotychczasowych

właścicieli z ich domów, pozbawiając dobytku, w tym dóbr kultury. Warstwa ziemiaństwa została w ten

sposób zlikwidowana, a byłym ziemianom zakazano pobytu i zamieszkania w powiecie, gdzie dotychczas

znajdował się ich majątek ziemski. W styczniu 1946 roku dokonano upaństwowienia najważniejszych

elementów gałęzi, największych zakładów, banków, kopalń, przedsiębiorstw ubezpieczeniowych czy

komunikacyjnych. Właściciele zakładów teoretycznie mogli liczyć na odszkodowania, w praktyce jednak

otrzymali je wyłącznie właściciele zagraniczni (obywatele i przedsiębiorstwa z USA, Wielkiej Brytanii,

Francji, Szwecji itd.), na podstawie umów międzypaństwowych. Jednym z problemów polskiej gospodarki

był brak zasobów. Produktem eksportowym stał się węgiel kopalny, który wymieniano na szwedzką rudę

żelaza, bawełnę z ZSRR i inne surowce z krajów europejskich. Na skutek działań wojennych spadła

produkcja, rok po wojnie udało się jednak zwiększyć produkcję węgla. W 1947 roku zapoczątkowano plan

trzyletni, był on opracowany w głównej mierze przez działaczy wywodzących się z przedwojennych

środowisk socjalistycznych, a nie komunistycznych, tym samym przypominał on bardziej plany realizowane

na Zachodzie niż w ZSRR, w przeciwieństwie do późniejszego planu sześcioletniego. Plan opracował

Centralny Urząd Planowania pod kierownictwem Czesława Bobrowskiego, a duża część jego pracowników

wywodziła się z PPS i edukowała się w krajach zachodnich.

8. Teatr, rzeźba, malarstwo, film polski w latach 1945 – 1989.



Teatr

Odrodzenie życia teatralnego następowało nadzwyczaj szybko; już 1944–45 zaczęły działać teatry we

wszystkich większych miastach; 1949 zakończono upaństwawianie polskich scen. Czołowym ośrodkiem

teatralnym tuż po wyzwoleniu była Łódź; działał tam Teatr Wojska Polskiego i jego Scena Poetycka,

powstały: Teatr Kameralny, teatr rozrywki Syrena. Odbywały się premiery będące wielkimi osiągnięciami w

dorobku teatralnym pierwszych powojennych lat; należały do nich inscenizacje Schillera, Wiercińskiego,

debiuty reżyserskie Axera i Korzeniewskiego. Licznym środowiskiem artystycznym dysponował Kraków.

W Gdyni powstał 1946 Teatr Wybrzeże (założony przez I. Galla). W Warszawie najwcześniej wznowił

działalność teatr na Pradze; po przejściu gruntownej renowacji ze zniszczeń wojennych zaczął grać 1946

Teatr Polski, dając premierę Lilli Wenedy Słowackiego, w reżyserii Osterwy. Począwszy od sezonu 1947/48

radykalnie zmieniono zasady kształtowania repertuaru teatrów, zwiększając przede wszystkim liczbę sztuk

rosyjskich. Na pierwszej krajowej naradzie dramatopisarzy, artystów i krytyków teatralnych, zwołanej 1949

w Oborach koło Warszawy z inicjatywy Ministerstwa Kultury i Sztuki, zadecydowano o podporządkowaniu

scen polskich zasadom realizmu socjalistycznego. Z repertuaru usuwano dramaty Mickiewicza,

Krasińskiego, Wyspiańskiego, częściowo Słowackiego (1947 zakaz wystawiania Kordiana), nadmiernie

eksponowano sztuki współczesne, zwłaszcza tzw. produkcyjne. Scenografia była z reguły werystyczna

(umieszczano np. na scenie autentyczne narzędzia pracy). Gra aktorska również musiała być realistyczna,

oparta na obowiązującej wersji tzw. systemu Stanisławskiego; aktorom zalecano kontakty z robotnikami i

chłopami, w celu zwiększenia naturalności zachowań artystów na scenie. Propagatorem nowej

rzeczywistości i nowej estetyki obwołał się Teatr Nowy w Łodzi. W 1949–50 upaństwowiono wszystkie

sceny, nadając im strukturę przedsiębiorstw państwowych, pozostających na rozrachunku gospodarczym;

zarządzał nimi odtąd wydzielony departament MKiS, stosując plan finansowy i usługowy oraz zestaw

repertuarowy polecany teatrom; w repertuarze danego teatru należało utrzymać odpowiednie proporcje

procentowe między sztukami rosyjskimi, współczesnymi sztukami polskimi, klasyką polską i obcą

(repertuar z Zachodu miał być zastąpiony przez sztuki rosyjskie i krajów socjalistycznych). Nastąpił kres

modelu teatru, którego preferencje literackie i estetyczne kształtował dyrektor artystyczny. Wybitni

reżyserzy okresu międzywojennego, którzy po wojnie objęli dyrekcje teatrów, byli zwalniani. W 1955

odbyła się pierwsza po wojnie premiera Dziadów w warszawskim Teatrze Polskim, w reżyserii A.

Bardiniego; nastąpiła modernizacja repertuaru współczesnego. W latach 60. Stary Teatr w Krakowie pod

dyrekcją Z. Hübnera stał się zespołem reżyserów, których nowatorskie inscenizacje określiły na długo jego

pozycję w kraju. Również współpracownik warszawskiego Teatru Dramatycznego A. Wajda. Odrębną

pozycję w polskim życiu teatralnym i rozgłos w świecie zyskali: J. Grotowski, założyciel i kierownik

eksperymentalnego Teatru Laboratorium, od 1983 pracujący za granicą; T. Kantor (zm. 1990), twórca teatru

Cricot 2; J. Szajna, założyciel i dyrektor (1971–82) warszawskiego Teatru Studio, twórca spektakli

autorskich, zdominowanych metaforą plastyczną; H. Tomaszewski, twórca Wrocławskiego Teatru

Pantomimy; Stowarzyszenie Teatralne „Gardzienice”. Ośrodek Praktyk Teatralnych poprzez działania

teatralne wypracowuje niekonwencjonalne formy artystyczne. Wśród inscenizacji o historycznym znaczeniu

dla powojennego teatru zwracają uwagę prace artystów już nieżyjących: poza Swinarskim, Bardiniego,

Jerzego Kreczmara, L. Zamkow, S. Hebanowskiego, Korzeniewskiego, B. Dąbrowskiego. Na początku lat

80. wielu artystów teatru (głównie członkowie NSZZ „Solidarność”) żywo zareagowało na nowe

uwarunkowania polityczne i społeczne; po wprowadzeniu stanu wojennego na kilka tygodni zamknięto

wszystkie teatry, rozwiązano ZASP, wielu aktorów, zachowując pracę w swych macierzystych teatrach,

podjęło, na znak protestu przeciw oficjalnej polityce, spektakularną akcję bojkotowania występów w

telewizji, radiu i artystycznych imprezach propagandowych; na ich indywidualne i spontaniczne decyzje

władze odpowiedziały restrykcjami (skreślanie nazwisk z publikacji, zwolnienia ze stanowisk dyrektorskich,

np. Holoubka z warszawskiego Teatru Dramatycznego, Brauna z wrocławskiego Teatru Współczesnego).

Publiczność poparła bojkot, nie uczęszczała do niektórych teatrów, jej zdaniem podporządkowanych

władzom; na widowni okazywała oklaskami poparcie lub dezaprobatę postawom aktorów. Tworzące się

ówcześnie Duszpasterstwa Środowisk Twórczych sprawowały mecenat nad rozmaitymi imprezami

artystycznymi (z udziałem artystów popierających bojkot) organizowanymi w kościołach, salach

parafialnych i w Muzeum Archidiecezji Warszawskiej. Ludzie teatru także sami podejmowali inicjatywy

artystyczne, np. działalność (od 1981) Teatru Domowego, którego występy w prywatnych mieszkaniach

oglądała zaprzyjaźniona z artystami publiczność.



Rzeźba

Zjawiskiem typowym dla PRL była wielka liczba wznoszonych pomników o bardzo różnym wyrazie

stylowym i poziomie artystycznym — od konwencji figuralno-symbolicznej (M. Konieczny) przez

ekspresyjne, aluzyjne formy (G. Zemła) po związane z krajobrazem układy przestrzenne (pomnik ofiar

obozu w Treblince — F. Duszenko, A. Haupt, F. Strynkiewicz, pomnik ofiar obozu w Oświęcimiu — J.

Jarnuszkiewicz, O. Hansen). Twórczość rzeźbiarska cechuje zróżnicowanie wynikające z tradycji

warsztatowych (np. rzeźba w drewnie wychowanków zakopiańskiego Państwowego Liceum Technik

Plastycznych pod dyrekcją A. Kenara), stosowanych materiałów i technik (rzeźba w metalu — J.

Jarnuszkiewicz, M. Więcek), odrzucenia konwencji technologicznych na rzecz asamblażu przypadkowych

przedmiotów (W. Hasior). Także i w tej dziedzinie obserwuje się zacieranie granic gatunkowych,

charakterystyczne zwłaszcza dla poszukiwań konceptualnych (J. Berdyszak, G. Kowalski), działań

parateatralnych (J. Kalina, J. Bereś), czy instalacji (M. Bałka).



Malarstwo

W malarstwie lat bezpośrednio powojennych odtworzenia zniszczonych przez okupację instytucji

artystycznych dokonali głównie artyści związani z nurtem kolorystycznym, którzy zachowali potem długo

dominującą pozycję w szkolnictwie artystycznym; kontynuację tradycji awangardowej, podjętą przez nowe

pokolenie, przerwał forsowany 1949–54 przez państwo program realizmu socjalistycznego, którego pełną

manifestacją były kolejne Ogólnopolskie Wystawy Plastyki. Dla ożywającej wraz z polityczną odwilżą

działalności ugrupowań niezależnych przełomowym wydarzeniem była 1955 wystawa potocznie określana

jako Arsenał. Na przełomie lat 50. i 60. nastąpił powszechny zwrot ku będącemu synonimem

nowoczesności abstrakcjonizmowi, zwłaszcza typu informel (T. Kantor, A. Kobzdej), a także do aluzyjnego

malarstwa bezprzedmiotowego (M. Jarema, J. Lebenstein, J. Tchórzewski) oraz abstrakcji wywodzącej się z

tradycji kolorystycznej (P. Potworowski, T. Dominik). Reakcją na te zjawiska była w połowie lat 60. tzw.

nowa figuracja z tendencją do ekspresyjnej deformacji (grupa Wprost). Zarówno różne odmiany sztuki

abstrakcyjnej, jak i nowej figuracji, okazały wielką żywotność i są kontynuowane do chwili obecnej. Lata

70. przyniosły zacieranie się tradycyjnych podziałów gatunkowych (np. między rzeźbą i malarstwem) i

pojawienie się całkowicie nowych form wypowiedzi artystycznej (happening, environement, performance,

akcje, instalacje, do których później dołączyły nowe techniki — wideo, komputerowa — i działania

multimedialne). Liberalna polityka kulturalna władz sprzyjała licznym imprezom artystycznym (festiwale,

sympozja, plenery); jednocześnie ożywiła się działalność częściowo niezależnych galerii autorskich,

popierających najczęściej tendencje konceptualistyczne (Galeria Foksal w Warszawie, Akumulatory w

Poznaniu) lub różne formy kontrkultury (Galeria Repassage w Warszawie). Podjęty w latach 80. po

wprowadzeniu stanu wojennego społeczny bojkot oficjalnych instytucji zrodził specyficzne zjawisko

organizowanych pod patronatem Kościoła (działalność kościoła przy ul. Żytniej w Warszawie) wystaw i

wydarzeń artystycznych, czasem o znacznym zasięgu i dużej publiczności, które angażowały większość

wybitnych artystów, o bardzo różnych nieraz orientacjach twórczych. Na tle podlegającej częstym

fluktuacjom, obfitej i bardzo zróżnicowanej działalności artystycznej rysują się indywidualności artystów

konsekwentnie realizujących własną koncepcję twórczości jak: T. Brzozowski, J. Nowosielski, S.

Gierowski, J. Sempoliński; międzynarodową pozycję zdobyli: T. Kantor i jego teatr Cricot 2, konceptualista

R. Opałka, rzeźbiarki A. Szapocznikow i M. Abakanowicz.



Film

W 1945 na mocy dekretu KRN o nacjonalizacji kinematografii (z 13 XI) wprowadzono państw. monopol

kinematograficzny, głosząc potrzebę filmu społecznie użytecznego, i powołano do życia przedsiębiorstwo

Film Polski. Powstawały filmy dokumentalne i oświatowe. Upaństwowienie kin i produkcji film. służyło

sprawowaniu kontroli ideologicznej nad filmem i wykorzystywaniu go do propagowania nowych zasad

ustrojowych. Treści propagandowe zawierały nawet filmy fabularne uznane za wybitne, m.in. pierwszy na

świecie film o masowym ludobójstwie — Ostatni etap (1948) Jakubowskiej i Ulica Graniczna (1949) Forda

— o tragedii warsz. getta. Popularnością u widzów cieszyły się Zakazane piosenki (1947) i komedia Skarb

(1949) Buczkowskiego. W 1949 Zjazd Filmowy w Wiśle ogłosił zasady realizmu socjalistycznego; wzrosła

rola scenariusza jako podstawy ideologicznego sukcesu filmu, pomnożono też liczbę komisji i instytucji

opiniujących projekty filmów i postulujących przeróbki już gotowych dzieł. Spadła liczba produkowanych

filmów (1950–53 powstało zaledwie 13); podejmowano gł. tematy współcz., ale obrazy ekranowe raziły

schematyzmem, natrętnym dydaktyzmem i ładunkiem treści propagandowo-polit.; czasy wojny jako temat

zniknęły z ekranów na okres ok. 4 lat; walorami artyst. wyróżniały się jedynie: Forda Młodość Chopina

(1952), J. Kawalerowicza Celuloza (1954) wg I. Newerly'ego i A. Wajdy Pokolenie (1955) wg B. Czeszki.

Mimo niskiej produkcji rosła baza techn. kinematografii; prócz Wytwórni Filmów Dokumentalnych w

Warszawie powstały wytwórnie film. w Łodzi i we Wrocławiu; liczba kin w miastach osiągnęła poziom

przedwojenny, pojawiły się ruchome kina na wsi. Przedstawiciele nowego pokolenia filmowców, gł.

absolwenci łódzkiej szkoły filmowej, najpierw w filmach krótkich, a później fabularnych przeciwstawili się

formułom realizmu socjalistycznego (w ogólnej atmosferze październikowego przesilenia polit. 1956). W

filmie dokumentalnym pojawiła się tzw. czarna seria, jej twórcy zerwali z propagandowym optymizmem. W

filmie animowanym nowe przesłanie intelektualne i oryginalne w skali światowej formy wyrazu

zaprezentowali artyści plastycy (m.in. W. Borowczyk, W. Giersz). Nowy nurt w kinie fabularnym

zapoczątkowały 1957–58: Zimowy zmierzch S. Lenartowicza, Pętla W.J. Hasa i Kanał Wajdy — filmy

nacechowane tragizmem, ekspresyjne w sposobie obrazowania. W nurcie toczącej się pokoleniowej,

estetycznej i ideowej polemiki z realizmem socjalistycznym formowała się szkoła polska w filmie; głównym

tematem dla twórców filmowych stały się doświadczenia wojenne; mimo różnic temperamentów twórców i

stylów autorskich nowy film łączył klimat gloryfikacji lub krytyki charakteru narodowego, poczucie

irracjonalności buntu i absurdalności losu ludzkiego w zderzeniu z mechanizmami historii, atmosferę

heroizmu i romantycznego gestu (Wajda), często z domieszką sarkazmu i ironii (A. Munk); gł. dzieła tego

okresu to m.in.: Popiół i diament (1958) oraz Lotna (1959) Wajdy, Eroica (1958) i Zezowate szczęście

(1959) Munka. ; nurt psychologiczny reprezentował Kawalerowicz (Prawdziwy koniec wielkiej wojny 1957,

Pociąg 1959, Matka Joanna od Aniołów 1961); bliskie obserwacjom codzienności wojennej były filmy: K.

Kutza, S. Różewicza i Buczkowskiego, T. Konwickiego i J. Laskowskiego, Cz. Petelskiego, J.

Passendorfera, Lesiewicza; najostrzejszym politycznym rozrachunkiem z czasami stalinowskimi był

Człowiek na torze (1957) Munka. W latach zw. czasami małej stabilizacji (okresem gomułkowskim), temat

wojny pozostał obecny w filmach, a także w podejmujących motyw trudnych wyborów moralnych

dramatach oraz w rekonstruujących autentyczne wydarzenia obrazach filmach Różewicza, a także H. Kluby.

Filmami o oryginalnej poetyce debiutowali R. Polański (Nóż w wodzie 1961), J. Skolimowski (Rysopis

1964), K. Zanussi (Struktura kryształu 1969). Formalno-treściowe poszukiwania Kutza zostały uwieńczone

filmem Sól ziemi czarnej (1970), inspirowanym śląską kulturą plebejską. Formą samoobrony kina przed

inwazją telewizji były widowiskowe adaptacje film. dzieł lit. — o głębszych ambicjach artystycznych;

rozwinął się film obyczajowy, nawiązujący do europejskiej nowej fali oraz utrzymany w tonie realizmu

poetyckiego, a także moralitetu lub tzw. małego realizmu. Film dokumentalny odnosił w tym czasie liczne

sukcesy w kraju i za granicą, porównywane z sukcesami szkoły polskiej; od 1961 w Krakowie odbywał się

Festiwal Polskich Filmów Dokumentalnych, Oświatowych i Animowanych, który w latach 80. uzyskał

status międzynarodowego. Powstawało coraz więcej filmów we współprodukcji z telewizją oraz filmów

telewizyjnych; rozwijał się film animowany, rozwijała się produkcja seriali dziecięcych dla telewizji.

Ekranową popularność zdobywali aktorzy (B. Tyszkiewicz, P. Raksa, E. Czyżewska, B. Brylska oraz T.

Fijewski, W. Gołas, A. Łapicki, Z. Maklakiewicz, S. Mikulski, J. Nowicki, D. Olbrychski, B. Pawlik, J.

Zelnik). W latach 70. kino polskie starało się odzwierciedlać niepokoje, nadzieje i stan świadomości

społeczeństwa oraz władzy; w filmie dokumentalnym doszło do głosu pokolenie twórców dostrzegających

brak perspektyw życiowych, groteskowość losu Polaka żyjącego w pozornym dostatku gierkowskiej

dekady; do najciekawszych należą m.in. filmy: Piwowskiego, K. Gradowskiego, Królikiewicza, K.

Kieślowskiego, T. Zygadły. Pokolenie dokumentalistów narzuciło ton polskiemu kinu fabularnemu w

następnych latach; dawni mistrzowie realizowali głównie uniwersalne w wymowie dzieła wzorowane na

literaturze, młodzi zaś twórcy reprezentowali nurt bliższy życiu, polemiczny wobec zastanej rzeczywistości;

powstała cała seria półgodzinnych filmów telewizyjnych, obnażających oblicze polskiego stalinizmu i

przeważnie wówczas nie emitowanych (m.in. Rekord świata i Wahadełko 1981 F. Bajona); nurt ten zyskał

miano kina moralnego niepokoju (termin Kijowskiego), drugiej po szkole polskiej wyrazistej formacji

pokoleniowo-artystycznej w filmie polskim, nagradzanej często na międzynarodowych festiwalach; cechami

wspólnymi dzieł tej formacji były m.in.: niezgoda na rzeczywistość degradującą człowieka,

ubezwłasnowalniającą go, ukazywanie dewiacji systemu politycznego, skutki propagandowej indoktrynacji.

Wajda, który wokół swego Zespołu „X” zgromadził wielu debiutantów, po znakomitych adaptacjach

filmowych dzieł literackich (Wesela 1973 wg S. Wyspiańskiego, Ziemi obiecanej 1975 wg W. Reymonta)

zrealizował serię filmów politycznych, atakujących system: Człowiek z marmuru (1977), Bez znieczulenia

(1978 wg scenariusza Holland), Człowiek z żelaza (1981); większość filmów Zanussiego (m.in. Iluminacja

1973, Barwy ochronne 1977, Spirala 1978, Kontrakt 1980) oraz Żebrowskiego (m.in. Ocalenie 1972, Szpital

Przemienienia 1978) podejmowała ogólnoludzką problematykę moralną w kontekście współczesnej

rzeczywistości politycznej kraju; także filmy historyczne (m.in. Gorączka Holland i W biały dzień

Żebrowskiego — oba 1981) w oczywisty sposób odzwierciedlały nastroje dojrzewającej konfrontacji

opozycji demokr. z komunist. władzą. Pojawiło się nowe pokolenie aktorów (m.in. J. Stuhr, K. Janda, E.

Dałkowska, J. Radziwiłowicz, K. Kolberger, M. Kondrat), dokumentalistów, m.in. Z. Rybczyński (Nowa

książka 1975, Tango 1980, nagrodzony Oscarem 1983), A. Chodakowski, S. Zajączkowski, T. Pałka; w

filmie animowanym międzynarodowy rozgłos zyskali m.in. R. Antoniszczak, A. Czeczot, R. Czekała, J.

Kucia, A. Warchoł. W latach 80. powstał Komitet Kinematografii, nasiliły się tendencje decentralizacyjne

związane z ideą samofinansowania produkcji i dystrybucji; ratując frekwencję w kinach dystrybutorzy

masowo sprowadzali atrakcyjne filmy zagraniczne; repertuar polski znalazł się w sytuacji istnienia silnej

konkurencji; po 13 XII 1981 zaczęła rozwijać się produkcja niezależna, początkowo nielegalna (firma

Video-Gdańsk, filmy P. Bikonta i J. Drążewskiego), część młodych twórców pozostała za granicą (m.in.

Holland, R. Bugajski, Kijowski, Marczewski, P. Andrejew); cenzura na całe lata odkładała na półki

najciekawsze kontynuacje kina moralnego niepokoju (m.in. J. Zaorskiego Matkę Królów 1982, wyświetlany

1987, Kieślowskiego Przypadek 1981, wyświetlany 1987, J. Domaradzkiego Wielki bieg 1981, wyświetlany

1987, R. Bugajskiego Przesłuchanie 1981, wyświetlany 1989); na ekranach pojawiła się pol. produkcja

rozrywkowa jako konkurencja dla repertuaru zagranicznych (m.in. Vabank I 1982 i Vabank II 1985 J.

Machulskiego, Znachor 1982 Hoffmana, Wielki Szu 1983 Chęcińskiego, Lata dwudzieste... lata trzydzieste

1984 J. Rzeszewskiego, C.K. dezerterzy 1986 J. Majewskiego); silnie eksponowano wątki erotyczne (m.in.

Seksmisja Machulskiego, Thais R. Bera, Widziadło M. Nowickiego); pojawiły się godne uwagi debiuty,

m.in. B. Sass (Debiutantka 1982, Krzyk 1983), W. Dzikiego (Kartka z podróży 1984), W. Saniewskiego

(Nadzór 1985), W. Krzystka (W zawieszeniu 1987), M. Koterskiego (Dom wariatów 1985 i Życie

wewnętrzne 1987) oraz ostre w wymowie kolejne filmy R. Piwowarskiego (m.in. Kochankowie mojej

mamy 1986); futurystyczną serię kontynuował P. Szulkin (Ga ga, chwała bohaterom 1986), a A. Barański

zdobył najwyższe nagrody w Gdańsku za filmy Niech cię odleci mara (1983) i Kobieta z prowincji (1985);

generalny odwrót od doraźnej tematyki rozrachunkowo-polit. uwidocznił Kieślowski w zrealizowanym dla

telewizji cyklu wg Dekalogu (m.in. Krótki film o miłości i Krótki film o zabijaniu 1987) — zyskał on

międzynarodowe uznanie i liczne nagrody.

9. Skutki sierpnia 1980 roku.

- porozumienia z korzystnymi postulatami,

- powstanie pierwszych związków zawodowych,

- NSZZ "Solidarność" została zarejestrowana (czyli legalna),

- przemiany systemowe,

- korzystne ustawy i zmiany w rządzie

- upadek PRL,

- wpływ na efekt domina w demoludach (konsekwencje pieriestrojki),

- kartki na mięso,

- zniesienie cen komercyjnych (rynkowych),

- wypłata za strajki jak za czas pracy,

- większa destabilizacja gospodarki.

10. Skutki okrągłego stołu.

W zawartym porozumieniu przyjęto ewolucyjny tryb zmian ustroju politycznego i systemu gospodarczego

Polski oraz podstawowe zasady i warunki realizacji nowych rozwiązań: pluralizm polityczny i związkowy,

wolność słowa, demokratyczny sposób wyłaniania władz państwowych, niezawisłość sądów i

nieusuwalność sędziów, silny samorząd terytorialny i pracowniczy, trójpodział władz, likwidacja

nomenklatury, równość wszystkich form własności i rozwój wolnego rynku, walka z inflacją, zachowanie

polityki pełnego zatrudnienia i ochrona społeczeństwa przed skutkami kryzysu gospodarczego (indeksacja

płac i waloryzacja rent i emerytur); ustalono: powołanie nowych organów władz państwowych (senat,

prezydent), przeprowadzenie częściowo wolnych wyborów parlamentarnych i legalizacji NSZZ

„Solidarność”. Po wygraniu wyborów parlamentarnych (4 VI) przez Komitet Obywatelski przy

przewodniczącym NSZZ „Solidarność” i utworzeniu koalicji z ZSL i SD dotychczasowa opozycja w

pokojowy sposób przejęła władzę państwową (rząd premiera T. Mazowieckiego).