Oddział II Sztabu Generalnego w latach 1921 1939

Regina Czarnecka

ODDZIAŁ II SZTABU GŁÓWNEGO (GENERALNEGO)

W LATACH 1921-1939.

ZARYS ORGANIZACYJNY I PRZEGLĄD ZAWARTOŚCI

INWENTARZA

Budowę struktur wywiadu i kontrwywiadu wojskowego w odrodzo-

nym państwie polskim rozpoczęto 13 listopada 1918 r. od utworzenia

w Sztabie Generalnym Wojska Polskiego (Szt. Gen. WP) Oddziału VI

Informacyjnego, w 1919 r. przemianowanego na Oddział II. W lutym

1919 r. Sztab Generalny WP przekształcony został w Naczelne Dowódz-

two Wojska Polskiego (NDWP). Sprawy wywiadowcze (ofensywa)

zostały skupione w Oddziale II NDWP, a kompetencje z zakresu służb

kontrwywiadowczych (defensywa) rozdzielono pomiędzy NDWP (na

obszarze frontowym) i Ministerstwo Spraw Wojskowych (MSWojsk.)

(w kraju). W lutym 1920 r. kontrwywiad wojskowy znalazł się w struk-

turach nowo utworzonego Oddziału II Sztabu MSWojsk. Również

w sztabach Dowództw Okręgów Generalnych istniały oddziały II infor-

macyjne, odpowiedzialne za walkę ze szpiegostwem i działalnością anty-

państwową na terenie okręgów. W latach 1918-1921 działania kontrwy-

wiadu wojskowego w zakresie zwalczania działalności antypaństwowej

wspierała Żandarmeria Wojskowa i Policja Państwowa.

W 1921 r. wraz z zawieszeniem broni na froncie wschodnim i pod-

pisaniem traktatu pokojowego z Rosją sowiecką w Rydze, poważnym

zmianom uległa organizacja Wojska Polskiego, w tym wywiadu i kontr-

wywiadu wojskowego, które miały być dostosowane do pracy w warun-

kach pokojowych. 7 stycznia 1921 r. ukazał się dekret Naczelnego Wo-

dza Józefa Piłsudskiego o organizacji najwyższych władz wojskowych

na stopie pokojowej

. Ustanowił on nową organizację MSWojsk. oraz

dwustopniową Radę Wojenną – pełną i ścisłą. Dekret nakazywał utwo-

rzenie Sztabu Generalnego WP wchodzącego w skład MSWojsk. Organi-

zacja nowego Sztabu Generalnego WP na stopie pokojowej miała opierać

się na pracy pięciu oddziałów, utworzonych w miejsce zlikwidowanego

NDWP i Sztabu MSWojsk.

Oddział II NDWP miał początkowo przejść

do Oddziału IIa Biura Ścisłej Rady Wojennej

, lecz w wyniku ostatecznej

reorganizacji w maju 1921 r. wraz Oddziałem II Sztabu MSWojsk. został

przekształcony w Oddział II Sztabu Generalnego WP

. W myśl dekretu

Naczelnego Wodza do jego kompetencji miały należeć sprawy dotyczą-

ce informacji defensywnej oraz – zgodnie z potrzebami i wytycznymi

Ścisłej Rady Wojennej – informacji ofensywnej, a także sprawy organizacji

i działalności wojskowych przedstawicielstw zagranicznych i armii obcych

22 czerwca 1921 r. Minister Spraw Wojskowych gen. Kazimierz

Sosnkowski wydał rozkaz regulujący organizację wojskowych służb in-

formacyjnych na czas pokoju. Cała służba informacyjno-wywiadowcza

(ofensywna i defensywna) została scentralizowana w Oddziale II Szt.

Dekret o organizacji najwyższych władz wojskowych, Dziennik Rozkazów Tajnych

nr 3, poz. 26 z 10 lutego 1921 r.

Dodatek Tajny nr 10 z 12 kwietnia 1921 r. do Dziennika Rozkazów MSWojsk. nr 18.

Biuro Ścisłej Rady Wojennej składało się z trzech oddziałów. Oddział IIa miał zaj-

mować się sprawami związanymi z wywiadem ofensywnym. W 1922 r. został przeniesio-

ny do Oddziału II Sztabu Generalnego WP.

Na bazie Biura Wywiadowczego Oddziału II NDWP powstał Wydział Wywiadow-

czy Oddziału II Sztabu Generalnego WP, natomiast z Biura Ewidencyjnego utworzono

Wydział Ewidencyjny. Poza tym do Oddziału II Sztabu Generalnego WP przeszły: Sekcja

Szyfrowa do Wydziału Organizacyjnego oraz sekcje: Wywiadowcza i Defensywy do Wy-

działu Wywiadowczego. Z Oddziału II Sztabu MSWojsk. do Oddziału II Sztabu General-

nego WP przeszły sekcje: Ogólno-Organizacyjna, Defensywy i Informacyjna.

Dziennik Rozkazów Tajnych nr 3, poz. 26 z 10 lutego 1921 r.

Gen. WP. Tylko część zadań dotyczących kontrwywiadu politycznego

przekazano samodzielnym referatom informacyjnym (SRI) Dowództw

Okręgów Korpusów (DOK) I-X i Policji Państwowej (służby zajmujące

się ochroną granic, tj. utworzony w 1924 r. dla ochrony granicy wschod-

niej Korpus Ochrony Pogranicza (KOP) i powołana w 1928 r. Straż Gra-

niczna posiadały własne służby informacyjne, ale odgrywały one wobec

Oddziału II Sztabu Generalnego WP rolę pomocniczo-uzupełniającą).

23 czerwca 1921 r. ukazał się rozkaz Sztabu Generalnego L.24343/II

podpisany przez p.o. szefa Sztabu Generalnego WP gen. por. Władysława

Sikorskiego, który ustalił etat i zakres pracy oraz pierwszą strukturę organi-

zacyjną Oddziału II Sztabu Generalnego WP na stopie pokojowej

. Do jego

zadań należały: organizacja służby informacyjnej, szkolenie personelu

informacyjnego, zdobywanie i opracowywanie wiadomości wywiadow-

czych, dostarczanie informacji władzom wojskowym i cywilnym, uno-

wocześnianie metod i środków działania służby informacyjnej, przygo-

towanie planów sprawnego funkcjonowania służby informacyjnej przy

przejściu ze stanu pokojowego do stanu wojny oraz zabezpieczenie pań-

stwa przed wywiadem obcym

Proces tworzenia się podstaw nowej organizacji Sztabu Generalnego

WP na stopie pokojowej został formalnie zatwierdzony rozkazem Od-

działu I Sztabu Generalnego WP L.4900/Org. z 10 sierpnia 1921 r.

Struk-

tura organizacyjna Oddziału II przedstawiała się następująco:

Szef Oddziału II

Zastępca

Wydział I Organizacyjny

Referat Organizacyjny

Referat Personalny

Referat Wyszkolenia

CAW, Oddział II Sztabu Głównego (Sztabu Generalnego) (Oddz. II Szt. Gł. (Szt.

Gen.)), sygn. I.303.4.14, Rozkaz L.24343/II z 23 czerwca 1921 r.

Ibidem.

CAW, Oddział I Szt. Gł . (Szt. Gen.), sygn. I.303.3.21, Przepisy służbowe MSWojsk.

Referat Finansowy

Referat Prasy Obcej

Referat Szyfrów Własnych

Wydział II Ewidencyjny

Referat Wschodni

Referat Zachodni

Referat Północny

Referat Południowy

Referat Statystyczny

Referat Narodowościowy

Wydział III Wywiadowczy

Referat „A” Techniki Wywiadu

Referat „B” Centralna Agentura

Referat „C” Kontrwywiadu

Referat „D” Radiowywiadu, Szyfrów Obcych i Techniki

Operacyjnej

Adiutantura

Kancelaria Oddziału II

Od 1923 r. przemianowany na Referat Budżetowy.

Referat Wschodni (A) – ZSRR, Turcja, Iran, Indie, Chiny, Japonia, Ameryka.

Referat Zachodni (B) – Niemcy, Francja, Belgia, Holandia, Szwajcaria, Hiszpania.

Referat Północny (C) – państwa skandynawskie, państwa bałtyckie, Wielka Brytania.

Referat Południowy (D) – Austria, Czechosłowacja, Węgry, Bułgaria, Włochy.

Referat Narodowościowy składał się z podreferatów: niemieckiego, żydowskiego,

ukraińskiego, białoruskiego, litewskiego, tatarskiego, rosyjskiego i czeskiego.

Referat „A” Techniki Wywiadu tworzyły trzy podreferaty : A1 – wywiadu dywer-

syjnego, A2 – wywiadu specjalnego (chemicznego) i A3 – technicznego zaopatrywania
wywiadu oraz Laboratorium Chemiczne, Biuro Fotograﬁczne i Biuro Paszportowe, które
następnie przejęła Centralna Agentura. Szefem Referatu w 1921 r. był kpt. Tadeusz Pusz-
czyński.

Szefem Referatu „B” Centralnej Agentury był por. Mieczysław Bratkowski.

Szefem Referatu „C” Kontrwywiadu był kpt. Julian Grudziński

Szefem Referatu „D” Radiowywiadu był por. Jan Kowalewski.

Ekspozytury Oddziału II Sztabu Generalnego nr 1-6 w Wilnie,

Warszawie, Poznaniu, Krakowie, Lwowie i Brześciu n. Bugiem

Wojskowe placówki dyplomatyczne za granicą.

W 1921 r. w centrali Oddziału II, która mieściła się w budynku

Sztabu Generalnego na Placu Saskim w Warszawie, pracowało 64 oﬁ-

cerów, 12 podoﬁcerów, 1 chorąży i 20 urzędników

. Pierwsza obsada

personalna Oddziału II przedstawiała się następująco: szef – ppłk Ignacy

Matuszewski, z-ca szefa – płk Lucjan Sikorski, szef Wydziału Organiza-

cyjnego – mjr Bolesław Sikorski, szef Wydziału Ewidencyjnego – mjr

Tadeusz Schaetzel, szef Wydziału Wywiadowczego – mjr Kazimierz

Kieszczyński

. Do listopada 1921 r. w Oddziale II działała Komisja Li-

kwidacyjna Defensywy Wojskowej.

Wydział Organizacyjny zajmował się organizacją i funkcjonowaniem

służb informacyjnych, tworzeniem i likwidacją wewnętrznych oraz za-

granicznych komórek wywiadu i ich obsadą personalną, przygotowywa-

niem służby informacyjnej na wypadek wojny, prowadzeniem budżetu

Oddziału II, studiowaniem i analizą prasy i wydawnictw państw obcych

(tzw. biały wywiad), a także opracowywaniem i zabezpieczaniem szy-

frów własnych. Do zakresu jego czynności należało również organizo-

wanie kursów informacyjno-wywiadowczych i radio-szyfrowych oraz

prowadzenie wykładów w szkołach wojskowych i cywilnych organach

bezpieczeństwa. Oﬁcerowie Oddziału II uczestniczyli w ćwiczeniach WP

z udziałem attaché wojskowych państw obcych oraz w podróżach tak-

tycznych Wyższej Szkoły Wojennej.

Wydział Ewidencyjny prowadził prace rejestracyjne i analityczno-

-studyjne oraz zajmował się kwestią narodowościową. Gromadził, opra-

cowywał, analizował i oceniał pod względem wiarygodności materiały

przekazane przez Wydział Wywiadowczy oraz opracowywał informa-

cje pochodzące z: ekspozytur Oddziału II i oddziałów informacyjnych

CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.4.14.

CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.4.30, Pełna obsada Oddziału II

z uwzględnieniem szefów poszczególnych komórek organizacyjnych.

DOK I-X

, attachatów wojskowych, placówek wywiadowczych, od

różnych instytucji wojskowych i cywilnych, organizacji społecznych, od

osób prywatnych oraz z prasy i wydawnictw zagranicznych. Aby spro-

stać tym zadaniom Wydział Ewidencyjny został znacznie rozbudowany

o nowe komórki, jak Referat Traktatowy i Referat Ogólny. Ważną pozycję

w Wydziale Ewidencyjnym zajmował Referat Narodowościowy, ponie-

waż problem mniejszości narodowych zamieszkujących tereny II Rze-

czypospolitej miał istotne znaczenie dla sytuacji wewnętrznej i polityki

zagranicznej państwa polskiego.

Zadaniem najważniejszej komórki w Oddziale II Szt. Gen. – Wy-

działu Wywiadowczego – było zorganizowanie wywiadu ofensywne-

go wobec państw sąsiadujących z Polską, prowadzenie kontrwywiadu,

a także zwalczanie dywersji obcej i wpływów komunistycznych w wojsku.

W 1921 r. podstawowe zadania wywiadowcze w tym Wydziale realizo-

wała Centralna Agentura (Referat „B”). Systematycznie rozbudowywa-

na, zaczęła pełnić funkcje kierownicze w Oddziale II. W 1922 r. skła-

dała się z 7 podreferatów: werbunku agentury, wywiadu specjalnego,

organizacyjnego, „Wschód” (ZSRR, Litwa), „Zachód” (Niemcy), „Pół-

noc” (Łotwa, Estonia), „Południe” (Austria, Czechosłowacja, Węgry)

oraz Kancelarii, Kasy i 2 biur fotograﬁcznych. Jej głównymi zadaniami

były: prowadzenie wywiadu głębokiego

, koordynacja pracy ekspozytur

w zakresie wywiadu płytkiego, nawiązanie kontaktów i współpracy z wy-

wiadami wojskowymi państw sojuszniczych

, werbowanie agentów i ich

ewidencja, prowadzenie dossier agentów i konﬁdentów oraz ich szkole-

nie, kontrola placówek wywiadowczych oraz opracowywanie instrukcji

Utworzone na bazie oddziałów informacyjnych sztabów Dowództw Okręgów Ge-

neralnych

Zadaniem wywiadu głębokiego było dostarczanie Oddziałowi II wiadomości

z dziedzin: wojskowej, ekonomicznej, społecznej i politycznej uzyskanych przez placów-
ki wywiadowcze zagranicą.

W okresie 20-lecia międzywojennego polski wywiad współpracował z Francją

i Rumunią oraz w mniejszym stopniu z Czechosłowacją i Estonią, a przed wybuchem
wojny – z Wielką Brytanią.

wywiadowczych. Z chwilą rozwinięcia pracy wywiadowczej przez eks-

pozytury i placówki wywiadowcze organizacja Centralnej Agentury ule-

gła uproszczeniu. Z czterech podreferatów geograﬁcznych pozostawio-

no dwa o fundamentalnym znaczeniu dla interesów Polski – „Wschód”

(„B1”) i „Zachód” („B2”) oraz Kancelarię, Kasę i Biuro Fotograﬁczne.

Podreferat „B1” prowadził wywiad w ZSRR

, na Litwie, w Czechosło-

wacji i Austrii (zaniechany w 1923 r.). Podreferat „B2” prowadził wy-

wiad w Niemczech.

Zadania kontrwywiadowcze w Wydziale Wywiadowczym realizował

Referat „C” Zabezpieczenia Tajemnicy Wojska.

Wszystkie zmiany dokonane w strukturze wewnętrznej Oddziału II

w latach 1922-1923 znalazły odbicie w rozkazie z 15 października 1923 r.

zatwierdzającym tymczasową organizację i zadania Oddziału II Sztabu

Generalnego WP

. W 1923 r. Oddział II liczył 58 oﬁcerów. Jego szefem

był ppłk Michał Bajer. Szefem Wydziału Organizacyjnego był mjr Jan

Hulewicz, następnie – mjr Tadeusz Trapszo. Szefem Wydziału Ewiden-

cyjnego był płk Wacław Jędrzejewicz, następnie – płk Wacław Piekarski.

Szefem Wydziału Wywiadowczego był ppłk Ludwik Bociański

W latach 1924-1925 Wydział Wywiadowczy uległ ponownej reorga-

nizacji. Kompetencje centrali wywiadu w Oddziale II zostały sprowadzo-

ne do funkcji koordynacyjnych i kontrolnych wobec placówek wywia-

dowczych. Centralna Agentura została przekształcona w Referat „Ofen-

sywa”

, a następnie w Referat Służby Wywiadowczej, który dzielił się

na dwie komórki ofensywne – „Wschód” (ZSRR) i „Zachód” (Niemcy).

Państwa bałtyckie, głównie Litwa, miały pozostać w zainteresowaniu Re-

feratu „Wschód”, a państwa południowe – Referatu „Zachód”. Utworze-

nie tych dwóch komórek wskazywało najważniejsze kierunki aktywności

polskich służb specjalnych II Rzeczypospolitej. Ponadto w skład Wy-

Szerzej: A. Pepłoński, Wywiad polski na ZSRR 1921-1939, Warszawa 1996.

CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt.Gen.), sygn. I.303.4.30.

Ibidem.

Agentów służby wewnętrznej (defensywa) przekazano do Referatu Zabezpieczenia

Tajemnicy Wojska (Kontrwywiadowczego).

działu Wywiadowczego wchodziły: Referat Planowania Dywersji, Refe-

rat Zabezpieczenia Tajemnicy Wojska (Kontrwywiadu), Referat Szyfrów

Obcych i Służby Podsłuchowej, Referat Służby Technicznej.

1 lutego 1925 r. powołano Samodzielny Referat Ligi Narodów

który przejął kompetencje Wojskowego Biura Ligi Narodów w Sztabie

Generalnym WP. Referat ten zajmował się obroną interesów polskich sił

zbrojnych na forum Ligi Narodów i innych organizacji międzynarodo-

wych. Szefem referatu został mianowany płk Stanisław Künstler.

Pierwsza organizacja Oddziału II ze wspomnianymi korektami prze-

trwała do końca 1926 r. Po przewrocie majowym i dojściu do władzy

marszałka Józefa Piłsudskiego nastąpiła reorganizacja naczelnych władz

wojskowych. Dekretem z 2 sierpnia 1926 r.

ustanowiono Generalny

Inspektorat Sił Zbrojnych, któremu podporządkowano Sztab Generalny

WP, przemianowany w grudniu 1928 r. na Sztab Główny

. Generalny

Inspektor Sił Zbrojnych i jednocześnie Minister Spraw Wojskowych mar-

szałek Józef Piłsudski przejawiał osobiste zainteresowanie wywiadem

wojskowym, co wywarło istotny wpływ na działalność, organizację i ob-

sadę personalną Oddziału II, którego nowym szefem został mianowany

płk Tadeusz Scheatzel.

Na mocy rozkazu Oddziału I L. 7313 z 13 października 1926 r.

i zarządzenia szefa sztabu L.1108 z 8 marca 1927 r. uległa zmianie or-

ganizacja wewnętrzna Sztabu Generalnego WP. W myśl tych rozkazów

zakres zadań Oddziału II przedstawiał się następująco: organizacja woj-

skowej służby informacyjnej wewnątrz państwa i wojskowych placówek

zagranicą, inspekcja i kontrola działalności organów informacyjnych

Referat ten funkcjonował w strukturach Oddziału II Sztabu Głównego do 1932 r.,

początkowo samodzielnie, a od 1929 r. – w Wydziale IV Traktatowym. (W Oddziale III
Sztabu Generalnego WP znajdował się Samodzielny Referat Ligi Narodów o podobnych
kompetencjach).

Dziennik Ustaw RP nr 79 z 1926 r., poz. 444-445.

CAW, Oddz. I Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.3.23, rozkaz L.5300/Org. z 22 grud-

nia 1928 r.

Ibidem, sygn. I.303.3.24.

(wywiadowczych), mobilizacja Oddziału II i placówek zagranicznych,

przygotowanie programów szkolenia służby wywiadowczej w wojsku,

prowadzenie ewidencji i spraw osobowych oﬁcerów Oddziału II i pod-

ległych organów oraz gromadzenie dossier agentów, zestawienie preli-

minarza budżetowego funduszu dyspozycyjnego Oddziału II, przygoto-

wanie szyfrów na czas wojny, analiza funkcjonowania państw obcych

z punktu widzenia wojskowego, przygotowanie wydawnictw dotyczą-

cych armii obcych, udzielanie informacji attaché wojskowym obcym

i własnym, sprawy wywiadu ofensywnego, radiowywiad i rozwiązywa-

nie szyfrów obcych, wywiad techniczny we współpracy z Instytutem

Gazowym, prowadzenie Biura Fotograﬁcznego, zabezpieczenie wojska

(kontrwywiad), opracowywanie zarządzeń dotyczących zabezpieczenia

tajemnicy wojskowej, zwalczanie szpiegostwa i ewidencja szpiegostwa

obcego, studium stosunków narodowościowych wewnątrz armii, sprawy

zakupów zagranicznych.

W trakcie zmian organizacyjnych wprowadzonych w Sztabie Ge-

neralnym WP w latach 1926-1929 w Oddziale II w zasadzie utrzymano

trzy podstawowe piony – organizacyjny, wywiadowczy i ewidencyjny.

Dużym przeobrażeniom uległ Wydział Ewidencyjny, który zmienił na-

zwę na Wydział Studiów. Rosnące zapotrzebowanie na aktualne wiado-

mości na temat „wielkich sąsiadów” spowodowało przekształcenie Re-

feratu Wschodniego i Referatu Zachodniego w dwie komórki studyjne

– Samodzielny Referat „Rosja” i Samodzielny Referat „Niemcy”. Miały

one zajmować się analizą sytuacji w ZSRR i Niemczech pod względem

wojskowym i polityczno-ekonomicznym. Pozostałymi państwami zajął

się nowoutworzony Referat Studiów Ogólnych

. Referat Narodowościo-

wy został przeniesiony do Wydziału Wywiadowczego, a referaty Staty-

Referat Studiów Ogólnych dzielił się na: Referat Polityczny, Referat Ewidencyjny

1 – Francja, Włochy, Hiszpania, Referat Ewidencyjny 2 – państwa bałtyckie i skandy-
nawskie, Referat Ewidencyjny 3 – państwa bałkańskie, państwa Małej Ententy, Referat
Ewidencyjny 4 – Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Bliski i Daleki Wschód oraz Re-
ferat OPL.

styczny oraz Południowy i Północny uległy likwidacji. Referat Ogólny

zamieniono w Samodzielny Referat Ogólny z następującymi zadaniami:

kontakty Oddziału II z instytucjami państwowymi i przedstawicielstwa-

mi zagranicznymi w Polsce, kierowanie pracą polskich attachatów za

granicą, opieka nad attaché wojskowymi państw obcych, organizacja

wyjazdów zagranicznych i stażów oﬁcerów Oddziału II, uczestnictwo

w ćwiczeniach wojskowych z udziałem delegacji wojskowych innych

państw. Istotne znaczenie w pracy tego referatu miało udzielanie informa-

cji attachatom państw obcych w Warszawie na temat Wojska Polskiego.

Z Referatu Traktatowego powstał Samodzielny Referat Traktatowo-Tran-

zytowy, który następnie, wraz z Samodzielnym Referatem Ligi Narodów,

wszedł w skład nowo utworzonego Wydziału IV Traktatowego. Zajmo-

wał się on opiniowaniem wszelkich umów Polski z innymi państwami

z punktu widzenia wojska oraz udziałem przedstawicieli WP w organach

Ligi Narodów, a także kwestią Wolnego Miasta (WM) Gdańska.

W 1928 r. Oddział II Sztabu Generalnego WP liczył 47 oﬁcerów,

64 podoﬁcerów i 37 urzędników.

W latach 1929-1930 przeprowadzono gruntowną reorganizację cen-

trali Oddziału II Sztabu Głównego. W jej wyniku ostatecznie rozdzielono

sprawy wywiadu i kontrwywiadu wojskowego. Było to związane z kolej-

ną reorganizacją Sztabu Głównego zatwierdzoną na mocy rozkazu L.999/Org.

z 2 marca 1929 r.

Szczegółowy zakres czynności poszczególnych ko-

mórek organizacyjnych w Sztabie Głównym został określony w załącz-

niku do tego rozkazu L.1111/Org/29

. Organizacja Oddziału II została

uregulowana odrębnym rozkazem L.7000/Org. T.O. „Składy osobowe

Oddziału II Szt. Gł. na czas pokoju”

i przedstawiała się następująco:

CAW, Oddz. I Szt. Gł. (Szt .Gen.), sygn. I.303.3.23.

Ibidem.

CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.4.185. Ulegała ona w późniejszych

latach przeobrażeniom, ale zmiany te nie były formalnie przeprowadzone na mocy roz-
kazu.

Wydział I Organizacyjny

Referat Organizacyjno-Personalno-Mobilizacyjny

Referat Budżetowy

Kancelaria

Kreślarnia

Wydział II a Wywiadu

Referat „Wschód”

Referat „Zachód”

Referat Radiowywiadowczy (Biuro Szyfrów)

Referat Techniczny

Wydział II b Ochrony Tajemnicy

Referat Kontrwywiadowczy

Referat Ochrony

Referat „J”

Referat Ogólny

Referat Narodowościowy

Wydział III Studiów (Ewidencyjny)

Referat „Rosja”

Referat „Niemcy”

Referat „Studiów Ogólnych”

Referat Przemysłowy

Referat Organizacyjno-Ewidencyjny

Biblioteka

Wydział IV Traktatowy

Referat Traktatowy

Referat Gdański

Referat Ligi Narodów

Samodzielny Referat Ogólny

Ekspozytura Nr 2 Oddziału II Sztabu Głównego w Warszawie.

Oddziałowi II Sztabu Głównego podlegały: Ekspozytura Nr 3 w Byd-

goszczy i Ekspozytura Nr 4 w Katowicach, a poprzez Szefostwo Wywia-

du – KOP oraz Ekspozytura Nr 1 w Wilnie i Ekspozytura Nr 5 we Lwo-

wie, a także Wydział Wojskowy Komisariatu Generalnego RP w Wolnym

Mieście Gdańsku. Szefowi Sztabu Głównego przez szefa Oddziału II

podlegały attachaty wojskowe zagranicą.

W latach 1930-1935 Sztab Główny pracował w bardzo trudnych

warunkach, zmniejszono tempo oraz zakres wykonywanych prac,

a w oddziałach zlikwidowano wydziały i wprowadzono samodzielne re-

feraty. Zmiany w Sztabie w niewielkim stopniu objęły Oddział II. We-

dług rozkazu L.6056/II z 13 lipca 1933 r. Oddział II liczył: 47 oﬁcerów,

64 podoﬁcerów, 2 urzędników i 7 niższych funkcjonariuszy, a jego eks-

pozytury terenowe – 30 oﬁcerów. Oddział II rozporządzał ponadto 80 oﬁ-

cerami służby zewnętrznej

. Główną rolę w odgrywał Wydział Wywia-

dowczy (II a) kierowany przez ppłk. Stefana Mayera, w którym szefem

wywiadu wojskowego był płk Wilhelm Heinrich, a szefem kontrwywiadu

wojskowego – mjr Stanisław Szaliński. Najważniejszymi komórkami Wy-

działu II a były Referat „Wschód”

i Referat „Zachód”

. Prowadziły one

wywiad w ZSRR i Niemczech oraz WM Gdańsku i na Litwie. Obejmo-

wał on również państwa posiadające wspólną granicę lądową lub morską

z Niemcami i ZSRR, a także państwa interesujące Polskę z punktu wi-

dzenia wojskowego. W latach 30. w Oddziale II wzrosło znaczenie ra-

diowywiadu. Z Wydziału II a wyodrębniono Biuro Szyfrów i utworzono

CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.4.216, Obsada personalna Oddz.

II Szt. Gł. z 1933 r.

Szefami Referatu „Wschód” byli m.in.: mjr Michał Talikowski, rtm. Aleksander

Niedziński i por. Jerzy Niezbrzycki. Polski wywiad wschodni w latach 30. działał w opar-
ciu o placówki wywiadowcze usytuowane na terytorium ZSRR oraz Europy Północnej
i Południowo-Wschodniej. Obejmował swym zasięgiem tereny Azji Mniejszej (Turcja),
Azji Środkowej (Persja) i dalekiego Wschodu (Chiny, Japonia). Referat ten niezależnie
od Ekspozytury Nr 2, miał w Europie Zachodniej własne komórki wywiadowcze, które
zajmowały się emigracją z Rosji sowieckiej.

Szefami Referatu „Zachód” byli m.in.: mjr Adam Świtkowski i mjr Tadeusz Szu-

mowski. Terytorialny zakres prac wywiadowczych dla tego Referatu został określony
w 1927 r. Referat „Zachód”, podobnie jak Referat „Wschód”, działał w oparciu o placów-
ki wywiadowcze rozlokowane na terenie przedstawicielstw dyplomatycznych i handlo-
wych, głównie na terytorium Niemiec oraz państw z nimi sąsiadujących. CAW, Oddz. II
Szt. Gł. (Szt.Gen.), sygn. I.303.4.108, Zadania referatów „Wschód” i „Zachód”.

samodzielny urząd nazwany Biurem Szyfrów i Radiowywiadu, którym

kierował ppłk Gwidon Langer. W jego skład wchodziły: Referat Szyfrów

Własnych

, Referat Radiowywiadu na ZSRR (radiostacje w Warszawie,

Lidzie, Równym i Kołomyi), Referat Szyfrów Rosyjskich, Referat Ra-

diowywiadu na Niemcy (radiostacje w Starogardzie, Poznaniu i Krzesła-

wicach pod Krakowem), Referat Kontrwywiadu Radiowego oraz grupy

podsłuchowe w terenie. W 1935 r. wyłączono ze struktury Wydziału IIa

Referat Techniczny i utworzono Samodzielny Referat Techniczny. Zaj-

mował się onm.in. przygotowywaniem odpowiednich dokumentów dla

agentów, dostarczaniem centrali i placówkom wywiadowczym środków

chemicznych do tajnopisów oraz materiałów fotograﬁcznych. W 1939 r.

został znacznie rozbudowany i przekształcony w Instytut Techniczny

z szefem kpt. Janem Harskim (następnie mjr. Władysławem Harlandem

i płk Stanisławem Gano).

Kolejne zmiany w strukturze Oddziału II to likwidacja Wydziału IV

Traktatowego. Zrezygnowano też z odrębnego Wydziału III Studiów

tworząc: Samodzielny Referat „Rosja”, kierowany przez mjr. Szczęsnego

Chojnackiego i Samodzielny Referat „Niemcy”, którego szefem był mjr

Wincenty Sobociński (zastąpił attaché wojskowego w Berlinie Antoniego

Szymańskiego) oraz Samodzielny Referat Studiów Ogólnych. W latach

1937-1939 ponownie utworzono Wydział Studiów (IV), w skład którego

weszły wyżej wymienione samodzielne referaty.

W 1936 r., w związku z podjęciem prac nad planem rozbudowy armii,

wzrosła pozycja Sztabu Głównego, którego nowym szefem został mia-

nowany gen. Wacław Stachiewicz. Sztab Główny stał się organem pracy

Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych marszałka Edwarda Rydza-Śmi-

głego w zakresie przygotowania sił zbrojnych do obrony państwa.

W połowie lat 30. Oddział II realizował następujące zadania: or-

ganizacja wojskowej służby informacyjno-wywiadowczej i szkolenie

w tym zakresie, ewidencja i sprawy personalne oﬁcerów Oddziału II oraz

Zajmował się opracowywaniem szyfrów dla potrzeb Oddziału II i placówek wy-

wiadowczych za granicą.

gromadzenie dossier agentów, sprawy budżetowe Oddziału II i placówek

wywiadowczych, wywiad ofensywny i radiowywiad, rozwiązywanie szy-

frów obcych, badanie stosunków narodowościowych w wojsku, ochrona

tajemnicy wojskowej, analiza działalności wywiadów i armii obcych,

przekazywanie informacji dotyczących WP attaché wojskowym polskim

i państw obcych, biały wywiad, wydawanie opinii w zakresie handlu bro-

nią, sprawy dotyczące interesów Polski na terenie WM Gdańska, sprawy

odznaczeń osób wojskowych państw obcych orderami polskimi, staże

oﬁcerów obcych w Polsce i oﬁcerów polskich za granicą

W latach 1936-1939 Oddział II podjął dodatkowe studia nad poten-

cjałami gospodarczo-wojskowymi III Rzeszy i ZSRR. W latach poprze-

dzających wybuch wojny rozbudowano w Oddziale II dział dywersji

w celu koordynowania akcji wywiadowczych i dywersyjnych na Śląsku

Zaolziańskim i Rusi Podkarpackiej. W 1937 r. na życzenie szefa Sztabu

Głównego powołano do życia Wydział Planowania Wywiadu i Dywer-

sji Wojennej (III), na którego czele stanął płk J. Skrzydlewski. W skład

Wydziału III wchodziły Referaty: Planowania Dywersji Wojennej oraz

Propagandy. Również Wydział II b Kontrwywiadu został rozbudowany.

Największe znaczenie miał nadal Wydział II a Wywiadu ze zwiększo-

ną liczbą placówek wywiadowczych. Szefem Wydziału był mjr Tadeusz

Szumowski. W 1939 r., wobec realnego zagrożenia napaścią ze strony III

Rzeszy, utworzono Samodzielny Referat Sytuacyjny „Niemcy”, którego

zadaniem było śledzenie sytuacji w Niemczech i przedstawianie codzien-

nych komunikatów dla szefa Sztabu Głównego

Stan kadry w centrali Oddziału II tuż przed wybuchem wojny wahał

się od 100 do 250 oﬁcerów i około 500 pracowników cywilnych oraz

obejmował kilkadziesiąt osób zatrudnionych w ekspozyturach tereno-

-wych

. Na stanowisku szefa Oddziału II płk. Tadeusza Pełczyńskiego

zastąpił płk Józef Smoleński. Szef Oddziału II od 1937 r. miał dwóch

CAW, Oddz. I Szt.Gł (Szt.Gen.), sygn. I.303.3.23.

L. Sadowski, Oddział II Sztabu Głównego, WIH, MiD, I/3/94.

Ibidem.

zastępców – płk. Józefa Englichta i płk. Jerzego Ciastonia. Szefowi Od-

działu II bezpośrednio podlegały: Biuro Szyfrów i Samodzielny referat

Ogólny. Sprawował on również zwierzchnictwo nad Szefostwem Wywia-

du KOP. Pierwszemu zastępcy podlegał Wydział IV Studiów, Biblioteka

i Kreślarnia. Drugiemu zastępcy podlegały: Wydział Ogólny, Wydział II

a i Wydział II b (w tym Centralna Kartoteka i Centralna Agentura), Wy-

dział III Planowania Wywiadu i Dywersji oraz Kancelaria i Archiwum

Ostatnia struktura organizacyjna Oddziału II Sztabu Głównego z sierpnia

1939 r. przedstawiała się następująco

Szef Oddziału II

I zastępca szefa Oddziału

II zastępca szefa Oddziału

Wydział Ogólny

Referat Organizacyjno-Personalny

Referat Wyszkoleniowy

Referat Budżetowy

Kancelaria

Archiwum

Wydział II a Wywiadowczy

Referat „Wschód”

Referat „Zachód”

Wydział II b Kontrwywiadowczy

Referat Ogólny

Referat Kontrwywiadowczy

Referat Ochrony

Referat Narodowy

[Referat Inspekcji]

Referat Centralnej Agentury

J. Sadowski, Polska w latach 1918-1939, referaty i opracowania, Warszawa 1960

(w zbiorach WIH).

Ustalona na podstawie spisu telefonów Sztabu Głównego z sierpnia 1939 r. (CAW,

Oddz. I Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.3.23) oraz spisu abonentów telefonicznych Od-
działu II (CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt. Gen), sygn. I.303.4.185).

Centralna Kartoteka

Wydział III Planowania Wywiadu

Referat Planowania Wywiadu

Referat Planowania Dywersji

Referat Planowania Propagandy

Wydział IV Studiów

Samodzielny Referat „Niemcy”

Samodzielny Referat „Rosja”

Samodzielny Referat Studiów Ogólnych

Biuro Szyfrów i Radiowywiadu

Referat B.S.1.

Referat B.S.2

Referat B.S.3

Referat B.S.4

Samodzielny Referat Ogólny

Samodzielny Referat Techniczny (Instytut Techniczny)

Samodzielny Referat Sytuacyjny „Niemcy”.

W latach 1921-1939 funkcję szefa Oddziału II Sztabu Głównego (Ge-

neralnego) WP kolejno pełnili: płk Ignacy Matuszewski, płk Michał Ba-

jer, płk Jerzy Ferek-Błeszczyński, płk Tadeusz Schaetzel, płk Teodor Fur-

galski, płk Tadeusz Pełczyński, płk Jerzy Englisch i płk Józef Smoliński.

W dniu napaści hitlerowskich Niemiec na Polskę 1 września 1939 r.

Prezydent RP ogłosił dekret „O sprawowaniu zwierzchnictwa nad siłami

zbrojnymi, organizacją naczelnych władz wojskowych i o komisarzach

cywilnych do chwili mianowania naczelnego wodza”

. Sztab Główny

jako organ pracy generalnego inspektora sił zbrojnych przestał istnieć.

Poszczególne oddziały Sztabu Głównego wydzieliły ze swego składu

elementy organizacyjne dla Sztabu Naczelnego Wodza. W składzie Szta-

bu Naczelnego Wodza utworzono Oddział II, podporządkowany na czas

wojny szefowi Sztabu Naczelnego Wodza, gen. Wacławowi Stachiewi-

Dziennik Ustaw RP nr 86 z 1939 r., poz. 453.

czowi

. Rozbicie głównych sił polskich i wkroczenie Armii Czerwonej

17 września 1939 r. na terytorium II Rzeczypospolitej spowodowały ewa-

kuację Sztabu Naczelnego Wodza do Rumunii, gdzie jego członkowie

zostali internowani.

Organizacja terenowych struktur Oddziału II Sztabu Generalnego WP

dostosowana była do potrzeb wojskowej służby wywiadowczej

. Prowa-

dzeniem wywiadu płytkiego

zajmowały się ekspozytury Oddziału II.

Miejsce postoju, strefy działania i zadania dla poszczególnych ekspozytur

ustalał szef Oddziału II. Zakres działania ekspozytur obejmował wywiad

zaczepny na terenie wyznaczonym dla danej ekspozytury, sięgającym do

250 km w głąb terytorium państw ościennych i w pasie przygranicznym.

Szczegółowy zakres działania ekspozytur został określony w rozkazie

ministra spraw wojskowych gen. Kazimierza Sosnkowskiego z 12 sierp-

nia 1921 r. Obejmował on: prowadzenie wywiadu ofensywnego na wy-

znaczonym terenie w myśl instrukcji Sztabu Generalnego WP, opracowy-

wanie i ewidencję materiałów informacyjnych, ewidencję sił zbrojnych

państw pozostających w bezpośrednim zainteresowaniu ekspozytury oraz

kontrwywiad ofensywny na przedpolu państw sąsiednich

W drugiej połowie 1921 r. Sztab Generalny WP rozpoczął przej-

mowanie od likwidowanego Oddziału II NDWP jego terenowych orga-

nów wywiadu tj. ekspozytur

. Pod koniec 1921 r. działały następujące

CAW, Kampania Wrześniowa, sygn. II/4/57, Organizacja i skład personalny Szta-

bu Naczelnego Wodza.

W terenie kontrwywiadem wojskowym zajmowały się oddziały informacyjne

DOK I-X, przekształcone w 1924 r. w Samodzielne Referaty Informacyjne. Szefowie
SRI formalnie podlegali dowódcy korpusu, ale merytorycznie – szefowi Oddziału II, od
którego otrzymywali wytyczne i fundusz dyspozycyjny.

Wywiad płytki dzielił się na właściwy, prowadzony przez ekspozytury Oddziału II,

oraz graniczny, którym zajmowało się Szefostwo Wywiadu KOP i cywilne organy bezpie-
czeństwa tj. Straż Graniczna i Policja Państwowa.

A. Misiuk, Służby specjalne II Rzeczypospolitej, Warszawa 1998.

Tworzenie ekspozytur traktowano jako pierwszy etap reorganizacji wywiadu woj-

skowego na czas pokoju. Do Oddziału II Szt. Gen. WP przeszły z Oddziału II NDWP
ekspozytury w Grudziądzu, Poznaniu i Krakowie. Na terenach wschodnich na miejsce zli-

ekspozytury Oddziału II Sztabu Generalnego WP: Nr 1 w Wilnie, Nr 2

w Warszawie

, Nr 3 w Poznaniu (w 1930 r. przeniesiona do Bydgosz-

czy), Nr 4 w Krakowie (w 1930 r. przeniesiona do Katowic), Nr 5 we

Lwowie, Nr 6 w Brześciu n. Bugiem (1 czerwca 1926 r. podporządkowa-

na Ekspozyturze Nr 1 w Wilnie).

Początkowo wszystkie ekspozytury terenowe Oddziału II Szta-

bu Generalnego WP miały podobną strukturę organizacyjną. Składały

się z referatu wywiadowczego i oﬁcera gospodarczego oraz kancelarii.

Z czasem ich organizacja wewnętrzna i zadania zostały rozbudowane na

mocy rozkazów Oddziału II z 10 kwietnia 1927 r., 24 czerwca 1929 r.

i L.5100/II z 1930 r.

W 1930 r. organizacja ekspozytur przedstawiała się

następująco: szef ekspozytury, Referat Organizacyjny, Referat Studiów

(Ewidencyjny), Referat Kontrwywiadowczy, Kancelaria i Laboratorium

Techniczne

. Teren działania ekspozytur był podzielony na odcinki, na

których rozwinięto sieć podległych posterunków oﬁcerskich i placówek

agenturalnych. Ich liczba, miejsce postoju, składy osobowe, wyposażenie

i zadania ustanawiał szef danej ekspozytury.

kwidowanych oddziałów informacyjnych armii powstały ekspozytury Oddziału II NDWP
we Lwowie, Grodnie (przeniesiona do Wilna) i w Brześciu n. Bugiem, które następnie
przejął Oddział II Szt. Gen. WP.

W 1929 r. uległa likwidacji. Na jej miejsce powstała nowa Ekspozytura Nr 2

w Warszawie, usytuowana w strukturach organizacyjnych centrali Oddziału II, o innym,
specyﬁcznym zakresie działania. Jej głównym zadaniem było tworzenie ośrodków dy-
wersji polskiego wywiadu (w czasie pokoju i na wypadek wojny). Poza tym Ekspozytura
Nr 2 zajmowała się problemami narodowościowymi w Polsce oraz emigracją rosyjską
i akcją prometejską polegającą na wspieraniu żądań niepodległościowych ugrupowań na-
rodów wchodzących w skład ZSRR.

CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt. Gen.), sygn. I.303.4.184.

Odrębną organizację miała zreorganizowana w 1929 r. Ekspozytura Nr 2 w War-

szawie. Składała się z: Samodzielnego Referatu „Zachód” A (Niemcy i Prusy Wschodnie,
Wolne Miasto Gdańsk, Czechosłowacja), Samodzielnego Referatu „Wschód” B (ZSRR,
Litwa), Samodzielnego Referatu Terenów Własnych Zachodnich i Południowych, Refe-
ratu Techniki Dywersyjnej, Referatu Bezpieczeństwa Technicznego, Referatu Propagan-
dy i Referatu Administracyjnego, które składały się z podreferatów. CAW, Oddz. II Sz.
Gł. (Szt.Gen.), sygn. I.303.4.185.

Ekspozytury Oddziału II można podzielić na dwie grupy: Nr 3

w Poznaniu (Bydgoszczy) i Nr 4 w Krakowie (Katowicach), prowadzące

wywiad ofensywny przeciwko Niemcom oraz Nr 1 w Wilnie, Nr 5 we

Lwowie i Nr 6 w Brześciu n. Bugiem, prowadzące wywiad przeciwko

ZSRR. Ponadto Ekspozytura Nr 1 zajmowała się wywiadem na terenie

Litwy, a Ekspozytura Nr 4 prowadziła wywiad w Czechosłowacji.

Początkowo wszystkie ekspozytury podlegały bezpośrednio szefowi

Oddziału II przez Wydział Wywiadowczy, następnie Wydział II a

. Tylko

Ekspozytura Nr 2 w Warszawie podlegała zastępcy szefa Oddziału II.

Z chwilą powstania na granicy wschodniej w 1924 r. Korpusu Ochrony

Pogranicza uległa zmianie organizacja wywiadu płytkiego na wschodzie

Polski. Utworzono sieć placówek wywiadowczych KOP i podporządko-

wano je ekspozyturom Nr 1 w Wilnie i Nr 5 we Lwowie, a kierownicy

tych ekspozytur podlegali od 1933 r. szefowi Oddziału II Sztabu Główne-

go nie bezpośrednio, lecz poprzez Szefostwo Wywiadu KOP w Warsza-

wie

. Pracownicy tych Ekspozytur pozostali jednak na etatach Oddziału

II Sztabu Głównego.

Tuż przed wybuchem wojny Ekspozyturę Nr 4 przeniesiono po-

nownie z Katowic do Krakowa oraz utworzono nową Ekspozyturę Nr 6

w Łodzi. W 1939 r. działały następujące organy terenowe Oddziału II

Sztabu Głównego:

Ekspozytury pod względem służbowym, obsady personalnej i funduszu dyspozy-

cyjnego podlegały szefowi Oddziałowi II Szt. Gen. WP, ale pod względem dyscyplinar-
nym – komendantom garnizonów.

W 1933 r. zreorganizowano wywiad KOP i utworzono Szefostwo Wywiadu KOP

w Warszawie, któremu zostały podporządkowane organizacyjnie ekspozytury: Nr 1
w Wilnie i Nr 5 we Lwowie. Placówki wywiadowcze KOP nr 1-12 stanowiły aparat wy-
wiadowczy ekspozytur Nr 1 i Nr 5. Przełożonym merytorycznym całego aparatu wywia-
dowczego KOP był szef Oddziału II Sztabu Głównego, któremu podlegało Szefostwo
Wydziału KOP na prawach wydziału. W Szefostwie Wywiadu KOP funkcjonowały cztery
referaty: Ogólny, Wywiadowczy, Kontrwywiadowczy i Służby Granicznej. Zakres dzia-
łania wywiadu KOP obejmował: wywiad płytki w ZSRR, na Litwie i na wschodnich
terenach Prus Wschodnich, a od 1938 r. – Ruś Zakarpacką i Słowację.

Ekspozytura Nr 1 w Wilnie – szef mjr Edmund Piotrowski. Podlegały

jej placówki wywiadowcze KOP nr 1–6 w Grodnie, Wilnie, Głębokiem,

Mołodecznie (Wilejce), Stołpcach i Łunińcu;

Ekspozytura Nr 5 we Lwowie – szef mjr Józef Bińkowski. Podlegały

jej placówki wywiadowcze KOP nr 7–12 w Sarnach, Równem, Czortko-

wie, Tarnopolu, Stryju (Iwieńcu) i Jaśle;

Ekspozytura Nr 3 w Bydgoszczy – szef mjr Jan Żychoń. Podlegały

jej posterunki oﬁcerskie nr 1–7 w Mławie, Grudziądzu, Starogardzie, Po-

znaniu, Lesznie, Białymstoku i WM Gdańsku

, placówki wywiadowcze

mieszczące się na terenie III Rzeszy w konsulatach RP w Pile i Kwidzy-

nie oraz Referat Informacyjny Wydziału Wojskowego Komisariatu Gene-

ralnego RP w WM Gdańsku;

Ekspozytura Nr 4 w Krakowie – szef mjr Stanisław Kuniczak. Podle-

gały jej posterunki oﬁcerskie w Cieszynie, Chorzowie i Nowym Targu;

Ekspozytura Nr 6 w Łodzi. Podlegały jej posterunki oﬁcerskie

w Ostrowie Wielkopolskim i Częstochowie.

Na granicy zachodniej ekspozyturom w zakresie służby wywiadow-

czej podporządkowane były placówki informacyjne Straży Granicznej.

W sferze działalności kontrwywiadowczej placówki terenowe Oddzia-

łu II stale współpracowały z organami Policji Państwowej, Żandarmerią

Wojskową i samodzielnymi referatami informacyjnymi DOK.

Szczególną rolę w prowadzeniu wojskowego wywiadu głębokiego

odgrywały w okresie II Rzeczypospolitej attachaty wojskowe usytu-

owane na terenie polskich placówek dyplomatycznych zagranicą. For-

malnie podlegały one szefowi Sztabu, faktycznie były podporządkowa-

ne jego Oddziałowi II

. Kandydaci na stanowiska attaché wojskowych

byli uzgadniani z Ministerstwem Spraw Zagranicznych, gdyż wchodzili

oni w skład korpusu dyplomatycznego i ich utrzymanie pokrywane było

z funduszu MSZ. 31 października 1919 r. MSWojsk., w porozumieniu

W latach wcześniejszych Ekspozytura Nr 3 dysponowała posterunkami oﬁcerskimi

w Mławie, Grudziądzu, Gdyni, Poznaniu, Białymstoku i WM Gdańsku.

Dodatek do Dziennika Rozkazów Wojskowych nr 8, poz. 69 z 21 sierpnia 1919 r.

z Ministerstwem Skarbu i MSZ, określiło etaty i uposażenie dla attaché

wojskowych RP w Waszyngtonie, Paryżu, Londynie, Bukareszcie, Rzy-

mie, Sztokholmie, Kopenhadze, Berlinie, Bernie, Belgradzie, Budapesz-

cie, Helsingforsie (Helsinkach), Konstantynopolu i Wiedniu

14 kwietnia 1924 r. Oddział II Sztabu Generalnego w piśmie do at-

taché wojskowego w Paryżu poinformował o ustanowieniu w budżecie

MSZ następujących etatów attaché wojskowych i pełnomocników woj-

skowych RP: w Brukseli, Bukareszcie, Helsingforsie, Konstantynopolu

(w 1927 r. w Ankarze), Londynie, Moskwie, Paryżu, Pradze, Rewlu (Tal-

linnie), Rydze i Rzymie.

W 1927 r. Oddział II określił zadania dla attachatów wojskowych,

do których należało m.in. zdobywanie informacji o głównych sąsia-

dach Polski tj. Niemczech i ZSRR, zapewnienie tranzytu na wypadek

wojny, zapewnienie ekspansji dla polskiego przemysłu zbrojeniowego,

dostarczanie informacji Sztabowi Generalnemu WP na temat polityki

wojskowej i sił zbrojnych państw urzędowania, uzyskanie danych mo-

bilizacyjnych i organizacyjnych na wypadek wojny. Attaché wojskowi

nie wykonywali zadań operacyjnych, lecz byli organizatorami i koor-

dynatorami pracy wywiadowczej na własnym terenie. W 1931 r. obsada

etatowa wojskowych placówek zagranicznych przedstawiała się następu-

jąco: w Belgradzie – płk Mieczysław Starzyński, w Berlinie – płk Witold

Morawski, w Bukareszcie – płk Roman Michałowski, w Helsingforsie

– kpt. Marian Chodacki, w Moskwie – płk Jan Kowalewski, w Paryżu

– płk Ferek-Błeszczyński (attaché wojskowy i morski), w Pradze – mjr

Andrzej Czerwiński, w Tokio – mjr Henryk Raychman, w Rydze – ppłk

Andrzej Liebiech. W 1938 r. Rzeczypospolita Polska miała attachaty

wojskowe w następujących ambasadach: w Belgradzie (ppłk. Tadeusz

Wasilewski), Berlinie (płk Antoni Szymański), Bukareszcie (płk Tade-

usz Zakrzewski), Helsingforsie (ppłk W. Łoś), Londynie (attaché lotniczy

płk B. Kwieciński), Moskwie (ppłk Kamil Zaborowski), Paryżu (attaché

wojskowy i morski płk. Wojciech Fyda i mjr pil. F. Piniński), Rydze (mjr

Dodatek do Dziennika Rozkazów Wojskowych nr 14, poz. 193, z 16 grudnia 1919 r.

F. Brzeskwiński), Rzymie (mjr Cezary Niewęgłowski), Tallinnie (mjr

Stanisław Szczekowski), Tokio (mjr Adam Przybylski) i Waszyngtonie

(płk pil. A. Chromin)

. W 1939 r. powołano attaché wojskowego RP

w Kownie. W okresie dwudziestolecia międzywojennego oprócz wy-

mienionych istniały (krótko) placówki attaché wojskowych w Lizbonie,

San Sebastian i Teheranie. Oprócz attachatów wojskowych wywiad głę-

boki prowadziły placówki wywiadowcze Referatu „Wschód” i Referatu

„Zachód” Oddziału II Sztabu Głównego zagranicą, mieszczące się m.in.

na terenie konsulatów RP i przedstawicielstw handlowych. Zadanie wy-

wiadu głębokiego prowadzonego przez placówki wywiadowcze polegało

na dostarczeniu całokształtu wiadomości natury wojskowej, ekonomicz-

nej, społecznej i politycznej z terenu usytuowania placówki, głównie

o III Rzeszy i ZSRR

, z wykorzystaniem wszelkich dostępnych źródeł

informacji.

Ośrodkiem polskiego wywiadu i kontrwywiadu na terenie Wolne-

go Miasta Gdańska był Referat II Informacyjny (Lądowy) Wydziału

Wojskowego Komisarza Generalnego RP w Gdańsku

. Zgodnie z decy-

zją szefa Sztabu Generalnego z 23 stycznia 1923 r. Wydział Wojskowy

podlegał merytorycznie szefowi Oddziału II Sztabu Generalnego WP,

Rocznik polityczno-gospodarczy, Warszawa 1938

Placówki wywiadowcze tworzono nie tylko na terytorium Niemiec i ZSRR, ale

także w państwach z nimi sąsiadujących: w Holandii, Szwecji, Francji, Finlandii, Turcji.

Wolne Miasto Gdańsk zostało ustanowione w 1920 r. Władzę na obszarze miasta

sprawował Senat. Polska reprezentowała WM Gdańsk w zakresie polityki zagranicznej
i miała obowiązek jego obrony na wypadek agresji. Pełnomocnikiem rządu polskiego
w WM Gdańsku był Komisarz Generalny RP, natomiast Ligę Narodów reprezentował
Wysoki Komisarz Ligi Narodów. W celu reprezentowania wojskowych interesów pań-
stwa polskiego w WM Gdańsku, rozkazem ministra spraw wojskowych z 5 stycznia
1920 r., ustanowiony został Departament II Wojskowy Komisariatu Generalnego RP
w Wolnym Mieście Gdańsku. (Na początku grudnia 1922 r. został przemianowany na Wy-
dział Wojskowy). Szefowi Wydziału Wojskowego podporządkowane były składy tranzy-
towe na Westerplatte. W Wydziale Wojskowym powołano Sekcję II Polityczną, przemia-
nowaną na Referat II Informacyjny (Lądowy) zajmujący się wywiadem i kontrwywiadem
wojskowym. Dziennik Tajny nr 3, poz. 19, z 1922 r.

a organizacyjnie – Komisarzowi Generalnemu RP w WM Gdańsku. Do-

piero na początku lat 30. Wydział Wojskowy został podporządkowany

szefowi Ekspozytury nr 3 Oddziału II w Bydgoszczy. Na jego terenie

mieściła się placówka wywiadowcza Oddziału II – Gdańskie Biuro Infor-

macyjne „BIG”, które swym zasięgiem obejmowało również teren Pomo-

rza niemieckiego i Prus Wschodnich. Miało ono ogromne znaczenie dla

interesów ekonomicznych i obronnych Polski ze względu na to, że WM

Gdańsk znajdowało się pod silnymi wpływami niemieckimi. W połowie

lat 30. gdańska placówka wywiadowcza „BIG” została podporządkowana

szefowi Ekspozytury Nr 3 w Bydgoszczy jako Posterunek Oﬁcerski Nr 4.

Znaczną ilość pozostawionych w kraju akt Sztabu Głównego przejęły

niemieckie władze okupacyjne

. Jak podaje Leszek Gondek we wstępie

do monograﬁi „Wywiad polski w Trzeciej Rzeszy”

problem zdobycia

akt Wojska Polskiego, a szczególnie wojskowych służb specjalnych, stał

się przedmiotem usilnych starań Niemców. Hitlerowcy utworzyli grupy

uderzeniowe, których zadaniem było odnalezienie i zabezpieczenie doku-

mentów WP, głównie wywiadu i kontrwywiadu

. Po zajęciu Warszawy

zastali wprawdzie w centrali Oddziału II na Placu Saskim puste szafy, ale

wkrótce akta te zostały odnalezione w magazynach Archiwum Wojsko-

Brak instrukcji archiwalnej (do 1398 r.) dotyczącej postępowania z dokumenta-

mi wojskowymi oraz wykorzystywanie dokumentów Sztabu Głównego do bieżących
potrzeb spowodowało, że nie udało się oddzielić akt tajnych i poufnych od makulatu-
ry, a także odpowiednio ich zabezpieczyć lub zniszczyć na wypadek zagrożenia wojną.
W chwili wybuchu wojny we wrześniu 1939 r. część akt Oddziału II spalono pod nad-
zorem gen. Wacława Stachiewicza (w tym szyfry i akta Biura Szyfrów), aby nie dostały
się w ręce wroga. Część akt operacyjnych została ewakuowana ze Sztabem Naczelne-
go Wodza do Rumunii, a następnie przewieziona do Francji i Wielkiej Brytanii. Sze-
rzej: M. Utnik, Sztab Polskiego Naczelnego Wodza w czasie II wojny

światowej, „WPH”

Nr 2, 1972; J.Ciesielski, Archiwalia wojskowe po 1939 r., „WPH” Nr 1, 1992; Kampania
wrześniowa 1939 r. Sprawozdania informacyjne Oddziału II sztabu Naczelnego Wodza
(dokumenty), oprac. A. Suchcitz, T.XXI, z. 2, Londyn 1994-1995.

L. Gondek, Wywiad polski w Trzeciej Rzeszy 1934-1939, Gdańsk 1975.

M. Stażewski, Poszukiwania ewakuowanych akt polskich prowadzone przez nie-

mieckie władze okupacyjne w czasie II wojny światowej, „Archeion”, T.VXXVIII, 1984.

wego w Forcie Legionów na Żoliborzu. Również po zajęciu Bydgoszczy

i Krakowa Niemcy przejęli akta Ekspozytur Nr 3 i Nr 4, które oddano na-

tychmiast do dyspozycji tajnej policji. W ręce niemieckie dostały się rów-

nież akta attachatów wojskowych pozostawione w budynkach polskich

ambasad w państwach europejskich okupowanych przez armię niemiec-

ką

. Większość pozostawionych akt jednostek i instytucji wojskowych

z terenów wschodnich RP przejęła Armia Czerwona po wkroczeniu do

Polski 17 września 1939 r.

Wszystkie zdobyte przez Niemców akta pol-

skich służb informacyjnych zostały przewiezione wraz z innymi dokumen-

tami i księgozbiorem WP do ﬁlii poczdamskiego archiwum wojskowego

w Gdańsku-Oliwie

. W czasie okupacji dokumenty służb informacyjnych

WP stanowiły szczególny przedmiot zainteresowania Abwehry i Gesta-

po. O tym, że poddane były licznym analizom, dzięki czemu rozpracowa-

no sieć agenturalną polskiego wywiadu, świadczą nie tylko zachowane

niemieckie opracowania, ale przede wszystkim liczne aresztowania osób

współpracujących z polskim wywiadem. Część akt Sztabu Głównego, w

tym Oddziału II, została wywieziona w głąb III Rzeszy i po zakończeniu

wojny znalazła się na terenach zajętych przez Armię Czerwoną, a następ-

nie została przewieziona do archiwów rosyjskich.

Po zakończeniu II wojny światowej ocalałe z pożogi wojennej do-

kumenty WP z niemieckiego archiwum w Oliwie zgromadzone zostały

Tuż przed wojną w placówkach dyplomatycznych RP i attachatach spalono szyfry

oraz akta zaszyfrowane i tajne oraz akta polskich placówek wywiadowczych działających
na zachodzie. Część akt attachatów wojskowych i placówek wywiadowczych za granicą
przesłano tuż przed wybuchem wojny do centrali Oddziału II w Warszawie, gdzie podzie-
liły los okupacyjny innych akt Oddziału II.

Rosjanie, podobnie jak Niemcy, zdawali sobie sprawę z wartości archiwaliów Woj-

ska Polskiego. 15 września 1939 r. ludowy komisarz spraw wewnętrznych ZSRR wydał
zarządzenie dot. zbierania i przekazywania znalezionych dokumentów władzom NKWD.
Część pozostawionych akt Oddziału II Sztabu Głównego, które znalazł szeregowy żoł-
nierz Armii Czerwonej, traﬁła do Moskwy już w 1939 r. Szerzej: W. Roman, Centralne
Archiwum Wojskowe 1918-1939, Warszawa 1999.

L. Lewandowicz, Polskie archiwalia wojskowe w czasie okupacji, „WPH” nr 3,

1972, s. 480-482; L. Gondek, op.cit., s. 1-20.

w Centralnym Archiwum Wojskowym. Akta Oddziału II przejął Główny

Zarząd Informacji MON. Po dokładnym przejrzeniu akta „przedwojennej

dwójki” i SRI DOK zostały przekazane Urzędowi Bezpieczeństwa Mini-

sterstwa Spraw Wewnętrznych. Przez kilkadziesiąt lat były one niedostęp-

ne dla badaczy. W 1989 r. Archiwum MSWiA zwróciło CAW 6313 jedno-

stek archiwalnych akt Oddziału II NDWP, Oddziału II Sztabu MSWojsk.

i Oddziału II Sztabu Głównego (Generalnego) WP i jego ekspozytur oraz

akta SRI DOK I-X z lat 1918-1939. Akta attachatów wojskowych RP

i Samodzielnego Referatu Ligi Narodów traﬁły do Archiwum Akt No-

wych w Warszawie, przyczyniając się w ten sposób do ponownego roz-

proszenia dokumentacji

. Zachowane szczątkowo dokumenty Szefostwa

Wywiadu KOP przekazano do Archiwum Straży Granicznej.

W 1964 r. Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych przekazała

do CAW archiwalia wojskowe uzyskane z ZSRR w drodze rewindykacji.

Były wśród nich akta Oddziału II NDWP i Oddziału II Sztabu Głównego

(Generalnego) WP oraz attachatów wojskowych RP

. Większość zagra-

bionych przez Armię Czerwoną dokumentów przedwojennego Oddziału II

i Szefostwa Wywiadu KOP pozostaje nadal w archiwach rosyjskich

. Naj-

większy zbiór archiwaliów polskiej „dwójki” zgromadził Ośrodek Prze-

chowywania Zbiorów Historyczno-Dokumentacyjnych Federacji Rosyj-

skiej w Moskwie. W zespołach tzw. „zdobycznych fondów” (polskiego

i niemieckiego) znajduje się 3391 jednostek archiwalnych akt Oddziału

II Sztabu Głównego (Generalnego) WP i jego ekspozytur terenowych,

w tym dokumenty Ekspozytury Nr 2 w Warszawie dotyczące m.in. dzia-

łalności polskiego wywiadu w ZSRR, na Śląsku Cieszyńskim i Rusi Za-

karpackiej, a także akta placówek wywiadowczych Referatu „Wschód”

Należy tu również wymienić Archiwum Państwowe w Gdańsku, gdzie w zespole

„Komisarza Generalnego RP w WM Gdańsku, 1919-1939” przechowywane są akta Wy-
działu Wojskowego.

B. Woszczyński, Materiały archiwalne przekazane Centralnemu Archiwum Woj-

skowemu ze Związku Radzieckiego, „WPH” nr 4, 1964, s. 281-297.

Informacja o wynikach pracy Wojskowej Komisji Archiwalnej w archiwach Fede-

racji Rosyjskiej w okresie wrzesień 1992 – czerwiec 1993, „BWSA” nr 16, 1993, s. 5-59.

i akta attachatów wojskowych. Do tych zasobów archiwalnych nie mieli

dostępu pracownicy nauki, a archiwalia polskie służyły Rosjanom jako

materiał operacyjny. W wyniku kwerendy przeprowadzonej w archiwach

moskiewskich przez Wojskową Komisję Archiwalną został opracowany

wykaz dokumentów przedwojennego WP

. Archiwa polskie wystąpiły

do władz rosyjskich o rewindykację dokumentów przedwojennego Od-

działu II Sztabu Głównego. Część dokumentów udało się archiwistom

wojskowym skopiować i znajdują się one obecnie w zbiorach CAW

w „Kolekcji Wojskowej Komisji Archiwalnej”

Ten przegląd nie daje pełnego obrazu rozproszenia archiwaliów Od-

działu II Sztabu Głównego (Sztabu Generalnego WP) w kraju i na świe-

cie. Część dokumentów wytworzonych przez Oddział II uległo zniszcze-

niu w czasie ewakuacji Sztabu Naczelnego Wodza do Rumuni we wrze-

śniu 1939 r.

Wśród niewielkiej ilości akt, które znalazły się po wojnie

w archiwach zagranicznych, przeważają dokumenty Oddziału II Sztabu

Naczelnego Wodza

. Większość zgromadzona jest w Archiwum Insty-

tutu i Muzeum im. gen. Władysława Sikorskiego w Londynie. Traﬁły

tam m.in. akta attachatów wojskowych w Lizbonie i San Sebastian z lat

1936-1939

. Niewielkie ilości dokumentów Oddziału II Sztabu General-

nego WP posiada również Instytut Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku –

w kolekcji „Wypadki majowe 1926 r.”

Stan zachowania akt Oddziału II Sztabu Głównego (Sztabu General-

nego WP) i jego ekspozytur terenowych oraz attachatów wojskowych RP

Ibidem.

CAW, Inwentarz Kolekcji Wojskowej Komisji Archiwalnej, oprac. W. Roman.

J. Ciesielski, Archiwalia wojskowe po 1939 r., „WPH” nr 1, 1992, s. 55-63;

R. Czarnecka, Archiwalia wojskowe w kraju i zagranic

ą, „BWSA” nr 21, 1998, s. 183-

-201.

Kampania wrześniowa 1939 r., Sprawozdania informacyjne Oddziału II Sztabu

Naczelnego Wodza (dokumenty), opr. A. Suchcitz, Londyn 1986.

E. Kołodziej, Archiwalia w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Władysława

Sikorskiego w Londynie, „Archeion”, t. 95, 1995, s. 107-112.

A. Garlicki, Z Sulejówka do Belwederu [w:] Dzieje narodu i państwa polskiego,

Warszawa 1990.

zagranicą zgromadzonych w CAW jest trudny do określenia ze wzglę-

du na jego ogromne rozmiary oraz losy wojenne, które doprowadziły do

rozproszenia dokumentów. Na zawartość zespołu składa się różnorodna

dokumentacja aktowa. Oprócz dokumentów własnych w zespole zgroma-

dzone są pewne ilości dokumentów obcych, głównie rosyjskich, niemiec-

kich, ukraińskich i litewskich. Akta obce występują w postaci orygina-

łów bądź fotokopii dokumentów pozyskanych przez polski wywiad. Poza

aktami w zespole znajdują się materiały kartograﬁczne i ikonograﬁczne

(albumy, fotograﬁe), druki zwarte oraz prasa polska i zagraniczna. Za-

chowane materiały archiwalne w zasadzie pozwalają odtworzyć działal-

ność wszystkich najważniejszych wydziałów i samodzielnych referatów

centrali Oddziału II Sztabu Głównego (Generalnego) oraz jego ekspozy-

tur terenowych. Brakuje akt kilku referatów funkcjonujących w struktu-

rze organizacyjnej Oddziału II w latach 1921-1929, w tym Referatu „A”

oraz akt komórek powołanych w Oddziale II przed wybuchem wojny, tj.

Wydziału Planowania Wywiadu, Samodzielnego Referatu Sytuacyjnego

„Niemcy” oraz Referatu Centralnej Agentury i innych referatów Wydzia-

łu Kontrwywiadowczego, a także akt Ekspozytury Nr 6 w Łodzi. Losy

wojenne akt polskiej służby dyplomatycznej spowodowały, że szczątko-

wo reprezentowane są akta attachatów wojskowych, szczególnie w Ber-

linie i Moskwie. Fragment zespołu stanowią akta Wydziału Wojskowego

Komisariatu Generalnego RP w WM Gdańsku. Do cennych nabytków

należy pozyskana w ostatnich latach centralna kartoteka pracowników

i współpracowników wojskowych służb informacyjnych.

Dla pełniejszego zilustrowania materiałów archiwalnych zgroma-

dzonych w CAW w zespole akt Oddziału II Sztabu Głównego (Sztabu

Generalnego) WP oraz w celu ułatwienia badaczom poszukiwań, poniżej

przedstawiono skrócony przegląd zawartości inwentarza zespołu Oddzia-

łu II Sztabu Głównego WP z lat 1921-1939.

Dokumentacja poszczególnych wydziałów Oddziału II została po-

dzielona na materiały wytworzone przez ich poszczególne referaty.

Wydział Organizacyjny

Archiwalia Referatu Organizacyjnego zawierają m.in.: rozkazy i za-

rządzenia dotyczące organizacji Oddziału II NDWP, Sztabu MSWojsk.

Sztabu Głównego (Generalnego) WP i jego ekspozytur terenowych, SRI

DOK, Wydziału Wojskowego Komisariatu Generalnego RP w WM Gdań-

sku, attachatów wojskowych RP oraz różnych formacji WP; regulaminy

i instrukcje służby wywiadowczej i kontrwywiadowczej; materiały dot.

współpracy z KOP, Strażą Graniczną, Żandarmerią Wojskową i Policją

Państwową; opracowania na temat organizacji obcych armii.

Materiały Referatu Personalnego to głównie przepisy służbowe, roz-

kazy, zarządzenia, instrukcje MSWojsk. oraz Sztabu Głównego (General-

nego) WP; akta osobowe oﬁcerów i pracowników cywilnych oraz agen-

tów Oddziału II; wnioski awansowe i odznaczeniowe; karty ewidencyjne

i wykazy stanu oﬁcerów Oddziału II NDWP, Sztabu MSWojsk., Sztabu

Głównego (Generalnego) WP i jego ekspozytur, SRI DOK I–X oraz Sze-

fostwa Wywiadu KOP; wykazy oﬁcerów kontraktowych, opinie o oﬁce-

rach służby informacyjnej.

Grupę akt Archiwum Osobowego Oddziału II tworzą: dokumenty

personalne oﬁcerów i agentów (konﬁdentów) głównie Sekcji Defen-

sywy Oddziału II NDWP i Sztabu MSWojsk. z lat 1918-1921; dossier

agentów Biura Wywiadowczego Oddziału II NDWP i Centralnej Agen-

tury Oddziału II Sztabu Generalnego WP oraz SRI DOK IX w Brześciu

n. Bugiem z lat 1919-1939; kartoteki podejrzanych o szpiegostwo; al-

bumy i fotograﬁe wywiadowców; akta wojskowych sądów okręgowych

dotyczące m.in. sprawy generałów Włodzimierza Zagórskiego i Michała

Roli-Żymierskiego.

Dokumentację Referatu Wyszkolenia stanowią: zarządzenia i in-

strukcje dotyczące poborowych oraz „reklamowania” personelu wywia-

dowczego na wypadek mobilizacji; plany kursów oraz stażów w kraju

i zagranicą; programy kursów informacyjno-wywiadowczych i radio-

-szyfrowych w Oddziale II; wykazy kandydatów na kursy i odbywają-

cych praktyki; sprawozdania z ćwiczeń międzydywizyjnych i manewrów

kawaleryjskich; programy pobytu gości zagranicznych na ćwiczeniach

WP; regulaminy zawodów hipicznych, strzeleckich i narciarskich; teksty

wykładów.

Do grupy materiałów Referatu Budżetowego należą: zarządzenia

i przepisy MSWojsk. dotyczące gospodarki ﬁnansowej; preliminarze

budżetowe wojska; zestawienia budżetowe Oddziału II Sztabu Głów-

nego (Generalnego) WP i jego ekspozytur oraz SRI DOK; rozliczenia

ﬁnansowe attachatów wojskowych, rozliczenia wydatków na działalność

wywiadowczą i reprezentacyjną; listy płac oﬁcerów, podoﬁcerów i pra-

cowników cywilnych sporządzone przez płatnika GISZ; sprawozdania

„Funduszu Samopomocy Oﬁcerów Oddziału II”.

Z dokumentacji Referatu Prasy Obcej zachowały się: wycinki oraz

przeglądy prasy polskiej i zagranicznej; komunikaty i doniesienia praso-

we; odpisy dokumentów armii obcych, raporty prasowe, głównie doty-

czące Niemiec i ZSRR.

Wydział II a Wywiadowczy

Wśród archiwaliów Referatu „Wschód” znajdują się: charakterystyka

i zadania polskiego wywiadu w ZSRR i na Litwie; oceny nadesłanych

materiałów wywiadowczych; raporty i opracowania dotyczące wywia-

du wojskowego ZSRR (GRU) i służb bezpieczeństwa wewnętrznego

(WCzK i GPU (OGPU)) oraz procesów politycznych w ZSRR; meldun-

ki placówek wywiadowczych i ekspozytur Nr 1 i Nr 5 dotyczące Armii

Czerwonej oraz armii litewskiej; meldunki, referaty i informacje na temat

sytuacji polityczno-gospodarczej i wojskowej ZSRR, Litwy i Łotwy oraz

międzynarodowej działalności komunistów; raporty i depesze polskich

placówek dyplomatycznych w Moskwie, Charkowie, Rewlu, Rydze,

Helsinkach i Konstantynopolu na temat kontaktów zagranicznych ZSRR;

meldunki; oryginały i odpisy dokumentów rosyjskich, ukraińskich i li-

tewskich pozyskane przez wywiad polski oraz rozszyfrowane depesze

rosyjskie; wycinki z prasy; materiały placówek wywiadowczych: „Bałt”,

„Barnaba”, „Ghazi”, „Kjd”, „Mandaryn”, „N6”, „Nabuchodonozor”,

„Nord”, „P2”, „Pielgrzym”, „R7” i „Witteg” i innych zawierające doku-

mentację ﬁnansową placówek oraz meldunki wywiadowcze.

Dokumentacja Referatu „Zachód” zawiera: zadania polskiego wy-

wiadu na Zachodzie; raporty i meldunki ekspozytur Nr 3 i Nr 4 oraz pla-

cówek wywiadowczych i attachatów wojskowych RP dotyczące sytuacji

politycznej (głównie w Niemczech, WM Gdańsku i w Czechosłowacji);

raporty, meldunki i referaty o organizacji, uzbrojeniu i wyszkoleniu

Reichswehry oraz działalności niemieckich organizacji paramilitarnych

i związków cywilno-wojskowych (Stahlhelm) oraz policji (Schutzpo-

lizei), a także organizacji nazistowskich – NSDAP, SA i SS na terenie

III Rzeszy i WM Gdańska; meldunki placówek wywiadowczych doty-

czące zmian w polityce wewnętrznej i zagranicznej Niemiec po dojściu

Hitlera do władzy; informacje na temat lotnictwa niemieckiego, rozbu-

dowy fortyﬁkacji i zakładów zbrojeniowych; opracowania i referaty na

temat organizacji wywiadu niemieckiego (Abwehry) i jego aktywności

na terenie Polski; wiadomości z pogranicza i meldunki o naruszeniu gra-

nicy polsko-niemieckiej; oryginały i fotokopie niemieckich dokumentów

pozyskane przez polski wywiad; prasa niemiecka; materiały placówek

wywiadowczych: „Adrian”, „Bombaj”, „Eleda”, „Floryda”, „Krystyna”,

„Leconte”, „Martel”, „Müller”, „Tulipan”, „Sajgon” i innych.

Materiały Biura Szyfrów to głównie zarządzenia i wytyczne doty-

czące wywiadu radiowego; instrukcje szyfrowe dla ekspozytur, attacha-

tów wojskowych, placówek wywiadowczych i wywiadu KOP; depesze

szyfrowe nadesłane z attachatów wojskowych; radiotelegramy i depe-

sze sowieckie przejęte przez polski wywiad; tłumaczenia szyfrogramów

Armii Czerwonej; materiały dotyczące współpracy polsko-rumuńskiej

i polsko-francuskiej w dziedzinie szyfrowania dokumentów; meldunki

o pracy podsłuchowych stacji radiotelegraﬁcznych we Lwowie, Równem

i Wilnie; informacje uzyskane ze stacji radiowych w 1939 r.

Z akt Referatu Technicznego zachowała się korespondencja z ekspo-

zyturami Oddziału II w sprawach wyposażenia technicznego i budowy

pomieszczeń.

Wydział II b Zabezpieczenia Tajemnicy Wojskowej

Na zawartość aktową spuścizny po Referacie Kontrwywiadowczym

składają się: raporty informacyjne Sekcji Defensywy Oddziału II NDWP

i Sztabu Generalnego WP; instrukcje postępowania na wypadek straj-

ków; informacje o współpracy kontrwywiadu wojskowego z władzami

cywilnymi; meldunki na temat działalności komunistów w szeregach

wojska, wykazy stanu narodowościowo-wyznaniowego oraz statystyka

dezercji i wypadków w WP; raporty sytuacyjne Policji Państwowej do-

tyczące szpiegostwa, przestępstw pospolitych, agitacji komunistycznej,

zamachów i zwalczania obcej dywersji; informacje na temat niemiec-

kich i ukraińskich organizacji w Polsce; raporty o agitacji niemieckiej na

Kaszubach i Górnym Śląsku; komunikaty o sytuacji narodowościowej

i obozach pracy w ZSRR; materiały dotyczące dywersji sowieckiej na

terenach wschodnich Rzeczypospolitej i działalności band rabunkowych;

meldunki i korespondencja w sprawach osób podejrzanych o szpiego-

stwo, protokoły przesłuchań zatrzymanych na granicy i listy gończe.

Dokumentacja Referatu Narodowościowego to: wytyczne wywia-

du narodowościowo-politycznego; wykazy stanu narodowościowego i wy-

znaniowego oraz dezerterów w WP; komunikaty informacyjne Oddziału II;

sprawozdania z sytuacji społeczno-politycznej na terenie DOK; rapor-

ty o nastrojach wśród mniejszości narodowych, głównie ukraińskiej

i niemieckiej, w Polsce i informacje o ich zjazdach; sprawozdania z dzia-

łalności Instytutu Spraw Narodowościowych; referaty na temat osadnic-

twa wojskowego na Kresach Wschodnich i działalności Związku Obrony

Kresów Zachodnich; materiały dotyczące kościołów niekatolickich i sekt

wyznaniowych w Polsce; informacje na temat sytuacji Żydów w Polsce.

Wydział Studiów (Ewidencji)

Materiały wytworzone przez Referat Statystyczny to sprawozdania

Ministerstwa Kolei Żelaznych, opracowania na temat produkcji ropy naf-

towej w Polsce i zestawienia budżetów wojskowych.

Akta Referatu Wschodniego obejmują: raporty i wycinki z prasy na

temat stosunków międzynarodowych oraz sytuacji politycznej na Litwie

i w państwach Europy Środkowo-Wschodniej; komunikaty prasowe, ra-

porty attaché wojskowego w Moskwie i meldunki wywiadowcze doty-

czące sytuacji gospodarczej, wewnętrznej i wojskowej w ZSRR; opraco-

wania na temat Armii Czerwonej i wojska litewskiego; raporty delegacji

polskiej na posiedzenie Polsko-Sowieckiej Komisji Rozjemczej do spraw

Granicznych; oryginały i odpisy dekretów najwyższych władz państwo-

wych ZSRR, rozkazów wojskowych i instrukcji WKP(b); mapy obiektów

cywilno-wojskowych ZSRR.

Dokumentację Referatu Zachodniego stanowią: komunikaty i biule-

tyny francuskiego Sztabu Generalnego dotyczące Niemiec; raporty atta-

ché wojskowych, meldunki wywiadowcze i referaty o sytuacji politycz-

no-gospodarczej i wojskowej Niemiec, Austrii, Francji, Czechosłowacji,

Wielkiej Brytanii i Włoch; informacje na temat działalności Kominternu;

teksty umów polsko-niemieckich; raporty Komisarza Generalnego RP

w WM Gdańsku; meldunki sytuacyjne z terenu Górnego Śląska oraz

Śląska Cieszyńskiego i Śląska Opolskiego; mapy Niemiec z dyslokacją

jednostek niemieckich i obiektów wojskowych pozyskane przez polski

wywiad.

Zawartość akt Referatu Południowego przedstawia się następująco:

raporty dot. sytuacji polityczno-wojskowej w Czechosłowacji i lotnictwa

czeskiego; opracowanie na temat organizacji służby wywiadowczej Cze-

chosłowacji; dane o wojsku bułgarskim; informacje o Austrii, Jugosławii

i Węgrzech.

Archiwalia Referatu Północnego to: raporty attaché wojskowego

w Helsinkach dotyczące spraw wewnętrznych i zagranicznych Finlandii,

referaty informacyjne „Państwa Nadbałtyckie”.

Na grupę akt Referatu „Rosja” (Samodzielnego Referatu „Rosja”)

składają się: raporty polskich placówek dyplomatycznych o sytuacji we-

wnętrznej, gospodarczej i wojskowej ZSRR; meldunki dotyczące Armii

Czerwonej; komunikaty informacyjne KOP o dyslokacji rosyjskich i li-

tewskich jednostek granicznych; referaty na temat aktywności wywia-

du sowieckiego; informacje ma temat rozbudowy przemysłu wojennego

i sił zbrojnych ZSRR; teksy konwencji wojskowej rosyjsko-niemieckiej

1922 r. i układu ZSRR–Litwa z 1926 r.; doniesienia agenturalne o roli

ZSRR w konﬂikcie chińsko-japońskim; charakterystyki przywódców so-

wieckich; oryginały i kopie dokumentów rosyjskich; fotograﬁe z manew-

rów i deﬁlad Armii Czerwonej pozyskane przez polski wywiad; schematy

linii komunikacyjnych i mapy ZSRR; albumy ze zdjęciami sprzętu woj-

skowego.

Materiały Referatu „Niemcy” (Samodzielnego Referatu „Niemcy”)

to m.in.: opracowania na temat wywiadu i kontrwywiadu niemieckiego;

zadania dla wywiadu polskiego w Niemczech i WM Gdańsku; raporty

dotyczące sytuacji polityczno-gospodarczej i wojskowej Niemiec, Reich-

swehry oraz organizacji wojskowych i policyjnych (Stahlhelm, Schutz-

polizei, Grenzschutz) głównie na niemieckim Pomorzu i Śląsku oraz

w Prusach Wschodnich; analiza budżetu wojskowego Niemiec; refe-

raty na temat rozwoju lotnictwa niemieckiego i broni pancernej z załą-

czonymi fotograﬁami sprzętu; raporty i meldunki attaché wojskowego

w Berlinie dotyczące propagandy i sytuacji wewnętrznej w III Rzeszy

oraz działalności narodowych socjalistów (NSDAP, SA, SS, Hitler Ju-

gend) na terenie III Rzeszy i w WM Gdańsku; materiały dot. współpracy

sowiecko-niemieckiej w obozach doświadczalnych „Kama” i „Tomka”;

informacje przekazane przez wywiad francuski i angielski dotyczące

Niemiec; raporty na temat użycia sprzętu niemieckiego w wojnie domo-

wej w Hiszpanii; fotograﬁe niemieckiego sprzętu wojskowego; meldunki

wywiadowcze o ruchach wojsk niemieckich przy granicy z Polską; in-

formacje z terenu Czechosłowacji; dane dotyczące mniejszości niemiec-

kiej w Polsce; informator o niemieckich siłach zbrojnych; mapy i szkice

fortyﬁkacji, linii komunikacyjnych, obiektów wojskowych, lotnisk, za-

kładów zbrojeniowych w III Rzeszy i w Prusach Wschodnich; oryginały

i fotokopie dokumentów niemieckich pozyskane przez polski wywiad;

prasa niemiecka, w tym wydawnictwa nazistowskie.

Wśród dokumentów Referatu Studiów Ogólnych należy wyszcze-

gólnić: raporty attachatów wojskowych dotyczące armii obcych, polskiej

polityki zagranicznej i gospodarki Finlandii, Austrii, USA, Kanady oraz

państw Ameryki Łacińskiej; odpisy artykułów z prasy litewskiej na te-

mat stosunków z Polską oraz z prasy zagranicznej dotyczące przewro-

tu majowego; informacje o Lidze Narodów i państwach Małej Ententy;

materiały dot. współpracy ze sztabami Francji i państw bałtyckich; in-

formacje attaché wojskowego w Tokio na temat kontaktów wojskowych

polsko-japońskich; sprawozdania i raporty attaché w Paryżu; referaty na

temat armii Wielkiej Brytanii; meldunki attaché wojskowego w Lizbonie

z terenu wojny domowej w Hiszpanii z fotograﬁami; raporty konsulatów

RP na Bliskim Wschodzie i wycinki z prasy angielskiej dot. konﬂiktu

arabsko-żydowskiego, Palestyny i Turcji; wycinki z prasy i informacje na

temat konﬂiktu japońsko-chińskiego; materiały z 1938 r. dotyczące Cze-

chosłowacji z załączonymi planami fortyﬁkacji przy granicy z Polską.

Wydział IV Traktatowy

Archiwalia Referatu Traktatowo-Tranzytowego zawierają: teksy

umów celnych i o ruchu granicznym z Niemcami i Czechosłowacją;

umów handlowych z ZSRR, Estonią, Łotwą, Kanadą, Rumunią i Norwe-

gią, umów tranzytowych z Rumunią, umów lotniczych z Czechosłowacją,

Austrią, Niemcami, Hiszpanią, Portugalią, Litwą i Francją; tekst między-

narodowej konwencji lotniczej w Waszyngtonie; materiały Komisji Woj-

skowej do Spraw Tranzytu Materiałów Wojennych do Rosji sowieckiej;

informacje o wizytach polskich okrętów wojennych w portach zagranicz-

nych, w tym w Gdańsku, oraz o udziale polskiej delegacji na V Mię-

dzynarodowym Kongresie Medycyny i Farmacji Wojskowej w Londynie

w 1929 r.; raporty dotyczące niemieckich transportów wojennych przez

Pomorze do Prus Wschodnich i ZSRR; tekst nowelizacji rozporządzenia

Prezydenta RP o granicach państwowych; korespondencja m.in. z Komi-

sarzem Generalnym RP w Gdańsku w sprawach polskiego tranzytu przez

WM Gdańsk i dostępu do portu gdańskiego; meldunki o naruszeniach

granicy polskiej przez obce samoloty wojskowe; materiały dotyczące

konferencji genewskiej.

Dokumentacja wytworzona przez Referat Gdański to meldunki doty-

czące WM Gdańska i Westerplatte, memoriał o polskiej polityce portowej

oraz teksty umów polsko-gdańskich i niemiecko-gdańskich.

Na zawartość akt Referatu Ligi Narodów (Samodzielnego Referatu

Ligi Narodów) składają się: rezolucje Ligi Narodów o dostępie Polski do

Morza Bałtyckiego; teksty: konwencji barcelońskiej, umów zawartych

między Polską a WM Gdańskiem i Niemcami; protokoły Zgromadze-

nia Ogólnego Ligi Narodów, Komisji Morskiej, Tymczasowej Komisji

Mieszanej dla Ograniczenia Zbrojeń; sprawozdania Międzysojuszniczej

Wojskowej Komisji ds. Kontroli sytuacji militarnej Niemiec oraz Komi-

tetu Arbitrażu i Bezpieczeństwa Ligi Narodów; opracowania na temat

historii i organizacji Ligi Narodów; ocena paktu w Locarno; komunikaty

o państwach Małej Ententy; referaty informacyjne na temat WM Gdańska;

teksty wystąpień polskich dyplomatów i wojskowych na forum Ligi Na-

rodów; wydawnictwa Międzynarodowej Komisji Nawigacji Powietrznej

i Czerwonego Krzyża; przeglądy informacyjne MSZ „Polska i Zagrani-

ca”; materiały polskiej delegacji na Powszechną Konferencję Rozbrojenio-

wą w Genewie w 1932 r.; wydawnictwo Ligi Narodów „Société Nations”.

Samodzielny Referat Ogólny

Archiwalia Samodzielnego referatu Ogólnego zawierają: zaprosze-

nia i depesze gratulacyjne dla szefa Sztabu Głównego; korespondencję

dotycząca studiów i stażów oﬁcerów armii obcych w Polsce oraz oﬁ-

cerów WP za granicą; sprawozdania z podróży służbowych; programy

wizyt delegacji zagranicznych w Polsce; programy pobytu oﬁcerów WP

i członków Związku Strzeleckiego za granicą; informacje o WP udzie-

lane attaché wojskowym państw obcych w Warszawie; korespondencję

w sprawie odznaczenia oﬁcerów armii obcych polskimi medalami oraz

oﬁcerów polskich medalami państw obcych; materiały dotyczące zaku-

pu za granicą materiałów dla WP oraz eksportu polskiego uzbrojenia za

pośrednictwem „Sepewe”; komunikaty dotyczące umów handlowych

i komunikacyjnych Polski z Czechosłowacją, Niemcami, Litwą, Esto-

nią, ZSRR i Wolnym Miastem Gdańskiem; referaty na temat organiza-

cji i uzbrojenia armii obcych; materiały dotyczące współpracy sztabo-

wej polsko-francuskiej, polsko-czechosłowackiej i polsko-rumuńskiej

w dziedzinie wywiadu wojskowego; korespondencja w sprawie cmenta-

rzy wojskowych i sprowadzenia zwłok gen. Józefa Bema.

Kancelaria

Dokumentacja wytworzona przez Kancelarię Oddziału II to: rozkazy

i zarządzenia NDWP, MSWojsk. i Oddziału II Sztabu Głównego (Gene-

ralnego) WP dotyczące spraw organizacyjnych i administracji wojskowej;

przepisy kancelaryjne i regulaminy biurowe, instrukcje rozliczenia podró-

ży służbowych; korespondencja w sprawach paszportowych; sprawozda-

nia Komisji Kontroli Ochrony Tajemnicy Wojskowej; materiały z odpraw

u szefa Sztabu Głównego i narad dowódców OK; teka z życzeniami dla

gen. Kazimierza Sosnkowskiego; protokoły posiedzeń Komitetu Krzyża

i Medalu Niepodległości; materiały Komisji Opiniującej przy Komisarzu

Rządu do Spraw Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu; rapor-

ty na temat sytuacji na Śląsku Cieszyńskim oraz plebiscytu na Warmii

i Mazurach. Na uwagę zasługują oryginały protokołów z posiedzeń Rady

Wojennej z lat 1920-1923 i dokumenty osobiste Józefa Piłsudskiego oraz

meldunki, rozkazy i dzienniki dotyczące wydarzeń majowych w 1926 r.

Archiwum

Spuścizna Archiwum Oddziału II to wykazy akt Oddziału II NSDWP,

Sztabu MSWojsk., Sztabu Generalnego WP i ekspozytur oraz attachatów

wojskowych przekazanych do Archiwum, protokoły spalenia akt oraz ko-

respondencja w sprawie przesłania akt.

Biblioteka

Na dokumentację Biblioteki Oddziału II składają się regulaminy,

katalog działowy, korespondencja w sprawie zakupu wydawnictw, cza-

sopism i map zagranicą oraz przesłania wydawnictw wojskowych atta-

chatom; dzienniki i wydawnictwa urzędowe, prasa polska i emigracyjna;

biuletyny i przeglądy informacyjne MSZ „Polska i Zagranica”, przeglądy

prasy zagranicznej GISZ, artykuły i opracowania m.in. na temat wojny

1920 r. i Litwy, wydawnictwa niemieckie i rosyjskie, ﬁszki biograﬁczne,

100

rękopisy prac gen. Władysława Sikorskiego, teksty referatów i wykładów

z dziedziny wojskowości, opracowania na temat wywiadu (kontrwywia-

du) polskiego i obcego.

Ekspozytury Oddziału II Sztabu Głównego (Sztabu Generalnego) WP

W skład grupy akt Ekspozytury Nr 1 w Wilnie wchodzą materiały

przejęte z ekspozytur Oddziału II NDWP w Wilnie i Grodnie, w tym do-

kumentacja ﬁnansowa Sztabu Obrony Krajowej w Wilnie i rozkazy Do-

wództwa Grupy Wojsk Litwy Środkowej; rozkazy MSWojsk., DOGen.,

NDWP, Sztabu Generalnego WP, DOK III i Komendy Obozu Warownego

Wilno; zadania i organizacja wywiadu na wschodzie; meldunki wywia-

dowcze dotyczące organizacji i dyslokacji wojska litewskiego oraz Armii

Czerwonej; komunikaty informacyjne o sytuacji polityczno-gospodar-

czej i wojskowej w ZSRR, na Litwie, Łotwie i w Prusach Wschodnich;

protokoły przesłuchań polskich jeńców zwolnionych z niewoli litewskiej

i sowieckiej; opracowania na temat stosunków polsko-litewskich i pol-

sko-białoruskich; kopie dokumentów wojskowych rosyjskich i litew-

skich; plany fortyﬁkacji i szlaków komunikacyjnych na terenie Białorusi

oraz mapy i inne dokumenty Białoruskiego Okręgu Wojskowego; infor-

macje na temat działalności wywiadu litewskiego oraz GPU (OGPU)

i GRU.

Akta Ekspozytury Nr 2 w Warszawie są reprezentowane przez raporty

dotyczące Śląska i działającej tam grupy dywersyjnej „Zygmunt”; rapor-

ty o sytuacji politycznej na Litwie oraz sprawozdania z akcji dywersyjnej

i kolportażowej wywiadu polskiego na terenie Litwy; korespondencja

dotycząca oﬁcerów ukraińskich, gruzińskich i azerbejdżańskich w WP;

informacje na temat organizacji ukraińskich, m.in. UWO, UNDO, OUN,

UNKT i „Wolne Kozactwo” działających na terenie RP i na emigracji;

referaty na temat problemów narodowościowych w ZSRR; meldunki

z posterunków oﬁcerskich dotyczące kwestii mazurskiej i działalności

niemieckich organizacji paramilitarnych i faszystowskich w WM Gdań-

sku oraz zadania dla polskiego wywiadu na terenie Prus Wschodnich

101

i WM Gdańska; sprawozdania z działalności Instytutu Naukowo-Badaw-

czego Europy Wschodniej i Instytutu Badań Spraw Narodowościowych;

referaty i informacje na temat mniejszości narodowych w Polsce, kwe-

stii żydowskiej i działalności polskich partii narodowych; sprawozdania

Związku Strzeleckiego i Polskiego Związku Zachodniego; wycinki pra-

sowe na temat polityki zagranicznej ZSRR; materiały dot. Śląska Cie-

szyńskiego i stosunków polsko-czechosłowackich; meldunki zawierające

informacje o skupiskach emigracji z terenu ZSRR w Europie.

Archiwalia Ekspozytury Nr 3 w Bydgoszczy (Poznaniu) to: ewi-

dencja agentów, dokumentacja ﬁnansowa; rozkazy organizacyjne

z wykazem agentów; raporty i sprawozdania z pracy wywiadowczej;

instrukcje wywiadowcze; sprawozdania, meldunki i raporty sytuacyj-

ne z działań wywiadowczych na pograniczu i w głębi Rzeszy; raporty

i meldunki wywiadowcze dotyczące organizacji, dyslokacji, wyszkolenia

i uzbrojenia Reichswehry oraz organizacji niemieckich związków woj-

skowych i paramilitarnych: Stahlhelm, Deutscher Ofﬁzier Bund, Reiter

Verein, Technische Nothilfe, Reichsbanner, Grenzschutz, Schutzpoli-

zei i Banschutz działających głównie na terenie Pomorza niemieckiego

i w Prusach Wschodnich; meldunki Wydziału Wojskowego Komisariatu

Generalnego RP w Gdańsku i placówki wywiadowczej „BIG” o sytuacji

w Gdańsku; akta śledcze i korespondencja w sprawie inwigilacji osób po-

dejrzanych o współpracę z wywiadem niemieckim; oryginały i fotokopie

dokumentów niemieckich władz wojskowych (w tym akta Abwehrstelle)

oraz organizacji paramilitarnych i nazistowskich; informacje o współ-

pracy wojskowej niemiecko-radzieckiej; raporty o transportach wojska

niemieckiego przez korytarz polski; meldunki i informacje dotyczące

organizacji, stanów liczebnych i szkolenia formacji nazistowskich SA

i SS oraz działalności policji politycznej (gestapo) z załączonymi kopia-

mi dokumentów; fotograﬁe, mapy i plany koszar, lotnisk i schronów oraz

fortyﬁkacji głównie z terenu Prus Wschodnich i Pomorza niemieckiego

oraz obiektów cywilnych i wojskowych na terenie III Rzeszy; referaty

na temat organizacji oraz metod pracy niemieckiego wywiadu ofensyw-

nego i defensywnego, a także działalności dywersyjnej w Polsce i WM

102

Gdańsku; dyslokacja i obsada personalna niemieckiej straży granicznej,

żandarmerii i straży celnej; korespondencja w sprawie inwigilacji osób

podejrzanych o szpiegostwo, akta śledcze i raporty kontrwywiadowcze;

meldunki dotyczące przegrupowania wojska niemieckiego i ćwiczeń

w pobliżu granicy z Polską oraz ruchu wojskowych w pociągach tranzy-

towych; szkice rozmieszczenia agentów polskiego wywiadu na terenie

Niemiec i innych państw; materiały posterunków oﬁcerskich nr 1-6.

Dokumentacja Ekspozytury Nr 4 Krakowie (Katowicach) składa

się z wykazów agentów (konﬁdentów); instrukcji o ochronie tajemnicy

wojskowej oraz wywiadowczych i szyfrowych; meldunków wywiadow-

czych z posterunków oﬁcerskich dotyczących organizacji, dyslokacji,

wyszkolenia i wyposażenia niemieckich sił zbrojnych (Reichswehry

i Wehrmachtu) oraz organizacji cywilno-wojskowych i policyjnych,

głównie na niemieckim Śląsku, w tym Heimatschutzbundu, Volksbundu

Schiliesien, Selbstschutzu, Schutzpolizei, a także organizacji nazistow-

skich – NSDAP, SA i SS; meldunków o sytuacji polityczno-wojskowej

w Czechosłowacji na Rusi Zakarpackiej; meldunków wywiadowczych

na temat dyslokacji Armii Czerwonej na terenie Ukraińskiego Okręgu

Wojskowego; raportów kontrwywiadowczych ze zwalczania obcego

szpiegostwa na terenie województw krakowskiego i śląskiego; protoko-

łów przesłuchań osób podejrzanych o działalność wywiadowczą i przy-

należność do niemieckich bojówek, dezerterów z WP oraz nielegalnie

przekraczających granicę; listów inwigilacyjnych i gończych; informa-

cji na temat niemieckiej akcji kolonizacyjnej i mniejszości niemieckiej

w Polsce oraz sytuacji Polaków na Śląsku Opolskim; meldunków doty-

czących ćwiczeń wojska, policji, organizacji paramilitarnych i oddziałów

SA w pobliżu granicy z Polską, organizacji niemieckiej straży granicznej

i celnej, naruszenia granicy i prowokacji niemieckich; wytycznych dla

służby wywiadowczej WP i Straży Granicznej z 1939 r.; fotograﬁi z deﬁ-

lad wojskowych i manewrów; wydawnictw niemieckich.

Do grupy akt Ekspozytury Nr 5 we Lwowie należą: raporty i mel-

dunki sytuacyjne dotyczące Ukraińskiego Okręgu Wojskowego, działal-

ności GPU (OGPU), rozbudowy przemysłu, komunikacji i fortyﬁkacji,

103

położenia ludności Ukrainy, dyslokacji Armii Czerwonej i sowieckiej

straży granicznej na terenie ZSRR, emigracji ukraińskiej oraz działal-

ności różnych organizacji politycznych, w tym nacjonalistów ukraiń-

skich na terenie Rzeczypospolitej; raporty kontrwywiadowcze zawie-

rające ocenę ruchu niepodległościowego i terrorystycznego na Ukra-

inie Zachodniej; wykazy osób zatrzymanych na granicy i dezerterów

z Armii Czerwonej; protokoły z przesłuchań uciekinierów z ZSRR i re-

lacje osób powracających z więzień sowieckich; opracowania na temat

polityki narodowościowej ZSRR, walki z Kościołem katolickim i Cer-

kwią prawosławną; meldunki wywiadowcze o wpływach niemieckich

na Słowacji; tłumaczenie instrukcji dla agentów sowieckich i inne rosyj-

skie dokumenty wojskowe pozyskane przez wywiad ekspozytury i KOP;

przeglądy prasy rosyjskiej i ukraińskiej.

Akta Ekspozytury Nr 6 w Brześciu n. Bugiem to: raporty organizacyj-

ne i wykazy agentów; sprawozdania z pracy ekspozytury i sprawozdania

DOK III ze stanu bezpieczeństwa na terenie województw wschodnich RP;

meldunki wywiadowcze i komunikaty dotyczące Litwy i ZSRR oraz dys-

lokacji Armii Czerwonej na trenie Białoruskiego Okręgu Wojskowego;

protokoły przesłuchań osób podejrzanych o szpiegostwo.

Attachaty wojskowe RP

Grupa archiwaliów attachatów wojskowych RP (w Belgradzie, Berli-

nie, Bernie, Brukseli, Budapeszcie, Budapeszcie, Helsingforsie (Helsin-

kach), Konstantynopolu, Kopenhadze, Londynie, Moskwie, Paryżu, Pra-

dze, Rydze, Rzymie, San Sebastian, Sztokholmie, Tokio, Waszyngtonie

i Wiedniu) obejmuje: korespondencję z różnymi instytucjami w Polsce

i w kraju urzędowania dotyczącą spraw personalnych, administracyjnych

i ﬁnansowych placówek wojskowych, odznaczeń, wizyt oﬁcjalnych oraz

zakupu uzbrojenia dla WP zagranicą i jego transportu do Polski. Poza

tym włączono tu również okólniki MSZ, rozkazy MSWojsk. i instrukcje

Oddziału II dla attaché wojskowych za granicą; plany studiów i stażów

oﬁcerów WP zagranicą, głównie we Francji i Wielkiej Brytanii; materiały

dot. służby wojskowej Polaków w armiach obcych i w Legii Cudzoziem-

104

skiej; raporty i informacje na temat organizacji, wyszkolenia i uzbrojenia

armii obcych oraz analizy ich budżetów wojskowych; materiały Polskiej

Wojskowej Misji Zakupów w Paryżu i Kierownictwa Transportów Woj-

skowych w Wiedniu; oferty ﬁrm zagranicznych produkujących sprzęt

wojskowy; opracowania na temat stosunków wewnętrznych i zagranicz-

nych krajów urzędowania, Ligi Narodów, państw Małej Ententy i paktu

w Locarno; raporty prasowe i referaty informacyjne NDWP oraz Oddzia-

łu II Sztabu Generalnego WP dotyczące spraw międzynarodowych; in-

formacje attaché wojskowych na temat rozbudowy sił zbrojnych Niemiec

i ZSRR oraz działalności obcych służb wywiadowczych; wycinki z prasy

i wydawnictwa.

Wydział Wojskowy Komisariatu Generalnego RP

w Wolnym Mieście Gdańsku

Grupę akt Wydziału stanowią: rozkazy i zarządzenia dot. organi-

zacji placówek wojskowych w siedzibie Generalnego Komisarza RP

w Gdańsku; wykaz szyfrów; raporty i informacje na temat stosunków po-

litycznych, gospodarczych i narodowych w WM Gdańsku; postanowienie

Wysokiego Komisarza Ligi Narodów dotyczące postoju okrętów polskich

w porcie gdańskim; raporty, meldunki i komunikaty informacyjne pla-

cówki wywiadowczej „BIG” dotyczące organizacji, wyszkolenia i dyslo-

kacji jednostek wojskowych, straży celnej i policji niemieckiej na Pomo-

rzu oraz rozbudowy obiektów wojskowych, dróg i umocnień w Prusach

Wschodnich, a także działalności niemieckich organizacji wojskowych

i nazistowskich oraz sytuacji Polaków w WM Gdańsku; meldunki konsu-

latów RP w Królewcu, Kwidzynie i Szczecinie oraz raporty posterunków

oﬁcerskich o sytuacji militarnej Niemiec. Na uwagę zasługuje informacja

dotycząca rozpracowania szyfru „Enigmy”.

Materiały z lat 1939-1959

Materiały te zawierają: opracowania na temat ekspozytur zachodnich

i fotokopie dokumentów Oddziału II sporządzone w niemieckim Archi-

105

wum w Oliwie; referaty i komunikaty na temat Oddziału II i samodziel-

nych referatów informacyjnych DOK opracowane po wojnie; akta oﬁce-

rów Oddziału II Sztabu Głównego (Generalnego) WP oraz akta oﬁcerów

WP podejrzanych o współpracę z obcymi wywiadami wojskowymi.

Zespół akt Oddziału II Sztabu Głównego (Generalnego WP) z lat

1921-1939 liczy 7861 jednostek archiwalnych. Archiwalia te, chociaż

niekompletne, stanowią największą w kraju i unikalną bazę źródłową do

badań z zakresu organizacji i metod działania polskiego wywiadu i kontr-

wywiadu wojskowego w okresie II Rzeczypospolitej.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Struktura i organizacja Oddzialu II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego w latach18
Historia Polski XX i XXIw, II RP w latach 1921-1939
Banach Zasady i Metoda Pracy Oddziału II Sztabu
III.PRZEMIANY CYWILIZACYJNE W LATACH 1918-1939, 18.Gospodarka II Rzeczypospolitej, Marek Biesiada
Przemysław Jastrzębski, Odbiorcy i zasięg oddziaływania „Myśli Narodowej” 1921 1939
Charakterystyka ustroju II Rzeczpospolitej w latach 1918 1939
POLSKA POLITYKA ZAGRANICZNA W LATACH 1936 1939
Program Profilaktyczny dla oddziału II, PRZEDSZKOLE
Polska polityka zagraniczna w latach 1935-1939, Dyplomaca Europejska, 4 semestr, polit ZP, polit ZP
POLITYKA POLSKI W LATACH 1921 1932
III.PRZEMIANY CYWILIZACYJNE W LATACH 1918-1939, 19.Osiągnięcia naukowo-techniczne, Marek Biesiada
nlpz II i III generacja w rzs
Powstanie Stronnictwa Narodowego i Ruch Narodowy w latach 1928 1939

więcej podobnych podstron