Zespół Szkół Zawodowych

Olesno 10.05.2005

Im. Józefa Lompy
Ul. Wielkie Przedmieście 41
46-300 Olesno
Technikum Budowlane
Specjalizacja: Materiały i wyroby budowlane
Symbol cyfrowy zawodu: 311(04)

Temat: Architektura starożytnego Egiptu

Rok 2004/2005
Klasa II tb

Materiały budowlane………………………………………3

Konstrukcje…………………………………………………3

Forma, rze

ź

ba, kolumny…………………………………..4

Grobowce…………………………………………………...5

Ś

wi

ą

tynie……………………………………………………7

Pałace……………………………………………………….9

Mieszkania………………………………………………….9

Miasta……………………………………………………….9

-

2

-

MATERIAŁY BUDOWLANE

Podstawowymi materiałami budowlanymi stosowanymi w najstarszym okresie

historii Egiptu były muł nilowy a oprócz niego trzcina. Pó

ź

niej z mułu formowano

cegły wysuszane na sło

ń

cu. Drewno stosowano rzadko. Nie było ono w dawnym

Egipcie tak

ą

rzadko

ś

ci

ą

, jak dzi

ś

, niemniej było surowcem drogim, a ze wzgl

ę

du na

twarde gatunki trudnym w obróbce. Kamie

ń

natomiast wyst

ę

puje w kilku odmianach.

Do reprezentacyjnych budowli zwo

ż

ono delikatny wapie

ń

z Pustyni Libijskiej oraz

ró

ż

owy granit z Górnego Egiptu. Dobry, zwarty piaskowiec zapewniał materiał trwały i

o du

ż

ej wytrzymało

ś

ci na

ś

ciskanie.

KONSTRUKCJE

Konstrukcje egipskie były proste i stateczne. Składały si

ę

z belek oraz

wspieraj

ą

cych je

ś

cian lub słupów. Stropy wykonywano z

belek drewnianych, przylegaj

ą

cych do siebie. Uszczelnione

glina i plecionka z trzciny spełniały funkcje stropodachów. W
budynkach monumentalnych stosowano kamienne belki
stropowe.

Ze

wzgl

ę

du

na

stosunkowo

niewielka

wytrzymało

ść

kamienia na zginanie nie mogły one mie

ć

du

ż

ej rozpi

ę

to

ś

ci. Konieczno

ść

podpierania krótkich i bardzo

ci

ęż

kich belek sprawiała,

ż

e słupy budowli były przysadziste

– ich wysoko

ść

nie przekraczała czterech do sze

ś

ciu

ś

rednic

i rozstawiano je w niewielkich odległo

ś

ciach. Pierwotne

mieszkania Egipcjan, si

ę

gaj

ą

c okresu przedhistorycznego,

były lepiankami z gliny o kształcie kopulastym. Pó

ź

niej

dopiero rozwija si

ę

prymitywna chata o kształcie,

czworo

ś

ciennym, lepiona lub murowana z cegieł. Cegły formowano w skrzynkach

drewnianych. Egipcjanie umieli wypala

ć

cegł

ę

, poniewa

ż

jednak w suchym, ciepłym

klimacie cegła schła na powietrzu szybko i łatwo uzyskiwała potrzebna wytrzymało

ść

,

natomiast wypał był

ż

mudny i drogi, zadawalano si

ę

z małymi wyj

ą

tkami cegł

ą

surow

ą

. Domy nie były wysokie, zwykle parterowe lub jednopi

ę

trowe, wytrzymało

ść

nie palonej cegły była wystarczaj

ą

ca, tym bardziej,

ż

e mury stawiano t

ę

gie, grube u

dołu a zw

ęż

aj

ą

ce si

ę

ku górze. Dla wzmocnienia naro

ż

ników i górnej kraw

ę

dzi

wpuszczano drewniane beleczki. Podobnie obramione były okna i drzwi pr

ę

tami

drewnianymi. Strop układano z belek
przylegaj

ą

cych

do

siebie.

Taki

stropodach

uszczelniano

glin

ą

,

zmieszan

ą

z sieczka, li

ść

mi, słom

ą

.

Egipscy

budowniczowie

posiadali

umiej

ę

tno

ść

wykonywania ceglanych

sklepie

ń

małej rozpi

ę

to

ś

ci. Ze wzgl

ę

du

na gor

ą

ce, ostre sło

ń

ce ograniczano

ilo

ść

i wielko

ść

okien do minimum,

zadawalaj

ą

c si

ę

dla dopływu powietrza i

ś

wiatła samymi drzwiami. Pojawiała si

ę

natomiast konstrukcja trójk

ą

ta obci

ąż

aj

ą

cego, której ide

ą

jest zmniejszenie nacisku

na poziome, zginane elementy budowli. W celu uzyskania nad belkami lub płytami
pustej przestrzeni, wykonywano nad nimi rodzaj daszka z dwóch uko

ś

nie

ustawionych kamieni, które kierowały na boki, ku podporom, siły nacisku warstw
górnych.

- 3 -

Szpaler sfinksów prowadzący do świątyni

FORMA,RZEZBA, KOLUMNY

W sztukach plastycznych, tak

ż

e w architekturze, obowi

ą

zywał kanon, czyli

niezmienna zasada kształtowania dzieł według okre

ś

lonych wzorców i reguł. W

architekturze egipskiej kanon objawiał si

ę

podobie

ń

stwem i obiektów, i sposobu

organizowania przestrzeni. D

ąż

ono do czytelnej, zamkni

ę

tej formy, monumentalnej

obiektach sakralnych i sepulkralnych. Wyst

ę

powały układy symetryczne wzgl

ę

dem

osi podłu

ż

nej i składaj

ą

ce si

ę

ze zró

ż

nicowanych członów architektonicznych. W

malarstwie i reliefie schemat postaci ludzkiej polegał na przedstawieniu tułowia i oka
na wprost, a głowy i nóg z profilu. Ustalone te

ż

były proporcje postaci, a osoby

zajmuj

ą

ce wy

ż

sz

ą

pozycj

ę

w hierarchii społecznej uwidoczniano w wi

ę

kszej skali i

postawie bardziej dostojnej. Sceny z

ż

ycia

bogów i ludzi były przeplatane hieroglifami;
wyst

ę

powała jedno

ść

pisma i obrazu, malarstwo

ł

ą

czyło si

ę

z rze

ź

b

ą

, rze

ź

ba z architektur

ą

.

Monumentaln

ą

rze

ź

b

ę

w pełnej bryle

wykonywano z granitu lub piaskowca, ujmuj

ą

c

postacie bóstw i władców w sposób zwarty,
lekko zgeometryzowany i nadaj

ą

c pos

ą

gom

cechy spokoju, surowo

ś

ci i dostoje

ń

stwa. Cz

ę

sto

powtarzano

wielokrotnie

ten

sam

motyw

rze

ź

biarski, np. do

ś

wi

ą

ty

ń

prowadziły szpalery

jednakowych sfinksów, przed

ś

wi

ą

tyni

ą

w

Abu Simbel ustawiono cztery identyczne pos

ą

gi

Ramzesa II, a w zachodnich Tebach przed

ś

wi

ą

tyni

ą

Amenhotepa III – dwie ogromne jego

podobizn, zwane kolosami Memnona.

Kolumna egipska nie pojawia si

ę

od razu

w gotowym kształcie. Pocz

ą

tkowo podpor

ą

stropu jest czworograniasty filar. Z czasem,
przez

ś

ci

ę

cie kraw

ę

dzi, filar otrzymuje profil

o

ś

mioboczny. Dalsze

ś

cinanie kraw

ę

dzi daje kolejno przekrój szesnastok

ą

tny, w

ko

ń

cu przechodzi w koło. Kolumny, jakie wypieraj

ą

filary pod koniec epoki s

ą

t

ę

gie,

grubsze u dołu i oparte na płaskim kr

ąż

ku zwanym baza. Górna cz

ęść

kolumny

uformowana jest w głowic

ę

–kapitel, która za po

ś

rednictwem gładkiej kostki d

ź

wiga

belk

ę

stropu. Głowica otrzymuje form

ę

zdobnicza wykonan

ą

po kamieniarsku i

malowana. Motywy dekoracyjne czerpano
przede wszystkim ze

ś

wiata ro

ś

linnego.

Przedstawiaj

ą

one w sposób uproszczony

li

ś

cie, p

ą

czki i kwiaty, korony palm. Pó

ź

niej

pojawiaj

ą

si

ę

rzadkie głowice z twarzami

zwróconymi w cztery strony

ś

wiata (rys.2.), w

wielu wypadkach jest ozdobiona płasko
wyrytymi wizerunkami bogów i królów, scenami
historycznymi lub religijnymi, uzupełnionymi
opisem w hieroglifach.

-

4

-

Abu Simbel – posągi Ramzesa II

rys.1 rys 2

GROBOWCE

Grobowce odgrywały w Egipcie wielk

ą

rol

ę

, a ich na ogół solidne wykonanie

umo

ż

liwiało i umo

ż

liwia nadal badania.

Proste groby znaczniejszych osób w
czasach bardzo dawnych, na pocz

ą

tku

Starego Pa

ń

stwa, były podziemnymi

komorami

o

małych

rozmiarach,

wyło

ż

onymi

cegł

ą

lub

drewnem,

zabezpieczonymi od góry stropem.
Nieco pó

ź

niej pojawia si

ę

nadbudowa

w formie prymitywnej chatki. Wreszcie
ukształtowuje si

ę

grób nadziemny jako

blok o lekko pochyłych

ś

cianach i

płaskim dachu, wykonany z kamienia
lub

cegły.

Pó

ź

niejsi

mieszka

ń

cy

Egiptu, arabowie, nazwali te groby –
mastaba (ławka). Starsze mastaby
zawieraj

ą

tylko jedno pomieszczenie,

pó

ź

niej pomieszcze

ń

jest kilka albo

kilka mastab tworzy rodzinny zespół.

Piramida była grobowcem faraona. Jest to

ostrosłup prosty o podstawie kwadratowej,

ś

cianach

nachylonych pod k

ą

tem około 50° do poziomu,

pełny

z

wyj

ą

tkiem

paru

niewielkich

komór

poł

ą

czonych korytarzami. Główna komora po

ś

rodku

przeznaczona jest na mumie króla. Spo

ś

ród

kilkudziesi

ę

ciu piramid kilka zasługuje na nieco

szersze omówienie. S

ą

to przede wszystkim dwie

nietypowe, najstarsze piramidy: D

ż

esera w Sakkara

i piramida w Dahszur.

Pierwsza zbudowana na

prostok

ą

cie z małych bloków kamiennych, nadaj

ą

c

jej kształt sze

ś

cianu zmniejszaj

ą

cych si

ę

stopni.

Wygl

ą

da ona tak jakby sze

ść

coraz

mniejszych mastab ustawiono jedna na drugiej. Piramid

ę

w Dahszur nazwano

‘’łamana’’, poniewa

ż

lica jej mniej wi

ę

cej w

połowie wysoko

ś

ci s

ą

załamane i biegn

ą

ku

wierzchołkowi z mniejszym nachyleniem. S

ą

domniemania,

ż

e obawiaj

ą

c si

ę

zawalenia

piramidy o zbyt stromych

ś

cianach, ju

ż

w czasie

jej budowy zmniejszono k

ą

t nachylenia

ś

cian

górnej partii o przeszło 10°. Nauka uwa

ż

a obie

te piramidy za wyraz formy przej

ś

ciowej mi

ę

dzy

mastabami a piramid

ą

wła

ś

ciw

ą

.

- 5 -

Sakkara - pimida Dżesera

Dahszur - piramida Snofru

Najliczniejsze były piramidy na planie kwadratu zorientowanego według

czterech stron

ś

wiata, ukształtowane jako regularne ostrosłupy. Zostały one uznane

przez staro

ż

ytnych za pierwsze z siedmiu cudów

ś

wiata. Urzekały zawsze prostot

ą

statecznych

brył

tak

uformowanych,

aby

mogły

przetrwa

ć

wieki. Wi

ę

kszo

ść

z nich

imponuje

wielko

ś

ci

ą

,

których

wymiary z upływem czasu na
skutek zniszcze

ń

i tak uległy

zmianie, s

ą

obecnie o par

ę

metrów

mniejsze od pierwotnych.
Trzy wa

ż

ne piramidy wznosz

ą

si

ę

koło wsi Giza, w pobli

ż

u Kajro.

Piramida króla Chufu (Cheopsa)
zało

ż

ona na kwadracie, o boku

233m długim, 145m wysoka, jest
najwi

ę

ksza.

Ten

symbol

despotycznych rz

ą

dów królewskich

jest najbardziej masywn

ą

budowl

ą

kamienn

ą

,

jak

ą

kiedykolwiek

wzniesiono.

Druga,

faraona

Chabra, liczy 135m wysoko

ś

ci, trzecia Menkaure jest tylko 66m wysoka.

Komora królewska w piramidzie Chufu (Cheopsa) ma kształt izby

ś

redniej

wielko

ś

ci. Interesuj

ą

co rozwi

ą

zano strop, który składa si

ę

z pi

ę

ciu jednolitych płyt

kamiennych, jedna nad drug

ą

, poprzedzielanych pustymi przestrzeniami. Nad

najwy

ż

sz

ą

płyt

ą

uło

ż

ono rodzaj daszka z kamienia, o dwóch połaciach. Chodziło tu

wida

ć

o zabezpieczenie sarkofagu przed ewentualnym obsuni

ę

ciem wy

ż

ej

poło

ż

onych mas kamiennych (rys. wy

ż

ej). Konstrukcje tego rodzaju, wbudowan

ą

w

mas

ę

muru nazywamy trójk

ą

tem obci

ąż

aj

ą

cym. Do komory głównej prowadzi w

ą

ski,

stromy korytarz. Poszerza si

ę

on i podwy

ż

sza przed wej

ś

ciem do komory na kształt

w

ą

skiej, do

ść

wysokiej sali, około 50

m długiej. Przed ni

ą

oddziela si

ę

korytarz poziomy do komory królowej
oraz trzeci, biegn

ą

cy w dół, do

podziemnej

komory

nieznanego

przeznaczenia.

Rozmiary

wielkiej

piramidy,

system

podziemnych

korytarzy,

odci

ąż

enie

komory

grobowej

ś

wiadczy o du

ż

ej wiedzy

technicznej egipskich budowniczych.
Znakomite

dopasowanie

ciosów

kamiennych układanych bez spoiwa i
precyzja

wykonania

drobnych

szczegółów,

zdumiewaj

ą

ce

w

zestawieniu z masywem kolosalnej piramidy, s

ą

dziełem ludzi dysponuj

ą

cych jedynie

prymitywnymi narz

ę

dziami. Do dzi

ś

niezupełnie rozeznano, w jaki sposób potrafili

przemieszcza

ć

bloki skalne wa

żą

ce kilkadziesi

ą

t ton.

- 6 -

Piramida Chufu (Cheopsa)

Pó

ź

niejsze piramidy, wczesnego okresu

teba

ń

skiego, s

ą

znacznie mniejsze i nie

zawsze solidnie budowane. W Abydos, na
zachodnim brzegu Nilu, powstaje jeszcze kilka
małych piramid z cegły. Jednak górzysty teren
Górnego Egiptu daje pocz

ą

tek grobowcom

skalnym. S

ą

to pomieszczenia wykute w skale,

z wej

ś

ciem od strony stoku. W najprostszej

formie grobowiec taki składa si

ę

z płytkiego

przedsionka, z kolumnami lub pos

ą

gami

podpieraj

ą

cymi strop, i niezbyt obszernej sali.

W gł

ę

bi, czasem nieco ni

ż

ej, mie

ś

ci si

ę

trumna

w małej komorze grobowej. Niektóre grobowce
skalne okresu pó

ź

niejszego zawieraj

ą

po kilka

mniejszych

lub

wi

ę

kszych

komór,

uszeregowanych jedna za drug

ą

. Do takich nale

ż

y wielokomorowy grobowiec

faraona Seti I z XIII w. p.n.e. o ł

ą

cznej długo

ś

ci około 150m. Słynny grobowiec

Tutank-Amena z XIV w. p.n.e. odkryty w roku 1922 przez ekspedycj

ę

angielsk

ą

składał si

ę

z długiego korytarza i czterech komór nie uszeregowanych wzdłu

ż

jednej

linii.

SWIATYNIE

Ś

wi

ą

tynie, zarówno grobowe, jak równie

ż

po

ś

wiecone kultowi ró

ż

nych bóstw,

wznoszono z kamienia ciosowego lub wykuwano w zboczach skalistych gór. Z
okresu Starego Pa

ń

stwa, zwanego te

ż

memfickim, pochodz

ą

usytuowane przy

piramidach

ś

wi

ą

tynie

ż

ałobne, w których odbywał si

ę

ko

ń

cowy ceremoniał przed

ostatecznym pochówkiem mumii. Obiekty te, o nieprawdopodobnie masywnych

ś

cianach w stosunku do przestrzeni wn

ę

trza, mie

ś

ciły: przedsionki, sal

ę

szeroka,

sal

ę

dług

ą

, dziedziniec, komory na wizerunki zmarłego i miejsce

ś

wi

ę

te.

Do połowy II tysi

ą

clecia p.n.e. nie

wytworzył si

ę

jednolity typ

ś

wi

ą

tyni

po

ś

wi

ę

cony bogom. Wznoszono obiekty

pi

ę

kne,

ró

ż

norodne,

ale

na

ogół

niewielkie.

Rozkwit

egipskiego

budownictwa sakralnego nast

ą

pił w

okresie

Nowego

Pa

ń

stwa,

kiedy

Amenhotep syn Hapu ustalił kanon
budowy

ś

wi

ą

ty

ń

wolno stoj

ą

cych. W

licznych obiektach powtarzał si

ę

ten

sam układ pomieszcze

ń

. Od kaplicy-

przystani, stoj

ą

cej nad Nilem lub

kanałem, prowadziła aleja sfinksów do pylonów, czyli wie

ż

flankuj

ą

cych bram

ę

ś

wi

ą

tyni. Za pylonami znajdował si

ę

dziedziniec otoczony z trzech stron podcieniami,

a dalej sala hypostylowa o stropie podpartym wieloma kolumnami, równomiernie
rozstawionymi na całej powierzchni.

- 7 -

W du

ż

ych

ś

wi

ą

tyniach sala hypostylowa

bywała podwy

ż

szona w

ś

rodkowej cz

ęś

ci i miała

układ bazylikowy, umo

ż

liwiaj

ą

cy do

ś

wietlenie

mrocznego wn

ę

trza górnymi okienkami.

Z

sali

hypostylowej

przej

ś

cie prowadziło do sali,

gdzie przechowywano bark

ę

,

w

której

pos

ą

g

bóstwa

odbywał procesje, a nast

ę

pnie

do

kaplicy

-

miejsca

przechowywania

posagu

bóstwa. Za tym zasadniczym
kompleksem,

usytuowanym

wzdłu

ż

jednej osi, znajdowały

si

ę

liczne

pomieszczenia

przeznaczone

na

skarbce,

archiwa, magazyny i miejsca
zebra

ń

kapłanów. Im dalej od

bramy głównej, tym wy

ż

szy był

poziom posadzek, wskutek czego kolejne pomieszczenia były coraz ni

ż

sze. Ró

ż

nice

poziomów pokonywano za pomoc

ą

pochylni. Lud miał wst

ę

p na dziedziniec,

urz

ę

dnicy do sali hypostylowej, a sanktuarium z pos

ą

giem bóstwa dost

ę

pne były

tylko dla kapłanów.

Kanon

ś

wi

ą

tyni egipskiej był stosowany bardzo długo, o czym

ś

wiadczy

ś

wi

ą

tynia Horusa w Edfu z okresu ptolomejskiego. Niekiedy w ramach zasadniczego

nast

ę

pstwa poszczególnych cz

ęś

ci budowli zdarzały si

ę

pewne uzupełnienia i

modyfikacje, np. kilka dziedzi

ń

ców

i pylonów, a tak

ż

e dwa lub trzy

hypostyle. Najbardziej typowym
przykładem

ś

wi

ą

tyni ,,klasycznej” ,

wzniesionej według kanonu jest

ś

witania Chansu w Karnaku.

-

8

-

PAŁACE

Mieszkania faraonów nie były ani w cz

ęś

ci tak solidnie budowane, jak

ś

wi

ą

tynie. Do wyj

ą

tków zalicza

ć

mo

ż

na pałac Amenofisa IV z ciosowego kamienia,

wzniesiony w XIV w. p.n.e. w dzisiejszej miejscowo

ś

ci Tel.-el-Amaran. Król ten był

reformatorem na ka

ż

dym polu

ż

ycia Egiptu, nie wył

ą

czaj

ą

c religii. Zorganizował on i

zmodernizował warsztaty rze

ź

biarskie i malarskie, popierał rzemiosło. Po jego

ś

mierci kolegium kapłanów przywróciło dawn

ą

religi

ę

i dawny porz

ą

dek rzeczy.

mieszkania

Dom mieszkalny okresu tebia

ńś

kiego, szczególnie zamo

ż

nego Egipcjanina,

ju

ż

tylko form

ą

konstrukcyjn

ą

przypominał chat

ę

z okresu memfickiego. Wy

ż

si

urz

ę

dnicy, dworzanie, bogaci kupcy budowali dwory o kilku lub kilkunastu pokojach,

nie licz

ą

c zabudowa

ń

na pomieszczenia słu

ż

by, trzody, sprz

ę

tu, magazynów

ż

ywno

ś

ci, a nawet kapliczki ogrodowej. Dwór taki otoczony był murem i stanowił

wyodr

ę

bnion

ą

zagrod

ę

.

miasta

Miasta były g

ę

sto zabudowane i chronione

bardzo grubymi murami z suszonych cegieł. Cz

ęść

zewn

ę

trzn

ą

miasta, bli

ż

ej murów obronnych,

zamieszkiwała biedota i rzemie

ś

lnicy. W centralnej

cz

ęś

ci mieszkali urz

ę

dnicy i kupcy.

- 9 -

Luksor – miasto położone na

wschodnim

brzegu Nilu.