WYKŁAD DRUGI

YKŁAD

DRUGI

R. Ingarden,

Wstęp do fenomenologii Husserla.

Wykłady wygłoszone na Uniwersytecie w Oslo

(15 wrzesień – 17 listopad 1967),

tł. A. Półtawski, PWN, Warszawa 1974,

s. 30-55.

WYKŁAD DRUGI
22 września 1967

Zanim zajmiemy się bezpośrednio niektórymi zagadnieniami me-

rytorycznymi,   pragnę   jeszcze   podać   pewne   informacje   o   pierwszym
okresie   fenomenologii,   mianowicie   o   tym,   kiedy   rozwijał   się   krąg
związany z Husserlem w Getyndze, zaś nieco później również w Mo-
nachium.   Chcę   to   uczynić,   gdyż   znajomość   owych   lat,   jak   również
ówczesnej literatury fenomenologicznej, jest dziś na ogól dość ogra-
niczona.  Wydaje  się

jakby cały ten okres, który nazywam okresem

,,rdzennej”  (originell)  fenomenologii   Husserla,   zniknął   do   pewnego
stopnia ze świadomości współczesnej.  Mały przykład:  gdy byłem  w
zimie   1959   roku   w   Stanach   Zjednoczonych,   działało   tam   bardzo
niewielu   fenomenologów.   W   Nowym   Yorku   pracowali   np.   Dorion
Cairns. Dietrich von Hildebrand, Aron Gurwitsch. Alfred Schutz już
nie   żył.  Panował   natomiast  neopozytywizm,   tzw.  logical   positivism.
Mniej więcej dwa lata temu napisał mi ktoś, że sytuacja filozofii w
USA   bardzo   się   zmieniła,   że   na   wielu   uniwersytetach   kwitnie   tam
fenomenologia. To było wszystko, czego się wówczas dowiedziałem —
i ucieszyłem się tym. Przed rokiem, po wizycie w Oslo, udałem się do
Paryża. Przyjechała tam wówczas, po drodze do Hannoveru na kongres
poświecony   Leibnizowi,   moja   dawna   uczennica   z   Krakowa,   pani
Tymieniecka-Houthakker. Opowiedziała mi ona, że została specjalnie

zaproszona   przez   pewne   kolegium   w   Pittsburghu,   by   wykładać   o
fenomenologii, w szczególności zaś o Husserlu. Gdy bowiem mówi się
w  Ameryce  o  fenomenologii,  ma  się  na  myśli   Heideggera.  a  zatem
egzystencjalizm.   Husserl   zaś   jest   prawie   nieznany   —   jak   również
podstawowe   zagadnienia   filozoficzne,   które   doprowadziły   go   do
filozofii.   Prawie   ta   sama   sytuacja   panuje   we   Francji.   Przez
fenomenologie rozumiano tam zaraz po wojnie tylko Jean-Paul Sartre'a
i   Merleau-Ponty'ego.   O   tym,   że   wcześniej   istniała   we   Francji
fenomenologia,   prawie   już   zapomniano.   A   przecież   od   zakończenia
pierwszej wojny światowej działali tam dwaj bezpośredni uczniowie
Husserla: Alexander Koyré i Jean Kering. Koyré podjął i opublikował
szereg prac z zakresu historii filozofii, później zaś z zakresu historii
nauk   przyrodniczych.   W   latach   trzydziestych   wydawał   poważne
czasopismo   filozoficzne   ,,Recherches   philosophiques”.   Wychodziło
ono przez szereg lat i grupowało wielu filozofów zbliżonych wówczas
do   fenomenologii;   m.in.   J.   P.   Sartre   ogłosił   tam   również   artykuł   o
Husserlowskiej   teorii   Ja   transcendentalnego

. Po drugiej wojnie

światowej jednak.teren opanowany został przez Sartre'a, Merleau-
Ponty'ego i Jean Wahla.

W Niemczech, począwszy od lat trzydziestych, filozofia Heideg-

gera   i   jego   uczniów   wyparła   zupełnie   Husserla   i   innych   fenomeno-
logów z jego kręgu tak, że stali się tam oni właściwie nieznani. Dzięki
opublikowaniu po wojnie 11 tomów spuścizny Husserla, zaczyna się
wprawdzie   renesans   jego   filozofii,   nie   dzieje   się   to   jednak   tak,   jak
można by oczekiwać. Powstaje nauka o fenomenologii, natomiast nie
sięga się do Husserla po to, aby stworzyć żywą filozofię w jego duchu.
Osobiście sądzę, że Husserl w sposób radykalny przerósł wszystkich
swoich   następców,   i   że   powaga   i   precyzja   naukowa   analiz
fenomenologicznych zarówno jego własnych, jak i pierwszej generacji
fenomenologów, stoi o tyle  wyżej  od całej twórczości  Heideggera  i

J. P. Sartre. La transcendance de l’ego. Esquisse d'une description

phenomenologique, „Recherches philosophiques”, 1936. Przedruk w formie książki,
opatrzony wstępem, uwagami i tekstami uzupełniającymi przez Sylvie le Bon, Paris
1972.

YKŁAD

DRUGI

jego następców, że osiągnięcia naukowe Husserla, jego przyjaciół i
uczniów nie powinny pójść w zapomnienie.

Chciałbym zatem dostarczyć pewnych informacji o getyngeńskim

kręgu fenomenologów oraz o fenomenologii ,,monachijskiej”.

Początki fenomenologii w Monachium są dość osobliwe. Na po-

czątku wieku prowadził tam świetna działalność Theodor Lipps. Po-
wstał też krąg jego uczniów i wszystko zdawało się wskazywać na to,
że   będzie   tam   działać   silna   szkoła   Lippsa.   Jednocześnie   jednak
pracował   również   w   Monachium   Alexander   Pfander,   który   nie   bez
przyczyny nadał swej książce, wydanej w roku 1900, tytuł  Fenome-
nologia   woli.  Kilka   lat   później   przeniósł   się   do   Monachium   Max
Scheler   —  i   wkrótce   zaczął   studiować  Badania   logiczne  Husserla   i
omawiać je z grupą młodych przyjaciół. W ten sposób tworzyło się tam
stopniowo   Towarzystwo   Filozoficzne,   którego   członkami   zostali,
oprócz dotychczas wymienionych,  Moritz Geiger, Johannes Daubert,
Adolf   Reinach,   później   zaś   Dietrich   von   Hildebrand.   Pewnego   dnia
Daubert pojechał do Getyngi, poszedł na wykład Husserla i zaczął z
nim rozmowę filozoficzną. Był to początek bezpośrednich kontaktów
Husserla z „monachijczykami”. Po pewnym czasie Husserl odwiedził
Monachium i stosunki zaczęły się zacieśniać i ożywiać.

Johannes Daubert był osobliwą postacią. Zdaniem wszystkich

moich przyjaciół monachijskich, którzy mi o nim opowiadali, był on
tam najmądrzejszym filozofem. Nigdy jednak nie napisał ani słowa — i
dziś nikt nie może stwierdzić, co wiedział i co zrobił w filozofii
Daubert. W pewnym jednak sensie był on centralną postacią grupy
monachijskiej.

W roku 1911 ukazała się księga pamiątkowa ku czci Theodora

Lippsa pod tytułem Monachijskie rozprawy filozoficzne

; repre-

zentowani są tam Reinach, Pfander, Geiger i inni — całe monachijskie
Towarzystwo Filozoficzne. W tym czasie byli oni już wszyscy
fenomenologami, Adolf Reinach zaś wkrótce habilitował się w Ge-
tyndze i następnie rozwinął tam nader żywą działalność nauczycielską.
Był zresztą znakomitym nauczycielem, znacznie bardziej uzdolniony w

Münchener philosophische Abhandlungen, Leipzig 1911.

prowadzeniu   seminarium   i     znacznie   bardziej     konkretny   w
bezpośredniej rozmowie niż sam Husserl. Husserl był dla nas stale zbyt
mądry,   zbyt   trudny;   gdy   zadano   mu   jakieś   pytanie,   odpowiadał
rozważaniem, które zaczynało się niejako trzy kilometry wcześniej, aby
dopiero na tej drodze dojść do postawionego pytania i rozwinąć je w
zespole związanych  z nim zagadnień. Reinach natomiast odpowiadał
krótko   i   posiadał   na   każde   pytanie   natychmiast   gotową   odpowiedź,
opatrzoną często trafnym przykładem. Posiadał wskutek tego znaczny
wpływ i uczniowie niezmiernie go żałowali, gdy poległ w Belgii, w
zupełnie młodym wieku, w roku 1917.

Gdy przybyłem do Getyngi na wiosnę 1912, grupa filozofów ota-

czająca Husserla była już wcale liczna i żywa. Często chodzili oni na.
wspólne   spacery   lub   jadali   wspólnie,   prowadząc   żywe   dyskusje   o
zagadnieniach   fenomenologicznych.   Również   tu   istniało   już   Towa-
rzystwo  Filozoficzne, na którego posiedzeniach omawiany był  przez
cały rok jeden obrany temat. Fenomenologia  była  dla tych  młodych
ludzi   czymś   więcej   niż   duchową   atmosferą;   była   pewnego   rodzaju
wspólną formą życia.

Trzeba teraz powiedzieć coś o tych ludziach i ich pracach. Zacznę

może od grupy monachijskiej, która wprawdzie powstała później, ale
posiadała swoje własne — różne od Husserlowskiego — oblicze.
Istniały również w jej obrębie rozmaite odcienie, wszystko to jednak
razem było fenomenologią.

Najstarszym monachijczykiem był Alexander Pfander: po Fe-

nomenologii woli ukazało się w roku 1904 jego Wprowadzenie do
psychologii

— podręcznik, ale oparty już wyraźnie o metodę opisową.

Następnie, we wspomnianej księdze pamiątkowej ofiarowanej
Lippsowi, ukazała się mała, ale szczególnie ważna praca: Motyw i
motywacja

. Motyw i motywacja — to pojęcia psychologii opisowej,

które również u Husserla zajmują miejsce pojęcia przyczyny. Następna

Alexander Pfander, Einführung in die Psychologie, Leipzig 1904. Wyd. drugie

1920.

Alexander Pfander, Motiv und Motivation, w: Münchener philosophische

Abhandlungen, 1911.

YKŁAD

DRUGI

praca   psychologiczna,   wydana   w   tomie   I   „Rocznika”   Husserla,   to
Psychologia   usposobień.  Później   interesował   się   Pfander   również
charakterologią   i   przez   szereg   lat   wydawał   „Jahrbuch   fur
Charakterologie”, w którym ogłosił swoje podstawy charakterologii. W
roku   1921   ukazała   się   jego  Logika

. Nie jest to logika

psychologistyczna,   również   jednak   nie   jest   matematyczna   ani   w
jakikolwiek sposób algebraiczna. Jest poniekąd analityczno-opisowa i
stara się opisać twory logiczne (pojęcia, zdania, wnioskowania) w ich
strukturze i funkcji logicznej. Można by powiedzieć, że jest to przede
wszystkim  metodologiczny  opis przedmiotów  logicznych.  W niektó-
rych  miejscach praca nie jest wolna od pewnych  motywów  psycho-
logicznych. Mowa jest np. o „myślach” — i nie bardzo wiadomo, o co
chodzi. Trudno rozstrzygnąć, czy są to pewne wytwory, twory logiczne
— czy też jakieś operacje świadomościowe.  Logika  Pfandera nie jest
też napisana dość ściśle, można jej postawić szereg zarzutów. Mimo to
stanowi ona ważny postęp w stosunku do sposobu, w jaki logika tego
rodzaju   była   uprawiana,   i   przynosi   cenne   wyjaśnienia   niektórych
tworów i funkcji logicznych. Później Pfander powraca do psychologii
uprawianej fenomenologicznie i w latach trzydziestych ogłasza pracę
pt.  Dusza   człowieka

. Wszystkie te szczegóły ważne są dla

charakterystyki zarówno Pfandera, jak i całej grupy. Pfander nie był
może najzdolniejszy wśród nich — najzdolniejszy był na pewno Max
Scheler   —   wywarł   jednak   największy   wpływ   na   środowisko   i
podkreślał ciągle zagadnienia psychologiczne. Nie była to jednak, jak
widzimy,   „psychologia   bez   duszy”,   jak  w   wieku   XIX,   lecz   właśnie
psychologia uznająca dusze ludzką. Położenie nacisku na zagadnienia
psychologiczne   było   charakterystyczne   dla   całej   grupy.   Husserl
zarzucał   potem   monachijczykom   często,   że   nie   dotarli   do
autentycznych

zagadnień

filozoficznych

fenomenologii

„transcendentalnej”.

Alexander Pfander, Logik, „Jahrbuch für Philosophie und phänomenologische

Forschung”, Bd IV: 1921.

Alexander Pfander, Die Seele des Menschen; Versuch einer verstehenden

Psychologie, Halle 1933.

Drugim filozofem działającym w Monachium był Moritz Geiger.

Był nieco młodszy od Pfandera i znany jest przede wszystkim z prac
estetycznych, wśród których wymienić należy szereg prac na temat
wczucia, Fenomenologię rozkoszy estetycznej (op. cit.) oraz Drogi do
estetyki.

Uprawia on estetykę fenomenologiczną zorientowaną

subiektywnie.  Rzecz szczególna, że prócz tego zajmował się Geiger
zupełnie   inną   problematyką;   napisał   np.  Systematyczną   aksjomatykę
geometrii   euklidesowej.

Przeczytałem tę książkę z wielkim zainte-

resowaniem   i   jego   ujęcie   istoty   i   roli   aksjomatów   w   systemie   de-
dukcyjnym   było   dla   mnie,   po   zapoznaniu   się   w   Getyndze  z  aksjo-
matyką  Hilberta, szczególnie interesujące i sympatyczne. Nie jestem
jednak powołany do oceny tej książki.

Znacznie przewyższał zdolnościami innych członków grupy mo-

nachijskiej  Max Scheler,  który  żył  i  działał w  Monachium  przez
wiele   lat.   Jego   dorobek   filozoficzny   jest   tak   duży   i   ważny,     że   na
przedstawienie jego poglądów i ocenę jego roli trzeba by poświęcić
cały semestr. Przez wiele lat był on docentem prywatnym, w gruncie
rzeczy  „prywatnym   uczonym”,   i   żył   w   bardzo   trudnych   warunkach.
Dopiero   ostatnie   dziesięciolecie   przed   swą   przedwczesną   śmiercią
spędził   jako   profesor   w   Kolonu,   gdzie   mógł   rozwinąć   normalną
działalność  akademicką.  Ostatnie  15  lat  życia   Schelera  wypełniła
niezmiernie bogata działalność pisarska na polu filozofii. Położył  on
wielkie zasługi jako pionier nowego podejścia do zagadnień etycznych
i   jako   twórca   nowoczesnej   antropologii   filozoficznej.   Jego   badania
etyczne  rozwinął  dalej   Nicolai Hartmann.  Z  prowadzonych przez
kilka lat wykładów antropologii filozoficznej  Schelera pozostała tylko
rozprawa  O  sytuacji   człowieka   w   kosmosie

, same wykłady, mimo

pierwotnych oczekiwań, nie zostały dotąd ogłoszone. Chciałbym
teraz powiedzieć kilka słów o tych z getyngeńskich uczniów Husserla,

Moritz Geiger, Zugange zur Ästhetik, Leipzig 1928.

Moritz Geiger, Systematische Axiomatik der Euklidischen Geometrie,

Augsburg 1924.

Max Scheler, Die Stellung des Menschen im Kosmos, „Der Leuchter”

(Darmstadt) VIII: 1927. Wyd. książkowe: Darmstadt 1928. Wyd. 5, München 1949.

YKŁAD

DRUGI

którzy się u niego doktoryzowali. Należy do nich przede wszystkim
Wilhelm Schapp. W dedykacji swej pracy doktorskiej, Przyczynki do
fenomenologii spostrzeżenia

, Schapp pisze, iż nie wie, kto właściwie

jest jej autorem, on sam czy też Husserl. Książka bowiem powstała z
rozmów z Husserlem; nie umiał więc oddzielić tego, co pochodziło od
niego, co zaś od Husserla. W każdym razie — stwierdza — nie napisał
nic, czego by sam nie zobaczył. Mówię o tym dlatego, że z książki tej
można   się   dowiedzieć   o   pewnych   elementach   Husserlowskich
poglądów na temat spostrzeżenia, które nie znalazły się w publikacjach
Husserla.   W  Ideach  analiza   zewnętrznego,   transcendentnego
spostrzeżenia gra rolę rozważań wstępnych, służących wprowadzeniu i
ukazaniu   roli   fenomenologicznej   redukcji   transcendentalnej.
Wprowadza to do analizy spostrzegania  nowe punkty widzenia  oraz
pewne   modyfikacje,   które   jeszcze   nie   pojawiają   się   na   poziomie
rozważań   Schappa;   u   Schappa   nacisk   spoczywa   na   tym,   co   w
spostrzeżeniu rzeczy jest bezpośrednio, naocznie dane. Po raz pierwszy
zostało tam wykazane, że nie są to wyłącznie tzw. jakości ,,zmysłowe”
(barwa,   jakości   dźwiękowe,   jakości   dotykowe),   lecz   również
materiałowe   określenia   rzeczy;   że   np.   w   spostrzeżeniu   wzrokowym
dane   są   również   naocznie   jakości   niewzrokowe,   jak   np.   gładkość,
elastyczność itp.; że zatem nie istnieje w gruncie rzeczy spostrzeżenie
czysto   wzrokowe.   Natomiast   o   danych   wrażeniowych,   odcieniach
(wyglądach), które grają później tak ważną rolę w Ideach Husserla, nie
ma w książce Schappa w ogóle mowy.

To ujęcie spostrzeżenia żywe było wśród uczniów Husserla mniej

więcej do czasu ukazania się Idei. Może to było m.in. przyczyną pew-
nego zaskoczenia, jakie wywołały wśród uczniów Idee.

Schapp nie był z zawodu naukowcem; [obok filozoficznego] miał

wykształcenie prawnicze i był czynny jako adwokat. Po studiach w
Getyndze opublikował stosunkowo mało, m.in. książkę Nowa nauka o
prawie.

Dopiero w ostatnich prawie latach jego życia ukazała się

Wilhelm Schapp, Beiträge zur Phänomenologie der Wahrnehmung, Halle

1910. Wyd. 2, Halle 1925.

Wilhelm Schapp, Die neue Wissenschaft vom Recht, 1930.

bardzo osobliwa książka: Wplątani w historie

. „Historie” — to różne

procesy,   w   których   żyjemy   i   w   których   bierzemy   udział,   a   więc
historie,   które   docierają   do   nas   z   różnych   stron,   „historie”   naszych
krewnych i przyjaciół, różnych grup społecznych, do których należymy
i którym się przeciwstawiamy, historie społeczne i polityczne, zmiany i
prądy kulturalne itd. I oto żyjemy wplątani w tę lub ową „historię” i w
jakiś sposób ją przekształcamy. Książka skierowana jest w  tym sensie
przeciwko  stanowisku  Husserla,  że Schapp chciałby zrezygnować z
jego   koncepcji   istoty;   wszystko   bowiem     zmienia     się   w     historii,
również   my   pod   naciskiem historii, w które jesteśmy   ,,wplątani”,
ustawicznie    się   zmieniamy.    Nie ma w nas nic trwałego,   żadnej
stałej   istoty,   o której   można by,   lub trzeba by, postulować naukę
aprioryczną   jako   naukę   najwyższą.   Jest   to   teza   dyskusyjna,   książka
jednak   jest   bardzo   interesująca.   Pozostaje   ona,   oczywiście,   pod
wpływem Diltheya i innych heglistów, może również Heideggera —
ale jest bardzo oryginalna i żywo napisana. Później   napisał Schapp
jeszcze inną książkę,  Filozofię historii

, ale nie stoi już ona na tym

samym pozornie, jest to już pewien system.

Istnieje także druga rozprawa, która wyszła z kręgu

getyngeńskiego  i ukazała się również około roku 1910 i uchodzi za
pracę   psychologiczną.   Jest   to   praca   doktorska   Heinricha   Hofmanna
Badania  nad  pojęciem  wrażenia

. Punktem wyjścia jest pojęcie

wrażenia,   wówczas   bardzo   rozpowszechnione   wśród   psychologów   o
nastawieniu     przyrodniczym.   Hofmann   związany   był   z     Georgiem
Eliasem  Müllerem,  ówczesnym   profesorem  i   kierownikiem  instytutu
psychologicznego   w   Getyndze,   bardzo   poważnym   uczonym,
nastawionym w swej psychologii przyrodniczo. Hofmann niewątpliwie
wiele   się   od   niego   nauczył.   Psychologia   Müllera   była   klasyczną,
eksperymentalną   psychologią       elementów;   „wrażenia”   różnych
rodzajów    stanowiły podstawowy  temat   prac  instytutu.    Hofmann

Wilhelm Schapp, In Geschichten verstrickt, Hamburg 1953.

Wilhelm Schapp, Philosophie der Geschichten, Leer 1959.

Heinrich Hofmann, Untersuchungen über den Empfindungsbegriff,

„Archiv für die Gesamte Psychologie”, Bd XXVI: 1913.

YKŁAD

DRUGI

był   jednak również uczniem Husserla. W swej pracy postawił sobie
zadanie: najpierw odróżnić  rozmaite  pojęcia   wrażeń, aby  następnie
przedostać      się w nurt prowadzący   do teorii   czy   fenomenologii
spostrzeżenia zewnętrznego. W przeciwieństwie do Schappa, który nie
uznawał   żadnych   danych   wrażeniowych,   przeprowadza   Hofmann
piękne   analizy   sposobów   wzrokowego   ukazywania   się   rzeczy,   w
szczególności   zaś tego,   co Husserl   nazywa wówczas   „wyglądem”
(Ansicht).  Książka napisana jest bardzo sugestywnie i zgadza się nie
tylko z tym, co Husserl napisał w Ideach I, lecz wychodzi w opisie poza
znane wówczas opisy Husserla. Natomiast Hofmann nie zajmuje się
pytaniem  o to, co jest — względnie nie jest — „efektywną częścią”
spostrzeżenia   zewnętrznego,   a   co   Husserl   rozważa   w  Ideach  ze
specjalnym naciskiem. Praca Hofmanna pozwala wnioskować o tym, co
wykładał   Husserl   przed   rokiem   1912   o   spostrzeżeniu   zewnętrznym;
mówiąc   to   nie   zamierzam   bynajmniej   obniżać   zasług   samego   Hof-
manna.

Przy tym rzecz szczególna: Hofmann-zaprzyjaźniony był z ów-

czesnym docentem psychologii w Instytucie getyngeńskim, uczniem G.
E.   Müllera,   Davidem   Katzem.   Katz   pisał   w   tym   samym   czasie   co
Hofmann   książkę   opartą   na   badaniach   eksperymentalnych,   która
później ukazała się pod tytułem  Sposoby pojawiania się  barw.

Obaj

autorzy doszli do tych samych zagadnień i umówili się, że nie będą o
nich rozmawiać. Mimo to, okazało się w rezultacie, że książka Katza
zawiera   szereg   wyników   eksperymentalnych   zgodnych   z   tym,   co
napisał Hofmann w swojej rozprawie o „wrażeniach”. David Katz był
psychologiem eksperymentalnym, pozostawał jednak, oczywiście, pod
wpływem atmosfery Husserla. Do pewnych  zagadnień podchodzi on
fenomenologicznie,   jednak   w   omawianej   książce   nie   widać   tego
wyraźnie; zaznacza się to dopiero w późniejszej jego pracy o świecie

David Katz, Die Erscheinungsweisen der Farben und ihre Beeinflussung

durch die individualle Erfahrung, „Zeitschrift für Psychologie”, Ergänzungsband VI -
VII, 1911. Wydana później pod tytułem Der Aufbau der Farbwelt, 1930. Skrócony
przekład angielski: The World of Colour, London 1935.

dotykowym

. Zawiera ona analizy spostrzegania dotykowego i tego, co

w   nim   jest   dane.   Moim   zdaniem   jest   to   piękna   fenomeno-logiczna
analiza opisowa, która jednak przedstawiona została jako rozważanie
psychologiczne   specjalnego   rodzaju.   Jest   to   przykład   przyswojenia
sobie   i   rozwinięcia   przez   wybitnego   psychologa   metody
fenomenologicznego opisu.

Bardzo ważną rolę w fenernenologii getyngeńskiej odgrywał

Adolf Reinach. Nie zdążył on ogłosić wielu prac, gdyż w młodym
wieku zginął w pierwszej wojnie światowej. Po wojnie wydano jego
Pisma zebrane,

obejmujące w jednym tomie wszystkie jego publi-

kacje. Wśród nich może najlepiej znana jest rozprawa O ta/c zwanym
sądzie   negatywnym  (1911).   Napisał   również   polemikę   z   teorią
przyczynowości Hume'a. Najważniejsza praca Reinacha nosi tytuł  O
apriorycznych   podstawach   prawa   cywilnego  i   została   pierwotnie
ogłoszona w pierwszym tomie „Rocznika” Husserla w roku 1913. W
ułamkach  odtworzono rozprawę  o ruchu — z notatek  do ostatniego
seminarium, jakie prowadził w roku 1913/14 i częściowo z protokołów
tego seminarium. Pozostaje ona w związku z paradoksami Zenona i jest
próba ich przezwyciężenia. Było to może najpiękniejsze seminarium, w
jakim   w   swym   życiu   brałem   udział.   Niestety,   wybuch   wojny
uniemożliwił dokończenie tych badań.

Najwybitniejszą uczennicą Husserla była Hedwig Martius, później

Conrad-Martius.     Doktoryzowała się ona u Husserla na wiosnę 1912
roku.   Przebywała   później       przeważnie   w   Monachium,   pisząc   tam
swoje   książki.   Po   drugiej   wojnie   światowej   wykładała   kilka   lat   na
Uniwersytecie   Monachijskim,   Jej   praca   doktorska   dotyczyła
epistemologicznych podstaw pozytywizmu (1912). Następna rozprawa,
skierowana   w   gruncie     rzeczy     przeciw     Husserlowi,   nosi     tytuł  Z
antologii   i   nauki   o   pojawianiu   się   realnego   świata   zewnętrznego.

Zasadnicza część tej pracy jest szczegółową analizą podłoża zmysło-

David Katz, Der Aufbau der Tastwelt, Leipzig 1925.

Adolf Reinach, Gesammelte Schriften, Halle 1921.

Hedwig Conrad-Martius, Zur Ontologie und Erscheinungslehre der

realen Außenwelt, ,,Jahrbuch...” III; 1916.

YKŁAD

DRUGI

wego   spostrzeżenia   zewnętrznego.     Autorka   podejmuje   próbę   opisu
mnogości danych wrażeniowych na terenie różnych zmysłów; wszystko
to   czynione   jest   z   zamiarem   uzasadnienia   pewnego   rodzaju   reali-
stycznego ujęcia świata. Conrad-Martius nie towarzyszyła Husserlowi
w   jego   przejściu   do   transcendentalnego   idealizmu.     Widać     to
najwyraźniej z rozdziału wstępnego omawianej rozprawy,  w  którym
ukazany jest fenomen autonomii   bytowej     świata   realnego.   Dalsze
rozdziały jednak poświęcone są analizie prezentacji  „wrażeniowej” i
„zjawiskowej”  (Empfindungs   und   Erscheinungsgegebenheit)  w   do-
świadczeniu   zmysłowym.   Jest   to   jedna   z   najważniejszych   prac
fenomenologicznych   dotyczących   tej   problematyki,   napisana   z
niezwykłym   talentem   żywego,   naocznego   ukazywania   konkretnych
zjawisk.   Do  tematu   charakteru  bytowego   świata  powraca  autorka  w
następnej   swej   ważnej   rozprawie,   w  Ontologii   realności.

To jest

właściwie   pierwsza   praca   fenomenologiczna   poświęcona   analizom
egzystencjalnym;     odsłania   ona   z   wielką   przenikliwością   pewne
pierwotne momenty   bytowe     i     inne   podstawowe,     ontologiczne
stany     rzeczy. Niestety, obie te prace nie zostały zakończone, a pani
Conrad-Martius zajęła się później   innymi zagadnieniami z dziedziny
filozofii   przyrody   i   metafizyki.   Jej   późniejsze   dzieła,   liczne   i
niewątpliwie   ważne,   wychodzą     już     poza     problematykę
charakterystyczną   dla   Husserla i fenomenologii getyngeńskiej i nie
możemy   ich   tu   omawiać.   Jeszcze   poniekąd   do   wczesnego   okresu
fenomenologii należy artykuł Conrad--Martius o czasie.

Było oczywiście również wielu innych, spośród których mogę

wymienić tylko niektórych: Alexander Koyre, Rosjanin z Odessy — po
pierwszej wojnie osiedlił się w Paryżu. Zaczął on studia filozoficzne u
Husserla, nie doktoryzował się jednak u niego i ukończył studia dopiero
we Francji. Interesował się pierwotnie problematyką filozofii
systematycznej, później zajął się historią filozofii i napisał szereg

Hedwig Conrad-Martius, Realontologie. Erstes Buch, „Jahrbuch...”

VI: 1923.

Hedwig Conrad-Martius, Die Zeit, „Philosophischer Anzeiger” 1927/28, H. 2

s. 143 - 182 oraz H. 4 s. 354 - 90.

książek z tego zakresu, np. Filozofia Jakuba Böhme, Descartes i
scholastyka, Trzy wykłady o Kartezjuszu.

Następnie zwrócił się ku

historii   nowożytnego   przyrodoznawstwa,   od   Kopernika   i   Galileusza
zaczynając,   i   stał   się   [z   czasem]   wybitnym   historykiem   nauk
przyrodniczych, bardzo cenionym we Francji i Stanach Zjednoczonych.
Fenomenologia   pozwoliła   mu   zrozumieć   tendencje   nowożytnego
przyrodoznawstwa, których nie dostrzegła philosophy of science.

Jean Hering, później profesor teologii w Strassburgu, był jednym z

najbliższych   uczniów   i   przyjaciół   Husserla   jeszcze   z   czasów
getyngeńskich. Rozpoczął u niego pracę doktorską na temat a priori w
filozofii   Hermanna   Lotzego,   pierwsza   wojna   światowa   przerwała
jednak jego studia. Jako Alzatczyk, stał się po roku 1918 obywatelem
francuskim   i   skończył   studia   we   Francji;   pisał   następnie   tylko   po
francusku. Jednak część jego pracy o Lotzem ukazała się pod tytułem
Uwagi o istocie, jakości idealnej i idei

w czwartym tomie „Rocznika”

w roku 1921. Jest to artykuł o objętości około czterdziestu stron, jednak
szczególnie godny uwagi jako pierwszy krok ku dalszemu opracowaniu
pojęcia istoty, wychodzący poza to, co w tej sprawie zrobił Husserl. Jak
już wspomniałem, w Badaniach logicznych Husserl broni species jako
przedmiotów szczególnego rodzaju; nie opracował on jednak pojęcia
species  (jak również pojęcia „ideacji” jako aktu, w którym species są
ujmowane). W  Ideach  wprowadza autor termin „istota”  (Wesen)  oraz
— równolegle — termin „zobaczenie istoty” (Wesenserschauung); nie
wypracował   jednak   bliżej   pojęcia   tego,   czym   jest   istota   czegoś.   W
czasie   czytania  Idei  w   roku     1913   wszyscy   odczuliśmy   dotkliwie
niedojrzałość zawartej w tym dziele nauki o istocie. Było zatem rzeczą
naturalną,   że   Jean   Hering,   zająwszy   się   zagadnieniem   a   priori   u
Lotzego,   starał   się.   najpierw     sprecyzować     nieco     teorię     istoty.
Nawiązując     do     niektórych   pojęć   Arystotelesa   odróżnił   on  „istotę”
pewnego przedmiotu indywidualnego od jakości idealnej   (Wesenheit)

Alexander Koyre, La philosophie de Jacob Boehme, Paris 1929; Descartes

und die Scholastik, Bonn 1923; Trois leçons sur Descartes, le Caire 1938.

Jean Hering, Bemerkungen über das Wesen, die Wesenheit und die Idee,

„Jahrbuch...” IV: 1921.

YKŁAD

DRUGI

oraz od „idei”;  starał się również  określić   dokładniej   istotę  czegoś
indywidualnego.  W   ten sposób  otworzył  on  drogę  dla  dalszych
badań     nad     problematyką   związaną     z   pojęciem   istoty,     badań
realizowanych  następnie  przez innych. Do nauki Husserla o redukcji
fenomenologicznej   i   do   transcendentalnego     idealizmu     zarówno
Hering, jak i Koyre nastawieni byli negatywnie.

(Wreszcie pragnę tu jeszcze wspomnieć o Edith Stein. Nie wiem,

czy jest ona znana w Norwegii, po ostatniej wojnie stała się jednak
bardzo znana w Niemczech  i Francji, a także w Ameryce,  Stała się
nieoczekiwanie bardzo sławna, jednak nie wskutek swej działalności
filozoficznej. Pochodzenia żydowskiego, około roku 1920 przeszła na
katolicyzm,  następnie w  roku 1933 wstąpiła do klasztoru  i jako za-
konnica   została   aresztowana w   Holandii i spalona w   Oświęcimiu.
Ostatnio otwarto jej proces beatyfikacyjny. Była uczennicą Husserla i w
roku     1916     doktoryzowała   się   u   niego   na   podstawie   rozprawy  O
zagadnieniu wczucia.

W jesieni 1916 roku została asystentką Husserla

i   pracowała   przez   kilka   lat   nad   przygotowaniem   do   druku   jego
rękopisów.   Tom   drugi   i   trzeci  Idei  jak   również  Wykłady   z   feno-
menologii wewnętrznej świadomości czasu wydane zostały w oparciu o
jej   redakcję.   W   swej   rozprawie   doktorskiej   Stein   zajmuje   się
zagadnieniem, nad którym pracował również Husserl i które posiada
bardzo duże znaczenie dla jego filozofii; można to wyraźnie stwierdzić
na   podstawie   lektury   Medytacji  Kartezjańskich  Husserla.   Treść   tej
książki  była  w zasadniczym  zarysie  przedmiotem  jego wykładów w
Paryżu   w   roku   1929,   opublikowana   jednak   została   dopiero   w   roku
1931.   Zagadnienie   wczucia   włączone   jest   tam   w   całokształt   proble-
matyki  idealizmu  transcendentalnego. W  Ideach  I wydaje  się, że po
redukcji   fenomenologicznej     pozostaje   jedno   tylko   czyste  Ego,
mianowicie „moje”, filozofujące Ja; inne Ego są już „wzięte w nawias”,
podlegają   redukcji,   jakby   należały   do   świata   realnego.   Idealizm
transcendentalny   przybiera   w   ten   sposób   charakter   solipsyzmu,   co
stawia pod znakiem zapytania trafność rozstrzygnięcia idealistycznego.

W ten sposób zagadnienie „wczucia” jako sposobu ujęcia innych

Edith Stein, Zum Problem der Einfühlung, Halle 1917.

Ja i cudzych przeżyć świadomych posiada dla Husserla podstawowe
znaczenie. Jak wiemy, w IV i V Medytacji zmierza on do tego, by ująć
świat   jako   korelat   żyjącej   we   wzajemnym   porozumieniu   wielości
podmiotów   świadomościowych;   do   tego   zaś   konieczne   było   wy-
jaśnienie   „wczucia”.   Również   Max   Scheler   pracował   nad   tym   za-
gadnieniem.

Temat dysertacji Edith Stein stał zatem w centrum

zainteresowań ówczesnej fenomenologii (był również rozważany przez
niemieckich estetyków — Theodora Lippsa i Johannesa Volkelta).
Później Stein napisała również kilka wartościowych prac z zakresu
filozoficznych podstaw psychologii

. Z czasu jej pobytu w klasztorze

pochodzi ważna książka Byt skończony i byt wieczny,

która jednak

stylem rozważania różni się już od fenomenologii getyngeńskiej.

Zainteresowanie Edith Stein podstawami filozoficznymi psycho-

logii jest rzeczą  bardzo charakterystyczną.  Jako pierwsza  z fenome-
nologów posiadała ona wgląd w rękopisy Husserla i musiała się już
wówczas orientować, jakie znaczenie musiało mieć dla Husserla od-
graniczenie   psychologii   od   fenomenologii   transcendentalnej.   Losy
psychologii w filozofii Husserla są zresztą dość osobliwe. Najpierw,
jako uczeń Brentana, był on psychologiem opisowym. Potem przestał
nim być, określił jednak swą fenomenologię jako psychologię opisową
—   i   to   jeszcze   w   chwili,   gdy  napisał   książkę   będącą   ostrą   krytyką
„psychologizmu” w logice. Potem przez długi czas zdawało się, że j est
również zdecydowanym przeciwnikiem samej psychologii. Przez wiele
lat   zawsze   bronił   się   twierdząc,   że   fenomenologia   nie   ma   nic
wspólnego z psychologią. Psychologia jest nauką wewnątrz-światową
(mundan)  empiryczną   o   pewnych   szczególnych   przedmiotach   w
świecie,   tj.   o   ludziach.   Fenomenologia   zaś   nie   dotyczy   świata,   jest

Max Scheler, Zur Phänomenologie und Theorie der Sympathiegefühle und

von Liebe und Hass. Mit einem Anhang über den Grund zur Annahme der Existenz
des fremden Ich, Halle 1913. Wyd. drugie rozszerzone pt. Wesen und Formen der
Sympathie, Bonn 1923.

Por. Edith Stein, Beitrage zur philosophischen Begründung der Psychologie

und der Geisteswissenschaften, ,,Jahrtauch...” V: 1922.

Edith Stein, Endliches und Ewiges Sein. Versuch eines Aufstiegs zum Sinn des

Seins. Edith Steins Werke, Bd II, Louvain 1950.

YKŁAD

DRUGI

czystym badaniem transcendentalnym, w którym ma być ukazane, w
jaki sposób konstytuuje się świat realny jako korelat czystej świa-
domości. Również to, co u Husserla nazywa się psychologia racjonalną,
jako nauka ejdetyczna miało być różne od czystej fenomenologii, gdyż
taka psychologia zajmuje się — lub ma się zajmować — badaniem idei
realnych indywiduów psychicznych, nie zaś czystej świadomości i
czystego Ja.

Jakkolwiek Edith Stein stoi w swej rozprawie doktorskiej na

stanowisku bardzo bliskim poglądom Husserla z jego  Idei  I to jednak
pewne   tendencje   tej     pracy   różnią   się   od   jego   postawy.     Stein
studiowała obok filozofii historię, germanistykę  i psychologię i inte-
resowała   się   bardzo   zagadnieniem   stworzenia   podstaw   nauk   huma-
nistycznych tak, jak je w czasie jej studiów traktował przede wszystkim
Dilthey.   Toteż  rozpatruje   ona  zagadnienie  wczucia   od  razu w
ścisłym   związku   z   problematem   ugruntowania   psychologii   rozu-
miejącej i nauk humanistycznych. Dlatego też rozwija w swej dysertacji
rozważanie   —   jak   pisze   —   ,,konstytutywne”     struktury     człowieka
jako       istoty       cielesno-psychiczno-duchowej        (eines       leiblich--
seelisch-geistigen   Wesen).  Badanie   to   stanowi   główny   rozdział   roz-
prawy i pozwala jej dopiero rozważyć, co jest właściwie przedmiotem
poznania   przez   „wczucie”.   Ono   mianowicie   pozwala   nam   odkryć
cielesno-psychiczną   istotę   człowieka,   natomiast   dopiero   nadbudowu-
jące się nad wczuciem rozumienie otwiera dostęp do ludzkiego bytu
duchowego. W ten sposób mają być stworzone podstawy psychologii
rozumiejącej w sensie Diltheya oraz nauk humanistycznych w ogóle;
chodzi przy  tym o psychologię,  która ma  istnieć  i być tworzona jako
osobna nauka   obok   czystej fenomenologii transcendentalnej. Trzeba
przy   tym   podkreślić,   że   Stein   w   czasie   pisania   swej   rozprawy
doktorskiej   nie   znała   jeszcze   rękopisów   Husserla,   które   służyły   jej
potem jako podstawa redakcji drugiego tomu  Idei.  Z rękopisów tych
dowiedziała się ona w latach 1916 - 1918, jak bliskie były jej poglądy
na ciało i duszę  człowieka poglądom Husserla. Jej  próba stworzenia
podstaw     psychologii     rozumiejącej       w     sensie     zbliżonym   do
Diltheyowskiego   była   jednak   raczej     dość     daleka   od   stanowiska

Husserla w okresie pisania przez niego pierwszego tomu Idei. Dopiero
wiele lat po pierwszej wojnie — jak już wspomniałem — miał Husserl
wejść na drogę do swego ujęcia psychologii fenomenologicznej jako
dyscypliny uprawianej obok czystej fenomenologii transcendentalnej,
przez co zbliżył się pod tym względem do stanowiska Edith Stein.

W pismach opublikowanych przez samego Husserla

zauważyć można dążenie do wprowadzenia psychologii w krąg swych
rozważań dopiero w artykule do Encyklopedii Brytyjskiej

, który po-

wstał w roku 1927 jak zwykle w wielu redakcjach. W jego odczytach,
szczególnie zaś w wykładach uniwersyteckich, tendencja ta zarysowała
się   już   wcześniej,   jak   wiemy   z   opublikowanych   ostatnio   w   serii
Husserliana  rękopisów.   Zachował   on   tam   wprawdzie   negatywne
stanowisko   wobec   Diltheyowskiego   ujęcia   psychologii   rozumiejącej,
ale równocześnie rozwinął koncepcje psychologii fenomenologicznej,
która w pewien sposób zbliżała się do fenomenologii.

W artykule do Encyklopedii Brytyjskiej Husserl wyraża się w ten

sposób, jakby fenomenologia i psychologia stały bardzo blisko siebie, a
nawet   jakby   fenomenologia   była   przede   wszystkim   i   pierwotnie
psychologią.   Wydaje   się   tam,   jakby   wystarczyło   dokonać   pewnego
przegięcia czy pewnej modyfikacji sensu, aby od psychologii dojść do
czystej   fenomenologii   transcendentalnej.   Czy   był   to   jednak   pewien
chwyt dydaktyczny, aby obcej publiczności brytyjskiej ułatwić dostęp
do fenomenologii, czy też próba, aby — po ukazaniu się książki  Sein
und Zeit  Heideggera i wywieraniu przez tę książkę coraz większego
wpływu — stworzyć w psychologii fenomenologicznej  przeciwwagę
Heideggerowskich rozważań „egzystencji” ludzkiej?

Również wątek ostatniej książki Husserla, którą częściowo sam

opublikował, Krisis, przebiega przez długi czas w ten sposób, jakby w
fenomenologii chodziło o pewnego rodzaju psychologię. Dopiero przy
końcu okazuje się jednak, że należy przeprowadzić radykalną redukcję

Edmund Husserl, „Phenomenology”, w: Encyclopaedia Britannica, 14-th ed.,

vol. 17, London 1929, przekład C. V. Salmona. Niemieckie rękopisy oryginalne
opublikowano w IX tomie Husserliana (Phänomenologische Psychologie), Haag
19G2, s. 237- 301.

YKŁAD

DRUGI

fenomenologiczną, dzięki temu opuścić teren psychologii i dotrzeć do
problematyki czystej fenomenologii transcendentalnej. Wygląda to tak,
jakby   psychologia   fenomenologiczną   stanowiła   nie   tylko   łatwiejszy
dostęp,   lecz   również,   że   tak   powiem,   naturalny   przedsionek
fenomenologii,   choć   ta   ostatnia   na   swym   transcendentalnym,
,,absolutnym” terenie zasadniczo różni się od wszelkiej psychologii.

Choć jednak drogi Husserla i Stein zdają się we wczesnych latach

dwudziestych  przebiegać w omawianych  punktach bardzo blisko, od
połowy tych lat Edith Stein oddala się coraz bardziej od Husserla.  Z
jednej   strony   oddala   się   od   jego   transcendentalnego   idealizmu,   z
drugiej, w związku ze swym przejściem na katolicyzm, zainteresowanie
jej zwraca się ku wielkim problematom metafizycznym, które zbliżają
ją   do   Tomasza   z   Akwinu   i   zarazem   do   Arystotelesa.   Ta   zmiana
zaznaczyła   się   już   w   małej   rozprawce  Fenomenologia   Husserla   a
filozofia   św.   Tomasza   z  Akwinu,

przybrała zaś wyraźną postać w

opublikowanej dopiero pośmiertnie, lecz napisanej już w latach 1933-6,
książce Byt skończony i wieczny (op. cit.).

Spośród getyngeńczyków wymienić jeszcze trzeba Fritza

Kaufmanna oraz Hansa Lippsa, który został później profesorem w Ge-
tyndze, a następnie poległ w Rosji w drugiej wojnie światowej. Tak
zatem przedstawiałby się w ogólnych zarysach obraz „koła
getyngeńskiego”, któremu czuję się osobiście bardzo bliski, choć prace
moje zaczęły się ukazywać w czasie, gdy gentyngeński okres fenome-
nologii należał już do przeszłości. Do tego koła należał jeszcze szereg
utalentowanych młodych ludzi, którzy zginęli na froncie w pierwszej
wojnie światowej.

Obecnie pragnę przejść do omówienia poszczególnych zagadnień

fenomenologicznych.

Stwierdzenie, iż fenomenologia Husserla począwszy od

Badań logicznych jest reakcją przeciwko atmosferze filozoficznej, jaka
panowała w Niemczech w latach dziewięćdziesiątych, latach jego mło-
dości — jest naturalnie uproszczeniem. Oczywiście bowiem to, co

Edith Stein, Husserls Phänomenologie und die Philosophie des hl. Thomas

von Aquino w: Husserl-Festschrift, „Jahrbuch...”, Ergänzungsband, Halle 1929.

Husserl w wyniku wieloletniej pracy osiągnął w zakresie stawiania i
rozwiązywania   zagadnień,   wykracza   daleko   poza   taką   reakcję.
Husserl   był   myślicielem   samodzielnym   lub   też,   powiedzieć   można,
samoukiem. Tym,    co kierowało jego   pracą, były   jego (jak nieraz
mówił) „pomysły”,  jego intuicje — zaś niezadowolenie  z  istniejącej
filozofii stanowiło dla niego tylko zewnętrzny bodziec do samodziel-
nego myślenia.   Mimo   to, będzie   rzeczą pożyteczną uświadomienie
sobie, przeciw jakim twierdzeniom i prądom mógł się on zwracać w
swych pracach. Przeciwstawienie takie ułatwi nam zrozumienie jego
własnych dążeń.

W atmosferze tej wyróżnić można dwa czynniki, które być może

były dla Husserla najważniejsze — a może nie tylko dla niego. Oczy-
wiście,   nie  wolno przy tym  zapominać, że  był on  pierwotnie  mate-
matykiem. Jednym z owych czynników, już wyżej  wspomnianym, była
sytuacja   w     Niemczech   po   załamaniu   się   szkoły   Heglowskiej:
powstanie psychologii   empirycznej,   eksperymentalnej, ale również i
opisowej i rozwijający się na tym podłożu psychologizm. Czynnikiem
drugim   jest   postać,   jaką   w   tym   czasie   przyjęła   filozofia,   która   nie
chciała   zrezygnować   z   pozostania   filozofią.   Psychologowie   bowiem
zrezygnowali niejako z filozofii, w najlepszym przypadku chcieli oni
stworzyć jej namiastkę — psychologię, która chciała być podstawową
nauką   filozoficzną,   ale   jednak   tylko   podstawową   nauką.   Obok   tych
psychologów istnieli jednak również filozofowie w sensie tradycyjnym.

Kto zatem kontynuował filozofię po katastrofie Hegla i całego

idealizmu niemieckiego? A także: z czego wyrósł pierwszy nowy prąd
filozoficzny?  Otóż — z nauki o filozofii. Jaka zaś nauka o filozofii
istniała   w   tym   czasie?   Była   to   historia   filozofii,   którą   uprawiano
wówczas   bardzo   gorliwie.   Brano,   że   tak   powiem,   poszczególny   cli
filozofów i poszczególne prądy filozoficzne  pod lupę i analizowano
treść ich nauk. Najwybitniejszym historykiem początku tego okresu w
drugiej połowie wieku XIX był Kuno Fischer. Napisał on wiele bardzo
interesujących tomów. Był heglistą, posiadał więc wyczucie historii, a
zajmował   się   przede   wszystkim   filozofią   nowożytną.   Było   również
wielu   innych   historyków   filozofii.   Inną   grupę   stanowili   filologowie

YKŁAD

DRUGI

klasyczni, studiujący z zapałem filozofię grecką, którzy przyczynili się
do   zachowania   dawnych   tradycji   filozoficznych.   W   ten   sposób
powstała nauka, cała wiedza o istniejącej filozofii. Oddalała się ona,
powiedzieć   można,   coraz   bardziej   od   filozofii,   od   zagadnień   i   od
świata, którym zajmuje się sama filozofia; nawiązywała wciąż tylko do
dzieł,   do   książek   filozoficznych.   Pracowano   tu   stale   nad   cudzymi
myślami,   pojęciami   i   twierdzeniami.   Powstał   w   pewnym   sensie
szczególny   sposób   filozofowania,   filozofia   pojęć,   w   której
wypreparowywano, opracowywano, kombinowano itd. cudze pojęcia.
Postępowało  to  coraz  dalej  i  coraz  bardziej  oddalało się  od  rzeczy-
wistości.

Spośród owych historyków wymienić trzeba dwu badaczy, którzy

wprawdzie   również   uprawiali   wspomniany   sposób   filozofowania,
równocześnie   jednak   umieli   wykorzystać   istniejącą   filozofię   jako
bodziec dla własnego filozofowania i zapoczątkować nowy prąd filo-
zoficzny.   Jednym   z   nich   był   Friedrich   Albert   Lange,   autor  Historii
materializmu

, może najpoważniejszej książki na ten temat. Był on

jednak również pierwszym neokantysta.

Drugim był Otto Liebmann. Georg Simmel powiedział kiedyś o

nim żartobliwie: „Otto Liebmann był tak nadzwyczajny, że mógł być
tylko nadzwyczajnym profesorem”. Jego pierwsza książka, która dała
impuls do dalszych badań, nosiła tytuł Kant i epigoni.

Kant — to

Krytyka   czystego   rozumu  itd.;   epigoni   zaś   —   to   Fichte,   Schelling,
Hegel. Jest to zatem historia związanej z Kantem filozofii od Kanta aż
do punktu szczytowego idealizmu niemieckiego. Naprawdę jednak nie
jest to jedynie historia, gdyż nauka każdego z epigonów poddana jest
dokładnej   analizie   i   ostrej   krytyce.   Każdy   zaś   rozdział   kończy   się
znanym   zdaniem:   ,,Powróćmy   do   Kanta!”.   Epigoni   nie   liczą   się   —
powróćmy do Kanta! I to był właściwie początek neokantyzmu.

Odrębną odmianą neokantyzmu była tzw. szkoła

Friedrich Albert Lange, Geschichte des Materialismus, Iserlohn und Leipzig

1866. Tłum. polskie, Historia filozofii materialistycznej i jej znaczenie w
teraźniejszości, 2 t., tłum. A. Swiętochowski i F. Jezierski, Warszawa 1881.

Otto Liebmann, Kant und die Epigonen, Stuttgart 1965.

marburska, w której Liebmann, prócz dania jego pierwszego impulsu,
później właściwie nic nie zrobił. Jednak w roku 1883 ogłosił on
interesującą pracę pt. O analizie rzeczywistości

— to jednak już

zupełnie inna   sprawa.   Natomiast   szkoła   marburska   wydała,     jak
wiadomo,   Hermanna   Cohena,       który       ogłoszoną       w       latach
siedemdziesiątych  Teorię  doświadczenia   Kanta

rozbudował później

do   wielu   tomów.   Drugim   obok   niego   głównym   przedstawicielem
szkoły był Paul Natorp. Istniał jeszcze szereg innych, którzy nie byli
już —  sit  venia verbo  — tak czysto ,,marburscy”, np. Ernst Cassirer,
pierwotnie   historyk,   autor   wielkiego   dzieła  Zagadnienie   poznania.
Później rozpoczął on szereg swych prac teoretycznych książką Pojęcie
substancji   i  pojęcie  funkcji,  aby   dojść   do   nowego   stanowiska   —
filozofii   form   symbolicznych,   w   którym   zbliżył   się   pod   pewnymi
względami do fenomenologii

. W ostatnich latach przed pierwszą

wojną   światową należał do nich również Nicolai Hartmann; kształcił
się on w Marburgu   i   tam   się   habilitował,     później     jednak   nie
pozostał  wierny neokantyzmowi.   Gdy  Reinach  pojechał  na  wiosnę
1914   roku   do Marburga, aby wygłosić tam odczyt o fenomenologii,
powiedział nam po   powrocie:     ,,Z   Hartmannem można   mówić,   z
nim  możemy  się wzajemnie zrozumieć”, Hartmann, idąc dalej w tym
kierunku,   doszedł   później   do   szczególnej   odmiany   fenomenologii,
pozostającej pod znacznym wpływem Kanta jak również neokantyzmu;
w   ciągu   długich   lat   ulegał   też   Hartmann   wpływowi   idealizmu
niemieckiego   (por.  Zagadnienie   bytu   duchowego).  W   latach
późniejszych, pod wpływem zwłaszcza Maxa Schelera, w swojej etyce
i   w   swej   czterotomowej   ontologii   rozwinął   własną   odmianę
fenomenologii.

Otto Liebmann, Analysis der Wirklichkeit, Strassburg 1876. 4. wyd. roz-

szerzone 1911.

Hermann Cohen, Kants Theorie der Erfahrung, Berlin 1871. 2 wyd.

Ernst Cassirer, Das Erkenntnisproblem in der Philosophie und Wissenschaft

der neueren Zeit, 3 Bde, Berlin 1906-1920; The Problem of Knowledge, New Haven
1950; Substanzbegrijf und Funktionsbegriff, Berlin 1910; Philosophie der
Symbolischen Formen, 3 Bde, Berlin 1923 - 29.

Nicolai Hartmann, Das Problem des gestigen Seins. Untersuchungen zur

YKŁAD

DRUGI

Mniej więcej w tym czasie, kiedy Husserl pisał i publikował -Ba-

dania logiczne, a zatem około roku 1900 i w latach następnych, szkoła
marburska i w ogóle neokantyzm był filozofią panującą, przynajmniej
w Niemczech. Husserl jednak był uczniom Brentana, Brentano zaś był
nastawiony   wyraźnie   przeciw   Kantowi,   a   jeszcze   bardziej   przeciw
idealizmowi   niemieckiemu   i   w   ogóle   przeciw   niemieckiej   filozofii.
Dotyczy   to   również   brentanistów   —   Husserla,   Twardowskiego,
Meinonga i in. Neokantyzm był wówczas potęgą, obok której Husserl
najpierw   przeszedł   mimo.   Być   może,   pozostawał   on   w   bliższych
stosunkach osobistych z Natorpem. Jednak najpierw ani nie walczył z
neokantyzmem, ani nie wypowiedział się za nim, po prostu przeszedł
mimo niego.

Tym, czemu Husserl przeciwstawiał się wewnętrznie w latach

dziewięćdziesiątych   i   później,   była   z   jednej   strony   filozofia   pojęć
(Begriffsphilosophie) —  owa nauka o filozofii —  z  drugiej zaś strony
właściwie   nie   tyle   psychologia,   ile   psychologizm   wraz   z   jego
przyrodniczą metodą poznawczą. Z tym nie mógł się Husserl pogodzić
i przeciw temu musiał się zwrócić.

Czemu Husserl był tak przeciwny filozofii pojęć? Piętnując sytu-

ację ówczesnej filozofii użył on pewnego wyrażenia; powiedział mia-
nowicie,  że  osobiście  oburzał  go w  niej  Hader  — sprzeczki,  swary
różnych kierunków i szkół. To, że nie można było mieć jednej filozofii,
lecz jedynie spierano się ze sobą, pozytywiści z kantystami, kantyści z
pozytywistami itd.; wszystko to zaś działo się w takim oddaleniu od
samych   rzeczy,   przy   posługiwaniu   się   ciągle   tylko   przyswojonymi
sobie cudzymi  pojęciami itd.! Tego  nie można przecież wytrzymać!
Musi przecież istnieć jedna nauka, jedna filozofia: istniała przecież w
tym czasie jedna matematyka. (Nie wiem, czy istnieje jeszcze dziś, tj.
czy  istnieje  dziś   jedna  interpretacja   matematyki;   można   to  podać  w

Grundlegung der Geschichtsphilosophie und Geschichtswissenschaften, Berlin 1933.
Ethik,  Berlin 1926;  Zur Grundlegung der Ontologie,  Berlin 1935;  Möglichkeit und
Wirklichkeit,  Berlin 1938;  Der Aufbau der realen Welt. Grundriss der allgemeinen
Kategorienlehre,  Berlin   1940;  Die   Philosophie   der   Natur.   Abriss   der   speziellen
Kategorienlehre, Berlin 1950.

wątpliwość. Jednak sama matematyka jako pewna całość [als Einheit]
niewątpliwie istnieje). A zatem idea jednej filozofii, nie zaś wielu
kierunków, była motorem pracy Husserla w ciągu całego jego życia.
Podejmował on ciągle próby ugruntowania jednej filozofii; próbował
zaś to urzeczywistnić na różne sposoby. Starał się o to z najwyższym
zapałem i entuzjazmem aż po ostatni rok swego życia. Jaka jednak
miała to być filozofia? Na to pytanie trzeba właśnie odpowiedzieć.

Co jednak nie podobało mu się w psychologizmie, w psychologii?

Przede wszystkim — gdy już dostrzegł, że w Filozofii arytmetyki szedł
błędną droga — to, że dochodzi tam do nienaturalnego sfałszowania
pojęciowego  przedmiotów, o których  się mówi; że nie trafia się we
właściwy   przedmiot   badania.   Z   jakiego   powodu?   Oczywiście   pod
wpływem,   psychologii   —   i   to   może   nie   tyle   eksperymentalnej,   ile
raczej   opisowej,   którą   od   dawna   uprawiano   w   filozofii   nowożytnej;
częściowo zaś pod naciskiem psychologii genetycznej.

Po drugie zaś: czemu teorie psychologistyczne tak bardzo fałszo-

wały przedmiot? Wynikało to z historycznej sytuacji owego czasu. Cóż
więc wówczas uległo załamaniu? Filozofia, która wyszła od Kanta, a
zatem wierzyła, że jedyną możliwością odpowiedzialnego uprawiania
filozofii jest filozofia aprioryczna (w sensie Kantowskim), przy czym
owo „a priori” związane było z Kantowską teorią apriorycznych form
naoczności i kategorii, U Kanta doprowadziło to niestety do powstania
między nami a rzeczywistością ściany — kategorii i form naoczności
— tak iż rzecz w sobie pozostawała właściwie niedostępna. Tę ścianę
trzeba było jednak w jakiś sposób przebić.

Jak wiadomo, istnieją dwie różne interpretacje Kanta: jedna —

powiedzieć można — antropologiczna, którą niektórzy określają jako
Kantowski   psychologizm.   W   interpretacji   tej   kategorie   i   formy   na-
oczności   uważane   są   za   szczególne   formy   intelektu   i   naoczności
konieczne dla człowieka. Tego rodzaju byłoby zatem jedynie poznanie
ludzkie.   To   my   bylibyśmy   tak   szczęśliwi,   czy   tak   nieszczęśliwi,   że
musielibyśmy się z koniecznością posługiwać tymi formami naoczności
i tymi kategoriami. Szczęśliwi — gdyż, zdaniem Kanta, możemy na tej
drodze dotrzeć do poznania obiektywnego — tj. możemy w ramach

YKŁAD

DRUGI

uwarunkowanego   subiektywnie   poznania   ludzkiego   uzasadniać
twierdzenia ogólne, lub lepiej: intersubiektywnie ważne (matematyczne
itd.). Nieszczęśliwi, gdyż owe konieczne formy odcinają nas od świata;
pozostajemy zamknięci w świecie zjawisk. Natomiast rzeczy same w
sobie pozostają niedostępne dla nas, ludzi, którzy musimy posługiwać
się   tymi   formami   naoczności   i   kategoriami.   Wielu   sądzi   jednak,   że
Krytyki czystego rozumu nie można uważać za teorie antropologiczną,
lecz   że   jest   ona,   że   tak   powiem,   „czystą”'   krytyka   poznania
przeprowadzoną dla transcendentalnego podmiotu; podmiot ten zaś nie
jest   identyczny   z   człowiekiem,   lecz   jest   podmiotem   poznającym
wziętym   w   ogólności.   Jeśli   zatem   musza   być   z   koniecznością
stosowane kategorie i formy naoczności, to nie tylko my, ludzie, lecz
każde poznające Ja jest w ogóle odcięte od świata realnego, od świata
rzeczy w sobie.

Później, wiele lat po zaproponowaniu tych dwu interpretacji

Kanta, Heidegger zwrócił uwagę na to, że w Krytyce czystego rozumu
jest mowa o Intellectus Archetypus, tj. o Bogu, który wolny jest od
kategorii. Intelekt skończony natomiast, nie boski, nie ma dostępu do
rzeczy realnych, do rzeczy samych w sobie. Taki wniosek wynika z
książki Heideggera.

Wcześniej jednak, w wieku XIX, podejmowano przede wszystkim

szereg prób przebicia owej ściany, która miała nas oddzielać od świata
realnego (Fichte, Schelling, Hegel, Schopenhauer). Później powstała
inna interpretacja: odrzućmy rzecz w sobie. Jest to pojęcie graniczne,
którego wcale nie potrzebujemy. W ten sposób otrzymuje się
neokantowską interpretację marburska: idealizm transcendentalny bez
rzeczy w sobie.

W każdym razie filozofia pokantowska, w której starano się od-

zyskać w jakiś sposób dostęp do rzeczy samych w sobie, była również
,,aprioryczna”, choć odrzucała pewne teorie Kanta dotyczące a priori. I
ta „aprioryczna” filozofia idealizmu niemieckiego załamała się około
połowy XIX wieku. Co pozostało potem? Pogląd, że istnieje jedynie
poznanie empiryczne. Jakiego rodzaju? Oczywiście doświadczenie
zmysłowe. Któż bowiem wyszedł z kryzysu zwycięsko? Empiryczne

nauki   przyrodnicze.   One   jako   zwycięskie   już   od   z   górą   stu   lat
opanowały teren; tylko, że filozofowie czasem się bronią i nie chcą się
od razu poddać. Cóż zatem pozostaje filozofii, jeśli ma jeszcze istnieć?
Albo — jak często twierdzono — winna ona stać się syntezą wyników
nauk przyrodniczych, w ogóle nauki, science, jak np. „filozofia nauki”
(Philosophy   of   science).  Albo   też   musi   filozofia   zdobyć   sobie   jakiś
własny teren badania. Nauki przyrodnicze — fizyka, chemia, biologia
—   opanowały   cały   świat   materialny.   Pozostaje   zatem   tylko   sfera
psychiki, którą miałaby się zajmować psychologia. W owym czasie, po
roku 1850, panuje  wszak przekonanie,  iż istnieją  tylko  dwa rodzaje
bytu: to, co fizyczne, i to, co psychiczne; jest to godny uwagi dualizm
— nieprawdaż: skoro coś nie jest fizyczne, a jednak w jakiś sposób
istnieje,   zatem   jest   psychiczne.   Jeśli   więc   ktoś   chce   pozostać
„filozofem”, może jedynie uprawiać psychologie. W jaki jednak sposób
można uprawiać psychologię? Jako aprioryczną naukę o istocie? Broń
Boże — twierdzono — oczywiście, że nie! Tu można postępować tylko
empirycznie. W konsekwencji psychologia, czy to Brentana, czy też
psychofizjologów — jest nauką empiryczną i posługuje się, rzecz jasna,
przyrodniczymi  metodami  poznawczymi.  Szczególnie psychologowie
eksperymentalni   uważają   to   za   całkiem   oczywiste.   Wspomniałem
przedtem   o   stosunkowo   późnym   przedstawicielu   psychologii
empirycznej,   Georgu   Eliasie   Müllerze.   Był   on   autentycznym
przyrodnikiem, stosował bardzo ściśle wszystkie metody empiryczne:
eksperyment,   metody   statystyczne   itd.;   był   niezmiernie   rzetelny   w
pracy i uważał za oczywiste, iż psychologia jest nauką przyrodniczą.

Na czym jednak polega owa przyrodnicza metoda poznawania?

Trzeba   tu   wskazać   na   pewne   punkty,   przeciwko   którym   będzie   też
walczył Husserl, gdy zwróci się przeciw psychologizmowi. Na pierw-
szy rzut oka wydaje się, że przejmuje on wówczas coś bardzo ważnego
z psychologizmu; wkrótce jednak okaże się, że jednak rozumie on to
inaczej. Jakaż jest zatem naczelna zasada empiryzmu? Jest to teza, że
doświadczenie   jest   podstawowym   rodzajem   wszelkiego   poznawania.
Bez doświadczenia nie ma nauki. Czym jednak jest „doświadczenie”?
Uważano,   że   jest   to   doświadczenie   zmysłowe,   doświadczenie

YKŁAD

DRUGI

„zewnętrzne”:   widzenie,   słyszenie   itd.   Co   najwyżej   istnieje   jeszcze
druga   odmiana   doświadczenia.   Jest   nią   tzw.   „refleksja”   czy
,,introspekcja”,   względnie   doświadczenie   „wewnętrzne”.   Powiedzia-
łem: „co najwyżej” — gdyż, jak wiemy, August Comte, twórca pozy-
tywizmu, wypowiedział się stanowczo przeciwko niej. Dużo wcześniej,
trzeba się tu cofnąć przynajmniej do Locke'a, zaproponowane zostało
owo doświadczenie „wewnętrzne” ideas of reflexion. Mimo to jednak,
w   wieku   XIX   i   później,   aż   do   czasów   dzisiejszych,   wielokrotnie
atakowano tego rodzaju doświadczenie.

Drugim ważnym sposobem postępowania metody przyrodniczej

jest eksperyment, i to uprawiany na wzór eksperymentu w fizyce:
uzyskane w nim wyniki opracowuje się za pomocą metod statystycz-
nych, obliczania wartości średnich, rozrzutu itd. Psychologia nie
stanowi tu również żadnego wyjątku. Jako uczeń George Eliasa Müllera
robiłem to wszystko w instytucie psychologicznym w Getyndze.

Następnie mamy indukcję. Każda nauka empiryczna jest nauka

indukcyjną — indukcyjnym rozszerzaniem, indukcyjnym uogólnia-
niem. A rezultaty? Mniej lub bardziej prawdopodobne twierdzenia
ogólne, które nie mogą być nigdy w pełni uzasadnione. Wynika to ze
struktury indukcji.

Jeszcze jedna rzecz: każda nauka przyrodnicza, fizyka, chemia,

biologia, itd. poszukuje przyczyn. Dopóki dla pewnego faktu, danego w
jakikolwiek   sposób,   w   jakimkolwiek   doświadczeniu,   nie   zostaną
podane czynniki przyczynowe, dopóty stwierdzenie tego faktu nie jest
właściwie   uważane   za   tezę   naukową.   Zadanie   polega   właśnie   na
znalezieniu owych czynników przyczynowych, przy czym zazwyczaj
dla pewnego danego faktu istnieje ich wiele i razem składają się na
pełną przyczynę względnie prowadzą do pewnego skutku. Zagadnienia
genetyczne — i to takie, które prowadzą do genetycznych, ogólnych
praw   indukcyjnych,   do   ,,praw   przyczynowych”,   stanowią   rdzeń
problematyki badań przyrodniczych.

Całe doświadczenie, doświadczenie bezpośrednie, w

szczególności spostrzeżenie zmysłowe, jest tu tylko początkiem, od
którego przechodzi się do czegoś innego — początek, przy którym już

nie zwraca się zbytnio uwagi na pełną obecność tego, co się pojawia.
Badacz   skupia   się   zawsze   tylko   na   pewnych   momentach,   pewnych
stronach   tego,   co   dane   —   momentach,   które   dziwnym   zbiegiem
okoliczności   są   zmienne,   natomiast   inne   czynniki   zostają   w   sposób
sztuczny,   dzięki   sposobowi   prowadzenia   eksperymentu,   względnie
ustalone.   Nie   trzeba   przy   tym   widzieć   całości   rozgrywającego   się
procesu, lecz wystarczy uważać na to, jak zmienia się odnośny moment
przy włączeniu pewnego czynnika przyczynowego. Można by wtedy
już zrezygnować  ze  spostrzegania:  wystarczy mieć  aparaty, które to
same   widzą   i   stwierdzą,   co   zmienia   się   przy   włączeniu   pewnego
określonego czynnika, np. prądu elektrycznego o określonym napięciu.
Zbudowano   też   bardzo   dokładne   aparaty   pomiarowe   o   subtelności   i
czułości   przekraczającej   znacznie   możliwości   ludzkich   zmysłów.   W
pewnym sensie robią teraz wszystko maszyny; człowiek jest tylko po
to, by przygotować i uruchomić całość, dalej zaś wszystko odbywa się
samo   —   i   wyniki   są   już   gotowe.   Można   je   nawet   zaraz   obliczyć,
zostało już bowiem odkryte odpowiednie prawo, przyczynowe prawo
fizyki.

Rola doświadczenia bezpośredniego jest w ten sposób powoli

coraz bardziej redukowana. Żywy człowiek i jego bezpośredni kontakt
z rzeczywistością staje się sprawą drugorzędną. Najważniejsze są owe
prawa   przyczynowe;   najważniejszą   sprawą   jest   rzeczywistość,   która
zostaje wstawiona w miejsce tego, co widzimy, słyszymy, czujemy —
rzeczywistość w sobie wcale nie określona jakościowo. Jest to świat,
który   można   jedynie   pojęciowo   określić,   ,,chmura”   atomów   i
elektronów, cząstek elementarnych  itd., poruszających  się, z szaloną
szybkością w przestrzeni euklidesowej lub nieeuklidesowej. To zaś, co
widzimy,   nie   odgrywa   tu   w   gruncie   rzeczy   żadnej   roli   —   to   może
zarejestrować również maszyna.

Maszyny są tak doskonałe, fizyka zaszła dziś tak daleko, że rola

bezpośredniego doświadczenia coraz bardziej się zmniejsza. I mówi się
jeszcze więcej: świat jest taki, jak określiła go fizyka teoretyczna;
określiła go zaś ona w ten sposób, że nie można go sobie w ogóle
wyobrazić — jest nie tylko niespostrzegalny, ale w ogóle

YKŁAD

DRUGI

niewyobrażalny.

W młodych latach Husserla sprawy nie zaszły jeszcze tak daleko:

w każdym jednak razie rola doświadczenia bezpośredniego bardzo się
zmniejszyła. Nie było ono traktowane jako coś ważnego dla siebie, lecz
jedynie jako środek do przejścia do czegoś innego. Poza tym całość
lego, co dane, została w pewnym sensie ograniczona i zafałszowana.
Ograniczona — gdyż, jak już powiedziałem, dla praw przyczynowych
interesujący jest nie całokształt tego, co się dzieje, lecz jedynie wybrane
właśnie i poddane rozważaniu momenty pewnej rzeczy czy też
pewnego procesu. Reszta może odpaść resp. można jej nie
uwzględniać.

Powiedziałem też; ,,zafałszowana”. W jakim sensie? To już spra-

wa   bardziej   skomplikowana.   Z   jednej   strony   jednak   sugerują   to
rezultaty   badań   naukowych,   nauk   przyrodniczych,   w   szczególności
fizyki,   która   postępuje,   jak   wiadomo,   coraz   dalej   w   kierunku   teorii
atomów, elektronów, cząstek elementarnych itd. Jest to świat rozbijany
na coraz mniejsze  entia. Wszystko, co jest rzekomo jedną, rzeczą, ma
,,w   rzeczywistości”   być   ogromną   mnogością   jąder   atomowych   i
elektronów,   poruszających   się   z   niewiarygodna   szybkością;   lecz   —
jeśli   powrócimy   teraz   do   naoczności   —   w   żaden   sposób   nie
określonych jakościowo. Jest to rezultatem — z jednej strony — coraz
dalej idącej analizy, z drugiej zaś wyeliminowania jakości. Jest to stara
tradycja, która w czasach nowożytnych sięga do Kartezjusza i Locke'a.

U Kartezjusza mianowicie znajdujemy rozważanie, w

którym   podkreśla   on   ważność   analizy   dla   badania   zmysłów   i
świadomości  (cogitationis).  U   Locke'a   zaś   występują   najpierw   dwa
rodzaje  idei:  ideas of sensation  i  ideas oj reflection.

Dalej istnieją

„idee proste” i „idee złożone” — innych idei nie ma. Wszystkie zaś
idee złożone sprowadzić można do prostych. Przy dokładnym czytaniu
Locke'a stwierdzamy, że idee proste są w gruncie rzeczy abstrakcyjne,

Skraca się to mówiąc po prostu sensations (wrażenia). Właściwie nie jest to

jednak prawidłowe, gdyż mowa jest przecież o ideas of sensation — sensation jest tu
zatem funkcją. Zaś ideas of sensation są to idee, które osiągamy za pomocą tej funkcji
„posiadania wrażeń” (des „Empfindens”).

idee konkretne bowiem składają się zawsze z wielu elementów. Ujęcie
takie żywe było w tradycji filozoficznej co najmniej aż do Johna
Stuarta Milla, który w wieku XIX wprowadza je z powrotem na kon-
tynent europejski; odgrywa ono bowiem przez długi czas ważną rolę w
rozwoju nowożytnego przyrodoznawstwa i oczywiście również
nowożytnej filozofii. Używa się tu ciągle tych samych pojęć podsta-
wowych; idee „proste” i „złożone „ oraz ich „kojarzenie”.

Przychodzi następnie Ernst Mach, który, jak wiemy, nie wierzył w

istnienie   atomów,   uważając   je   za   konstrukcję   naukową.   Wkrótce
stwierdzono   jednak,   że   nie   są   one   konstrukcją,   lecz   odpowiadają
pewnej rzeczywistości. Ale w swej filozofii,  resp.  psychologii, Ernst
Mach był „atomistą”. Cóż to są za ,,atomy”? Są to tzw. „elementy”,
inaczej określane jako wrażenia (,.proste idee”). Cóż zaś istnieje poza
tym? Kompleksy elementów; a więc mamy tylko idee proste i złożone.
Za tym tkwi oczywiście również Berkeley i jego idealizm. W pewnym
sensie również Mach jest idealistą

Mamy tu zatem koncepcję świadomości, w myśl której jest ona

szczególną  kombinacją  elementów   oraz  kompleksów. Czym   zaś jest
świat  (materialny)?  Jest to inna kombinacja kompleksów, złożonych
ostatecznie   z   elementów.   Świadomość   —   to   przede   wszystkim
elementy,   inaczej   mówiąc   „wrażenia”,  sensations,  elementarne   jed-
nostki,   w   których   nie   można   już   wyróżnić   elementów   prostszych.
Następnie istnieją różnorodne kompleksy elementów, w jakiś sposób
sklejające się ze sobą lub złączone itd. Określone kompleksy nie muszą
jednak występować w doświadczeniu, można równie dobrze utworzyć z
danych elementów inne. Nie są one niczym wiecznym, mogą być tak
lub   inaczej   składane.   Z   tego,   że   posiadamy  świadomość  tych
elementów   i   kompleksów,   nic   już   u   Macha   nie   zostało.   Jak   jednak
wówczas może dochodzić do powstawania kompleksów, kto względnie
co je tworzy — pozostaje nie wyjaśnione. Z żywej świadomości jako
strumienia również nic nie zostało. Istnieje jedynie owa „świadomość”
rozpadająca  się  na  kawałki,  elementy.  Nie  jest  to  jednak  w  gruncie

Por. np. pierwszy rozdział Analizy wrażeń, cyt. wyd., pt. Rozważania

antymetafizyczne (Antimetaphysische Bemerkungen).

YKŁAD

DRUGI

rzeczy „świadomość”, istnieją tylko wrażenia, elementy — wszak
kompleksy także są już poniekąd iluzją,

Taką sytuację zastał zatem Husserl i przeciwko niej musiał wy-

stąpić. Protesty odzywały się zresztą już wcześniej. Jeden z nich, jak
wspomniałem, był Husserlowi znany; William James wystąpił przeciw
tej sytuacji w swej psychologii

. Husserl czytał jego książkę w

przekładzie niemieckim w każdym razie przed napisaniem Badań
logicznych. Nam zaś mówił: ,,Czytajcie Jamesa, zaszedł on bardzo
daleko”.

Drugi protest, opublikowany rok lub dwa wcześniej od Filozofii

arytmetyki  — zawarty jest w książce O  danych bezpośrednich świa-
domości Henri Bergsona. Jest to ostry atak na psychologię asocjacyjną;
wydaje   się   przy  tym,   że   skierowany   jest   przede   wszystkim   przeciw
Brytyjczykom,   również   jednak   przeciw   Hipolitowi   Taine   i   jego
Filozofii sztuki.

Zdaniem Bergsona, istnieją dwa aspekty świadomości: tzw. aspekt

statyczny — jest to świadomość ujęta na wzór przestrzeni — gdyż, jak
mówi Bergson, ,,przestrzeń jednorodna i czas, to to samo”

; jest to

jedno-   lub   wielowymiarowa   jednorodna   mnogość.   Aspekt   statyczny
świadomości   jest   fikcją   intelektu.   Zaś   rzeczywista,   autentyczna
świadomość   —  c'est  la   durée  pure,   jest   czystym   trwaniem;   jest   to
świadomość   płynąca,   świadomość,   w   której   nie   ma   żadnych
elementów. Elementy są fikcjami, tworzonymi drogą analizy. To, co
konkretnie   przeżywamy,   jest   jednością,   jedną   całością.   W   pewnym
sensie nie jest to nawet całość, lecz jedynie przechodzenie — coś, co
powstaje i znika, co właśnie płynie.

Tej pracy Bergsona Husserl nie znał. Jednak jego koncepcja szła w

tym samym kierunku, razem z Jamesem i Bergsonem, przeciw
ówczesnej psychologii i filozofii elementów

. Jego protest sięgał

William James, The Principles of Psychology, New York 1890.

Hippolyte-Adolphe Taine, Philosophie de l'art, Paris 1865; drugie, roz-

szerzone wydanie — 1880.

L'espace homogene et le temps, c'est la meme chose.

W następnym wykładzie omówimy odpowiedź, jakiej udzielił on ówczesnej

filozofii.

jednak znacznie dalej. Lecz rzecz szczególna; filozofia ta stawia szereg
rozmaitych zasad metodologicznych. Pierwsza z nich, nazwana później
przez Husserla „zasadą wszystkich zasad”, którą zatem sam również
wysuwa, brzmi; nie ma wiedzy bez doświadczenia l przede wszystkim
trzeba to, co doświadczamy, uchwycić w doświadczeniu — i wszystko
inne   musi   być   również   wydobyte   z   doświadczenia,   rozwinięte   i
ostatecznie   uzasadnione   przez   doświadczenie.   Na   to   jednak
odpowiadają pozytywiści: my również chcemy tak postępować; nie jest
to   nic   nowego!   Husserl   zaś   mówi   potem   w  Ideach;  „My   jesteśmy
pozytywistami, właściwymi pozytywistami!” Skoro zasada ta głoszona
jest i przyjmowana za hasło przez obie zwalczające się strony, jest ona
zatem,   naturalnie,   [jakoś]   wieloznaczna.   Psychologowie   bowiem   i
pozytywiści zakładają jeden tylko rodzaj doświadczenia, najwyżej zaś
jeszcze ponadto doświadczenie wewnętrzne — Husserl głosi natomiast
istnienie   wielu   podstawowych   typów   doświadczenia,   lepiej:
bezpośredniego   poznania.   Jednak   również   pojęcie   samego
doświadczenia, poznania bezpośredniego, jest u Husserla zupełnie inne
niż   owo   pojęcie   „doświadczenia”   przyjęte   w   ówczesnej   filozofii   i
psychologii. Tam było to posiadanie wrażeń, doznawanie wrażeń  (die
Empfindung). Temu również przeciwstawi się Husserl.

Ale sama zasada pozostaje: doświadczenie jako autentyczne,

bezpośrednie poznanie jest ostateczną podstawą wszelkiej wiedzy i jego
prawo do tego musi być uznane. Omówimy tę sprawę szerzej w
następnym wykładzie.