W i l koń Aleksander, 1979, O odmianach współczesnej połszczvzny I/lIiwionej. Opu-
scula Polano-Slavica, Wrocław.
Język ustny a język
W i I kall Aleksander, 1987, 7:vpologia odmian językowych \l'spółcze.m(~i polszczymy,
Katowice.
"
Wad a r z Hans-Walter, 1963, Sa1zphonelik des Wesllachischcn, Ki)ln.
pIsany
Zagadnienia definicyjne. - Mówienie i pisanie, - Cechy komunikacji ustnej i pisanej. -
Zasięg komunikacji mówionej i pisanej. - Komunikacja ustna i pisana w aspekcie histo-
rycznym. - Znaczenie druku dla języka i kultury. - Inne rdkty kulturowe ;związane z pi-
smem. - Różnice między językiem ustnym i pisanym, -' O szczeg6lnytll rodzajach i
zastosowaniach pisma. - Niektóre zjawiska z pogranicza mowy i pisma.
W literaturze jc;zykoznawczej najczc;ściej spotykamy przeciw'tawienie jc;-
zyk mówiony - język pisany, przy czym terminy jc;zyk móJviony, język
pisany bywajÄ… rozmaicie pojmowane. W szerokim rozumierJiu obejmujÄ…
zastosowanie języka wc wszelkich wypowiedziach ustnych 1~J1) pisanych.
W ten sposób wszystkie w ogóle teksty dzieliłyby się bądz
tb na przyna-
leżne do języka mó\vionego (lub ustnego), b::cU też de j'~/yl';l pisanego,
a zakresy tych terminów zbliżałyby sil( lub pokrywały z pojGci~lrni
k o m u n i k a c j i m ó w i o n e j lub ustnej oraz k o Jl U 11 i k a-
'" " I
C J I P l S a n e J. "
W badaniach materiałowych język mówiony bywa rozumi, ny prze\~aż-
nic węziej, a mianowicie jako z~tosowanie jl(zyka tylko w pewnym! ro-
dzaju wypowiedzi ustnych: "JęZ)'f. mówiony definiujemy jak s\vobodne,
spontaniczne użycie języka w przygodnych, naturalnych sytu, cjach kOI~u-
nikacyjnych" (Schank, 1983, s. 7). Zauważmy, że ta definicja nic pozwala
na dwudzielną kłasyfikację wszelkich tekstów, ponieważ og, min jedynie
wypowiedzi uznane za najbardziej charakterystyczne dla obi zastosowałl
języka. Tak zawężony zakres języka mówionego w pracach wielu auto-
rów pokrywa się częściowo lub nawet całkowicie z pojęciem j l( z y k n
p o t o c z n e g o. I
Wśród teoretyków języka wciąż jeszcze nic m,a zgody co~o tego, czy
różnice w budowie t e k s t ó w m ó w i o n y c h i p i s a n y c h
n1<~iącharakter wtórny, wynikający z różnych czynników i uwarunkowałl
pozajęzykowych (pozasystemowych), tzn. czy chodzi o inne użycie. ale
wciąż tego samego w swojej istocie języka, czy też należy mówić o dwu
równoległych jego odmianach - mówionej (łub ustnej) i pisanej. W zwią- nierzadko również błahą potrzebę, może odbywać się szybko i bcz wię-
zku z tym niektórzy badacze uważają, że języka mówionego (ustnego) kszego namysłu. Powiadamy, ~e często ma charakter spontaniczny. że po-
dotyczy zespół tylko takich cech gramatycznych i środków leksykalnych, lega na bezrefleksyjnym użyciu jGzyka. Rzecz jasna. nic musi tak być;
które objawiają się wyłącznie w żywej mowie, i odpowiednio języka pi- również wypowiedz
ustna może być owocem długich i gruntownych
sanego tylko takie środki językowe, które występują wyhlcznie w tekstach przemyśleń, ale to rzadkie i nietypowe. Natomiast tekst pi.sany _. choćby
pisanych. ze względu na wysiłek, konieczność ui.ycia stosownych środków i mate-
Przekonanie o dwu odrębnych i całkowicie równorzędnych i równopra- riałów oraz ze wzglGdu na znacznie wolniejszy przebieg czynności pisa-
wnych j ę z y k a c h: m ó w i o n y m (ustnym) i p i s a n y m nia - jest zawsze działalnością w mniejszym lub \viększym stopniu
znajduje naj dobitniejszy wyraz w uprawianej w niektórych krajach dyscy- przemyślaną pod względem treści, a takt.e pod względem doboru i ustl1l-
plinie - g r a f e m i c e, która skupia się jednak na samej teorii pisma. kturowania (gramatycznego i stylistycznego) środków jGzykowych. Teksty
W Polsce grafemika nie cieszy się większą popularnością. W rozważa- pisane na ogół służą ważniejszym potrzebom człowieka - nic majniach zawartych w tym haśle będziemy operowali przeciwstawieniem: ję- błahego charakteru jak wiele wypowiedzi ustnych.
zyk ustny - język pisany. Dla zrozumienia różnic między mową a Mówienie jest możliwe niemal wc wszelkich wamnkach, np. przy pra-
pismem, a więc również dla zrozumienia różnic między jGzykiem ustnym cy, podczas spożywania posiłków, na spacel-le. Ze wzglC;du na typową
dla żywej mowy spontaniczność procesu i doraz
ność potrzeb w tekstach
(mówionym) a językiem pisanym - bez względu na sposób użycia tych
ustnych ujawniajq siG zazwyczaj tylko te śl'lldki jc;zykowe. kt()rc mamy w
terminów - nieodzowna jest szersza charakterystyka komunikacji mówio-
nej (ustnej) oraz komunikacji pisanej. pamięci czynnej: w tekstach pisanych wyraża się takie ta wiedza jc;zyko-
wa. która wym:tga nalJly,słu. przypominania. a nawet szukania w słowni-
kach, encyklopediach itp. Tekst mówiony jest ulotny (pomijam tu
nowoczesne techniki utrwalania żywej mowy) - ginie sukcesywnie już w
MÓWIENIE I PISANIE
trakcie powstawania, bo pod względem fizyclllym jest tylko ei'lgiem
W jednorazowym użyciu języka, czyli w akcie komunikacji (językowej) krótkotrwałych zjawisk akustycznych, natomiast (ekst pisany ma trwałość
ustnej (mówionej) lub pisanej, wyróżniamy przede wszystkim samą przedmiotu materialnego. J
wypowiedz
, czyli tekst mówiony (ustny) lub pisany. Każdy normalny W komunikacji mówionej zm~duj(poprawny,. akceptowalny) tekst. jest nośnikiem uPorZwzględem logicznym (semantycznym) i gramatycznym ciągu informacji, f" , mowa) jest używany w mniej lub bardziej ważnych i uroczlystych sytu-
czyli komunikatu. Ponadto w każdym akcie komunikacji językowej wy- , acjach publicznych (mowa, wykład, kazanie itp.). alc najban~zicj typowy
różniamy n a d a w c ę tekstu, czyli tego, kto mówi lub pisze, o d- ,.: dla żywej mowy (jGzyka ustnego) jest spontaniczny dialog, I pojmowany
b i o r c ę tekstu, czyli tego, kto słucha lub czyta, oraz s y t, u a c j ę " jilko efemeryczne i jednorazowe zdarzenie. rozgrywające si~ zazwyczaj
k o m u n i k a c y j n Ä…. ' l I,: .
t.Ylko miGdzy dwoma kontaktujKomunikacja mówiona różni się od pisanej przede wszystkim tworzy- stanowiące ich prywatną sprawę. Przeciwnie. nawet najbardz/l'j prywatny
!~.<-
wem, z którego wykonane są teksty. I tak tworzywem mowy są dz
więki tekst pisany, jak np. list, powstaje jako reZllIt~ll przemyśleli. niiekiedy wie-
formowane przez aparat artykulacyjny człowieka i odbierane uchem, nato- lokrotnych poprawek i przeróbek. Jako przedmiot trwały Illuże tci. hyć
miast substancjÄ… tekstu pisanego sÄ… rozmieszczone na papierze lub innym przez odbiorcÄ™ wielokrotnie czytany i drobiazgowo anali7.0wdny. St'ld za-
materiale ciągi liter, pauzy oraz różne inne znaki graficzne wytwarzane
wsze nosi piętno f<~kt~1w l~ew~lym przynajmniej stopniuplfblicZl~eg~) -
ręką a odbierane wzrokiem czytelnika. Wytwarzanie mowy ma charakter nadawca nawet POdS\VladolllH: hczy Się z tym. ze tekst bt;LlI.It.:analJZ(l\va-
fizjologiczny - w tę zdolność jest wyposażony organizm każ.dego zdrowe- ny i że odbiorcami mogą stać się też inne, nieprzewidziane ptzez piszgo człowieka - natomiastl pisanie wymaga stosownycll!!lInków, mate- go list osoby. Każdy tekst pisany, nawet list, jest wiGc zawsle ohciriałów i narzędzi (jakiś stół i odpowiednie o<",i"iil'nie, pióro lub :\"! większymi rygorami logicznymi, normami obyczajowymi oraJ konwent ja-
maszyna, atrament lub farba drukarska, papier lub l1\'i ,':lIllin czy papirus, mi kulturowymi i regułami poprawności jGzykowej. I i
a \v szczególnych wypadkach kanliell, nlarmur łuu drc\vn<;. Mówienie (, Struktura i długość wypowie\łłi ustnej sq lil;litowane zJolnośei,! j do
nie łączy się z większym wysiłkiem - pisanie jest już pracą. Mówienie koncentracji, możliwościami aktywacyjnymi umysłu w danej chwili draz
jako bezwysiłkowa psychofizjologiczna reakcja przeważnie na doraz
ną, a ograniczonq pojcl11nościq pamięci człowieka. Tekst pisany n' c 7,na takich
" I
I
~ ~_ ~_ ~_ __ ZASII,G KOM IINIKA ('J( MÓW JON Ej I I'lS
N EJ
ograniczell. W zwi;)zku z tym akt komunikacji mówionej sluży przede wyobrazić co najmniej w postaci zdania: Pros:r,: mi .\pr:cd{[C! jeden eg-
wszystkim zwykłym, codziennym potrzebom międzyludzkiego kontaktll zemplarz dzisicjsz.ego nil/nem gazety pt ... WiecaJr Wrocłall'ia" ~. bc;d" ko-
oraz przekazowi doraz
nych informacji, natomiast teksty pisane sÄ… przede dy: kinezyczny, prokscmiczny i sytuacyjny (kulturowy). I
wszystkim magazynem starannie zebranych i uporz,)dkowanych inform;"Å‚- 0"0 A k t k o m u n i k a c j i p i s a n e j jest natomiast z lamej swej
cji, przeznaczonych często nie tylko na doraz
ny i jednorazowy użytek ja-
ist.01Y.de.zinte.gralny. ponieważ składa się. z l.I\\lU całkowicie (.JddZielnYl1
" .....
h
faz: w innym miejscu i czasie udbywa siC; konslrulJ\\lanie teKs LI, a \\1 in-
kiegoś odbiorcy. Zresztą tym odbiorcą bywa też niekiedy sam nadawca
nym jego odbiór, tj. czytanie. Nie ma tu więc znaków kinezyc nych. pr~J-
(np. jeśli idzie o różnego rodzaju notatki, które się sporządza dla samego
ksemicznych i sytuacyjnych - wszystkie informacje muszą być ujęte \\'
siebie).
znaki językowe. To wielkie utmdnienie dla partnerów komunibcji pis1~-
nej. ale za to dzięki p i s m u możliwa jest komunikacja na 'ielkie (J~ł-
Jeglości w przestrzeni i w czasit:,ltawet komunikacja między odleglYI~1i
CECHY KOMUNIKACJI USTNEJ I PISANEJ
~'J l S v
pokoleniami. Na przykÅ‚ad nadawc,) (czyli autorem) Trenów je·t Jan K(i~-
Zwykłe mówienie (a więc nie przez telefon) jest komunikacją "twarzą w chanowski (1530 - 1584), a odbiorcą dzisiejszy czytelnik. I
twarz", czyli partnerzy są blisko siebie i nie tylko się słyszą, lecz najczę-
Z tym wiqże się jeszcze jedna różnica. Komunikacja pisana 11a zawsze
ściej także widzą. Tworzenie tekstu ustnego i jego n a d a w a n i e
charakter j e d n o k i e r u n k ° w y, cz)/li m D n o log J W y.po-
(mówienie) oraz o d b i e r a n i e tegoż tekstu, czyli wysłuchanie i
nieważ w trakcie jednego aktu niemożliwa jest zmiana n')) mięl zy nadaw-
zrozumienie, stanowią jednolity akt, ponieważ dokonuje się on w IY!Ds'!-
cq i odbiorcą. Natomiast dla komunikacji mówionej najbardzie: znamicn-
mym miejscu i czasie. Na k o m u n i k a t odbierany przez sluchacza
nq, chociaż nie jedyną, formą jest d i a log (lub nawpt polilog)
:::. składają się nie tylko językowe elementy wypowiedzi, czyli sam potok
cechujący się w obrębie jednego aktu rozmowy permanentn;, ptlemienno-
słów, lecz także mimika i gestykulacja mówiącego, czyli znaki przynależ-
ściq ról nadawcy i odbiorcy. !
ne do tzw. k o d u k i n e z y c z n e g ().Dalszym z
ródłem informa-
W naszej powszedniej mowie również zdarzaj;, się formy monologowe
cji, często zresztą nie uświadamianych, sq zmieniające się relacje
(np. zwierzanie siÄ™ komuÅ›, opowiadanie o czymÅ›. instru()\\'(/n;c kogoÅ›,
przestrzenne między partnerami rozmowy. Tak np. mówiący może wobec
nakłanianie kogoś do czegoś), ale i one S;) tak silnie nacechowane obe-
słuchacza przyjąć dystans, który w naszej strefie kulturowej uzna się za
cnością partnera w zasięgu słuchu i wzroku, że moi.na je uznać za rozbu-
neutralny. Zmniejszanie odległości między partnerami świadczy o dążeniu
dowane fragmenty dialogu. Dzieje siÄ™ tak co najnjniej z dwu powol!()w:
do kontaktu bardziej poufałego lub zgoła intymnego, a zwiększanie jest
a) w tekście występuje mnóstwo wyrażell. które nie Sil nośnikami komu-
wyrazem tendencji do kontaktu bardziej oficjalnego. Ten rodzaj znaków
nikatu, lecz służq jedynie nawiązaniu oraz podtrzymywaniu wit;zi z part-
nazywa siÄ™ k o d e m p rok s e m i c z n y m. .
nerem wyobraz
sobie; proszÄ™ ciÄ™; wiesz; lIiepr([l\'(la?; 110 II;I'?; /111 i ('II ty
;:.. A k t k o m u n i k a c j i m ó w i o n e j (ustnej) jest też zwykle
lIa to?; proszę pana; słuchaj!; proszę //lilie do!Jrz,e z,ro:u/IIic(:!: palr:, pa-
silnie powiÄ…zany z s y t u a c j 'l, z wszelkimi realiami otoczenia oraz
lii! itp.); b) nadawca w trakcie mówienia pilnie śledzi mimikę i gesty od-
z położeniem partnerów (np. rozmowa przy pracy). Zatem również wa-
biorcy, żeby poznać jego reakcję. Stosownie do tego, jak sobie interpretu-
runki partnerów, okoliczności i wszelkie inne elementy sytuacji, czasem
je zachowanie słuchacza, permanentnie zmienia plan wypowiedzi.
wywoływane gestem, są ważnymi znakami składającymi się na komuni-
Z powodu tej właściwości każda dłuższa spontaniczna wypowiedz
II1Ó-
kat. Z n a k i s Y t u a c y j n e ściśle !<)cz<)się z przyjętymi w danym
wiona (ustna) cechuje się zaburzeniami, zwłaszcza w sll1lktllfle skladnio-
społeczeństwie wszelkimi kulturowymi regułami zachowania się w róż-
wej i semantycznej. czyli tzw. anakolutami.
nych okolicznościach, zatem można je nazwać k o d e m
k u I t u r o w y m. Dzięki temu dochodzi do znacznej redukcji znaków
językowych w komunikacji mówionej (ustnej) bez szkody dla porozumie-
ZASI
G KOMUNIKACJI MÓWIONEJ I PISANEJ
nia. Tak np. za kompletny i sensowny uznamy jednowyrazowy tekst wie-
czór, pod warunkiem że zostanie wymówiony we Wrocławiu pod ~ W społecznym użyciu języka komunikacja mówiona (ustna) i kOll1unika-
kioskiem z gazetami w godzinach popołudniowych i będzie mu towarzy- cja pisana nie występuj<) zamiennie. Z oczywistych powod6w wc wszy-
szyć gest kładzenia stosownej ilości pieniędzy na okienku kiosku. Nośni- stkich tych sytuacjach, w których możliwy jest kontakt przez iywe słm\!o
i porozumiewanie siÄ™ ,,1I1'(/r:Ä… W/lI'arz. ". nic sil,'~!a siÄ™ do pisma. Moi.na
kami pozostałych skladników złożonego komunikatu, który można sobie
nawet podać zestaw sytuacji typowych dla komunikacji mówionej, np. "w
Według antropologów ta kulturowa ewolucja t,rwa już nic mniej niż
domu ", "na ulicy", "w drodze do pracy", "w sklepie ", '.'w kawiarni ",
100000 lat (a być może znacznie dłużej). zatem! tyle samo lat miałaby
"IW spacerze tv parku", "u lekarza", "w kolejce do... ", "u Jiyz.jera". Na-
ludzka mowa. Co siÄ™ natomiast tyczy komunikacji pisanej, mamy tu do
tomiast najbardziej typowe dla komunikacji pisancj sytuacje wiążą się
czynienia z faktami nieporównywalnie młodszymi. Pomillmy !lajstarsze i
przeważnie z życiem kulturalnym, naukowym, z techniką i administracją.
ewolucyjnie najprymitywniejsze techniki utrwalania kOllluntatów, jak
r Istnieją też typowe dla zwykłej komunikacji mówionej tematy, jak
zwłaszcza p i s m o p i k t o g r a f i c z n c czy nawet znjaClnic \vy-
"dOIlI i rodzina", "praca", "znqjomi", "pogoda", "kulinaria", "aktualne
żej stojące pismo i d e o g r a f i c z n e (Iogograliczne'lllierog'iliCZ-
wydarzenia polityczne ", "zdrmvie", "hobby" itp. Wspólnne). Otóż w pełni rozwinięte p i s III o f o n e l y c Z n e. 'Zyli takie.
tuacji i tematów jest zazwyczaj pewien stopiell nieoficjalności, prywatno-
w którym I i t c r y odpowiadaj:1 g ł o s k o m (a nic w;razom óy
ści - większa troska o więz
z partnerem i mniejsze poczucie
pojęciom), stworzyli dopiero starożytni Grecy na kanwie spół' łoskowego
odpowiedzialności za treść wypowiedzi. W niektórych sytuacjach, np. w )2'
alfabetu północnosemickiego; dokonali tego odkrytia stosunkl+\'o nic tak
skonwencjonalizowanych rozmowach o pogodzie, nie jest ważna treść
dawno, bo dopiero (najprawdopodobniej) ok. 1000 roku p.n.e. I
dialogu. lecz po prostu kulturowy nakaz zamanifestowania przez rozmowÄ™
Z pisma greckiego rozwinęły się znane nam d/.iś alfabety, \j' tym rów-
więzi z partnerem. W dużej mierze taki właśnie charakter mają rozmowy
nież alfabet łacillski. który znalazł zastosow;lIlie 1:11';;e \V io\'h polskiln
"u p:rzjera". "w pociÄ…gu" itp.
po przyjęciu chrześcijatlstwa przez Mieszka ł w roku 966.' jeŚli zalcln
Między obu rodzajami komunikacji występują też znaczne różnice pod
~rz.ez komunikację pisaną. będziem~ ro:u~lli~ć teksty. wyt\\~ar .anc ~v. I~~-
względem społecznego uczestnictwa. W komunikacji mówionej uczestni-
smle fonetycznym, to mozemy powIedzlec, ze w skalt całej Il dzkoSCl li-
czy prawie każdy (z wyjątkiem głuchoniemych, niemowląt, członków nie-
czy ona dopiero 3000 lat. Za umown:\ datę pocz'ltków klmUIlikaQji
których zakonów itp.) członek społeczellstwa, i to uczestniczy w
pisanej w języku polskim uczeni pl'yjmuj:\ rok II :~6. i
stosownych dla siebie proporcjach zarówno w roli odbiorcy, jak też na-
1
Stworzenie w pełni rozwiniętego pisma fonetycznego możn l ulllać ta
dawcy wypowiedzi. Natomiast w komunikacji pisanej większa część sp 0-
najważniejsze odkrycie w całej kułturowej ewolucji człowiek;. W IiczlI-
łecze6stwa występuje przeważnie w roli odbiorców (czytających), a rola
cych ok. 3000 Å‚at dziejach pisma fonetycznego (czyli alfabctu. na ostat-
nadawców, czyli autorów, łączy się ze społecznym podziałem pracy i na-
nie tysiąclecie przypadaj:1 dwa również bardzo ważnc fakty Kulturowe.
leży zasadniczo do elit (pisarze, uczeni, dziennikarze, wyżsi urzędnicy,
Otóż dopiero w średniowieczu Europa opanowała produkcj\ t lIliego ma-
prawnicy). Wyjątek stanowi niewielka część tekstów użytkowych, jak li-
teriału piśmiennego, czyli papieru (pierwsze papielllie powstał>' wc Wlo-
sty, podania, życiorysy, różne notatki itp. W tego rodzaju tekstach ludzi
szedł w XIII w., a w Polsce pod koniec XV w.). P a p i e rl wynalcz
.li
niewyksztalconych obserwuje się silny wpływ właściwości języka ustne-
wprawdzie Chillczycy już na początku Ił w. n.e., ale \V WielkieJ tajemnicy
go.
trzymali ten wynalazek. Produkcja pospolitego i stosunkowo b,lrd/o tanie-
go materiału piśmiennego, czyli papiem, stworzyła warunki dl,\ kolcjm'go
wynalazku, tzn. dla d r u k u i zwi'lzanej 7. nim: masowej pl'lldukcji ta-
KOlVIUNIKACJA USTNA I PISANA
niej książki. Dmk został wynaleziony w 1'vloguncji (Mainz) puC! Jana
W ASPEKCIE HISTORYCZNYM
Gutenberga i Jana Fusta ok. 1440 roku i upowszdchniony \\' Europie po
roku 1462. (Również i ten wynalazek trzymano przez dłuż.szy czas \\' ta-
W perspektywie historycznej jasno widać, że komunikacja ustna i pisana
jemnicy).
nie stanowią dwu równołegłych i równorzędnych zastosowall języka. Ję-
zyk pO\vstał jako narzędzie porozumiewania się za pomocą znaków fone- Gdyby nie opanowano wytwarzania papieru, nic miałby scnsu wynala-
tycznych, czyłi w żywej mowie, i to przeznaczenie znalazlo wyraz w jego zek druku, ponieważ używany wcześniej pcrgamin. czyli skóra. był zbyt
budowie. Zatem ze względu na samą naturę jęzvk:1 l'i';I1'" ma charakter rzadkim i zbyt kosztownym materiałem piśmiennym. Można powicdzieć,
wtórny w stosunku do mo"",)'. Trudno jest datO\Iv:l' ",!otlogoniczne, że pismo alfabetyczne, produkcja papieru oraz druk to trzy najdonio-
można wszelako powiedzieć, że na powstaniu język,1 jakby zamyka się ślcjsze odkrycia w całych dziejach ludzkości. Fakty te stworzyły warunki
biologiczna ewolucja człowieka, a zaczyna e w o I u c jak u I t u-
ella wszelkich innych odkryć i udoskonalcli cywilizacyjnych w nl1\\'s/.ych
r o w a.
czasach.
nej (czyli do języka standardowego) oraz do tekst6w drukowanych. Nato-
miast przez j ę z y k u s t n y (lub m6wiony) rozumie sic; przeważnie
odmianę ogólną w obiegowym użyciu, wtórnie także wszelkie inne od-
r W komunikacji pisanej zachodzi ogromna różnica między tekstami pisa-
miany języka (gwary ludowe, żargony środowiskowe), które istniej;1 za-
nymi ręcznie i drukowanymi. Istotny przełom kulturowy i cywilizacyjny
sadniczo tylko w komunikacji mówionej.
wiąże się bowiem nie tyle z samym wynalazkiem alfabetu przed 3000
Wszystko to wskazuje, jak mylące może być ogólnikowe 1l1ówienic o
lat, lecz dopiero z odkryciem i upowszechnieniem druku przed z górą
roli pisma w kulturze, a nawet o języku pisanym. W obn;bic k01l1unikacji
500 laty. Dopiero druk stworzył warunki do wytwarzania t e k s t 6w
pisanej zachodzi bowiem ogromna różnica między t e k s t a m i r~-
m a s o w yc h, czyli takich, które mają dowolnie odległego w prze~
c z n i e p i s a n y m i (komunikacjll rękopiśmienn'l) i d r u k 0-
strzeni i czasie, bliżej nie znanego autorowi, bliżej nie określonego maso-
w a n y m i (komunikacjÄ… drukowanÄ…).
wego społecznego odbiorcę. Masowy i tani tekst drukowany stworzył
Jeśli liczącą ok. 3000 lat epokę pisma fonetycznego podzielimy na
podwaliny pod wielki rozwój i upowszechnienie szkolnictwa, a tym sa-
dwie części, za cezurę przyjmujqc wynalazek druku. czyli w zaokr;lt!leniu
mym stal się fundamentem gwałtownego od XVI w. rozwoju kultury i
schyłek XV w., to okaże się, że okres komunikacj i drukowanej (X V [ .-
nauki oraz postępu technicznego w póz
niejszych stuleciach.
XX w.) liczy tylko :'iOO lal i jest pic;ciokrotnie kr6tszy od okrcsu tekst()w
Druk s.powodował (od XVI w. masowa książka, od XVIII w. również
rc;kopiśmiennych (X \\'. p.n.c. -- XV w. n.c .. czyli 2500 lat). Dla nozu-
gazety) rozwój koniuiiikacji ponadplemiennej i ponadnarodowej, komUłli'~
mienia rangi druku trzcba porównać to. czego dokonała ludzkość w dzic-
kacji w obrębie całej wspólnoty językowej. oraz towarzyszący postępowi
dzinie kultury i cywilizacji w ciÄ…gu ostatnich 500 lat z dorobkicm
naukowemu i techniCiriemu wzrost specjalizhcji w społecznym podziale
wcześniejszych 2500 lat. Pismo (narodowy wariant nlfabctu) oraz odmia-
pracy - wszystko to wniosło nowe, ważne elementy do sposobu istnienia
na ogólna języka (język standardowy) przystosowans do komunikacji dru-
języka. Wykrystalizowały się mocno wsparte na tekstach drukowanych
(na komunikacji drukowanej) ponaddialektalne odmiany języka o wyso- kowanej są ważnymi składnikami tożsamości narodo}vej.
kim prestiżu kulturalnym, zwane j ę z y k a m i I i t e r a c k i m i,
o g ó I n y m i, k u I t u r a I n y m i lub s t a n d a r d o w y m i.
Z kolei w obrębie języka ogólnego (standardowego) wykształciło się wie-
INNE FAKTY KULTUROWE ZWI
ZANE
le odmian stylistycznych, funkcjonalnych i zawodowych.
Z PISMEM
Szczególne związki komunikacji drukowanej z kulturą, nauką itp. oraz
trwaly i masowy charakter tekstów sprzyjały ogromnemu przyrostowi Narody europejskie korzyst(~ą z trzedł alfabetów: lacillskiego, gllleckiego j
słownictwa. zwłaszcza nacechowanego stylistycznie oraz fachowego. Roz- cyrylicy (grażdanki). Z pismcm Willi.lI sic; jeszcze takie fakty k,lIltul"Owe,
wój odmian stylistycznych oraz właściwa k o m u n i k a c j i
jak wybór alfabetu oraz przystosowanie go do właściwości fon!tyczny-eh
P i s a n e j (drukowanej) tendencja do jak m~większej precyzji w odda- danego języka. Polska podobnie jak większość narodów Europy Zachod-
waniu wszelkich subtelności znaczeniowych przyczynily się do uporząd- niej i Środkowej, związanych z tradycjll chrześcijmlstwa rzym kokaloli-
kowania składniowej organizacji tekstu oraz do wzroslu liczby modeli ckicgo, korzysta z pisma łacillskiego. Pod tym względem nJŻni+y sit; od
zdaniowych, zwłaszcza do wykształcenia się wielorakich modeli rozbudo- korzystających z alfabetu cyrylickiego i związanych z tradycj;11 chrzcści-!
wanych konstrukcji podrzędnych. Stworzony i doskonalony na użytek ko- jaństwa prawosławnego naroJów wschudnill:-lllwiali:-J.-ich i puludllio\Vosio-!
munikacji pisanej (drukowanej) i przyjęty następnie do komunikacji wiańskich. Przystosowywanie alfabetu lacillskiego do potrze) .it:zykmówionej warstw wykształconych język ogólny (standardowy) nabrał pre- polskiego było żmudnym, długim procesem, ci'lgmlcym się (O wieku:
stiżu kulturalnego i został stopniowo poddany n o r m i e, zrazu XVI, czyli do rozwoju druku. .
Drukarstwo jako techniczne wytwarzanie tekstów masowych sprzyjal(~
z w y c z a j o w e j (w Polsce od XVI do XVIII w.), a póz
niej k o-
krystalizowaniu się oraz normalizacjogólnej odmiany języka. z vanej tei]
d y f i k o w a n e j w gramatykach i wydawnictwach poprawnościo-
wych. językiem kulturalnym lub literackim (standardowym). W ślad . a tl) nor-I
Tym samym język pisany stał się w zakresie morfologii i słownictwa malizacją, a także w związku z technicznymi potrzebami k o 111 U-I
n i k a c j i d r u k o w a n e j (ujednolicenie czcionek), nasilljll siÄ™ od
(z wyjątkiem terminologii fachowej) bardziej odporny na zmiany niż ży-
początk6w XVI w. tendencje do ścisłego ujednolicenia zasadl pisowni:
wa mowa; nabrał charakteru bardziej zachowawczego. Pojęcie
czyli do stworzenia systemu reguł ortografic7llych. Unonnowani ortogra-
j ę z Y k a p i s a n e g o odnosi się wlaściwie tylko do odmiany ogól-
r
I
l
RÓŻNICE I\m;nZY ./
7.YKIEI\I USTNY:'.ll PISANYM III
-.-------~-.-- .. . i
---.------.-
I
fii oznacza zakończenie prac nad tworzeniem narodowego wariantu alfa- Tempo mówienia nierzadko szybsze niż tempo .psychicznego strukturo-
betu łacińskiego. wania wypowiedzi sprawia, że w tekście spontanicznic mówionym zjawi-
W Polsce zasady pisowni ustaliły się - z grubsza rzecz biorąc - za skiem normalnym sq niespójności składniowc (anakoluty). luki. powtórze-
sprawą drukarzy krakowskich w wieku XVI. W dziejach naszej ortografii nia lub nagłe zmiany i przcskoki w planie sem:lI1tycznyrn wypowicdzi.
można wyróżnić dwa okresy: a) okres normy zwyczajowej (XVI - przerwy oraz pauzy wypełnione przypadkowq substancj;1 j<;zykow'j. po-
XVIIł w.) oraz b) okres normy kodyfikowanej (XVIIł w. - Gramatyka wtarzaniem lub wyrażeniami o dodatkowej funkcji metakoll1unibtowej;
np.: YYY; /la; 110 to; /lO więc; że tak powicm; powiedzmy; I'rtlwda; /I/(Iwię
dla szkól narodowych, Onufrego Kopczyńskiego). Ostatecznego uporząd-
ci; chcę powiedziec.(; tak że tego; że się tak lI)'rtlię. itp. \\1 skrajnych wy-
kowania zasad ortograficznych dokonano w roku 1936. (drobne zmiany
padkach nadawca prosi odbiorcÄ™ o pomoc (np. o czym to ja I//lill'ilcm ?).
wprowadzono w 1956 r.). Pracom kodyfikacyjnym nad polskÄ… ortografiÄ…
W komunikacji ustnej substandardowej pauzy bywajq wypełniane wyraże-
w XIX i XX w. towarzyszyły niezwykle ostre polemiki, co świadczy do-
niami ekspresywnymi i wulgarnymi.
wodnie, jak ważnym składnikiem kultury narodowej jest pismo.
Tekst pisany jest zazwyczaj logiczniejszy i bardziej koncentruje sit; na
temacie, natomiast \\1 v.:ypowiedziach ustnych zwraca UWnie ekspresywne i emocjonalne. W formach pisanych narzllca sir; podział
RÓŻNICE MI
DZY J
ZYKIEM USTNYM
na samodzielne zdania, a ich granicc S'l wyraziścic znaczone kroplq i du-
I PISANYM
żą literq. Zwłaszcza w tekstach drukowanych panujc tendencja do opero-
wania zdaniami starannie skomponowanymi. CZysto, zwłaszcza \\' prozie
Język, który jest stosowany w typowych wypowiedziach mówionych oraz
naukowej, sq to wieloczłonowc konstrukcje podrzydne. hlczone za pomo-
w typowych tekstach drukowanych. wykazuje znaczne różnice. Odczuwa-
cÄ… znacznego bogactwa wskaz
ników zcspolcnia. Natomiast w tekstach
my je odruchowo, gdy oceniamy jakieś wyrażenie jako potoczne, obiego-
ustnych (mówionych) wypowicdzenia składowc. CZysto cliptyczne. urwanc
we czy k o lok w i a l n e, a więc charakterystyczne dla zwykłej
lub równoważnikowc, hlCZą się w luz
no powi'lzane ci'lgi. Uderzn wzglc;d-
komunikacji mówionej, czyli dla języka ustnego, a inne wyrażenie jako
na przewaga "ICZ współrzędnych nad podrzędnymi, brak precylj i w odda-
k s i ą ż k o w e.
waniu relacji semantycznych międlY poslczególnymi segmentami.
Różnice między językiem ustnym a pisanym widać zwłaszcza na pozio-
operowanie licznymi \\ yznacznikami nawi'l7ania do sytuacji lub konte-
mie całej wypowiedzi, ale także w doborze slownictwa oraz w składni.
kstu, używanie nil'\viclkicj liczby wielofunkcyjnych wskaz
ników /espo\c-
Najbardziej typowy tekst ustny (mówiony) jest zatem dialogiem. nato-
nia, np. jak w funkcji: gdy. kiedy, je,l'li. Dlui.slY. swobodny monologowy
miast tekst pisany (lub drukowany) jest monologiem. Nic przeczÄ… temu
tckst mówiony często bardzo trudno jest podzielić na zdania w pełni sa-
dialogi w utworze literackim, gdyż występują wewnątrz monologu, czyli
modzielne.
utworu traktowanego jako jednolita wypowiedz
autora do czytelników.
W swobodnych wypowiedziach ustnych konsll1lkcje bierne pojawiaj;l
Warunki spójności tekstu ustnego (mówionego) są określane współpra-
się nieporównywalnie rzadziej niż w tekstach Pisanych (a zwlaslcza w
cą innych kodów (kinezycznego, proksemicznego, sytuacyjnego) z języ-
prozie naukowej). W tekstach swobodnic IlHl\vionych zupclnic brakuje
kiem. Przejawia się ona często fragmentarycznością, lukami, powtórzenia-
konstrukcji z imiesłowami nieodmiennymi (typu pr;ys,;cdls'j'\" c::."tując).
mi, pozornymi defektami itp. występującymi w warstwie językowej.
znacznie odporniejsza jest też komunikacja ustna na {ak ~ilnq \V no-
Wiele takich defektów tłumaczy się też spontanicznością i doraz
nością
wszych czasach tendencję do nominalizacji zdania oraz naj lwiqlaktu komunikacji mówionej.
tym skłonność do analityzmów czasownikowych i przyimko rych. Słow-
r- W tekstach mówionych (ustnych) oprócz warstwy komunikatu wyraz
nie
nictwo wypowiedzi ustnych jest znacznie uboższe od słO\vnictwa tekstów
.. widoczny jest 111 e t a k o m· u n i k a l. Jego noÅ›nikami sÄ… wszelkie
pisanych, zwłaszcza drukowanych. W spontanicznej mowie rlad/iej poja-
środki językowe oraz wyrażenia służące nawiązywaniu kontaktu między
wi;~ą się przymiotniki w funkcji atryblltywn~i: częściej n,;[ollliast wy~
partnerami. podtrzymywaniu tego kontaktu, ocld7iaływaniu na ośrodki
krzykniki i wyrażenia wykrzyknikowe oraz bardzo Clisto zairllki
aktywacyjne odbiorcy, pomaganiu we właści\\ '. i 'lInieniu komunikatu,
nieokreślone (jakic'i. tuki jakic'i, gdzie.<. takie CO,I' itp.) oraz w~"azlliqce. w
kontrolowaniu rozumienia oraz akceptacji kOlllllil;il)\\anych treści. W te-
różnych zresztą funkcjach (deiktycznej. np. }Jodqj mi t o I: 'jnaforycznCj.
kstach pisanych warstwa metakomunikatowa wy~;I\PlljC zazwyczaj niepo- np. liCZ się języków - t o ci bardz.o {lO/l1ofc II' fycill; kataf( ryclnej, np.
równanie slabiej i jest bardziej ukryta.
T a hiq ,ka, ku"'" ",i 1''''Y'',y/"",, bard,,, .', pdd", '".':j"r' "mI" j W
i,'
NIEKTÓRE Z./A WISKA z I'O<;RANICZA J\I()~\'Y I I'IS\IA 113
I
I
funkcji modulantów oraz wypełniaczy pauz). ZnamienlJym rysem wspól- cwie szersze zastosowanie we wszełkich technicznych rodzaj'1ch Komuni-
czesnej polszczyzny ustnej jest też przemożna tendelJcja do używania wy-
kacji, np. w wojsku, w nawigacji. Istota alfahetu Morse'a pol~ga na tym,
razów zdrobniałych, przy czym to zdrabnianie wcale nie podkreśla że tworzywem liter, a więc i całego Ick<;fll <;q 1~'lkn dwa rodzaje impbl-
emocjonalnego stosunku mówiącego do desygnatów, lecz do partnera roz- sów - krótki i długi. Każda lilera jest kombinacją takich wlJ~nie sygóa-
mowy (por. np. dialogi dorosłych z dziećmi, rozmowy w sytuacji u leka-
łów, które mogą być wykonane z każdego tworzywa, którd Iylko 4je
rza lub w sklepie, zwłaszcza jeśli za ladą stoi młoda kobieta, a możność odróżniania impulsu krótkiego od długiego. Mog;l I(J być (i n~lj-
kupującym jest mężczyzna). W tekstach pisanych często - w naukowych
częściej bywajq) impulsy elektromagnetyczne, ale też ŚWietIlJjl (czyli bły-
bardzo często - występuje słownictwo obce; wypowiedzi ustne unikają
ski, krótki lub dlugi, nadawane If' przez latamie morskie), akustyctrne
barbaryzmów.
lub graficzne (kreski i kropki). :
Znaczne różnice między obu rodzajami komunikacji widać nawet w
Nie. zatrzymując się na tak szczególnych zastosowaniach ell' rodzaj,lch
użyciu spójników. Tak na przykład w mowie raczej nie używa się: lecz, pisma, jak rozmaitego typu s z y f r y, zauważmy tylko, ol' podobilie
pOl/ieH'aż, jakkolwiek, aczkolwiek, oraz, lub, natomiast, bowiem itp. (jako jak mowa jest w sposób szczególny uŻ,ywana .w poezji r) Imiczncj. a
książkowych), zastępując je przez: ale, bo, chociaż, i, albo, zol, ho. zwłaszcza w śpiewie, również pismo spełnia funkcje fatyczne li/lub estety-
czne w prasie, a przede wszystkim w sztuce Plak'.'ltU. gdzic k(i~IOr.kształt.
format i układ liter staj'l się tworzywem dzieła artyslycznego,
O SZCZEGÓLNYCH RODZAJACH
I
I ZASTOSOWANIACH PISMA ~ l
NIEKTORE ZJAWISKA Z POGRANICZA'
Tempo mówienia jest zazwyczaj szybsze niż tempo zapisu wypowiedzi
lVIOWY I PISMA
przy użyciu pisma alfabetycznego. Na użytek sytuacji, w których wypo-
wiedzi ustne należy wiernie zapisać (np. ważniejsze rozprawy w sądach, Ostre różnice w repertuarze środków językowych i kompozycji wypowie-
debaty w parlamencie) powstały różne systemy s t e n o g r a f i i, czy- dzi występują wtedy, gdy pojęcie języka uslncgo (mli pisma szczególnie ekonomicznego, operującego maksymalnie uprosz- wypowiedzi nacechowanych spontaniczności'l, doraz
ności;l. sytuacyjno-
czonymi formami liter oraz prostymi znakami na najczęściej powtarzające ściq, nieoficjalnościsię ciągi sylabiczne (np. -/lienie w zakończeniu rzeczowników odsłow- do tekstów drukowanych: naukowych i popularnonaukowych, tekstnych), moIfemy lub wyrazy. Stenografia znajduje zastosowanie - rzecz podręczników szkolnych, periodyków i gazel, tekstów urzędowych itp.
jasna - tylko w tekstach rękopiśmiennych. Zapis stenograficzny stanowi RóiJlice nie są bezpośrednio wymuszone przez sam fakt. że tebt jesl wy-
swoisty pomost między komunikacją ustlfą i pisan,!, gdyż jest wiernym, konany w tworzywie mowy lub pisma, ponieważ. ostatecznie każd,!
graficznym odwzorowaniem, czyli utrwaleniem, wypowiedzi ustnej. Z ko- wypowiedz
ustną można mniej więcej wiernic zanotować i każdy tekst
lei taka wypowiedz
, np. wystwcześniej skrupulatnie przygotowana na piśmic. Zapis stcnograficzny np. jesl jego przcniesienie z komunikacji pisanej do listnej.
dyskusji parlamentamych bywa odczytywany (zatem znów przejście od Zresztą zanim poznano pismo alfabetyczne, wykształciła si..; i do dziś
pisma do mowy), przeredagowywany i publikowany w postaci drukowa- istnieje ludowa literatura ustna: przysłowia, bajki, pieśni. baśnie. podania,
nych diariuszy sejmowych. Ten przykład pokazuje wielokrotne nieraz legendy, a nawet obszerne przekazy kosmogoniczne. Istnicjq leż wypo-
przechodzenie od ustnej formy tekstu do pisanej (drukowanej). wiedzi ustne o wysokim stopniu oficjalności - jak glosy w naukowej lub
Zwykły tekst pisany odbiera się (odczytuje się) za pomocą wzroku; na politycznej (parlamentarnej) dyskusji. przemówienia, kazania. wykłady ilp.
użytek niewidomych francuski nauczyciel, Louis BraiIle (1809 - 1852), - choć przygotowywane niekiedy nawel bez pomocy notatek. sq starannie
stworzył alfabet, zwany jego nazwiskiem, który umożliwia czytanie za przemyślane, a pod względcm struktury Sq one zbliżone do Icksl(lw pisa-
pomoC<} dotyku. Litery stanowią kombinację wypukłych punkcików, po- nych. Nawet w nieoficjalnych, potocznych dialogach, stanowi'lcych cen-
wstałych przez nakłuwanie specjalnego kartonu. Dla niewidomych pi- trum komunikacji mówionej, należałohy odróinić picrwiastki doraz
ne od
smem Braille'a wydano u nas podstawowe dzieła klasyki literackiej. elementów powtarzanych, skonwencjonaliwwanych. kliszowanych,
Również w XIX w. Amerykanin, Samuel F. Morse (1791 - 1872), wy- Z drugiej strolly kksty literackic (dramat. powicść i nowela) w paniach
myślił specjalny alfabet na użytek telegrafu, ale jednoczdnie ma on zna- dialogowych st;lr:lj;! ,i,,' j;d.; najwicrnicj naślal!ow;lć i.yw;l mowę. Poza tym
oba rodzaje zastosowań języka - odmiana ustna i pisana ustawicznie na
siebie oddziałują - typowo "książkowe" struktury językowe przechodzą
do żywej mowy i na odwrót: w świadomej lub nawet niezamierzonej sty-
lizacji na potoczność, na poufałość, na zwyczajność elementy języka ust-
nego przenikają do języka pisanego. Ogólnie można powiedzieć, że w
polszczyz
nie różnice między językiem ustnym i pisanym są relatywnie
niewielkie.
W mniejszym lub większym stopniu mieszany, czyli pośredni charakter
między komunikacją ustną a pisaną, widzimy w kOlllunikacji za pośred-
nictwem nowszych środków technicznych, jak telefon (partnerzy się sly-
szÄ…, ale siÄ™ nie widzÄ…), adapter, magnetofon, radio, telewizor.
A w i e r o waTamara Aleksandrowna, 1977, K istorii i tieorii gr(!f/cmiki, Moskwa.
B e a LI g r a n d e Robert-Alain de, D r e s s I e r Wolfgang Ulrich, 1990, W5tęp do
lingwistyki tekstu, Warszawa.
C o h e n Marcel, 1956, Pismo. Zarys dziejów, Warszawa.
D i r i n g e r David, 1972, Alfabet, czyli klucz do dziejów ludzko.D LI n a j Bogusław 1981 (red.), Studia nad polszczYZ1lą mówifmą Krakowa, Warszawa-
Kraków.
F u r d a 1 Antoni, 1973, Klasyfikacja odmian wspólczesnego języka polskiego, Wro-
cław.
G i e y s z t o r Aleksander, 1973, Zarys dziejów pisma laciliskiego, Warszawa.
1 o d ł o w s k i Stanisław, 1979, Losy polskiej ortografii, Warszawa.
K I e m e n s i e w i c z Zenon, 1953, O róinych odmianach w.ljJółczesnej polszczy-
my, Warszawa.
L u b a ś Władysław 1976 (red.), Miejska polszcZYZlla mówiona. Metodologia badali.
Materiały z konferencji naukowej w Sosnowcu w dniach 20-21 VI 1974, Katowice.
A
oś lan, 1917, Pisownia polska w przeszłości i obecnie. Zagadnienia i wnioski. Kra-
ków.
p i s ark o w a Krystyna. 1975, Składnia rozmowy telefimicznej, Wrocław.
S c h a n k Gerd, S c h o e n t h a I Gisela, 1983, Gesprochene Sprache. Eine
EiI!tWmmg in ForschungsallSirtze und AnalysemetllOden, wyd. II, Ttibingen.
S c h m i d t Siegfried, 1973, Texttheorie. Problenle einet' Linguistik der sprachlichen
Kommunikation, Mtinchen.
S k u b a I a n k a Teresa, 1978 (red.), Studia nad składnią polszczyzny mówionej.
Księga referatów konferencji po'nego (Lublin 6-9 X 1975), Wrocław.
T o I s t a j a Swiet!ana, 1992, Tekst ustny w języku i w kulturze, w: "Etnolingwisty-
ka", t. 5, Lublin.
W i I koń Aleksander, 1987, Typologia odmian językowych współczesnej polszczyZllY,
Katowice.