2013-01-14

1

Diagnostyka zaburzeń rozrodu

owiec i kóz

Dr Michał Dzięcioł

• Według grudniowych danych GUS, w Polsce jest 223

tys. sztuk owiec, czyli o ponad 17 proc. mniej niż w
2008 r. - Jest to największy spadek pogłowia od
dziesięciu lat

• zmniejszyła się także liczba maciorek owczych, a to

oznacza, że pogłowie nadal będzie spadać

• Jak twierdzi prezes Polskiego Związku Owczarskiego

Tadeusz Lotczyk, eksport jagniąt jest nieopłacalny

Anatomia i fizjologia narządu

rozrodczego małych przeżuwaczy.

Anatomia

• Anatomicznie układ rozrodczy zarówno owiec

jak i kóz jest bardzo zbliżony do narządu
rozrodczego bydła.

• Główna różnica to znacznie mniejsza wielkość.

Stosunkowo niewielkie rozmiary tych zwierząt
praktycznie uniemożliwiają przeprowadzenie
badania per rectum i palpacyjną ocenę
wielkości i jakości jajników i macicy.

Jajniki

• U kóz i owiec jajniki są nieco bardziej kuliste

niż u bydła

• Osiągają rozmiar ok. 1,5 cm (wielkość ziarna

bobu)

• Każdy z nich zawieszony jest na krezce

jajowodu (mesovarium) mniej więcej na
poziomie pierwszego kręgu krzyżowego

Jajowody

• Jajowody osiągają ok. 15 cm długości
• Największa sekrecja płynu jajowodowego

obserwowana jest w okresie rui

2013-01-14

2

Macica

• Macica u małych przeżuwaczy to UTERUS

BICORNIS SUBSEPTUS, czyli posiadająca
przegrodę w trzonie

• Rogi macicy są stosunkowo dłuższe niż u

krowy, lekko poskręcane w kształcie pętli jelit

• Macica osiąga długość ok. 20 25 cm, w tym

szyjka macicy ok.. 4-6 cm

Macica - szyjka

• W obrębie szyjki można napotkać wzajemnie

zazębiające się fałdy błony śluzowej ( 5-8) o
przebiegu poprzecznym, które w kierunku
zewnętrznego ujścia szyjki macicy ulegają
stopniowemu podwyższeniu

• Fałdy te, szczególnie u owiec w znacznym

stopniu utrudniają kateteryzację szyjki

Macica

• W rogach macicy kóz obserwuje się po 115-120

brodawek ułożonych w 4 rzędach o ciemnej
pigmentacji błony śluzowej

Pochwa

• Pochwa zwykle osiąga długość ok. 4-7 cm
• W przedsionku pochwy podobnie jak u krowy i

świni znajdujemy uchyłek podcewkowy

• Na bocznej i na dolnej ścianie przedsionka

pochwy leżą gruczoły przedsionkowe większe i
mniejsze, ( u owiec mogą nie występowac
gruczoły Bartholiniego).

2013-01-14

3

Fizjologia rozrodu małych przeżuwaczy

• SEZONOWOŚĆ
• SAMICE SEZONOWO POLIESTRALNE
• SEZON PRZYPADA NA OKRES SKRACAJĄCEGO

SIĘ DNIA ŚWIETLNEGO

• ALE…

OWCE

• SEZONOWOŚĆ A RASA - U ras

prymitywnych ( rasy górskie) występuje
krótki jesienny sezon rozrodczy z jednym
cyklem rujowym, zaś u ras szlachetnych
sezon może trwać od 6 do 8 miesięcy i
dłużej (merynos, wrzosówka)

Owce

• W Polsce początek sezonu rozpłodowego

przypada na sierpień –wrzesień

• W naszych warunkach najdłużej trwa sezon

rozrodczy u wrzosówek ( średnio 235 dni)

Owce – dojrzałość

płciowa

• W zależności od rasy owce osiągają dojrzałość

płciową wieku miedzy czwartym a szóstym
miesiącem u tryczków i piątym a dziesiątym
miesiącem u maciorek

• Większość ras hodowanych w Polsce po raz

pierwszy do rozrodu używana jest w wieku ok. 18
m

2013-01-14

4

Owce – cykl płciowy

• Długość cyklu płciowego u owcy jest dość stała i

waha się w granicach 16- 17 dni.

• W okresie przejściowym cykle mogą być nieco

krótsze, a ponadto zwykle pierwsza owulacja
przebiega bez zewnętrznych objawów rujowych

Owce – cykl płciowy

• Długość rui uzależniona jest od wieku

zwierzęcia, rasy oraz fazy sezonu i trwa
średnio 36 h ( 18-72 h)

Owce –cykl płciowy

• Spontaniczna owulacja ma miejsce tuż przed

zakończeniem rui (20-40 h od początku rui)

• Uważa się, że wielkość owulacji w dużym stopniu

uwarunkowana jest genetycznie

• U większości ras liczba owulujących pęcherzyków

osiąga maksimum w środku jesieni

• Komórki jajowe po owulacji zachowują zdolność do

zapłodnienia max. do 25 h

• Komórka jajowa przechodzi do macicy 4 dnia po rui

Owce – cykl płciowy

• W przebiegu cyklu przeważa faza lutealna ( ok. 13

dni), zaś faza pęcherzykowa trwa zwykle 3-4 dni.

• Ciałko żółte szczyt swojego rozwoju osiąga w 6 – 8

dniu po owulacji

• Na ok. 3- 4 dni przed następną rują ciałko żółte

kończy swoją czynność wydzielniczą (luteolityczne
działanie PG F2α) i następuje spadek poziomu
progesteronu we krwi ( zakres od 0,25 ng/ml do 1-3
ng/ml)

Owce

• Odpowiedni poziom progesteronu (przez ok.

12 dni ) jest niezbędny aby mogła wystąpić
ruja.

Owce

• Uważa się, że u owiec występują dwie fale

pęcherzyków

• Rekrutacja i selekcja pęcherzyków

potencjalnie zdolnych do owulacji zachodzi ok.
13-15 dnia po rui.

2013-01-14

5

Owce- regulacja hormonalna cyklu

• LH -wydzielane pod wpływem GnRH oraz estradiolu

wzrasta szybko w kilka godz. po rozpoczęciu rui
(szczyt 11godz.) po czym spad. Owulacja występuje
ok. 14h po wylewie LH (czyli ok. 24 h od rozpoczęcia
rui)

• FSH szczyt równocześnie ze szczytem LH. Ponowny ,

dłużej trwający wzrost ma miejsce po 24h. Następny
3 dnia oraz pomiedzy 8-12 dniem cyklu. Nie
stwierdzono zależności pomiędzy stężeniem a liczbą
owulacji

Owce- regulacja hormonalna cyklu

• Prolaktyna -ma działanie luteotropowe, jej

stężenie waha się w zależności od fotoperiodu
(długi dzień -wyższe stężenie)

• oksytocyna-produkowana jest u owiec

również w kom. ziarnistych pęcherzyka jak i w
C.Ż. Estradiol wpływa na formowanie
receptorów dla OXY. Ta zaś ma działanie
luteolityczne ( pobudza wydzielanie PGF2)

Owce- regulacja hormonalna cyklu

• Progesteron-poziom bazalny<1ng/ml, szczyt 1-3

ng/ml osiąga pomiedzy 8-12 dniem,

• Estrogeny (17β-estradiol) osiągające maksymalne

wartości (14 27 pg/ml) w okresie rui zaczynają
rosnąć na 12-14 h przed rują

• W czasie fazy lutealnej również obserwuje się

wzrost poziomu E. , który występuje w okresach
wzrostu wydzielania FSH –

• JEST TO ZWIĄZANE Z
FALOWYM DOJRZEWANIEM PECHERZYKÓW

Owca – objawy rui

• Objawy rui u owiec w postaci przekrwienia i

obrzęku sromu bywają bardzo słabo
zaznaczone.

Ram effect

• Niezbędna jest wcześniejsza izolacja samców i

samic (2 km, 6-8 tyg.)

• Słaby efekt u pierwiastek (waga min 35 kg)
• Efekt związany jest z wydzielaniem

OXYTOCYNY I uwalnianiem LH

Ram effect

• Krótki cykl-przejściowy krótki wzrost P4, krótka faza

lutealna, nastęna owulacja występuje po 6 dniach.
SKONCENTROWAE OWULACJE (RUJE) WYSTĘPUJĄ PO
25 DNIACH OD WPROWADZENIA TRYKA

• Część (mniejsza)-owulacja po 3-5 dniach (obecność

dojrzałych pęcherzyków>>pełnowartościowe C.Ż. –
RUJA POJAWIA SIĘ PO 18-19 DNIACH OD
WPROWADZENIA TRYKA

2013-01-14

6

Kozy

• Sezonowość –wrzesień –listopad (lipiec), (wiosna)

• Dojrzałość płciowa 5-7 miesiecy (3m), pełna

dojrzałość somatyczna ok. 3 lat

• Na czas osiągnięcia dojrzałości płciowej wpływać

może klimat, żywienie oraz obecność tryka

Kozy

• Cykl rujowy trwa ok. 19 – 21 dni (3-62)

• Na początku sezonu, jako pierwszy cykl po

porodzie jak w również w obecności kozła
cykle zwykle są krótsze (ok. 12 dni)

Kozy

• Faza pęcherzykowa cyklu trwa ok. 3-4 dni zaś faza

lutealna ok. 17 dni

• Zwykle występują cztery fale wzrostu pęcherzyków

(pierwsza fala w 1 dniu po owulacji, druga w
4,trzecia w 8, a czwarta w 13 dniu.

• Owulacji ulega pęcherzyk dominujący czwartej fali

pęcherzyków (największe pęcherzyki osiągają
wielkość ok. 9 mm)

Kozy

• Ruja trwa średnio 36 h (22-60)
• Objawy rui są znacznie wyraźniej wyrażone u kóz niż

u owiec

• Owulacja spontaniczna występuje kilka godzin po

ustąpieniu zewnętrznych objawów rujowych

• W trakcie owulacji dochodzi do uwolnienia od 1 do

4 komórek jajowych

• U ok. 1-5% zwierząt ciężarnych może wystąpić ruja

w okresie ciąży.

Kozy-regulacja hormonalna cyklu

rujowego

• Przysadka

– Szczyt uwalniania FSH.LH, PRL podczas rui w kilka godzin

po maksymalnym uwolnieniu etrogenów

• Jajniki

– Progesteron-poziom bazalny (ruja/anoestrus) <1ng/ml,

w fazie lutealnej 4-8ng/m spada na 3 dni przed kolejną
rują

– estrogeny - ostatnie dwa dni cyklu to wzrost z poziomu

8-10pg/ml do 32pg/ml na początku rui. Potem spadek w
ciągu12 h do poziomu wyjściowego

Rozpoznawanie rui

2013-01-14

7

Diagnostyka ciąży

• Badanie kliniczne
• Badania hormonalne
• Diagnostyka ultrasonograficzna

Pregnancy toxemia

• twin lamb disease

• Wielopłodowa ciążą
• Złe żywienie
• Stres-zmiana pogody, choroby kończyn

• Ciała ketonowe w moczu
• Koncentracja kw. Beta hydroksymasłowego >

7mmol/L

• Dodatkowo hypocalcemia oraz hypokalemia

Ciąża urojona u kóz

Indukcja i synchronizaca rui u kóz i

owiec

• Progesteron 8 mg
• Prostaglandyna
• Melatonina
• żywienie

Choroby zakaźne

• Brucella melitensis ronienia w II poł ciąży
• Brucella ovis orchitis, nipłodność, czasem

ronienia

• Salmonella abortus ovis ronienia u młodych

sztuk, rodzenie martwych płodów, upadki,
biegunki

• Chlamydia psitaci ronienia, rodz. Martwych

płodów, mumifikacje, zatrz. lożyska

• Toxoplasma gondi niepłodność, mumifikacje,

ronienia w późnej ciąży

Czynniki środowiskowe

• Adopcje
• Drapieżniki

2013-01-14

8

Wypadanie pochwy u owiec

Kozy

• Bezrożność a bezpłodność
• Dominującym genem w stosunku do swego allelu

(p) warunkującego rogatość jest gen bezrożności (P)

• Homozygotyczne bezrogie samice (PP) są

osobnikami o zmienionym wyglądzie :

– Mogą posiadać zarówno jajniki jak i jądra, mieć ujście

cewki moczowej w nietypowym miejscu, łechtaczke
przerośnietą w szczątkowe prącie

• Osobniki takie są bezpłodne

Efekt oddziaływania feromonów

• Ram efekt
• Ewe efekt
• Ewe to ewe efekt

• Prof. Ken Booth

•

wełna

KOZY

Etiologia

mastitis

u kóz

• Retrovirusy
• mycoplasma
• bakterie

– staphylococcus aureus
– actinomyces pyogenes
– brucella melitensis, br. Abortus
– E.coli
– corynebacterium pseudotubercolosis
– mycobacterium tuberculosis
– pasteurella haemolitica
– pseudomonas
– pozostałe gronkowce i paciorkowce

Retrowirusy - hard udder

• Przypomina objawy mastitis u owiec zakażonych wirusem

M-V

• najprawdopodobniej związane z zakażeniem wirusem CAE (

caprine arteritis- encephalitis

• po porodzie stwierdzamy, iż wymię jest twarde jak skała,

jednak bez objawów obrzęku

• trudno pozyskać mleko , a jeśli jest to występuje bardzo

duża ilość kom. som.

• Część kóz po kilku tygodniach intensywnej terapii powraca

do laktacji ( Wysoki LKS), u reszty pozostaje stwardnienie
całego lub części gruczołu

2013-01-14

9

Diagnostyka i leczenie

• Objawy kliniczne
• badanie histologiczne ( liczne nacieki limfocytów,

makrofagów, plazmocytów-mogą zamykać światło
przewodów wyprowadzających mleko

• izolacja wirusa z tkanki wymienia lub mleka
• badanie serologiczne (?)

• brak leczenia, eliminacja ze stada
• kortykosterydy na dwa dni przed spodziewanym

porodem ?????

Mycoplasma mastitis

• Mycoplasma agalactiae
• często towarzyszy zapaleniu stawów, płuc, zap.

spojówek

• mycoplasma mycouides subsp. Capri -izolowana we

Francji

• również towarzyszą zapalenia stawów, płuc ,

spojówek

• powoduje ostre, często ropne zapalenie ,

bezmleczność, powiększenie wymienia,
nieprzyjemny specyficzny zapach mleka

• możliwe upadki w ciężkim przebiegu

Diagnostyka i leczenie

• Negatywny wynik posiewu na agarze z krwią
• naciek jednojądrzastych kom.
• brak skutecznego leczenia - eliminacja ze stada
• unikać podawania dowymieniowego tylozyny czy

erytromycyny silne drażnienie

• lepiej ( ??? ) podać domięśniowo
• unikać podawania siary od zakażonych bezobjawowo kóz

( zap. Stawów, spojówek itp.- pasteryzować surowicę)

Zakażenia bakteryjne

• Actinomyces pyogenes- powoduje powstawanie ropni,

może atakować gruczoł poza laktacją, w przewlekłej postaci
-eliminacja

• Brucelle melitensis, abortus- zwykle podkliniczne, lub

łagodne postacie mogą ulegać samowyleczeniu - eliminacja
ze stada

• E. coli sporadycznie , ostra postać, czasem przechodzi w

postać zgorzelinową leczenie -sulf/trim-dowymieniowo,
gentamycyna

• Corynebacterium pseudotuberculosis często występuje u

kóz- ropnie -ale rzadko mastitis

c.d.

• Pasterella haemolytica- sporadycznie izolowana z

mleka, w niektórych krajach stanowi jednak częstrzą
przyczynę mastitis niż ST. Aureus. Powoduje ostre
zapalenie, często „gangrene” wymienia. Występuje
zwykle 4-6 tygodni po porodzie. Źródłem zakażenie
są zwykle koźlęta (kolonizacja górnych dróg
oddechowych

)

c.d.

• Staphylococcus aureus - zdecydowanie najczęstrza

przyczyna zapalen wymieniau kóz

• może powodować mastiotis subclinica, chronica i acuta
• ze względu na umiejetność przezywania drobnoustroju w

mikroropniach postać chroniczna jest b. trudna do
wyleczenia

• zaleca się usuwanie trwale zakażonych zwierząt ze stada,

lub tworzenie oddzielnej grupu Staph. dodatniej i leczenie
jej w zasuszeniu. Jeżeli w kolejnych badaniach
(kilkakrotnych) zostaną uznane za Staph „-” mogą wrócić do
stada

2013-01-14

10

• Najcięższą postacią mastitis jest mastitis

gangrenousa

• zwykle powodowana jest przez Staph. aureus ale

izolowane sa też Clostridium i „Coliformy”

• zwykle występuje na początku laktacji , ale nie

rzadko pojawia się pod koniec ciąży przyczyniając
się do utraty płodu i śmierci matki

• początkowo wymię pozostaje obrzęknięte i zimne,

następnie robi się czerwonawe >>>niebieskawe,
wydzielina staje się wodnista, czerwona z
pęcherzykami gazu

• Część zwierząt pada w ciągu 24 h
• U tych które przetrwały ostra faze po kilku dniach

pojawia się wyraźna linia demarkacyjna
odgraniczająca martwą tkankę

• zdarzały się stada (8 000 sztuk) w których mastitis

gangrenousa stanowiło 9 %!!!!!!!!!!

• Streptococcus agalactiae występuje sporadycznie,

aczkolwiek może powodować całkowite zwłóknienie
gruczołu

2013-01-14

11

Acute

Diagnostyka

• Badanie kliniczne
• ilość komórek somatycznych w mleku (Cp vEC)
• barwienie Pyronin Y- methyl green
• TOK - bardziej przydatny do wykluczania niż potwierdzania mastitis
• Fossomatic - liczy leukocyty i kom. nabłonkowe - nie liczy CP
• diagnostyka mastitis na podstawie LKS jest kłopotliwa. Przyjęte

wartości graniczne nie są użyteczne w przypadku końca laktacji

• w przypadku zakażenia Staph aureus notowano duże fluktuacje LKS z

tygodnia na tydzień

Leczenie

• Leczenie w laktacji powinno być podjęte jak najszybciej w

ptrzypadku mastitis clinica

• podejmowanie leczenia mastitis subclinica ( wysoki LKs ) nie

jest wskazane

• antybiotyki ( wg antybiotykogramu) podajemy

parenteralnie (5-7 dni) lub dowymieniowo 2-3 razy co 12 -
24 h

• przy podawaniu antybiotyków dowymieniowa zalecane jest

podawanie ich poprzez kateter koci

• zwykle zalecany czas karencji na mleko jest dwukrotnie

dłuższy niż zalecany dla danego specyfiku u kóz

c.d.

• Mastitis gangenousa - w początkowej fazie

zastosowanie oxytetracycliny 5 mg /kg I.V.
Oraz dowymieniowo 426 mg dziennie / 5
dnimogą dać zadawalające rezultaty, należy
zapewnic drenaz iodprowadzanie mleka oraz
podawać diuretyki (40 mg furosemidu/ dzien
/5 dni

• zazwyczaj konieczny zabiegiem okazuje się

amputacja wymienia

Dry goat therapy

• Od 50 do 76 % infekcji z okresu laktacji jest

przetrwać okres zaszuszenia

• w takich wypadkach wskazane jest

przeprowadzenie terapii w zasuszeniu z
zastosowaniem preparatów typu DC dla krów

2013-01-14

12

OWCE

Rodzaje i objawy mastitis

• Mastitis subclinica
• mastitis chronica
• mastitis acuta
• mastitis preacuta ( gangrenosa)
• hardbag mastitis

Mastitis subclinica

• Brak objawów klinicznych
• spadek produkcji mleka, słaby wzrost

potomstwa

• może przejść w formę ostrą lub chroniczną

Mastitis chronica

• Zwykle wykrywane podczas badania wymienia

przy porodzie lub przy odsadzeniu

• wymię jest twarde, mogą występować ropnie

lub blizny po pękniętych ropniach

• część wymienia może być zupełnie zwłókniała
• brak objawów bólu , gorączki ani obrzęku

Mastitis acuta

• Wymię zaczerwienione , „ gorące” i

obrzęknięte

• często występuje kulawizna po stronie

dotkniętej przez mastitis

• głodne jagnięta
• makroskopowe zmiany w mleku

Mastitis peracuta

• Nagłe i ciężkie
• nagłe pogorszenie kondycji, depresja,

odwodnienie, gorączka, możliwa toksemia

• zajeta część wymienia jest „odbarwiona”,

często zimna w dotyku

• obecny jest krwawy wypływ ze strzyków
• ok. 50 % zwierząt pada pomimo zastosowania

intensywnej terapii

2013-01-14

13

HARDBAG MASTITIS

• czynnikiem etiologicznym jest wirus Maedi-Visna
• zmiany wystepuja w obu połówkach wymiena
• brak objawów bólu, obrzeku ani gorączki
• wymie wydaje się pełne lecz nie udaje się z niego

pozyskac mleka

• apetyt zachowany

Leczenie

• Leczenie mastitis u owiec jest trudne i

rzadko przynosi dobre rezultaty

Diagnostyka mastitis SCC

• Inny charakter wydzielania mleka u kóz
• TOK mało przydatny- alternatywa Wisconsin

MT

• Metody elektroniczne- po wyskalowaniu

aparatu

• Zmiany okresowe SCC w przebiegu laktacji-

bez zmian ilościowych CP