1

Prof. dr hab. inż. Michał LISOWSKI

[e-mail]

Uwaga: poniższe materiały maja charakter autorski na prawach rękopisu. Ich udostępnianie
bez zgody autora, a także rozpowszechnianie jest prawnie zabronione.

POSTAWOWE WIADOMOŚCI O PRAWIE

Prawo jest pojęciem wieloznacznym. Są prawa:

- przyrody,
- matematyczne i fizyczne,
- rozwoju społecznego,
- ekonomiczne,
- narodów do samookreślenia,
- cywilne i karne,
- przysługujące pracownikom do urlopu,
- itd.

NORMA PRAWNA

Prawo w znaczeniu społecznym jest zespołem norm społecznych. Wśród norm

społecznych można wyróżnić normy:

• prawne (w znaczeniu przedmiotowym),
• techniczne (w znaczeniu nie jako dokument, ale jako sposób

postępowania),

• etyczne czyli moralne,
• religijne,
• obyczajowe,
• estetyczne,
• towarzyskie,
• i inne.

Norma społeczna jest regułą postępowania, wskazująca ludziom jak powinni

zachowywać się w swoich wzajemnych stosunkach.

Prawo w znaczeniu przedmiotowym jest zespołem norm społecznych regulujących

stosunki społeczne, które ustanowione są lub uznane przez państwo i zagwarantowane
przymusem państwowym.

Inaczej można powiedzieć, że

prawo w znaczeniu przedmiotowym jest

zespołem norm

prawnych.

A

norma prawna jest powszechnie obowiązująca regułą postępowania,

ustanowiona przez państwo, zagwarantowaną przymusem państwowym.

Przestrzeganie norm prawnych jest obowiązkowe, w przeciwieństwie do innych norm,

których przestrzeganie jest dobrowolne.

Państwo może zastosować przymus wobec każdego,

kto nie zachowuje się w sposób zgodny z prawem.

Istnieje ścisły związek między państwem a prawem. Prawo pochodzi od państwa, organy

państwa tworzą prawo wydając normy prawne. Prawo nie może istnieć bez instytucji
państwa, a państwo nie może istnieć bez ustanowionego prawa.

Prawo stanowi jedno z podstawowych narzędzi państwa do realizacji jego celów, za

pomocą którego kształtuje ono stosunki społeczne i oddziałuje na ich rozwój. Prawo ma
zapewnić ład i porządek życia zbiorowego w interesie całego społeczeństwa danego państwa.

2

Normy prawne ustanowione przez państwo są wydawane przez upoważniony organ

państwa w różnego rodzaju aktach normatywnych (ustawach, rozporządzeniach,
zarządzeniach). Nieprzestrzeganie norm prawnych powoduje określone

sankcje prawne

,

czyli ujemne konsekwencje (dolegliwości), które grożą każdemu, kto nie postępuje zgodnie z
normą prawną. Typowa sankcją jest kara, np. pozbawienia wolności lub grzywny.

PRZEPIS PRAWNY I AKT NORMATYWNY

Przepis prawny

jest drugim, obok normy prawnej, podstawowym pojęciem prawa.

Przepis prawny

jest elementarną jednostką aktu normatywnego, czyli podstawową cząstką

tekstu prawnego. Występuje w formie artykułu lub paragrafu. Przepisem prawnym jest
także część obszerniejszego artykułu lub paragrafu, nosząca nazwę ustępu.

Przepis prawny

jest formalnym zapisem normy prawnej.

Akt normatywny

wydawany jest przez upoważniony organ państwa. Składa się on z

przepisów prawnych, wyrażających normy prawne. Wśród aktów normatywnych można
wyróżnić:

• ustawę zasadniczą (konstytucję),
• ustawy (w tym kodeksy),
• dekrety z mocą ustawy (obecnie w Polsce nie są wydawane prze organ państwowy),
• rozporządzenia wydawane na podstawie przepisów blankietowych zawartych w

ustawach,

• umowy międzynarodowe (ratyfikowane przez parlament),
• uchwały,
• zarządzenia,
• statuty,
• umowy miedzy stronami i.

Kodeks

jest to obszerny akt normatywny, oparty na jednolitych zasadach w formie

ustawy, regulujący w sposób kompleksowy pewna dziedzinę stosunków społecznych.
W Polsce obowiązują m.in.:

• kodeks karny (k.k.),
• kodeks cywilny (k.c.),
• kodeks rodzinny i opiekuńczy (k.r. i op.),
• kodeks postępowania karnego (k.p.k.),
• kodeks drogowy (k.d.)
• i inne.

Przepisy prawne dzieli się na:

a) nakazujące,
b) zakazujące,
c) upoważniające,
d) wyjaśniające.

Przepisy nakazujące nakazują adresatowi określony sposób postępowania, a przepisy

zakazujące zakazują adresatowi określonego postępowania. Charakter taki ma większość
przepisów prawa karnego, np. zakaz zabijania, kradzieży itp.

3

Przepisy upoważniające (zezwalające) upoważniają adresata do określonego

postępowania. Na przykład, ten kto ukończył szkołę średnią i ma świadectwo dojrzałości,
czyli zdał maturę, może zostać studentem szkoły wyższej; mężczyzna i kobieta, którzy
ukończyli określony wiek mogą zawrzeć związek małżeński.

Przepisy a, b i c mają charakter normatywny, czyli powszechnie obowiązujący.
Przepisy wyjaśniające wyjaśniają treść pojęć prawnych występujących w innych

przepisach danego aktu normatywnego. Podstawową grupą są tu przepisy definicyjne, np. art.
10 § 1 kodeksu cywilnego: „pełnoletnim jest ten kto ukończył lat 18”.

Przepisy mogą być:
• kompletne (pełne),
• upoważniające (blankietowe) – upoważniają inny organ niższej instancji do wydania

w przyszłości przepisów szczegółowych (wykonawczych),

• odsyłające – same nie formułują postępowania lecz odsyłają do innych istniejących

przepisów.

STRUKTURA NORM PRAWNYCH

W strukturze norm prawnych można wyróżnić:

1) hipotezę,
2) dyspozycję,
3) sankcję.

Na przykład: Art. 415 kodeksu cywilnego stanowi „

Kto z winy swej wyrządził drugiemu

szkodę

,

obowiązany jest do jej naprawienia

”. Pierwsza część zdania jest hipotezą, a druga

dyspozycją.

Hipoteza określa okoliczności w jakich można stosować daną normę prawną.
Dyspozycja określa postępowanie do jakiego zobowiązany jest adresat normy prawnej,

gdy zajdą okoliczności określone w hipotezie.

Sankcja określa ujemne konsekwencje w przypadku zachowania się adresata normy w

sposób sprzeczny z jej dyspozycją. Rozróżnia się sankcje:

• karne, np. pozbawienia wolności, grzywny, konfiskaty mienia itp.;
• egzekucyjne, np. eksmisja lokatora z lokalu bezprawnie zajętego, egzekucja

komornika na majątku sprawcy szkody;

• nieważności czynności prawnej, np. nieważność czynności prawnej z osobą

umysłowo chorą, nieważność zawartego związku małżeńskiego z osobą już
wchodzącą w związek z inna osobą.

NORMY PRAWNE BEZWZGLĘDNIE I WZGLĘDNIE OBOWIĄZUJĄCE

Normy bezwzględnie obowiązujące muszą być bezwzględnie przestrzegane przez jej

adresatów, choćby było to niezgodne z ich interesem.

Normy względnie obowiązujące nie muszą być przestrzegane. Pozostawiają one

swobodę stronom zawierającym umowę. W przypadku sporu i braku szczegółowego zapisu w
umowie przyjmuje się zapis normy.

4

WARUNEK OBOWIĄZYWANIA AKTU NORMATYWNEGO

Warunkiem obowiązywania aktu normatywnego, zwłaszcza aktu wyższego stopnia, jest

jego opublikowanie w specjalnym urzędowym organie publikacyjnym. W Polsce nimi są:

• Dziennik Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej (Dz.U.),
• Monitor Polski – Dziennik Urzędowy Rzeczpospolitej Polskiej (M.P.),
• dzienniki urzędowe ministerstw i centralnych organów administracji państwowej.

W Dziennikach Ustaw publikuje się:

• ustawy,
• rozporządzenia wykonawcze do ustawy,
• niektóre uchwały sejmu o doniosłym znaczeniu politycznym,
• umowy międzynarodowe,
• oświadczenia rządowe dotyczące umów międzynarodowych,
• obwieszczenia jednolitego tekstu ustawy, o sprostowaniach lub błędach w ustawie,
• obwieszczenia i uchwały trybunału konstytucyjnego o utracie mocy obowiązującej

przepisów prawnych lub w sprawie wykładni przepisów prawnych.

W Monitorze Polskim publikuje się:

• uchwały naczelnych organów państwowych, zasadniczo będące aktami

normatywnymi,

• zarządzenia centralnych organów administracji państwowej,
• zarządzenia Prezydenta R.P.,
• zarządzenia Prezesa Narodowego Banku Polskiego.

W dziennikach urzędowych ministerstw i centralnych organów administracji

państwowej publikuje się zarządzenia kierowane do organów niższego szczebla i określonych
grup społecznych.

WYKŁADNIA PRAWA

Niejednokrotnie powstają wątpliwości odnośnie znaczenia niektórych przepisów.

Wynikają one m.in. z:

1) błędów językowych popełnianych przy formułowaniu przepisów (użycie

wieloznacznych wyrazów i sformułowań, wadliwa budowa zdań, błędy
interpunkcyjne, itp.),

2) ogólnego (abstrakcyjnego) charakteru norm prawnych mogący powodować

wątpliwości, czy norma odnosi się do konkretnego stanu faktycznego,

3) rozbieżności między gramatycznym sformułowaniem normy prawnej, a celem dla

którego stworzono normę,

4) zmiany ustroju politycznego i systemu gospodarczego lub innymi ważnymi zmianami

w stosunkach społecznych, które wymagają odmiennego rozumienia niektórych norm
prawnych,

Wykładnia prawa pozwala na przezwyciężenie tych wątpliwości.

Def. Wykładnią, czyli interpretacją prawa, jest zespół czynności zmierzających do
ustalenia właściwej treści norm prawnych, zawartych w przepisach.
Uwaga: Interpretacją (wykładnią) nie można nadać normie treści sprzecznej z jej

wyraźnym brzmieniem!!!

5

W zależności od organu dokonującego wykładni prawa wyróżnia się wykładnię:

1) autentyczną,
2) legalną (oficjalną),
3) praktyczną (sądową),
4) doktrynalną (naukową).
Wykładnia autentyczna dokonywana jest przez ten sam organ, który wydał

interpretowany przepis. Np. minister, który wydał dany przepis, wyjaśnia wątpliwości
powstające przy stosowaniu jego rozporządzenia lub zarządzenia. Wykładnia autentyczna ma
charakter obowiązkowy i nie można od niej odstąpić.

Wykładnia legalna dokonywana jest przez organ państwowy, któremu to zadanie

zostało powierzone w konstytucji. W Polsce jest to Trybunał Konstytucyjny.

Wykładnia praktyczna dokonywana jest przez organ państwowy stosujący prawo, a

więc organy administracji państwowej i sądy, szczególnie Sąd Najwyższy(SN). Wykładnie
Sadu Najwyższego dotyczą sposobu pojmowania norm prawnych i pozwalają na
ujednolicenie orzecznictwa sadów na terenie Kraju. Wykładnia pozostałych sadów nie ma
charakteru obowiązującego. Sądy związane są jedynie wykładnią sadu wyższej instancji w
konkretnej sprawie. Najczęściej stosują się do niej w innych analogicznych sprawach, co
zapobiega uchyleniu wyroku.

Wykładnia doktrynalna (naukowa) dokonywana jest w naukowej literaturze prawniczej

i nie ma charakteru obowiązującego. Ma ona jednak istotne znaczenie pomocnicze dla
organów dokonujących interpretacji przepisów, a także w czasie zmian przepisów,
przyczyniając się do ukształtowania nowego prawa.

LUKI W PRAWIE

Zdarza się, że z całokształtu norm dotyczących danej dziedziny prawa wynika wyraźnie,

że jakieś stosunki społeczne nie są obojętne i powinny być uregulowane prawnie, ale nie ma
norm prawnych, które by je regulowały.

Luka w prawie jest „białą plamą” w pewnej dziedzinie prawa, pustką w miejscu, gdzie

przepisy powinny normować stosunki społeczne. Przyczyną luk w prawie może być:
• nienadążanie prawa za zmianami społecznymi,
• świadomie pozostawianie przez państwo luk w prawie, np. z braku doświadczenia w danej

dziedzinie, zwłaszcza skutków jakie te przepisy mogłyby powodować, a może czasem
celowo dla załatwienia jakichś interesów przez jakieś lobby.

Organ wymiaru sprawiedliwości nie może uchylić się od obowiązku rozstrzygnięcia sporu

z powodu istnienia luk w prawie. W tej sytuacji luki w prawie wypełnia się poprzez analogie:

• ustawowe,
• prawne.
Podstawą stosowania analogii ustawowej jest istnienie norm prawnych do innego

analogicznego stanu faktycznego. Można przyjąć, ze ta sama racja, która przyświecała
ustawodawcy uregulowaniu danego stosunku społecznego jest do zaistniałego tak zbliżona, że
skłoniłaby go analogicznego potraktowania.

W przypadku luk w uregulowaniach specyficznych spraw, które nie są podobne do

żadnych innych sąd może stworzyć przez siebie normę prawną wynikającą z ogólnych zasad
ustawodawstwa, czyli analogii z prawa. Taka analogia przeznaczona jest wyłącznie do
rozstrzygnięcia w danej sprawie. Stosuje się ją w prawie cywilnym, prawie pracy, prawie
administracyjnym i innych gałęziach prawa

za wyjątkiem prawa karnego

.

Uwaga:

w prawie karnym stosowanie analogii jest niedopuszczalne.

6

KOLIZJE PRZEPISÓW PRAWNYCH

Kolizje przepisów prawnych występują, gdy stosunek prawny uregulowany jest więcej

niż jednym przepisem (zespołem przepisów), które wzajemnie się wykluczają. Istnieje dwa
rodzaje kolizji przepisów prawnych:

1) w czasie,
2) w przestrzeni.
Z kolizją w czasie spotykamy się gdy dwa przepisy wydane w różnym czasie regulują ten

sam stosunek społeczny. Dla zapobieżenia takiej sytuacji w nowej ustawie powinny być
przepisy przejściowe zawierające zapisy terminów od kiedy nowe przepisy obowiązują. Jeżeli
brak jest takich terminów, przyjmuje się, że obowiązuje nowa ustawa. Ale prawo nie może
działać wstecz, czyli do oceny danego czynu stosuje się przepisy, które obowiązywały w
momencie jego popełnienia.

Kolizja w przestrzeni występuje, gdy dany stosunek społeczny uregulowany jest przez

przepisy jednego systemu prawnego i koliduje z przepisami innego systemu prawnego, np.
innego państwa.

Jeżeli występuje kolizja przepisów prawnych odnoszących się do tego samego zdarzenia

uregulowanego przez dane państwo, to sądy zazwyczaj przyjmują zapis korzystniejszy dla
oskarżonego.

STOSUNEK PRAWNY

Więzi miedzy ludźmi, a także instytucjami, przedsiębiorstwami itd., nazywa się

stosunkami społecznymi. Natomiast stosunkiem prawnym jest stosunek społeczny
uregulowany przez prawo.

Osoby lub grupy osób (fizyczne lub prawne) uczestniczące w stosunku prawnym nazywa

się podmiotami lub stronami stosunku prawnego. Osoba fizyczna jest to żyjący człowiek.
Osobą prawną jest wyodrębniony jednostka, która zgodnie z obowiązującymi przepisami
może występować jako samodzielny podmiot prawa cywilnego.

W każdym stosunku prawnym uczestniczą co najmniej dwa podmioty. Podmiot

stosunku prawnego może żądać od drugiego podmiotu określonego zachowania i sam może
wobec niego postępować w określony sposób.

ZDARZENIE PRAWNE

Zdarzeniem prawnym jest każde zdarzenie pociągające za sobą powstanie, zmianę

lub rozwiązanie stosunku prawnego. Zdarzeniem prawnym jest wszystko to, co powoduje
nałożenie na podmiot prawa (człowieka lub osobę prawną) tych obowiązków i praw, które są
przewidziane w normie prawnej. Zdarzenie prawne wywołuje zawsze określone skutki
prawne. Zdarzenia prawne mogą być legalne i sprzeczne z prawem, dokonywane celowo i
przypadkowe.
Przykłady:

• zawarcie umowy między stronami,
• narodziny dziecka,
• kradzież,
• sporządzenie testamentu,

7

• wydanie wyroku (np. rozwodowego),
• odniesienie właścicielowi znalezionej rzeczy,
• śmierć człowieka.

STOSOWANIE PRAWA

Stosowanie prawa czasem jest mylone z przestrzeganiem prawa. Przez przestrzeganie

prawa należy rozumieć takie postępowanie obywateli i organów państwa, które jest
zgodne z obowiązującymi przepisami. Stosowanie prawa odbywa się w jednej z dwóch
form:
1) ustalenie istnienia lub braku między stronami stosunku prawnego i sprecyzowanie jego

treści,

2) stworzenie, zniesienie lub zmiana miedzy stronami stosunku prawnego.
Ad. 1. Sąd lub organ administracji państwowej (najczęściej na życzenie jednej ze stron)

autorytatywnie stwierdza, że między stronami istnieje lub nie istnieje stosunek prawny
o określonej treści i że w związku z tym strony maja wobec siebie takie to a takie praw
i obowiązki. Np. wyrok o zapłatę należności.
W wyroku karnym skazującym sad stwierdza fakt popełnienia przestępstwa i w ten
sposób ustala istnienie stosunku prawnego między państwem a przestępcą i
jednocześnie go precyzuje, wymierza określoną karę, orzeka o kosztach procesu itd.

Ad.2. Wskutek wydania przez organ państwowy aktu prawnego nie normatywnego (akt

administracyjny, orzeczenie sadowe) miedzy stronami powstaje nowy stosunek
prawny, bądź też stosunek już istniejący ulega likwidacji lub zmianie.

Przykład. Wyrok rozwodowy stwarza nową sytuację prawną małżonków, gdyż zrywa łączący
ich dotąd stosunek prawny. Podobne skutki wywołuje orzeczenie sadu ustalające ojcostwo
dziecka pozamałżeńskiego, rozwiązanie umowy, itp.

Analogiczny charakter ma większość aktów administracyjnych, np. wezwanie do odbycia

służby wojskowej.

Proces stosowania praw można podzielić na trzy etapy:
1) ustalenie stanu faktycznego,
2) wyszukanie (ustalenie) normy prawnej odnoszącej się do danego stanu (kwalifikacja

prawna),

3) wnioskowanie i wydanie decyzji (ustalenie prawnych konsekwencji jakie w danej

sytuacji wynikają dla stron z zastosowaniem odpowiedniej normy).

PODZIAŁ PRAWA NA GAŁĘZIE

W ramach gałęzi prawa stosowana jest jednolita metoda regulowania stosunków

społecznych. Najczęściej wyróżnia się prawo:
• konstytucyjne – zespół norm regulujących podstawy ustroju państwa,
• administracyjne – zespół norm regulujących struktur® organów administracji oraz

stosunki prawne powstające w toku działalności tych organów,

• finansowe – zespół norm regulujących gromadzenie środków pieniężnych przez państwo

oraz ich rozdział i wydatkowanie, a także określających tryb działania
organów i instytucji finansowych,

• cywilne – zespół norm regulujących stosunki majątkowe i niektóre stosunki osobiste

miedzy równorzędnymi - w danej sprawie – podmiotami prawa,

8

• rodzinne - zespół norm regulujących osobiste i majątkowe stosunki między małżonkami, a

także dziećmi i krewnymi,

• pracy – zespół norm regulujących stosunki między pracodawcą i pracownikami,
• karne – zespół norm określających czyny które są przestępstwami, ustalających kary za te

przestępstwa oraz określających ogólne zasady odpowiedzialności karnej,

• procesowe: a) cywilne – zespół norm regulujących tryb rozstrzygania spraw cywilnych

przez sądy i inne organy,

b) karne – zespół norm regulujących tryb prowadzenia i rozstrzygania spraw

karnych przez organy wymiaru sprawiedliwości.

Istnieje też miedzy innymi prawo:

• gospodarcze,
• o miarach,
• budowlane,
• o ruchu drogowym,
• autorskie i inne.

Można również mówić o prawie technicznym lub inżynierskim.


LITERATURA

Wojciech Siuda: Elementy prawa dla ekonomistów. Rozdz. 1. Wyd. Scriptum, Poznań 2007.