Główny Urząd Miar

Główny Urząd Miar

ul. Elektoralna 2, 00-139 Warszawa

tel. [phone], fax [phone]

www.gum.gov.pl e-mail: [e-mail]

© Wydział Wydawnictw Multimedialnych GUM

z metrologicznego

korca

Główny Urząd Miar, podobnie jak wiele instytucji metrolo-

gicznych na świecie, stara się, aby w miarę posiadanych środków
i możliwości, popularyzować wiedzę o metrologii. Okazją do tego
jest m.in. data 20 maja – dla metrologów na całym świecie będącą
datą szczególną, w tym właśnie dniu w 1875 roku przedstawiciele
siedemnastu państw podpisali w Paryżu Konwencję Metryczną –
międzynarodowy traktat stanowiący podstawę rozwoju współpracy
w dziedzinie metrologii. Dokument ten powstał jako odpowiedź na
wyzwania rewolucji przemysłowej, jaka dokonywała się na świecie
pod koniec dziewiętnastego wieku.

Od 2000 r. w tym dniu obchodzony jest

Światowy Dzień Me-

trologii

.

W 2005 roku przypada 130. rocznica podpisania Konwencji

Metrycznej i 80. rocznica przystąpienia Polski do Konwencji.

20 MAJA

ŚWIATOWY DZIEŃ METROLOGII

Medal upamiętniający wprowadzenie systemu metrycznego we Francji (1840 r.)

Do najcenniejszych należą m.in. 4-funtowy odważnik z 1677 r.

oznaczony herbem Kościesza, miedziane korce warszawskie z 1794

i 1797 r., drewniane bezmiany z XVIII i XIX w., łokcie polskie,

kieszonkowy zegarek słoneczny z połowy XIX w., pomysłu polskiego

astronoma Jana Baranowskiego czy jedne z pierwszych liczników

energii elektrycznej firmy Aron, z końca XIX w. Wśród innych cennych

zabytków znajdują się np. angielskie przymiary kupieckie calowo-

werszkowe z XVIII-XIX w. czy chińskie statery (wagi przesuwnikowe)

i norymberski 4-funtowy aptekarski odważnik składany (miseczkowy),

również z XVIII w. Unikatem zaś w skali europejskiej są taksometry do

dorożek konnych z końca XIX i początku XX w. Bogato udokumentowany

jest także rozwój elektryczności, w zbiorach znajdują się bowiem

pierwsze galwanometry, woltomierze czy liczniki energii elektrycznej

prądu stałego i zmiennego.

Na wystawach prezentowany jest również bogaty zbiór odważników

i wag, ukazujący rozwój wagarstwa w XIX i XX w. Wśród polskich,

niemieckich (pruskich), rosyjskich czy austriackich odważników,

wykonanych najczęściej z żeliwa czy stali, są też dosyć oryginalne

i rzadkie odważniki szklane i porcelanowe. Spośród wag natomiast

wymienić należy popularne przed kilkudziesięciu

laty wagi stołowe typu Robervala czy Berangera,

równoramienne wagi słupkowe, wagi uchylne,

statery oraz bezmiany.

Warto też podkreślić, że kolekcja GUM jako

jedyna w kraju eksponuje najdokładniejsze

urządzenia do mierzenia czasu i częstotliwości

– cezowe zegary atomowe.

Waga do listów

Gazomierz

Waga sklepowa

Wodomierz

HISTORIA GŁÓWNEGO URZĘDU MIAR

Dzień 8 lutego 1919 roku

to ważna data w historii pol-

skiej administracji miar. Został

wówczas podpisany Dekret

o miarach, jeden z pierwszych

aktów prawnych odrodzonej

Rzeczypospolitej.

W dniu 1 kwietnia 1919 roku

powołano Główny Urząd Miar

(GUM) jako kontynuatora zor-

ganizowanego w 1916 r. Urzędu

Miar miasta Warszawy. Ujednoli-

cenie systemu miar było pilnym

i trudnym zadaniem, gdyż każda z trzech części Polski podlegająca po-

przednio innemu zaborcy miała swój własny system miar.

Równocześnie z powstaniem Głównego Urzędu Miar powstawały

okręgowe i obwodowe urzędy miar, które obecnie tworzą rządową ad-

ministrację miar.

Siedzibą GUM jest od 1922 r. do dnia dzisiejszego zabytkowy budynek

w Warszawie mieszczący się przy ulicy Elektoralnej 2.

Administracja miar po II wojnie światowej przechodziła szereg zmian

organizacyjnych i działalność w dziedzinie metrologii była łączona z dzia-

łalnością w dziedzinie normalizacji i kontroli jakości. Konsekwencją tego

były kolejne przekształcania Głównego Urzędu Miar w inne instytucje ad-

ministracji państwowej.

Ustawa z dnia 3 kwietnia 1993 roku o utworzeniu Głównego Urzę-

du Miar przywróciła Urzędowi historyczną, pierwszą nazwę oraz zakres

kompetencji. Stało się to 1 stycznia 1994 roku, w 75-lecie działalności tej

instytucji.

Rok 2001 przyniósł nową ustawę „Prawo o miarach”, która wyrastała

z ducha prawodawstwa Unii Europejskiej i dawała podstawy do wprowa-

dzenia zmian prawnych w metrologii polskiej.

W roku 2004 Polska stała się pełnoprawnym członkiem Unii, w tym

samym roku GUM obchodził jubileusz 85-lecia – zbieżność tych dwóch

wydarzeń jest dobrym znakiem dla polskiej metrologii, weszliśmy bowiem

mądrze w nową epokę historyczną, przenosząc z przeszłości wszystkie

najlepsze nasze doświadczenia.

ZBIORY HISTORYCZNYCH

PRZYRZĄDÓW POMIAROWYCH W GUM

Początki gromadzenia w Głównym

Urzędzie Miar dawnych przyrządów

pomiarowych oraz różnego rodzaju do-

kumentów sięgają końca lat 20. ubie-

głego wieku. Niestety, nie posiadamy

żadnych bliższych informacji na temat

ówczesnych muzealiów, eksponowa-

nych w tzw. muzeum narzędzi mier-

niczych. Po wojennych zniszczeniach

wydobyto z gruzów gmachu urzę-

du jedynie kilka ocalałych zabytków. Dały one początek powstałym

w roku 1952 obecnym Historycznym Zbiorom Metrologicznym.

Inicjatorami idei odtworzenia zabiorów byli

prof. J. Roliński (1889-1962) i prof. J. Obalski

(1898-1968).

Z uwagi na znaczną, bo trzy i pół wiekową roz-

piętość czasową pomiędzy poszczególnymi eks-

ponatami (XVII-XX w.), muzealia GUM stanowią

interesujący obraz rozwoju myśli techniczno-me-

trologicznej na przestrzeni minionych stuleci.

Obecnie zbiory liczą około 3000 obiektów

materialnych i dokumentów archiwalnych, z cze-

go około 1000 egzemplarzy jest eksponowanych

na wystawach stałych w Urzędzie.

Budynek GUM – Warszawa

Odważniki aptekarskie

Teodolit

Spektrometr

Licznik energii

elektrycznej

Waga

PROBIERNICTWO

Główny Urząd Miar sprawuje nadzór nad administracją miar

i administracją probierczą w Polsce. Do kompetencji GUM należy
metrologia naukowa, prawna i przemysłowa. Podstawowym zadaniem
GUM jest:



zapewnienie spójności pomiarowej,



wzajemnej zgodności i określonej dokładności wyników pomiarów

przeprowadzanych w Polsce



oraz ich zgodności z międzynarodowym systemem miar.

To w Głównym Urzędzie Miar przechowywane są i odtwarzane

polskie państwowe wzorce miar, które są ustawicznie porównywane
z najlepszymi wzorcami światowymi. Tu tworzone jest również prawo
metrologiczne, które dziś jest już całkowicie zgodne z prawodawstwem
Unii Europejskiej.

GUM to bardzo specyficzna instytucja, będąca urzędem administracji

państwowej i równocześnie nowoczesną placówką naukowo-badawczą.
Czynności administracyjne, które są wykonywane w Urzędzie muszą być
bowiem poprzedzone pracą badawczą – na odpowiednim stanowisku
pomiarowym dokonywane jest badanie danego przyrządu pomiarowego
i sprawdzanie, czy jego wskazania są wiarygodne. A pamiętać należy, że
w GUM sprawdzane są przyrządy unikalne, o wyjątkowo skomplikowanej,
często jednostkowej, konstrukcji i bardzo wysokiej dokładności pomiaru.
Sprawdzenie takiego przyrządu wymaga z jednej strony znakomitego
wyposażenia laboratoryjnego, z drugiej zaś świetnie przygotowanego
pracownika, który musi łączyć wysoko wyspecjalizowaną wiedzę techniczną
ze znajomością prawa i zasad działania administracji państwowej.

Zadania Urzędu realizowane są w sześciu wielkich komórkach

– w Zakładach:

Masy i Siły

,

Metrologii Elektrycznej

,

Fizykochemii

,

Długości i Kąta

,

Akustyki, Drgań i Promieniowania Optycznego

oraz

w

Jednostce Certyfikującej

, mającej szczególne uprawnienia notyfikujące.

W komórkach tych pracuje 38 wyspecjalizowanych laboratoriów
pomiarowych, w których zatrudnieni są znakomici specjaliści.

Główny Urząd Miar to instytucja nowoczesna, prowadząca szeroką

współpracę międzynarodową, korzystająca z najlepszych doświadczeń
nauki, zapewniająca polskiej gospodarce ład i porządek metrologiczny.

GŁÓWNY URZĄD MIAR DZISIAJ

Polskie cechy i znaki probiercze

SERWERY CZASU

Główny Urząd Miar udostępnia poprzez Internet, usługę umożliwiającą synchronizację czasu

w systemach komputerowych z czasem urzędowym obowiązującym w Polsce. Usługa jest

realizowana poprzez dwa serwery czasu o nazwach:

tempus1.gum.gov.pl

tempus2.gum.gov.pl

Serwery czasu znajdują się w Głównym Urzędzie Miar, w Laboratorium Czasu i Częstotliwości.

Są one synchronizowane z państwowego wzorca jednostek miar czasu i częstotliwości.

Do transferu czasu używany jest protokół NTP (szczegółowe informacje na temat protokołu

znajdują się na witrynie www.ntp.org). Sposób synchronizacji czasu zależy od systemu

operacyjnego urządzenia użytkownika – niekiedy właściwy program jest częścią składową

systemu, w innych przypadkach należy korzystać z dodatkowego oprogramowania. Protokół NTP

pozwala na zsynchronizowanie czasu z niepewnością od dziesiątych części sekundy do

pojedynczych milisekund, a w niektórych przypadkach nawet do kilkunastu mikrosekund (zależy

to m.in. od jakości łączy telekomunikacyjnych pomiędzy klientem a serwerem, obciążenia łączy

oraz od platformy sprzętowo-programowej systemu użytkownika).

Usługa jest dostępna całodobowo i bezpłatnie. Wszelkie pytania i uwagi proszę kierować pocztą

elektroniczną na adres:

[e-mail]

3 grudnia 2004 r. w Głównym Urzędzie Miar zostało podpisane Porozumienie o współpracy

w zakresie tworzenia niezależnej polskiej atomowej skali czasu TA(PL) pomiędzy Prezesem

Głównego Urzędu Miar, Centrum Badań Kosmicznych PAN – Obserwatorium

Astrogeodynamicznym w Borowcu, Instytutem Łączności, Telekomunikacją Polską S.A. – Centrum

Badawczo Rozwojowym, Instytutem Tele- i Radiotechnicznym, Centralnym Ośrodkiem Metrologii

Wojskowej oraz 1 Specjalistycznym Ośrodkiem Metrologii Sił Powietrznych.

TA(PL) jest niezależną Polską Atomową Skalą Czasu wyliczaną nieprzerwanie od 1 lipca

2001 r. jako średnia ważona ze wskazań 10 zegarów atomowych Polski i – gościnnie – Litwy. Jej

celem jest utworzenie autonomicznej polskiej atomowej skali czasu wyznaczanej niezależnie od

międzynarodowych i innych pozakrajowych atomowych skal czasu oraz utworzenie

stabilniejszego i pewniejszego niż pojedynczy zegar atomowy źródła odniesienia – dla krajowych

atomowych wzorców czasu i częstotliwości – wyznaczanego na każdy dzień, gdy obecnie UTC

wyznaczane jest na co 5-ty dzień. Warto podkreślić, że dzięki rozproszonej sieci kilkunastu

zegarów atomowych nastąpiło zwiększenie rangi Polski w świecie, czego przykładem jest udział

naszego kraju w europejskim programie nawigacji satelitarnej GALILEO.

KALENDARIUM POLSKIEJ METROLOGII

I Rzeczpospolita

1420-1423

Pierwsze próby uporządkowania miar. Statuty Krakowsko-Warckie.

1507-1511

Dalsze próby uporządkowania miar przez ustawy sejmowe.

1551

Ustanowienie sprawiedliwej miary korca. Prawa i przywileje spisane na
Sejmie Walnym Koronnym w Piotrkowie (za panowania Zygmunta Augusta).

1565

„Ustawa na wagi y na miary”. Konstytucje Sejmu Piotrkowskiego.

1641 Propozycja

Stanisława Pudłowskiego ustanowienia miary długości opartej na

długości wahadła sekundowego.

1675

„Miara powszechna” – fundamentalne dzieło Tytusa Liwiusza Burattiniego
(naturalizowanego Polaka), wydane w Wilnie. Autor rozwinął w niej
koncepcję St. Pudłowskiego, przedstawiając propozycję wprowadzenia dla
całego świata powszechnej miary długości nazwanej przez niego „metrem”
oraz wyprowadzenia od niej jednostek długości, objętości, powierzchni
i ciężaru.

1764 Ustanowienie

„miary generalnej” dla Korony na Sejmie Konwokacyjnym.

1766 Ustanowienie

„miary generalnej” dla Litwy na Sejmie Walnym

Ordynaryjnym.

Okres zaborów

1787

Wprowadzenie austriackiej administracji miar na terenie zaboru
austriackiego.

1796

Wprowadzenie miar pruskich na terenie zaboru pruskiego – „Edykt
względem powszechnego ustanowienia miar i wag” Fryderyka Wilhelma,
króla Prus.

1818

Reforma miar, wprowadzona postanowieniem Namiestnika Królestwa
Polskiego, opartych częściowo na miarach metrycznych, nazwanych później
„miarami nowopolskimi” (wprowadzone w życie z dniem 1 stycznia
1819 r.).

1849

Wprowadzenie miar rosyjskich na terenie zaboru rosyjskiego i skasowanie
miar nowopolskich (z mocą obowiązującą od dnia 19 kwietnia 1849 r.).
Za zezwoleniem władz rosyjskich (Rady Administracyjnej) w Królestwie
Polskim posługiwano się nadal miarami nowopolskimi.

1872

Wprowadzenie systemu metrycznego na terenie zaboru pruskiego.

1875

Podpisanie przez 17 państw (w tym przez zaborców) Konwencji
Metrycznej. Na terenie zaboru rosyjskiego miary metryczne mogły być
stosowane fakultatywnie.

1876

Wprowadzenie systemu metrycznego na terenie zaboru austriackiego.

1900 Powstanie

5. Warszawskiej Izby Miar i Wag (V oddział Głównej Izby Miar

i Wag w Petersburgu – Главная Палата Мер и Весов).

1916 Utworzenie

Urzędu Miar Stołecznego Miasta Warszawy, który był

zaczątkiem Głównego Urzędu Miar.

II Rzeczpospolita

1919 Podpisanie

„Dekretu o miarach” przez Naczelnika Państwa Marszałka Józefa

Piłsudskiego. Powołanie Głównego Urzędu Miar i wprowadzenie systemu
metrycznego w Polsce.

1922 Uchwalenie

„Ustawy o rachubie czasu”.

1925 Przystąpienie Rzeczypospolitej Polskiej do Konwencji Metrycznej.
1928 Nowelizacja

„Dekretu o miarach”.

1939-1944

Zniszczenia wojenne GUM i terenowej administracji miar.

Okres powojenny

1945-1947

Reaktywowanie GUM w Katowicach, a następnie w Bytomiu. Podjęcie
odbudowy gmachu przy ul. Elektoralnej w Warszawie. Reaktywowanie
terenowej administracji miar.

1949

Przeniesienie siedziby GUM z Bytomia do Warszawy.

1951

„Dekret o organach administracji miar oraz miarach i narzędziach
mierniczych”.

1955 Podpisanie

przez

Polskę konwencji o utworzeniu Międzynarodowej

Organizacji Metrologii Prawnej (OIML). Ratyfikacja Konwencji nastąpiła
23.05.1957 r.

1966-1979 Wprowadzanie

Międzynarodowego Układu Jednostek Miar (SI) jako

legalnego w Polsce.

1966

„Ustawa o miarach i narzędziach pomiarowych”. Powołanie Centralnego
Urzędu Jakości i Miar. Zniesienie Głównego Urzędu Miar.

1972

Ustawa o zniesieniu Centralnego Urzędu Jakości i Miar i Polskiego
Komitetu Normalizacyjnego.

Ustawa

o

utworzeniu

Polskiego Komitetu Normalizacji i Miar.

1979 Utworzenie

Polskiego Komitetu Normalizacji, Miar i Jakości.

III Rzeczpospolita

1993

„Ustawa o utworzeniu Głównego Urzędu Miar” oraz „Prawo o miarach”.

1994 Zniesienie

Polskiego Komitetu Normalizacji, Miar i Jakości.

Odtworzenie:

Głównego Urzędu Miar,
Polskiego Komitetu Normalizacyjnego oraz

Utworzenie Polskiego Centrum Badań i Certyfikacji.

1994 75-lecie

Głównego Urzędu Miar.

2001

Nowa Ustawa „Prawo o miarach”.

Utworzenie

Polskiego Centrum Akredytacji.

2004

85-lecie Głównego Urzędu Miar.

masa

Nazwa jednostki

Wartość względem innych jednostek

Wartość

w jednostkach

metrycznych

Staropolskie (1764 do 1818 r.)

cetnar koronny (krak.)

5 kamieni = 160 funtów

64,8 kg

kamień koronny

32 funty

12,97 kg

funt koronny

1 funt wrocławski lub krakowski

0,40523 kg

funt gdański

0,398

kg

funt warszawski

0,477

kg

grzywna

2

1

funta wrocławskiego

0,2026 kg

łut

32

1

funta

skojec

24

1

grzywny

cetnar litewski (berkowiec)

5 kamieni lit. = 200 funtów litewskich

74,8 kg

kamień litewski

40 funtów litewskich

14,97 kg

funt litewski

5

4

funta berlińskiego

0,374 kg

łut litewski

32

1

funta litewskiego

11,7 g

Nowopolskie (po 1818 r.)

h a n d l o w e i o g ó l n e

cetnar (centnar)

4 kamienie = 100 funtów

40,55 kg

kamień

25 funtów

10,14 kg

funt

16 uncji = 32 łuty 0,405504

kg

uncja

2 łuty 25,34

g

łut

4 drachmy

12,67 g

drachma

3 skrupuły 3,168

g

skrupuł

24 grany

1,056 g

gran

5,5 graników

44,00 mg

granik

8,000 mg

a p t e k a r s k i e

funt aptekarski

1 funt norymberski

0,35851 kg

uncja aptekarska

12

1

funta apt. = 8 drachm apt.

29,88 g

drachma aptekarska

3 skrupuły aptekarskie

3,7345 g

skrupuł aptekarski

20 granów aptekarskich

1,245 g

gran

62,24

mg

Nazwa jednostki

Wartość względem innych jednostek

Wartość

w jednostkach

metrycznych

d o c i e c z y

beczka koronna (1764 r.)

72 garnce koronne

27 l

konew

5 garncy koronnych

18,8 l

beczka litewska

144 garnce litewskie małe (piwne)

406,5 l

garniec koronny

4 kwarty

3,77 l

garniec litewski mały (piwny)

2,82

l

czasza litewska

12 garncy litewskich małych 33,8

l

kwarta

4

1

garnca

antał (warszawski)

4

1

beczki = 18 garncy

67,8 l

Nowopolskie (po 1818 r.)

o g ó l n e

sążeń sześcienny

2 sągi = 27 łokci sześciennych 5,1598

m

3

sąg (leśny, do drzewa)

2

1

sążnia sześciennego

2,5799 m

3

łokieć sześcienny

8 stóp sześciennych 0,19110

m

3

stopa sześcienna

1728 cali sześciennych 23,888

dcm

3

cal sześcienny

1728 linii sześciennych 13,824

cm

3

linia sześcienna

8,000

mm

3

d o c i a ł s y p k i c h ( z i a r n a )

łaszt

30 korcy

3840

l

korzec

4 ćwiercie = 32 garnce

128

l

ćwierć

8 garncy

32 l

garniec

4 kwarty

4 l

kwarta

4 kwaterki

1,0000 l

kwaterka

4

1

kwarty

0,25

l

d o c i e c z y

beczka

25 garncy

100

l

garniec

4 kwarty

4

l

kwarta

4 kwaterki

1,0000 l

kwaterka

4

1

kwarty

0,25

l

LEGALNE JEDNOSTKI MIAR

Jednostki podstawowe Międzynarodowego Układu Jednostek Miar (SI)

metr (m)

jest to długość drogi przebytej w próżni przez światło w czasie 1/299 792 458

sekundy;

kilogram (kg)

jest to jednostka masy, która jest równa masie międzynarodowego

prototypu kilograma przechowywanego w Międzynarodowym Biurze Miar

w S`evres;

sekunda (s)

jest to czas równy 9

192

631

770 okresom promieniowania

odpowiadającego przejściu między dwoma nadsubtelnymi poziomami stanu

podstawowego atomu cezu 133;

amper (A)

jest to prąd elektryczny niezmieniający się, który, występując w dwóch

równoległych prostoliniowych, nieskończenie długich przewodach o przekroju

kołowym znikomo małym, umieszczonych w próżni w odległości 1 metra od

siebie, wywołałby między tymi przewodami siłę 2·10

-7

niutona na każdy metr

długości;

kelwin (K)

jest to 1/273,16 temperatury termodynamicznej punktu potrójnego wody;

mol (mol)

jest to liczność materii układu zawierającego liczbę cząstek równą liczbie

atomów w masie 0,012 kilograma węgla 12; przy stosowaniu mola należy określić

rodzaj cząstek, którymi mogą być: atomy, cząsteczki, jony, elektrony, inne cząstki

lub określone zespoły takich cząstek;

kandela (cd)

jest to światłość źródła emitującego w określonym kierunku promieniowanie

monochromatyczne o częstotliwości 540·10

12

herców i o natężeniu promieniowania

w tym kierunku równym 1/683 wata na steradian.

Nazwy, definicje i oznaczenia jednostek pochodnych SI o nazwach specjalnych

Jednostka miary

Lp.

Wielkość

nazwa

oznaczenie

Definicja

Wyrażenie za

pomocą jednostek

podstawowych SI

1

2

3

4

5

6

1 Kąt płaski

radian

rad

1 rad = 1 m/1 m = 1

2 Kąt bryłowy

steradian

sr

1 sr = 1 m

2

/1 m

2

= 1

3 Częstotliwość

herc

Hz

1 Hz = 1/1·s

s

-1

4 Siła

niuton

N

1 N = 1 kg·1 (m/s

2

)

kg·m·s

-2

5 Ciśnienie, naprężenie

mechaniczne

paskal

Pa

1 Pa = 1 N/1 m

2

m

-1

·kg ·s

-2

6 Energia, praca, energia cieplna dżul

J

1 J = 1 N·1 m

m

2

·kg·s

-2

7 Moc, moc promieniowania

wat

W

1 W = 1 J/1 s

m

2

·kg·s

-3

8 Ładunek elektryczny, ilość

elektryczności

kulomb

C

1 C = 1 A·1 s

A·s

9 Potencjał elektryczny, różnica

potencjałów, napięcie
elektryczne, siła
elektromotoryczna

wolt

V

1 V = 1 W/1 A

m

2

·kg·s

-3

·A

-1

10 Pojemność elektryczna

farad

F

1 F = 1 C/1 V

m

-2

·kg

- 1

·s

4

·A

2

11 Rezystancja (opór elektryczny) om

Ω

1 Ω = 1 V/1 A

m

2

·kg·s

-3

·A

-2

12 Konduktancja (przewodność

elektryczna)

simens

S

1 S = 1 Ω

-1

m

-2

·kg

- 1

·s

3

·A

2

13 Strumień magnetyczny

weber

Wb

1 Wb = 1 V·1 s

m

2

·kg·s

-2

·A

-1

14 Indukcja magnetyczna

tesla

T

1 T = 1 Wb/1 m

2

kg·s

-2

·A

-1

15 Indukcyjność

henr

H

1 H = 1 V·1 s/1 A

m

2

·kg·s

-2

·A

-2

16 Temperatura Celsjusza

stopień

Celsjusza

°C

1 °C = 1 K

K

17 Strumień świetlny

lumen

lm

1 lm = 1 cd · 1 sr

cd

18 Natężenie oświetlenia

luks

lx

1 lx = 1 lm/1 m

2

cd · m

-2

19 Aktywność (w odniesieniu do

radionuklidu)

bekerel

Bq

1 Bq = 1/1 s

s

-1

20 Dawka pochłonięta, energia

przekazana właściwa, kerma

grej

Gy

1 Gy = 1 J/1 kg

m

2

·s

-2

21 Równoważnik dawki,

przestrzenny równoważnik
dawki, kierunkowy
równoważnik dawki,
indywidualny równoważnik
dawki, dawka równoważna

siwert

Sv

1 Sv = 1 J/1 kg

m

2

·s

-2

22 Aktywność katalityczna

katal

kat

1 kat = 1 mol/1 s

mol·s

-1

objętość

Nazwa jednostki

Wartość względem innych jednostek

Wartość

w jednostkach

metrycznych

Staropolskie (1764 do 1818 r.)

o g ó l n e

sążeń sześcienny koronny

27 łokci sześciennych koronnych

5,60 m

3

sążeń sześcienny litewski

27 łokci sześciennych litewskich

7,5 m

3

łokieć sześcienny koronny

8 stóp sześciennych koronnych

0,211 m

3

łokieć sześcienny litewski

8 stóp sześciennych litewskich

0,28 m

3

stopa sześcienna koronna

1728 cali sześciennych koronnych

26,4 dcm

3

stopa sześcienna litewska

1728 cali sześciennych litewskich

34,5 dcm

3

cal sześcienny koronny

15,3

cm

3

cal sześcienny litewski

20 cm

3

łokieć sześcienny
nowochełmiński

8 stóp sześciennych nowochełmińskich 0,201

m

3

d o c i a ł s y p k i c h ( z i a r n a )

łaszt

30 korcy

korzec koronny (warszawski)

4 ćwiercie = 32 garnce

120,6 l

korczyk gdański

2

1

korca warszawskiego

60,3 l

korczyk krakowski

14 garncy krakowskich

43,7 l

korzec oświęcimski

~

4

5

korczyka krakowskiego

54,6 l

korzec proszowski,
pilzneński i bocheński

~1,5 korczyka krakowskiego

65,5 l

korzec jasielski, słomnicki
i lelowski

~2 korczyki krakowskie

87 l

ćwiertnia krakowska

3 korczyki krakowskie

131 l

ćwierć koronna

4

1

korca koronnego

30,15 l

garniec koronny (warszawski)

32

1

korca warszawskiego

3,77 l

garniec litewski duży

2 garnce litewskie małe

5,65 l

garniec litewski mały

4

3

garnca warszawskiego

2,82 l

garniec krakowski

3,12 l

garniec galicyjski

3,844

l

garniec gdański

3,7÷3,9 l

beczka litewska

72 garnce litewskie duże

406,5 l

ćwierć litewska

4

1

beczki litewskiej

101,6 l

ośmina litewska

8

1

beczki litewskiej

50,8 l

długość

Nazwa jednostki

Wartość względem innych jednostek

Wartość

w jednostkach

metrycznych

Staropolskie (1764 do 1818 r.)

mila mała

~ 3500 sążni ~

6,25

km

mila średnia

~ 3900 sążni

~ 7,0 km

mila wielka

~ 4400 sążni

~ 7,8 km

pręt koronny

7,5 łokci koronnych

4,47 m

pręt litewski

7,5 łokci litewskich

4,87 m

pręt starochełmiński

7,5 łokci starochełmińskich 4,32

m

pręt nowochełmiński

7,5 łokci nowochełmińskich 4,40

m

łokieć koronny

2 stopy = 24 cale

59,55 cm

łokieć litewski

2 stopy = 24 cale

65,0 cm

łokieć nowochełmiński

–

58,6 cm

Nowopolskie (po 1818 r.)

mila

8 stai = 14 816 łokci 12 cali 3,74 linii

8,534 km

staje

8

1

mili

1,067 km

sznur

10 prętów = 75 łokci 43,20

m

pręt

2,5 sążni = 7,5 łokci 4,320

m

sążeń

3 łokcie 1,728

m

łokieć

2 stopy = 24 cale

0,5760 m

stopa

12 cali

0,2880 m

ćwierć (łokcia)

4

1

łokcia = 6 cali

0,1440 m

cal

12 linii

2,400 cm

linia

288

1

łokcia

2,000 mm

Nazwy, definicje i oznaczenia legalnych jednostek miar nienależących do SI

dopuszczonych do stosowania

Jednostki miar wyrażone przez jednostki podstawowe SI,

lecz niebędące ich dziesiętnymi wielokrotnościami i podwielokrotnościami

Jednostka miary

Lp. Wielkość

nazwa oznaczenie

Definicja

Wartość w jednostkach SI

1 2

3

4

5

kąt płaski pełny
(obrót)

r r

=

2·π rad

stopień

°

1 ° = (π /180) rad

minuta '

1'

=

(π /10 800) rad

sekunda

″

1″ = (π /648 000) rad

1 Kąt płaski

gon (grad)

gon

1 gon = (π /200) rad

2 Czas

minuta

min

1 min = 60 s

godzina

h

1 h = 3 600 s

doba

d

1 d = 86 400 s

rok (zwrotnikowy)

a, r.

1 a ≈ 31 556 926 s

Jednostki miar stosowane wraz z jednostkami SI,

których wartości w jednostkach SI są wyrażone doświadczalnie

Jednostka miary

Lp. Wielkość

nazwa oznaczenie

Definicja

1 2

3 4

5

1 Masa

jednostka

masy

atomowej

u

Jednostka masy atomowej jest to
masa równa 1/12 części masy
atomowej nuklidu

12

C

2 Energia

elektronowolt

eV

Elektronowolt

jest

to

energia

kinetyczna, którą uzyskuje elektron
po przejściu w próżni drogi między
dwoma punktami, gdy różnica
potencjałów między tymi punktami
jest równa 1 wolt

Jednostki miar o specjalnych nazwach i oznaczeniach

Jednostka miary

Lp. Wielkość

nazwa oznaczenie

Definicja

Wartość w jednostkach SI

1 2

3 4

5

1 Objętość, pojemność

litr

l, L

1 l = 10

-3

m

3

2 Masa

tona

t

1 t = 10

3

kg

3 Ciśnienie

bar

bar

1 bar = 10

5

Pa

Jednostki miar stosowane wyłącznie w specjalnych dziedzinach

Jednostka miary

Lp. Wielkość

nazwa oznaczenie

Definicja

Wartość w jednostkach SI

1 2

3 4

5

1 Pole

powierzchni

gruntów wykazywanych

w ewidencji gruntów
i budynków

ar

hektar

a

ha

1 a = 10

2

m

2

1 ha = 10

4

m

2

2 Przekrój czynny

barn

b

1b = 10

-28

m

2

3 Masa

przez

jednostkę

miary długości przędzy
i nici włókienniczych

teks

tex

1 tex = 10

-6

kg·m

-1

4 Zdolność skupiająca

układu optycznego

dioptria

–

1 dioptria = 1 m

-1

5 Masa

kamieni

szlachetnych

karat metryczny

ct

1 ct = 2·10

-4

kg

6 Ciśnienie krwi oraz

ciśnienie innych płynów
ustrojowych

milimetr słupa
rtęci

mmHg

1 mmHg = 133,322 Pa

7 Dawka

ekspozycyjna

promieniowania X i γ

rentgen*

R

1 R = 2,58·10

-4

C·kg

-1

8 Ładunek elektryczny

amperogodzina

Ah

1 Ah = 3600 C

9 Moc bierna

war

var

1 var = 1 W

10 Energia

watogodzina

Wh

1 Wh = 3,6·10

3

J

obrót na
sekundę

r/s, obr/s

1 r/s = 1s

-1

11 Prędkość obrotowa,

częstość obrotów

obrót na minutę r/min, obr/min 1 r/min = (1/60) s

-1

neper

Np

1 Np jest poziomem wielkości
pola, gdy In(F/F

o

) = 1**

12 Poziom

wielkości pola

(elektromagnetycznego,

akustycznego)

bel

B

1 B jest poziomem wielkości pola,
gdy 2·In (F/F

o

) = 1**

neper

Np

1 Np jest poziomem wielkości
mocy, gdy 1/2·In (P/P

o

) = 1***

13 Poziom

wielkości mocy

(elektromagnetycznej,
akustycznej)

bel

B

1 B jest poziomem wielkości
mocy, gdy In (P/P

o

) = 1***

* Dotyczy wyłącznie przyrządów pomiarowych będących w obrocie lub użytkowaniu przed dniem wejścia w życie

rozporządzenia.

** F/F

o

przedstawiają dwie amplitudy tego samego rodzaju, a F

o

jest amplitudą odniesienia.

*** P/P

o

przedstawiają dwie wartości mocy, a P

o

jest mocą odniesienia.

Podstawa prawna: Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 maja 2003 r.

w sprawie legalnych jednostek miar. Dziennik Ustaw nr 103, poz. 954.

WARTOŚCI NIEKTÓRYCH DAWNYCH JEDNOSTEK MIAR

STOSOWANYCH NA TERENIE POLSKI

pole powierzchni

Nazwa jednostki

Wartość względem innych jednostek

Wartość

w jednostkach

metrycznych

Staropolskie (1764 do 1818 r.)

włóka

30 morgów

16÷22 ha

włóka chełmińska

30 morgów chełmińskich

17,384 ha

mórg koronny

300 prętów kwadr. koronnych

0,5985 ha

mórg litewski

300 prętów kwadr. litewskich

0,72 ha

mórg starochełmiński

300 prętów kwadr. starochełmińskich

0,560 ha

mórg nowochełmiński

300 prętów kwadr. nowochełmińskich

0,580 ha

pręt kwadr. koronny
(kopanka)

56,25 łokci kwadr. koronnych

19,95 m

2

pręt kwadr. litewski

56,25 łokci kwadr. litewskich

24 m

2

pręt kwadr. starochełmiński

56,25 łokci kwadr. starochełmińskich 18,7

m

2

pręt kwadr. nowochełmiński

56,25 łokci kwadr. nowochełmińskich 19,3

m

2

pręcik kwadratowy

0,01 pręta kwadratowego

sznur kwadratowy

100 prętów kwadratowych

pręt mierniczy

10 prętów kwadratowych

Nowopolskie (po 1818 r.)

włóka

30 morgów = 9000 prętów kwadratowych

16,796 ha

mórg

300 prętów kwadratowych

0,559 87 ha

sznur kwadratowy

100 prętów kwadratowych

18,66 a

pręt kwadratowy

56,25 łokci kwadratowych

18,66 m

2

sążeń kwadratowy

9 łokci kwadratowych

2,986 m

2

łokieć kwadratowy

4 stopy kwadr. = 576 cali kwadratowych

0,3318 m

2

stopa kwadratowa

144 cale kwadratowe

8,294 dcm

2

cal kwadratowy

144 linie kwadratowe

5,760 cm

2

linia kwadratowa

4,000

mm

2