Geografia – zagadnienia

Ś

rodowisko społeczno – przyrodnicze

Cechy i elementy mapy

Mapa jest obrazem powierzchni Ziemi lub jej części, wykonanym na płaszczyźnie, w

zmniejszeniu określonym przez skalę (zwaną inaczej podziałką), z uwzględnieniem krzywizny Ziemi i

przy użyciu umownych znaków graficznych. Dobrane -zgodnie ze skalą i przeznaczeniem mapy-

przedmioty terenowe, zjawiska przyrodnicze oraz zagadnienia gospodarcze i społeczne są

przedstawione za pomocą umownych znaków.

Podstawowymi cechami mapy są:

•

Zastosowanie znaków umownych do prezentacji treści mapy,

•

Dokonany dobór i uogólnienie elementów treści mapy, czyli generalizacja,

•

Możliwość określenia położenia geograficznego dzięki zastosowaniu odwzorowania

kartograficznego konstrukcji mapy, opartego na regułach matematycznych,

•

Możliwość odczytywania i pomiaru różnych cech ilościowych dzięki istnieniu skali.

Natomiast podstawowe elementy mapy to:

•

Osnowa (podstawa) matematyczna, na którą składa się odwzorowanie kartograficzne, skala

mapy i punkty geodezyjne,

•

Treść mapy,

•

Legenda.

Odwzorowanie kartograficzne polega na przeniesieniu położenia punktów z powierzchni kuli

(elipsoidy) ziemskiej na płaszczyznę mapy z zastosowaniem określonych metod matematycznych.

Praktycznie odbywa się to poprzez matematyczne przeniesienie siatki geograficznej na płaszczyznę

mapy.

Siatka geograficzna jest to układ wybranych południków i równoleżników naniesionych

umownie na Ziemię lub też graficznie na jej model, jakim jest globus. Siatka kartograficzna jest

odwzorowanym na płaszczyźnie obrazem siatki geograficznej, na którym każdemu punktowi

odpowiada określony punkt na poziomej powierzchni Ziemi.

O wielkości zmniejszenia informuje skala mapy. Wyraża ona stosunek między odległością

punktów na mapie a rzeczywistą odległością między tymi punktami na powierzchni odniesienia. Skala

mapy jest ułamkiem. Zatem im większy jest mianownik ułamka, tym mniejsza jest skala mapy.

Na mapie skala może być zapisana w postaci skali liczbowej, np. 1:100 000 (co oznacza jeden

do stu tysięcy), skali mianowanej, np. 1 cm - 1 km (co oznacza. Że jednemu centymetrowi na mapie

odpowiada 1 km w terenie) albo w postaci ułamka, np. 1/100 000 lub też w sposób wykreślny przy

pomocy skali liniowej, w postaci odcinka podzielonego na części, którym są przypisane wartości

odpowiadające określonym odległościom rzeczywistym.

Treść mapy przedstawiana jest za pomocą umownych znaków kartograficznych zawartych w

legendzie mapy.

Znaki kartograficzne, umowne znaki na mapie, to znaki graficzne, za pomocą których

przedstawiono na mapie całą jej treść, z wyjątkiem napisów dotyczących nazw geograficznych. Znaki

kartograficzne stosowane na mapach topograficznych noszą nazwę znaków topograficznych. Do

przedstawiania treści mapy używa się umownych znaków punktowych, liniowych i

powierzchniowych.

Przy pomocy znaków liniowych przedstawia się np. Na mapie drogi, linie kolejowe, rzeki i

inne.

Znak powierzchniowy to znak kartograficzny w postaci barwnej plamy, kreskowania lub

innego deseniu pokrywającego część powierzchni mapy, przedstawiający zarys przedmiotu

zajmującego znaczny obszar. Takimi znakami przedstawiane są np. Lasy, pola uprawne, łąki, jeziora i

inne. W celu zakreślenia obszaru stosuje się na mapach linie zasięgu. Są to linie wskazujące na mapie

granicę występowania jakiegoś przedmiotu terenowego.

Rzeźba terenu na mapach współczesnych przedstawiana jest przy pomocy poziomic

Poziomica, izohipsa to izarytma oznaczająca bezwzględną wysokość terenu. Rysunek

poziomicowy pozwala w pewnych granicach określić wysokość położenia każdego punktu na mapie,

kierunek spadku terenu i kąt jego nachylenia. Powierzchnie warstwicowe pokryte są barwami. Skala

barw ułożona jest według ich położenia w tęczy, przy czym barwy cieplejsze oznaczają tereny wyżej

położone nad poziom morza. Morza barwione są na niebiesko. Intensywniejsza barwa oznacza

większą głębokość.

Rodzaje map geograficznych

Ze względu na skalę wyróżnia się mapy:

•

Wielkoskalowe -powyżej 1:200 000,

•

Średnioskalowe -poniżej 1:200 000 i powyżej 1 : 1 000 000,

•

Małoskalowe -poniżej 1: 1 000 000.

Ze względu na stopień generalizacji treści mapy małoskalowe należą do map przeglądowych,

a wielkoskalowe do map szczegółowych.

Ze względu na treść, wyróżnia się mapy ogólnogeograficzne (fizyczne i polityczne) i mapy

tematyczne (np. Historyczne, geologiczne, klimatyczne, rozmieszczenia przemysłu, transportowe i

inne).

Cechy ilościowe mapy

Ilościową charakterystykę zjawisk przedstawiają tzw. Mapy statystyczne. Zalicza się do nich

kartogramy, kartodiagramy, mapy kropkowe i mapy izarytmiczne.

Kartogramy są mapami, w których za pomocą barw lub kreskowań (szrafu) przedstawia się

ilościowe zróżnicowanie zjawiska w odniesieniu do wyróżnionych na mapie jednostek terytorialnych.

Kartodiagram to zjawisko przedstawione w postaci wykresu (diagramu), umieszczonego na

mapie.

Występowanie wody w przyrodzie

Właściwości wody:

•

Związek tlenu i wodoru

•

Ciecz bezbarwna, bez smaku i zapachu

•

W przyrodzie - chemicznie czysta - ph = 7 (jeśli mniej od 7 - wody kwaśne, jeśli więcej od 7 -
alkaiczne, zasadowe)

•

Wyróżnia się wody : słone (oceany), słodkie i słonawe

•

Nie ma określonego kształtu (może przyjąć kształt naczynia)

•

Synonim życia - istnieje życie organiczne

•

Występuje w trzech stanach : ciekłym, gazowym (para wodna) i stałym (lód)

•

Jest rozpuszczalnikiem

•

Ma ciepło właściwe - musi wchłonąć bardzo dużo ciepła, by jej temperatura nieco wzrosła;
lato - niższa temperatura od innych otaczających przedmiotów (grunt), zima - cieplejsza od
otoczenia (zapasy ciepła)

•

Lód - lżejszy od wody, pływa po niej - w zimie stanowi osłonę i izolację termiczną, dając
możliwość życia organizmów

Obieg wody w przyrodzie

Woda tworzy hydrosferę, jest w ciągłym ruchu, krąży. Krążenie wody obejmuje: parowanie z

powierzchni zbiorników wodnych, parowanie z powierzchni terenu i organizmów (transpiracja),

przemieszczanie się pary wodnej w atmosferze, opad, spływ powierzchniowy i podziemny, wsiąkanie.

Głównymi elementami cyklu obiegu (krążenia) wody w przyrodzie są: opady

atmosferyczne, dopływ wód oraz parowanie. W ciągu roku spada na powierzchnię ziemi ok. 423 tys.

Km 3.

Odpływ wód z lądów nie przekracza 37 tys. Km 3 wody na rok. Wiosną podczas

roztopów śnieg leżący w lesie nie stopnieje gwałtownie, będzie topniał miarowo zasilając wody

gruntowe. Za to w razie wielkiej suszy zasoby wód gruntowych pomogą przetrwać roślinności. Część

wody przedostaje się z powrotem do atmosfery poprzez: parowanie z wód powierzchniowych i

gruntu, parowanie roślin, parowanie i sublimacje śniegów i lodów.

Zasoby wodne

hydrosfery

Zasoby wodne Ziemi oceniane są na ok. 1,4 mld km3. Stanowią one hydrosferę złożoną w:

•

Ok. 97% z wód oceanów

•

2% wód podziemnych i lądowych

•

0,2% wód jezior

•

1,6% wód lodowców

•

0,0001% wód

rzek

•

0,001% wód zawartych w atmosferze w postaci pary wodnej i chmur

Bilans wodny - jest zestawieniem strat i zysków wody w ciągu roku na określonym obszarze.

Po stronie zysków można wyróżnić zasoby wodne wg stanu na koniec poprzedniego okresu,

opady atmosferyczne, dopływy i przesiąkanie z innych obszarów.

Po stronie strat można wyróżnić: parowanie, odpływ i przesiąkanie na inne obszary, zasoby

zakumulowane na kolejny okres.

Zasoby wodne Polski

Są najniższe wśród krajów leżących nad Bałtykiem. Słabe zagospodarowanie rzek i mała liczba

zbiorników retencyjnych na rzekach powodują, że nie można magazynować wód wezbraniowych

dostatecznym stopniu. Wykorzystanie gospodarcze wód powierzchniowych jest także ograniczone z

powodu wysokiego stopnia ich zanieczyszczenia. Zaznacza się również deficyt wody w

obszarach: Górnośląski

Okręg

Przemysłowy,

Wyżyna

Kielecko-Sandomierska,

Wyżyna

Łódzka, Nizina Wielkopolska i Kujawy, Wyżyna Lubelska i Roztocze. Obszary polskie o nadwyżkach

wodnych to: Karpaty i Podkarpacie, Pojezierze Pomorskie i Warmia, środkowe Sudety, Obszary w

dolinach większych rzek.

Wody podziemne

Mają znaczenie dla ogólnego bilansu wodnego. Uczestniczą w połowie w zasilaniu odpływu

powierzchniowego. Są rezerwatem wód pitnych. Powyżej nich - warstwa wodonośna - strefa

nasycona wodą, uzupełniająca wodne przestrzenie i pory skał. Wyróżnia się: wody zaskórne, wody

gruntowe, wody naporowe, wody szczelinowe. Znaczna część - zmineralizowane, do nich zaliczamy:

•

Solanki - wody chlorkowe

•

Szczawy (Sudety, Bieszczady, Beskid Sądecki)

•

Wody siarczanowe (Zakopane, Busko Zdrój)

•

Wody arsenowe

•

Wody radoczynne

•

Lecznicze wody termalne - cieplice (Cieplice Zdrój, Lądek Zdrój, Ciechocinek, Zakopane):

o

Rzadko występują w bezruchu

o

Zasilają podziemne rzeki i jeziora

o

Pod naporem ciśnienia hydrostatycznego lub siły ciężkości wypływają na

powierzchnię w postaci źródeł (źródła ciepłych wód nazywamy cieplicami lub

termami.

Wody powierzchniowe

Rzeki - 0,0001% stanowią część hydrosfery. W ciągu roku odprowadzają 30 - krotnie więcej

wody niż niosą jej w danej chwili. Wymiana wód następuje średnio co 11 dni. Rzeki zasilone są

wodami opadowymi, wodami roztopowymi, wodami jezior i wodami podziemnymi. Zasilani zależy od

warunków klimatycznych, rzeźby terenu, budowy geologicznej i roślinności. Gdy straty przewyższają

zasilanie, rzeki giną - rzeki okresowe (typowe dla obszarów suchych).

Niektóre rzeki noszą nazwę nie od źródeł, lecz dopiero od pewnego jej odcinka

np. Dunajec od miejsca połączenia dwu rzek : Czarnego i Białego Dunajca.

Swój początek rzeka bierze ze źródła. Rzeka płynie korytem. Poszczególne zlewiska i

dorzecza rozgraniczone są przez działy wód. Rzeka główna bezpośrednio wchodzi do morza lub

jeziora. Dopływ to rzeka, która uchodzi do innej rzeki ( dopływ lewy i prawy). Ujście to miejsce, gdzie

rzeka wpada do drugiej rzeki, do jeziora lub morza. Dorzecze to obszar, z którego spływają wody do

jednej rzeki. Obszar bezodpływowy to część lądu, z którego nie ma odpływu do mórz. Amazonka

(Ameryka Południowa) - największy system rzeczny świata; liczne dopływy.

Jeziora - obniżenie terenu wypełnione wodą, zatrzymaną w swym spływie do morza i nie

podlegającą swobodnej wymianie z wodą morską. Powierzchnie jezior na Ziemi - 1,8 % powierzchni

lądów. Są zasilane wodami uchodzących do nich rzek, wodami opadowymi, podziemnymi. Można je

podzielić na jeziora stałe (stale wypełnione wodą) i jeziora okresowe. W zależności od składu

chemicznego istnieją zróżnicowane warunki rozwoju życia. Stąd wyróżnia się: jeziora żyzne,

eutroficzne (latem mają wody zielonkawe); jeziora oligotroficzne (ubogie w składniki pokarmowe, o

wodach błękitnych); jeziora dystroficzne (o wodach brunatnych, w których warunki beztlenowe

sprzyjają gniciu substancji organicznej).

Oceany i morza - 361 mln km 2 - 71 % powierzchni globu ziemskiego. Ocean Spokojny, Ocean

Indyjski, Ocean Atlantycki - tworzą jeden ocean - Wszechocean; należą również do niego morza i

zatoki. Morza mają wspólny poziom i swobodną wymianę z wodami wszechoceanu; Są roztworem

soli; Średnie zasolenie - 35%; Średnia temperatura - 17,4 stopni C.

Sieć wodna Polski

Rzeki: Obszar Polski - zlewisko morza Bałtyckiego, w dorzeczach dwóch głównych rzek - Wisły

i Odry. Poza nimi uchodzą rzeki Pojezierza Pomorskiego i Mazurskiego. Wisła ma 1047 km długości, a

Odra - 854 km, w tym w granicach Polski - 742 km. Układ sieci rzecznych jest asymetryczny.

Charakterystyczny jest śnieżno - deszczowy ustrój zasilania, wiosenno - roztopowy i późnoletni

opadowy.

Jeziora: Zajmują w Polsce ok. 1 % obszaru. Mają charakter polodowcowy. Wśród nich są

jeziora : morenowe, rynnowe, wytopiskowe, cyrkowe ( Tatry). Występują głównie na pojezierzach i

w górach.

Poza

tym

są

jeziora: deltowe ( Dąbie,

Drużno), przybrzeżne (Łebsko,

Gardno), krasowe i starorzecza. Istnieje 106 większych jezior sztucznych (rzeki sudeckie, karpackie i

rzeki pojezierzy).

Bałtyk: morze śródziemne (385 tys. Km 2 ), średnia głębokość - 56 m. Dobrze rozwinięta linia

brzegowa - porty morskie, żeglugę utrudnia zamarzanie jego zatok, szczególnie północnej - Botnickiej,

Fińskiej i Ryskiej; mało zasolony - 0,8 %; fale Bałtyku nie przekraczają 3 metrów; prądy morskie mają

charakter lokalny, wybrzeża - prądy wiatrowo - gęstościowo zachodnie, niosące słone wody z oceanu

i budujące mierzeje; część zachodnia - brzeg stromy, cofający się, zwany klifem lub falezą.

Układ słoneczny

Układ Słoneczny, w skład którego wchodzi Ziemia, znajduje się w obrębie jednej z galaktyk, w

tzw. Galaktyce Układu Drogi Mlecznej. W jego składzie znajduje się Słońce wraz z innymi ciałami

niebieskimi. Ciało niebieskie to przedmiot znajdujący się w przestrzeni kosmosu, podlegający obser-

wacji astronomicznej. Centralnym ciałem niebieskim układu jest Słońce, którego masa stanowi aż

99,9% masy całego układu. Oprócz Słońca, jako centralnej gwiazdy, do układu zalicza się mgławice,

planety, planetki, satelity, komety, meteory, pyły kosmiczne, galaktyki, kwazary i sztuczne ciała

niebieskie. ""

Gwiazda to ciało niebieskie świecące dzięki wysokiej temperaturze utrzymywanej wskutek

zachodzących w nim przemian jądrowych, widoczne na sferze niebieskiej w postaci świetlistego

punktu (z wyjątkiem Słońca, które, mimo że jest gwiazdą widać jako świecącą tarczę).

Planetą [grec. Planao = błądzę] to ciało niebieskie świecące światłem słonecznym, odbitym

od jego powierzchni, krążące wokół Słońca po drodze zwanej orbitą planety, wirujące wokół swej osi i

mające średnicę ponad 1000 km. Planety są widoczne dzięki odbijaniu i rozpraszaniu promieniowania

słonecznego. A więc jasność ich zależy od odległości od Słońca oraz od odległości od Ziemi, jeżeli

obserwacje dokonywane są z naszej planety. Dzięki oddziaływaniu grawitacyjnemu, planety (wraz z

obiegającymi je księżycami) oraz materia międzyplanetarna krążą wokół Słońca. Planety mają kształt

zbliżony do kuli. Krążą po orbitach kołowych lub eliptycznych i jednocześnie obracają się wokół

własnej osi. Jest to ruch prawoskrętny. Planety różnią się od siebie budową fizyczną, wielkością,

prędkością ruchów, a także warunkami termicznymi panującymi na ich powierzchni.

Cztery planety najbliższe Słońca, tj. Merkury, Wenus, Ziemia i Mars, mają podobne rozmiary i

budowę. Są planetami stałymi, z metalicznym jądrem i skalną. Skorupą. Wszystkie w przeszłości były

aktywne wulkanicznie i sejsmicznie. Dzisiaj aktywna jest jedynie Ziemia. Gazy wulkaniczne stworzyły

atmosferę Wenus, Ziemi i Marsa. Merkury natomiast prawie nie posiada atmosfery.

Kolejne cztery planety, to: Jowisz, Saturn, Uran i Neptun, należą do planet olbrzymich.

Łącznie ich masa stanowi 99% masy wszystkich planet Układu Słonecznego. Są to gazowe kule

zbudowane głównie z wodoru, helu, metanu, amoniaku, wody. We wnętrzu planet gazy przechodzą

w stan płynny i stały. Największe z planet wypromieniowują więcej ciepła niż pobierają go od Słońca.

Ostatnia z planet Układu Słonecznego, Pluton, jest najdalej położona od Słońca, najmniejsza i

najchłodniejsza.

Większość planet posiada księżyce; nie mają ich tylko Merkury i Wenus. Między orbitą Marsa

i Jowisza krążą ciała niebieskie (o średnicy poniżej 1000 km) zwane planetoidami (ryc. 35).

Ziemia jest planetą średniej wielkości. Mimo wspólnego pochodzenia i budowy podobnej do

innych planet, różni się od nich tym, że posiada jeden duży Księżyc największy w stosunku do

wielkości planety. Jest on tylko cztery razy mniejszy od Ziemi. Drugą cechą wyróżniającą Ziemię od

innych planet jest duża zmienność jej jasności i barwy. Wynika to z różnic między własnościami

chmur ziemskich, powierzchni stałej i powierzchni wód. Ziemia jest planetą wyjątkową również z teg0

powodu, że tylko na niej (jak przyjmuje się współcześnie) rozwinęło się życie i po-wstał gatunek

ludzki. Bryłę Ziemi określa się mianem

geoidy

. Jej kształt określa powierzchnia oceanu, przedłużona

pod lądami, prostopadła w każdym miejscu do siły ciężkości (pionu)

Ruchy ziemi i ich następstwa

Ziemia wykonuje jednocześnie następujące ruchy (prawoskrętnie):

•

obrotowy (wirowy) wokół własnej osi. Okres obrotu Ziemi wokół osi wynosi 23 h 56 min 4 s i

nazywa się dobą.

•

obiegowy wokół Słońca po orbicie eliptycznej. Okres obiegu wokół Słońca wynosi 365 dni 5

godzin 49 minut i nazywa się rokiem. W czasie ruchu obiegowego Ziemia utrzymuje stałe

nachylenie osi obrotu do płaszczyzny orbity wynoszące 66°33'.

Ruch obrotowy Ziemi powoduje szereg następstw fizycznych. Dzięki działaniu siły

odśrodkowej Ziemia jest spłaszczona na biegunach. Działania siły bezwładności, zwanej siłą Coriolisa,

powodują zmianę kierunku poruszania się ciał, w prawo na półkuli północnej i w lewo na półkuli

południowej, wpływając min. Na układy krążenia powietrza, prądów morskich. Ruch ten wywołuje

także przemieszczanie się fali pływów spowodowanych grawitacyjnym oddziaływaniem Księżyca i

Słońca. Poza obszarami podbiegunowymi, ruch obrotowy powoduje dobową zmianę oświetlenia, tj.

Następstwo dnia i nocy oraz dobowy rytm zmian wysokości Słońca nad horyzontem, pozorny

(widomy) ruch planet, Słońca, Księżyca i gwiazd ze wschodu na zachód. Konsekwencje te wpływają na

wszystkie inne procesy związane z dostawą energii słonecznej na Ziemię. Ruch obrotowy Ziemi stał

się również podstawą orientacji na Ziemi i dobowej rachuby czasu.

Dobę słoneczną określono jako czas, który mija pomiędzy kolejnymi górowaniami Słońca.

Czas ten podzielono na 24 godziny, godzinę na 60 minut, a minutę na 60 sekund. Dla ujednolicenia

stosowania czasu na całej kuli ziemskiej wprowadzono tzw. czas uniwersalny, w którym godzina 12

jest w momencie górowania Słońca na południku przechodzącym przez obserwatorium

astronomiczne w Greenwich pod Londynem. Całą kulę ziemską podzielono na 24 strefy czasowe o

różnicy jednej godziny zegarowej (15 stopni długości geograficznej), rozciągające się na wschód i

zachód od strefy uniwersalnej. Terytorium Polski leży w strefie czasu środkowoeuropejskiego Latem,

zarządzeniem władz wprowadza się w Polsce czas wschodnioeuropejski, wcześniejszy od

uniwersalnego o dwie godziny.

Ruch obiegowy Ziemi wokół Słońca odbywa się po elipsie zwanej orbitą Ziemi. Czas obiegu

Ziemi dookoła Słońca mierzony od jednej do ponownej równonocy wiosennej trwa jeden rok. Rok to

okres obiegu Ziemi wokół Słońca, objawiający się jako okres widomego obiegu Słońca po ekliptyce.

Rok zwrotnikowy trwa dokładnie 365 dób 5 godzin 48 minut 45 sekund.

W życiu codziennym stosuje się rachubę czasu według roku kalendarzowego, który obejmuje

zawsze pełną liczbę okresów dobowych. Aktualnie obowiązuje tzw. Kalendarz gregoriański

wprowadzony w roku 1582 przez papieża Grzegorza XIII. Rok kalendarzowy wynosi 365 dni, a w

latach, lata liczące 366 dni są to tzw. Lata przestępne. Rok został podzielony na miesiące

kalendarzowe. Są to umowne okresy uczące 28,29,30 lub 31 dób. Poza miesiącami kalendarzowymi

wyróżnia się również miesiące gwiazdowe, synodyczne, zwrotnikowe, syderyczne. Są one związane z

okresami obiegu Księżyca wokół Ziemi.

Początek wiosny przypada mniej więcej na datę 21 marca, początek lata - 22 czerwca,

początek jesieni - 23 września, początek zimy - 22 grudnia. W dniach równonocy wiosennej (21 III) i

jesiennej (23IX) promienie słoneczne, w momencie górowania Słońca w południe słoneczne, padają

pionowo na równik, pod jednakowymi kątami na tej samej szerokości geograficznej północnej i

południowej, zaś nad biegunami Słońce znajduje się w płaszczyźnie horyzontu. Obydwie półkule

ziemskie są więc jednakowo, równomiernie oświetlone. Dzień ma taką samą długość jak noc. Podczas

przesilenia letniego, (22 VI) promienie słoneczne w czasie górowania padają pionowo na Zwrotnik

Raka (23°27'szerokości geograficznej północnej), a poza północnym kołem polarnym

(66°33'szerokości geograficznej północnej) Słońce przez całą dobę nie zachodzi pod horyzont. Trwa

polarny dzień. Natomiast poza kołem polarnym południowym Słońce przez cały dzień nie pojawia się

nad horyzontem. Trwa polarna noc Kolejną konsekwencją ruchu obiegowego Ziemi dookoła Słońca i

nachylenia osi ziemskiej do płaszczyzny orbity jest różna długość dnia i nocy w ciągu roku oraz

miejsce wschodu i zachodu Słońca.

Strefy oświetlenia ziemi

Ze względu na różny kąt padania promieni słonecznych w ciągu roku i czas trwania dnia

wyróżnia się na Ziemi pięć stref oświetleniowych.

Jest jedna strefa między zwrotnikowa, w której Słońce codziennie wschodzi i zachodzi oraz

przynajmniej raz w roku góruje w południe słoneczne w zenicie. Na równiku sytuacja taka jest dwa

razy w ciągu roku, w dniach równonocny jesiennej i wiosennej. Na zwrotnikach raz w roku, w dniach

przesileń. Na Zwrotniku Raka w czasie przesilenia letniego, na Zwrotniku Koziorożca w czasie

przesilenia zimowego.

Dwie strefy umiarkowane, leżące między zwrotnikami a kołami polarnymi gdzie Słońce nigdy

nie góruje w zenicie, a długość dnia i nocy w ciągu roku znacznie się zmienia.

Dwie strefy podbiegunowe, polarne leżące poza kołami podbiegunowymi, gdzie występuje

zjawisko dnia polarnego, kiedy Słońce przez całą dobę nie zachodzi pod horyzont i nocy polarnej,

kiedy Słońce przez całą dobę nie podnosi się ponad horyzont. Czas trwania dni i nocy polarnych

wzrasta ku biegunom, gdzie dochodzi do pół roku

Definicja zasobu przyrody

Zasoby przyrody to ilość nie wykorzystanych dotąd bogactw naturalnych, tj. Złoża

użytecznych kopalin, wody, masa drzewna lasów, wszelkie inne przedmioty naturalne, które mogą

znaleźć zastosowanie w gospodarce narodowej. Zasoby przyrody, zarówno organiczne, jak i

nieorganiczne, dopiero wtedy stają się surowcem, gdy zostanie odkryta i zbadana przez człowieka ich

użyteczność gospodarcza.

Aby człowiek interesował się określonym zasobem przyrody musi zaistnieć zapotrzebowanie

społeczne na daną substancję. Poznawanie i wykorzystywanie gospodarcze zasobów przyrody

dokonuje się dzięki twórczej, świadomej działalności człowieka będącej wyrazem postępu

przyrodniczo-technicznego, technologicznego i społecznego. Współcześnie znanych jest w świecie ok.

10 tys. Zasobów przyrody, a tylko ok. 400 jest wykorzystywanych w produkcji.

Ze stopniem wykorzystania posiadanych zasobów naturalnych wiąże się tzw. Ich

wyczerpywalność, zwłaszcza surowców pochodzenia mineralnego, stąd określa się je jako surowce

nieodnawialne.

Zasób przyrody staje się surowcem wtedy, gdy jako przedmiot w stanie niemal naturalnym

podlega przetwarzaniu na wyroby służące do zaspokojenia potrzeb lub do dalszej produkcji.

Surowcem może być surowiec mineralny skorupy ziemskiej, jak i element niemineralny przyrody.

Surowce naturalne dzielimy na surowce mineralne przyrody nieożywionej i surowce

biologiczne przyrody ożywionej. Do tych pierwszych zaliczamy: surowce energetyczno-chemiczne,

metaliczne (rudy metali), chemiczne i skalne (budowlane, ceramiczne, szklarskie. Do surowców

biologicznych przyrody ożywionej zaliczamy: surowce rolnicze(roślinne i zwierzęce) i surowce leśne.

W drugiej połowie XX wieku gospodarka światowa ma największe potrzeby w zakresie wy-

korzystania surowców energetycznych. Ze względu na stopień ich wyczerpywalności można podzielić

je na odnawialne i nieodnawialne surowce energetyczne.

Do odnawialnych surowców energetycznych należą zarówno źródła nieorganiczne, jak i

źródła organiczne. D pierwszych zaliczamy: energię słoneczną, energię geotermiczną, energię wód

morskich, energię wód lądowych i energię wiatru. Do drugich: paliwa zwierzęce (nawóz) i paliwa

roślinne (drewno, odpady ryżu, trzciny cukrowej, kukurydzy).

Nieodnawialne surowce energetyczne to: minerały kopale, tj. Węgiel kamienny, węgiel

brunatny, torf, ropa naftowa, łupki i piaski bitumiczne, gaz naturalny, gaz ziemny, metan kopalniany

oraz minerały rozszczepialne, tj. Uran i tor (ryc. 17,18). W bilansie energetycznym świata nadal

główną rolę odgrywa węgiel kamienny i ropa naftowa, jednakże coraz bardziej wzrasta znaczenie

gazu i surowców promieniotwórczych.

Surowce mineralne polski

W skali Europy Polska należy do krajów zasobnych w surowce mineralne. Udokumentowane

zasoby podstawowych surowców obejmują: surowce skalne - 42 mld ton, węgiel kamienny - 65 mld

ton, węgiel brunatny - 14 mld ton, rudy metali - 5 mld ton, surowce chemiczne - 54 mld ton

Główne obszary występowania i eksploatacji surowców mineralnych to Wyżyna Śląska.

Wyżyna Lubelska, Sudety, Beskidy, Nizina Śląska i Nizina Wielkopolska.

Na obszarze kraju występują wszystkie główne naturalne surowce energetyczne: węgiel

kamienny, węgiel brunatny, ropa naftowa, gaz ziemny, torf oraz siła wód. Największą wartość

gospodarczą stanowi dzisiaj węgiel.

Udokumentowane zasoby węgla kamiennego w Polsce wynoszą65 mld ton, z czego 28 mld

ton

stanowią

zasoby

zagospodarowane. Węgiel

kamienny występuje

w

trzech

zagłębiach: Górnośląskim

Zagłębiu

Węglowym, Dolnośląskim Zagłębiu Węglowym i Lubelskim Zagłę-

biu Węglowym (kopalnia w Bogdance k. Łęcznej). Węgiel kamienny występuje w Polsce w postaci

pokładów

Zasoby węgla brunatnego w Polsce szacuje się na 14 mld ton, w tym w złożach

zagospodarowanych - 2,5 mld ton Eksploatacja odbywa się w trzech zagłębiach: Turoszowskim,

Konińskim i Bełchatowskim

Polska należy do krajów zasobnych w surowce energetyczne, głównie jednak dzięki dużym

zasobom paliw stałych. Natomiast zasoby ropy naftowej i gazu ziemnego są stosunkowo niewielkie.

Rudy metali stanowią, po surowcach energetycznych, drugą co do wartości grupę kopalin

użytecznych.

Wśród nich rudy miedzi tworzą największe zasoby.. Pas miedzionośny leży w zachodniej

części Wału Trzebnickiego, między Lubinem i Głogowem. Miedź jest eksploatowana metodą

głębinową.. Miedź eksploatowana jest w Lubińsko-Głogowskim Okręgu Miedziowym. Złoża miedzi

zaliczane są do bogatszych w skali światowej. Ich zasobność szacuje się na 3,4 mld ton rud miedzi

Złoża rud cynkowo-ołowianych zalegają w rejonie Bytomia, Olkusza i Tarnowskich Gór.

Produkcja cynku pokrywa w pełni potrzeby kraju i pozwala na niewielki eksport. Ołów w niewielkiej

ilości jest importowany.

Rudy żelaza występują w Polsce w czterech obszarach: częstochowsko-wieluńskim,

świętokrzyskim, łęczyckim i suwalskim.

Wśród grupy surowców chemicznych duże znaczenie gospodarcze ma siarka. Polska posiada

jedne z największych w świecie złóż siarki. Siarka występuje w przyrodzie jako pierwiastek chemiczny.

W Polsce siarka występuje w trzech obszarach: tarnobrzeskim, Grzybowskim i lubaczowskim. Dzisiaj

głównym terenem eksploatacji siarki jest obszar Grzybowski. Złoża polskie pochodzą

z trzeciorzędu (era kenozoiczna). Siarka w Polsce jest eksploatowana metodą odkrywkową i

otworową polegającą na podziemnym roztapianiu siarki za pomocą tłoczonej gorącej wody.

Udokumentowane złoża siarki rodzimej szacuje się na 0,8 mld ton siarki, a w złożach zagospodarowa-

nych na 0,5 mld ton

Udokumentowane złoża soli kamiennej występują na Podkarpaciu, na Górnym Śląsku, w

Wielkopolsce, na Kujawach i w rejonie Zatoki Puckiej. Główny obszar eksploatacji koncentruje się

dzisiaj w obszarach wielkopolskim (Kłodawa) i kujawskim (Inowrocław, Wapno, Mogilno - sól

kamienna i sole oofcasowo-magnezowe). Złoża podkarpackie były najwcześniej eksploatowane i dzi-

siaj są już na wyczerpaniu. Złoża śląskie (Żory - Rybnik) nie są eksploatowane. Zasoby soli

występujących w Polsce są nieograniczone.

Polska posiada bardzo bogate zasoby surowców skalnych, a zwłaszcza: wapieni, dolomitów,

kredy,

gipsu

, kamieni drogowych i budowlanych, kruszywa naturalnego i glin. Udokumentowane

zasoby tych surowców wynoszą. Surowce skalne są wykorzystywane przez przemysł materiałów

budowlanych, szklarski, ceramiczny, cementowy wapienniczy i inne.

Wykorzystanie gospodarcze surowców

Przemysł jest działem produkcji materialnej, który zajmuje się wydobywaniem zasobów

przyrody i ich przetwarzaniem na środki produkcji i środki konsumpcji. Wydobywanie zasobów

przyrody i przekształcanie ich cech w celu nadania im zdolności do zaspokajania potrzeb ludzkich

realizowane jest masowo i głównie przy użyciu maszyn i urządzeń technicznych oraz oparte jest na

daleko posuniętym podziale pracy i kooperacji. Poziom przemysłu jest ściśle związany z rozwojem

techniki i technologii. Przemysł jest głównym działem gospodarki narodowej, gdyż wytwarza środki

pracy dla wszystkich pozostałych działów.

Ze względu na charakter działalności przemysłowej wyróżnia się w Polsce prze-

mysł wydobywczy (górnictwo) i przetwórczy (przetwarza się i uszlachetnia surowce na potrzeby

produkcji i konsumpcji).

Według klasyfikacji GUS, w gałęziowej strukturze polskiego przemysłu wyróżnia się:

przemysł paliwowo-energetyczny, metalurgiczny, elektromaszynowy, chemiczny, mineralny,

drzewno-papierniczy, lekki, spożywczy i pozostałe gałęzie przemysłu. Górnictwo odgrywa nadal

ogromną rolę w gospodarce kraju. Rzutuje to negatywnie na jej ogólną efektywność.

Cechą struktury przestrzennej przemysłu jest jego koncentracja w określonych obszarach, a

jednocześnie jest wiele obszarów, na których przemysłu brak. Skupienie przemysłu na danym terenie

wynika ze zróżnicowania cech środowiska przyrodniczego i warunków społeczno-ekonomicznych, a

także z uwarunkowań historycznych.

Formy koncentracji przestrzennej przemysłu to ośrodki i okręgi przemysłowe.

Ośrodek przemysłowy to miejscowość lub aglomeracja miejska skupiająca zakłady

przemysłowe.

Okręg przemysłowy to struktura funkcjonalno-przestrzenna złożona z wielu ośrodków

przemysłowych wzajemnie ze sobą powiązanych, charakteryzująca się znaczną koncentracją.

Przestrzenną zakładów wytwórczych i związaną z tym koncentracją produkcji oraz zatrudnienia w

przemyśle. Jest to obszar, na którym istniejące ośrodki przemysłowe wykazują silniejsze wewnętrzne

powiązania produkcyjne (siłą roboczą, bazą surowcową, infrastrukturą techniczną, komunikacją itp.)

Niż z ośrodkami poza obrębem okręgu. Często ośrodek główny (aglomeracja miejska) spełnia rolę

wiodącą.

Przestrzenne rozmieszczenie przemysłu w Polsce jest nierównomierne. W Polsce istnieje

kilkanaście dużych okręgów przemysłowych. Do ważniejszych należą ponadto okręgi opolski,

częstochowski, rzeszowski, bydgoski i szczeciński.

Górnośląski Okręg przemysłowy (GOP) - Katowice, Sosnowiec, Bytom, Gliwice, Zabrze -

wydobycie węgla kamiennego i rud cynkowo ołowianych, energetyka i karbochemia, hutnictwo

żelaza, stali i metali nieżelaznych, produkcja maszyn dla górnictwa i hutnictwa, obrabiarek,

wyroby przemysłu lekkiego, spożywczego i poligraficznego

Warszawski okręg przemysłowy - Warszawa, Pruszków, Legionowo, Otwock, Skierniewice,

Wołomin - przemysł obrabiarkowy, maszyn budowlanych, samochodowy i lotniczy, produkcja

traktorów, TV, środków piorących, lekarstw, przemysł spożywczy, poligraficzny.

Łódzki okręg przemysłowy - Łódź, Pabianice, Tomaszów Mazowiecki, Zgierz - produkcja

tkanin wełnianych i z tworzyw sztucznych, obuwia, rozwinięty przemysł mięsny, mleczarski i

piekarniczy.

Sudecki Okręg przemysłowy - Wałbrzych, Jelenia Góra, Świdnica, Bolesławiec, Bogatynia -

energetyka i karbochemia, produkcja kruszywa, betonów ceramiki.

Staropolski okręg przemysłowy - Kielce, Radom, Starachowice, Pionki - produkcja środków

transportu, obrabiarek, maszyn do szycia, broni, rozwinięty przemysł mineralny.

Bielski okręg przemysłowy - Bielsko-Biała, Oświęcim, Cieszyn - produkcja urządzeń

energetycznych, samochodów osobowych, obrabiarek.

Krakowski okręg przemysłowy - Kraków, Bochnia, Skawina, Myślenice, Wieliczka - hutnictwo

żelaza i metali, rozwinięta energetyka i karbochemia, produkcja lekarstw, rozwinięty przemysł

poligraficzny.

Wrocławski okręg przemysłowy - Wrocław, Brzeg, Oleśnica, Jelcz - urządzenia energetyczne,

obrabiarki, samochody ciężarowe i autobusy, rozwój przemysłu cukrowniczego, piwowarski i

młynarski.

Gdański okręg przemysłowy - Gdańsk, Gdynia, Sopot - produkcja statków, sprzętu

nawigacyjnego i TV, rafineria ropy naftowej, rozwinięty przemysł drzewny, poligraficzny.

Poznański okręg przemysłowy - Poznań, Luboń, Mosina - przemysł młynarski, tytoniowy

spirytusowy, mięsny i cukrowniczy.